ДЗОЛЯ ПРИНС
Леон Вертлы
Кора прӧшша челядьлысь тайӧ небӧгсӧ верстьӧ мортлы сиӧмысь. Ачымӧс подулала со кыдз: тайӧ верстьӧыс — менам медбур ёртӧй. Да нӧшта на — сійӧ гӧгӧрвоӧ дзик-дзик ставсӧ, весиг ныв-пилы гижӧм небӧгъяс. Медбӧрти, сійӧ олӧ Францияын, а сэні ӧні кӧдзыд да тшыг олӧм. Та вӧсна сійӧс ёна колӧ такӧдны-лӧньӧдны. Тайӧ кӧ менсьым мыжӧс некыдзи оз вешты, ме сиа небӧгӧс сійӧ зонкаыслы, кутшӧмӧн вӧлӧма коркӧ менам верстьӧ ёртӧй. Быд верстьӧ морт ӧд коркӧ кага вӧлі, сӧмын тай этшаӧн наысь тайӧс юрас кутӧны. Ме вежа ассьым сиӧмӧс со кыдз:
Леон Вертлы,
дзолядырсялы.
І
Квайт арӧсаӧн вӧрзьӧдлытӧм вӧръяс йылысь гижӧм «Збыльногса историяяс» небӧг лыддигӧн аддзи сэтысь шензьӧдана серпас: ыджыд удав-кый ньылалӧ вӧрпаӧс. Сійӧс вӧлі серпасалӧма со тадз:
....
Небӧгас вӧлі гижӧма: «Удав–кый ньылыштӧ ассьыс начканторсӧ дзоньнас, няклявтӧг. Сы бӧрын сэсся вӧрнысӧ оз нин вермы да узьӧ во джын, кытчӧдз сёянторйыс кынӧмас помӧдзыс оз быр».
Ме дыр мӧвпалі джунглиса быдсяма лоӧмторйӧн озыр олӧм йылысь да тшӧтш серпасалі рӧма карандашӧн ассьым медводдза серпасӧс. Тайӧ вӧлі 1 №-а серпасалӧмтор. Со сійӧ кутшӧм:
....
Ме петкӧдлі чужтӧм серпасӧс верстьӧяслы да юалі, эз-ӧ найӧ повзьыны?
— Шляпаыс ӧмӧй вермӧ повзьӧдны? — паныд шуисны мем.
Но ӧд тайӧ немся эз шляпа вӧв. Тайӧ вӧлі слӧнӧс ньылыштӧм удав–кый. Сэсся ме серпасалі удавӧс кыйлысь пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн, медым верстьӧяслы лои гӧгӧрвоанаджык. Со менам 2 №-а серпасӧй:
....
Верстьӧяс меным вӧзйисны, эн пӧ нин серпасав кыйясӧс ортсысяньыс ни пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн, а унджыктор тӧдмав географияысь, арифметикаысь да бурагижӧмысь. Со тадзи лои, мый квайт арӧсаӧн ме эновтчи серпасалысьлӧн водзӧ вылӧ бур удж-олӧмысь. 1 №-а да 2 №-а серпасъясӧн дьӧбӧ кольӧм бӧрын ме дугді аслым эскыны. Верстьӧяс асьныс нинӧм оз вежӧртны, а челядь зэв ёна мудзӧны помтӧг налы быдтор висьтавлӧмысь да гӧгӧрвоӧдӧмысь.
Тадз со ковмис меным бӧрйыны мӧд уджсикас, ме велӧдчи пилотӧ. Лэбалі матӧ му пасьтала. Да, збыльысь кӧ, географияысь тӧдӧмлунӧй мем зэв на и ковмис. Ме велалі ӧти видзӧдласӧн торйӧдны Китай Аризонаысь. Тайӧ зэв тӧдчанатор, торйӧн нин войнас лэбиг кор туйвизьыс вошӧ.
Олӧм чӧж ме аддзылі уна серъёзнӧй йӧзӧс. Ме дыр олі верстьӧяс пӧвстын. Аддзылі найӧс дзик матысянь. Но та понда, колӧ шуны, найӧс бурджыка донъявны эг мӧд.
Паныдавлі кӧ, ме серти, мукӧд дорсьыс сюсьджыкӧс да вежӧраджыкӧс, петкӧдлывлі сылы 1 №-а серпасӧс — сійӧ менам пыр аскӧд. Ме кӧсйылі тӧдмавны, збыль-ӧ тайӧ мортыс мыйкӧ гӧгӧрвоӧ. Сӧмын ставныс меным вочавидзлісны: «Тайӧ шляпа». Сэсся ме эг нин сёрнитлы накӧд ни удав–кыйяс, ни джунгли, ни кодзувъяс йылысь. Ме ладмӧдчылі налӧн мӧвпаланногныс дорӧ. Сёрнитлі накӧд бридж да гольф ворсӧмъяс, кансям да регатъяс йылысь. И верстьӧяслы зэв воліс сьӧлӧм выланыс, мый тӧдмасисны татшӧм садя мӧвпалысь морткӧд.
ІІ
Сідзи олі ме ӧтка олӧмӧс, и некодкӧд вӧлі меным сьӧлӧмсянь сёрнитны. И со квайт во сайын мем ковмис бытьӧн пуксьӧдны еропланӧс Сахараӧ. Моторас мыйкӧ сэки жугалӧма вӧлі. Мекӧд эз вӧвны механик ни пассажиръяс, да шуи видлыны дзоньтасьны ачым, кӧть тайӧ зэв сьӧкыд удж. Петан туйыс менам вӧлі кык — моторсӧ дзоньтавны либӧ кувны. Ваыс меным ӧдвакӧ эськӧ тырмис вежон кежлӧ.
И сідз, медводдза рытнас ме унмовси кушинын лыа вылын, сысянь сюрс миля ылнаын эз вӧв ни ӧти овмӧдчӧмин. Океанӧ караб вӧйӧм бӧрын веськалӧм мортлы и пур вылас эз эськӧ вӧв сэтшӧм ӧтка да гажтӧм. Сӧмын видлӧй ӧні вежӧртны менсьым шензьӧмӧс, шонді петігӧн кор менӧ садьмӧдіс кодлӧнкӧ вӧсньыдик гӧлӧс:
— Кора тіянӧс... серпасалӧй меным мегӧпиӧс...
Ме чеччышті весьтам гымыштӧмысь моз. Тіли синмӧс. Гӧгӧр видзӧдлі. Да аддзи — сулалӧ шемӧстана зонка-дзолюк да видзӧдӧ сӧдз синъясӧн ме вылӧ.
....
Со кыдзи ме сійӧс медбура серпасавлі бӧрыннас нин. Дерт, сэні сійӧ абу дзик сэтшӧм, кутшӧм вӧлі збыль вылас. Таысь ме абу мыжа. Квайт арӧсаӧн менӧ верстьӧяс эскӧдісны, мый меысь серпасалысь оз пет, та вӧсна нинӧм эг и велавлы серпасавны удав–кыйясысь кындзи — ортсысяньыс да пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн.
И сідз, синмӧс чашкӧдӧмӧн дзорги-видзӧді тайӧ шемӧсмӧдантор вылас. Энӧ вунӧдӧй — ме вӧлі морт оланінсянь сюрс миля ылнаын. Немтор эз висьтав сы йылысь, мый дзолюкыс вӧлі вошӧма либӧ кувтӧдзыс мудзӧма-повзьӧма, либӧ сійӧ тшыгла да ватӧмла кулан выйын нин. Ортсысяньыс тайӧ кагаыс немся эз вӧв оланінъясысь ылыс тыртӧминӧ вошӧм морт кодь. Вӧлисти менам кыв-ворӧй воссис да ме юалі:
— Но... мый тэ тані вӧчан?
Сійӧ бара лӧня да мӧвпалӧмӧн корис:
— Кора тіянӧс... серпасав мегӧпиӧс...
Тайӧ ставыс вӧлі сэтшӧм гӧгӧрвотӧм гусятор кодь, мый ме корӧмсӧ ӧтдортны эг лысьт. Кутшӧм кӧть эз вӧв тешкодь тані, кулӧмсянь дзик матын, тыртӧминас, ме век жӧ перйи зепсьым кабала лист да пыр гижана перӧ. Сэки ме мӧвпышті, мый велӧдлі ёнджыкасӧ география, история, арипметика да бурагижӧм, — да шуи дзолюклы (весигтӧ скӧракодь шуи), мися ме серпасасьнысӧ ог куж. Сійӧ воча чӧвтіс:
— Мед. Серпасав мегӧпиӧс.
Сы понда мый ме мегӧпиянӧс некор эг серпасавлы, выль пӧв серпасалі кык важ серпасторйысь ӧтиӧс, велалӧмпырысь кужанторйӧс нин: удав–кыйӧс ортсысӧ да пытшкӧссӧ сылысь петкӧдлӧмӧн. Сэсся дзолюклысь горӧдӧмсӧ кылӧм бӧрын зэв ёна шензи:
— Оз ков, оз! Меным оз ков слӧнӧс удав–кый пытшкын! Удав повзьӧдчана, слӧныс бара вывті ыджыд. Менам гортын ставыс зэв ичӧт. Меным колӧ мегӧпи. Серпасав мегӧпиӧс.
И ме серпасалі.
....
Сійӧ сюся видзӧдліс серпассӧ да шуис:
— Абу, тайӧ мегӧпиыс дзик нин омӧлик. Серпасав мӧдӧс.
Ме серпасалі.
....
Менам выль ёртӧй небыда, жалитӧмпырысь нюммуніс.
— Тэ ӧд ачыд аддзан, — шуис сійӧ, — тайӧ абу мегӧпи. Тайӧ ыджыд меж. Сылӧн то сюръяс эмӧсь...
Ме сэсся серпасалі мӧд ног. Сӧмын зонка тайӧ серпассӧ тшӧтш ӧтдортіс.
— Тайӧ вывті пӧрысь. Меным колӧ сэтшӧм мегӧпи, дыр мед олас.
Сэки ме куысь петі — колӧ ӧд вӧлі ӧдйӧджык моторсӧ разьны, да парсалі со мый:
....
И шуи дзолюклы:
— Со тэныд куд. Сы пытшкын тэнад мегӧпиыд пукалӧ.
....
Сӧмын кутшӧма ме чуйми, кодыр менам стрӧг донъялысьӧй виччысьтӧг гажаа нюмъёвтіс:
— Со татшӧмтор мем и колӧ! Кыдзи тэ чайтан, уна-ӧ турун сійӧ сёйӧ?
....
— А мый?
— Менам ӧд гортын ставыс зэв этша...
— Тырмас сылы. Ме тэныд сета дзик нин ичӧтик мегӧпиӧс.
— Абу сэтшӧм нин сійӧ ичӧт... — шуис дзолюк, юрсӧ копыртӧмӧн серпас вылас видзӧдіг. — Со ӧд! Сійӧ унмовсьӧма...
Тадзи ме тӧдмаси Дзоля принскӧд.
ІІІ
....
Эг другӧн ме гӧгӧрво, кытысь сійӧ воӧма. Дзоля принс помся менӧ юасис, но ме кӧ сійӧс мый йылысь кӧ юавлі, сійӧ менӧ быттьӧ эз и кывлы. Сӧмын вочасӧн, пырмуніг шуӧм ӧткымын кывйысь мем ставыс лои тӧдса. Со, менсьым еропланӧс (сійӧс ме серпасавны ог кут, кӧть кыдз ог зіль, оз артмы) медводдзаысь аддзылӧмӧн зонка юаліс:
— Тайӧ нӧ мыйсяматор?
— Тайӧ абу мыйсяматор. Тайӧ ероплан. Менам еропланӧй. Сійӧ лэбалӧ.
Ме ошйысьӧмпырысь гӧгӧрвоӧді сылы, мися, кужа лэбавны. Сэки сійӧ горӧдіс:
— Кыдзи? Тэ усин енэжысь?
— Да, — родыштӧмӧн вочавидзи ме.
— Вот тешкодьтор!
И Дзоля принс чуналана гораа серӧктіс. Менӧ весигтӧ таысь кезнитіс: ог радейт, мекӧд вӧвлӧмторъяссӧ да менӧ серам вылӧ кӧ лэптӧны. Сэсся зонка содтіс:
— Сідзкӧ, тэ тшӧтш воин енэжысь. А кутшӧм енэжмуысь?
Со татшӧм сылӧн вӧлӧма татчӧ — тыртӧминӧ — воӧмыс, гусятор кодь, — мӧвпышті ме да юалі веськыда:
— Сідзкӧ, артмӧ: тэ веськалін татчӧ мӧд енэжмуысь?
Сійӧ эз вочавидз, сӧмын лӧня довкнитіс юрнас, менсьым еропланӧс видзӧдаліг:
— Но-о, та вылын тэ эн вермы лэбзьыны-воны татчӧ ылісянь...
Сэсся мый йылысь кӧ думыштчис, перйис менсьым серпасалӧм мегӧпиӧс да вӧйтчис тайӧ донаторсӧ видзӧдӧмӧ. И ме видлі тӧдмавны унджыктор на:
— Кытысь нӧ тэ воин татчӧ, дзолюк? Кӧні тэнад гортыд? Кытчӧ тэ кӧсъян нуны менсьым мегӧпиӧс?
Сійӧ мӧвпалігмоз, ланьтӧмӧн олыштіс, сэсся чӧвтіс:
— Зэв бур, козьналін кудтӧ да, мегӧпиӧй сэні кутас узьлыны войнас.
— Да, дерт жӧ. Лоан кӧ сюсь да вежӧра, ме тэныд сета сійӧс домалан кӧв. Да майӧг.
Дзоля принс дӧзмискодь:
— Домавны? Мыйла?
— Да ӧд он кӧ мегӧтӧ домав, сійӧ мунас кытчӧкӧ да вошас.
Сэки менам ёртӧй гажаа серӧктіс:
— Да кытчӧ нӧ сійӧ мунас?
— Быдлаӧ ӧд вермас! Век веськыда, веськыда, кытчӧ синмыс видзӧдӧ.
Сэки Дзоля принс шуис дзик сӧдза ме вылӧ видзӧдӧмӧн:
— Эн шогсьы, менам ӧд сэні зэв дзескыд.
Да содтіс гажтӧмакодь:
— Кутан кӧ мунны век веськыда да веськыда, ылӧдз он во...
ІV
Тадзи ме тӧдмалі нӧшта ӧти тӧдчанатор: сылӧн чужан енэжмуыс сӧмын керка ыджда и эм!
Сідзсӧ эськӧ менӧ тайӧ эз ёна шензьӧд. Ме тӧдлі, мый Му, Юпитер, Марс, Асъя кодзув кодь ыджыд енэжмуяс кындзи эм уна сё мукӧд енэжму (весигтӧ нимтӧмӧсь), да эмӧсь сэтшӧм ичӧтӧсь, мый найӧс телескопӧн сьӧкыд аддзыны. Кодзувъяс туялысь кӧ восьтӧ татшӧм енэжмусӧ, сетӧ сылы сэк оз ним, а лыдпас. Шуам кӧть: 3251-ӧд астероид.
Менам эм зумыд подув чайтны, мый Дзоля принс воис татчӧ Б–619-ӧд ичӧтик енэжму вылысь.
....
Тайӧ астэроидсӧ казявлӧма сӧмын ӧтчыдысь 1909-ӧд воӧ Турцияысь ӧти астроном.
....
Кодзувъяс туялысь юӧртӧма сэки аслас тӧдчана восьтӧмтор йывсьыс Астрономъяслӧн войтыркостса ӧксьӧма дырйи.
Сӧмын сылы некод абу эскӧма сы понда сӧмын, мый туялысьыс кышасьӧма вӧлӧм турокъяс паськӧмӧ. Сэтшӧм со йӧз верстьӧясыс!
....
Б–612-ӧд енэжмулы шуд вылӧ турцияса султаныс аслас канмуса став олысьыслы тшӧктӧма пасьтасьны европаногса паськӧмӧ, мӧд ног кӧ — виасны. 1920-ӧд воӧ тайӧ астрономыс бара юӧртӧма восьтӧмтор йывсьыс. Сэкисӧ медбӧръя мода сертиыс пасьтасьлӧма — да ставныс сыкӧд воӧмаӧсь ӧти кывйӧ.
....
Ме висьталі тіянлы Б-612 енэжму йылысь сэтшӧм уна да весиг вайӧді сылысь лыдпассӧ сӧмын верстьӧяс понда. Найӧ зэв ёна радейтӧны лыдпасъяс. Кодыр налы висьталан выль ёрт йылысь, найӧ некор оз юавны медтӧдчанаторъяссӧ. Некор оз шуны: «А кутшӧм сылӧн гӧлӧсыс? Мыйӧн ворсны радейтӧ? Бобувъяссӧ кыявлӧ оз?» Найӧ юаласны: «Кымын арӧс сылы? Кымын вок сылӧн эм? Сьӧктаыс сылӧн кутшӧм? Ыджыд-ӧ айыслӧн удждоныс?» Сы бӧрын чайтӧны, ыштӧкӧ морт йывсьыс тӧдмалісны. Со кор, шуам, налы висьталан: «Ме аддзылі роза рӧма сёйизйысь тэчӧм керка, ӧшиньясыс герань дзоридзьяса, а вевт вылас позтысьӧны гулюяс», — найӧ некыдзи оз вермыны син водзаныс сувтӧдны тайӧ керкасӧ. Налы колӧ шуны: «Ме аддзылі керка сё сюрс франк донысь», — сэки найӧ горӧдасны: «Ок кутшӧм мичлун!».
Сідзи жӧ лоас, налы кӧ шуан: «Со эскӧдана подув сы вылӧ, мый Дзоля принсыс збыльысь вӧлі — сійӧ ӧд бурсьыс-бур, гажаа сераліс, сылы колӧ вӧлі мегӧпи. А коді кӧсйӧ видзны мегӧпиӧс, то, дерт жӧ, сійӧ збыльысь эм», — тадзи кӧ налы шуан, найӧ сӧмын лэптыласны пельпомсӧ да видзӧдласны тэ вылӧ вежӧртӧм кага вылӧ моз. Но налы кӧ висьталан: «Сійӧ воӧма татчӧ Б-612-ӧд нима астероидсянь», — найӧс эскасны да оз нин пондыны дӧзмӧдчыны юалӧмъяснас. Сэтшӧм йӧз нин этайӧ верстьӧясыс. Оз ков на вылӧ лӧгнытӧ кутны. Челядьлы колӧ лоны верстьӧ йӧз дорӧ небыд сьӧлӧмаӧн.
Сӧмын ми, олӧмсӧ гӧгӧрвоысьяс, дерт, серам вылӧ лэптам лыдпасъяс да чипраяс! Мем зэв окота эськӧ вӧлі панны тайӧ повесьтсӧ шемӧсъяса мойдкыв моз. Окота гижны тадзи:
«Овліс-вывліс Дзоля принс. Сійӧ овліс ассьыс неунаӧн ыджыдджык енэжму вылын, да сылы ёна эз тырмыв ёрт...» Олӧмсӧ гӧгӧрвоысь быд морт дзик пыр эськӧ казялас: тайӧ, дерт, ёнджыка мунӧ збыльтор вылӧ.
Та понда ме ньӧти ог кӧсйы, медым менсьым небӧгӧс лыддисны теш пычкӧм понда. Вывті сьӧкыд казьтывны да абу кокни та йылысь висьтавлыны. Колис нин квайт во ёртӧйлӧн аслас мегӧпинас менӧ эновтӧмсянь. Зэв гажтӧмтор тайӧ — кор вунӧдӧны ёртъясӧс. Эз быдӧнлӧн вӧвлы ёрт. И ме пола лоны верстьӧ кодьӧн, кодъясӧс лыдпасъясысь кындзи нинӧм нин оз кыскы, оз ышӧд. Со та вӧсна нӧшта ме ньӧби рӧма карандашъяса да мавтасъяса куд. Тайӧ абу кокнитор — менам арлыдӧ — бара босьтчыны серпасасьны, нӧшта кӧ олӧм чӧжӧн серпасавлі сӧмынтӧ удав–кыйӧс ортсысяньыс да пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн, да и то сӧмын квайт арӧсаӧн! Дерт, ме зіля серпасавны ӧткодьлунсӧ петкӧдлӧм могысь кыдз позьӧ стӧчджыка. Сӧмын тырвыйӧ ог эскы, мый ставыс менам артмас. Ӧти чужӧмпас артмӧ бурджыка, мӧд немся оз артмы, ӧткодьлунтӧм лоӧ. Со и джуджданас тшӧтш: ӧти серпасын принс артмӧма вывті ыджыд, мӧдын — вывті дзоля. Дай ме юрын ог кут паськӧмыслысь рӧмсӧ. Ме зіля серпасавны тадзи и этадзи, ылӧсас, кыдзи артмас. Медбӧрти, ме верма шыбӧлясьны кутшӧмкӧ тӧдчана посниторъясын. Но ті энӧ дивитӧй. Ёртӧй некор нинӧм мем эз гӧгӧрвоӧдлы. Гашкӧ, сійӧ чайтліс, мый ме тшӧтш сы кодь. Сӧмын зэв жаль, ог куж аддзыны мегӧпиӧс куд пытшсьыс. Гашкӧ, ме мыйӧнкӧ верстьӧяс кодь нин. Тӧдӧмысь, ме пӧрысьма.
V
Быд лун ме тӧдмавлі мыйкӧ выльтор зонкалӧн енэжму йывсьыс, сы йылысь, кыдзи сійӧ эновтӧма чужанінсӧ да кыдзи уналаті ветлӧдлӧма. Та йылысь дзолюк висьтавліс этшаника, пырмунігмоз сӧмын. Сідз, коймӧд луннас ме тӧдмалі баобаб пуяс вӧсна лоӧм трагедия йылысь.
Пансис сёрниыс бара мегӧписянь. Тӧдчис, Дзоля принсӧс топӧдіс кутшӧмкӧ падъялӧм, да сійӧ юаліс:
— Висьтав, збыль ӧд — мегӧпияныс кустъяссӧ йирӧны?
— Да, збыль.
— Вот тайӧ бур!
Ме эг вежӧрт, мый бурыс лоӧ мегӧпиянӧн кустъяс йирӧмсьыс. Дзоля принс сэки содтіс:
— Сідзкӧ, найӧ баобабъяссӧ тшӧтш йирӧны?
Ме паныд шуаси, мый баобабъяс — абу кустъяс, а гырысь пуяс, кӧлӧкӧльнича джудждаӧсь, да сійӧ кӧ вайӧдас весигтӧ слӧн чукӧр, налы оз артмы йирны-сёйны весиг ӧти баобаб пу.
Слӧнъяс йылысь кывлӧм мысти Дзоля принс серӧктіс:
— Найӧс ковмис эськӧ сувтӧдавны ӧта-мӧд вылас...
А сэсся висьталіс лючки мӧвпалӧмӧн:
— Водзассӧ баобабъяс лючки быдмытӧдзныс овлӧны дзик посниӧсь.
— Тайӧ збыль. А мыйла тэнад мегӧпиыдлы колӧ сёйны посни баобабъяссӧ?
— А кыдз нӧ мӧд ног! — горӧдіс сійӧ, быттьӧ сёрниыс мунӧ вӧлі дзик нин быдлунъяторъяс йылысь. Та понда ковмис мем юрӧс жуглыштны, кытчӧдз эг гӧгӧрво, мыйсяматор тайӧ вӧлӧма.
Дзоля принслӧн енэжмуас, кыдзи быд мукӧд енэжмуын, быдмӧны турунъяс — колана да ковтӧм, ёгтурун. Сідзкӧ сэні эм бур, колана турунлӧн да ковтӧм ёгтурунъяслӧн кӧйдыс. Сӧмын ӧд сійӧ тыдавтӧм. Тусьясыс му пытшкас пыдын узьӧны кутшӧмкӧ ӧтилӧн садьмытӧдз. Сэки сійӧ мыччӧдӧ петассӧ: веськалӧ да нюжӧдчӧ шонділань, медводз сэтшӧм мусаник да бур. Тайӧ кӧ редислӧн либӧ розалӧн петас, мед и быдмас бур вылӧ. Но петасыс кӧ кутшӧмкӧ ёгтурунлӧн, сійӧс колӧ нетшыштны вужнас тайӧс тӧдмалӧм мысти дзик пыр.
И вот вӧлӧмкӧ Дзоля принслӧн енэжму вылас эм лёквӧчана да ковтӧм кӧйдыс тусьяс... тайӧ баобаб пуяслӧн тусьяс. Енэжмуыс дзоньнас тайӧн нёрпалӧ. Он кӧ баобаб петассӧ дзик пыр казяв, сыысь сэсся он мын. Пуыс босьтас енэжмусӧ ставнас. Сійӧ аслас вужъяснас ставсӧ розьӧдлас. Да нӧшта енэжмуыс кӧ ичӧт да баобабыс уна, найӧ мусӧ дзоньнас нетшкасны торпыригъясӧ.
— Эм татшӧм чорыд индӧд, — висьталіс бӧрыннас мем Дзоля принс. — Асывнас чеччин, мыссин, асьтӧ лючки пелькӧдін — и дзик пыр идрав ассьыд енэжмутӧ. Дзик быть колӧ баобабъяссӧ мусьыс нетшкыны, кыдз сӧмын позяс найӧс торйӧдны роза петасъясысь: вож коръясыс налӧн ӧткодьсямаӧсь. Тайӧ зэв гажтӧм удж, но абу сьӧкыд.
Ӧтчыд сійӧ вӧзйис мем зільыштны да серпасавны сідз, медым миянӧс бура гӧгӧрвоасны челядь.
— Найӧс кӧ суас мог коркӧ ветлыны мукӧд муясӧ, то тайӧ ныв-пилы ковмас. Мукӧд уджсӧ позяс эновтлыны, таысь лёкыс оз ло. Но сетан кӧ вӧля баобабъяслы, шогысь он мын. Ме тӧда ӧти енэжму, сэні овліс дышпоз. Сійӧ ас кадӧ абу нетшыштӧма куим петас...
....
Дзоля принс зэв стӧча мем ставсӧ висьталіс, да ме серпасалі тайӧ енэжмусӧ. Вир оз лӧсяв мем велӧдны йӧзӧс бур олӧмӧ. Но этшаӧн тӧдӧны, кутшӧм лёктор вайӧны баобабъяс, а астероид вылӧ быд воысьӧс вермас суны ыджыд шог, — та пӧрйӧ ме ог нин кут кутчысьны. «Челядьӧй! — шуа ме. — Видзӧй асьнытӧ баобабъясысь!» Ме кӧсъя водзвыв видзны ассьым ёртъясӧс найӧс важӧн нин кыйӧдысь лёкторйысь, а найӧ весигтӧ оз и чайтны тайӧс лоиг, кыдзи эг тӧдлы водзвыв тайӧс и ме. Та вӧсна ме сэтшӧм зільӧмӧн ставсӧ серпасалі, да та йылысь немся ог жалит. Вермас лоны, ті юаланныд: мыйла тайӧ небӧгас сэсся абу татшӧм мӧрччана мӧд серпасыс, баобабъясаысь кындзи? Вочакывйыс зэв кокни: ме зіли, сӧмын менам немтор эз артмы. А со баобабъясӧс серпасалігӧн менӧ ышӧдіс ӧтитор — тайӧ вир ёна колантор да эновтны позьтӧмтор.
....
VІ
Ок, Дзоля принс! Вочасӧн ме сідзжӧ гӧгӧрвои, кутшӧм гажтӧм да ӧтпертаса вӧлӧма тэнад олӧмыд. Зэв дыр тэнад вӧлӧма сӧмын ӧти гажӧдчантор: тэ нимкодясьӧмыд шонді пуксьӧмӧн. Та йылысь ме тӧдмалі нёльӧд лунӧ асывнас, шуин тэ кор:
— Ме зэв ёна радейта рытъя кыа. Мунам видзӧдлам шонді пуксьӧмсӧ.
— Сӧмын ковмас виччысьыштны.
— Мый виччысьны?
— Медым шондіыс пуксяс.
Водзассӧ тэ ёна шемӧсмин, а сэсся серӧктін ас вылад да шуин:
— Менам аскылӧмӧй сэтшӧм, быттьӧ ме ас гортам!
И збыльысь ӧд. Быдӧн тӧдӧ: Америкаын кодыр лун шӧр кад, Францияын шондіыс пуксьӧ нин. Да верман кӧ ӧти здукӧн лэбзьыштны Францияӧ, позис эськӧ нимкодясьны рытъя кыаӧн. Зэв жаль, Францияӧдз зэв-зэв ылын. А аслад ичӧтик енэжмуад тэныд позьӧ вештыны улӧстӧ некымын воськов вылӧ. И тэ бара видзӧдан рытъя кыаа кодзулӧсь енэжӧ, дерт, кӧсъян кӧ...
— Ӧтчыдысь ме ӧти лунӧ аддзылі шонді пуксьӧмсӧ нелямын куимысь!
Да неуна виччысьыштӧмӧн тэ содтін:
— Тӧдан... кор тэныд лоас зэв гажтӧм, лӧсьыд видзӧдлыны шонді пуксьӧмсӧ...
— Сідзкӧ сійӧ луннас, кор тэ аддзылін нелямын куим рытъя кыа, тэныд вӧлі зэв гажтӧм?
Сӧмын Дзоля принс чӧв оліс.
VІІ
Витӧд лунӧ мегӧпи отсӧгӧн ме бара тӧдмалі Дзоля принслысь гусяторсӧ. Сійӧ юаліс виччысьтӧг, водзвыв та йылысь кыв шутӧг, быттьӧ дыр мӧвпалӧм бӧрын кывкӧрталіс:
— Мегӧпиыс кӧ йирӧ кустъяс, сійӧ тшӧтш и дзоридзьяс сёйӧ?
— Сійӧ ставсӧ сёйӧ, мый веськалас.
— Весиг ёсь емъяса дзоридзьяссӧ?
— Да, тшӧтш и ёсь емъяссасӧ.
— Мыйла сэк колӧны ёсь емъясыс?
Тайӧс ме эг тӧд. Ме ёна нокси: моторас сибдӧма вӧлі ӧти гайка, да ме зіли сійӧс разьны. Ме дӧзми, ставыс лёк вӧлі да: ваыс быран выйын, та понда повны куті сыысь, мый тыртӧминӧ бытьӧн пуксьӧмысь нинӧм шогманаыс оз артмы.
— Мыйла колӧны ёсь емъясыс?
Мыйкӧ кӧ юалас, Дзоля принс вочакыв кывтӧдз некор эз ӧвсьывлы. Сибдӧм гайкаыс менӧ куысь петкӧдіс, да та вӧсна ме вочавидзи сьӧдас:
— Ёсь йывъясыс некодлы оз ковны, дзоридзьяс найӧс лэдзалӧны скӧрысла.
— Со кыдз!
Пуксис чӧв-лӧнь. Та бӧрын сійӧ шуис скӧрпырысь:
— Ог эскы ме тэныд! Дзоридзьяс слабиникӧсь. И зэв эскысьӧсь. Найӧ чайтӧны — налӧн кӧ лоасны ёсь йывъяс, наысь ставныс пондасны повны...
Ме эг вочавидз. Сійӧ здукас шуи аслым: гайкаыс кӧ ӧні оз вӧрзьы да ме лӧсышта мӧлӧтӧн, сійӧ жугалас-киссяс. Дзоля принс бара торкис менсьым мӧвпъясӧс:
— А тэ чайтан, мый дзоридзьяс...
— Да немся ог! Немтор ме ог чайт! Ме шуи тэд, юрӧ мый медводз воис. Он ӧмӧй аддзы, кутшӧм сьӧкыд удж ӧні вӧча.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ шензьӧмӧн:
— Сьӧкыд удж?!
Сійӧ век видзӧдіс ме вылӧ: мавтасӧ лякӧссьӧм, киын мӧлӧта, тӧдтӧм эмтор дорӧ копыртчӧм, ме сы синъясын вӧлі сэтшӧм мисьтӧм.
— Те сёрнитан верстьӧяс моз! — шуис сійӧ.
Мем лои яндзим. А сійӧ жальлун тӧдтӧг содтіс:
— Ставсӧ тэ сорлалан... нинӧм он гӧгӧрво!
Да, сійӧ чорыда скӧрмис. Зонка пыркнитіс юрнас, да тӧлыс ӧвтыштіс сылысь зарни юрсисӧ.
— Ме тӧда ӧти енэжму, сэні олӧ ӧгралан чужӧма сэтшӧм жӧ ӧксай. Сійӧ став олӧм чӧжыс абу исыштлӧма ни ӧти дзоридз. Ньӧтчыдысь абу видзӧдлӧма кодзув вылӧ. Сійӧ некор некодӧс абу радейтлӧма. Да некор немтор абу вӧчлӧма. Сійӧ ноксьӧ сӧмын ӧтиторйӧн: сійӧ содталӧ-чинталӧ лыдпасъяс. Да асывсяньыс войӧдзыс дольӧ ӧтитор: «Мортыс ме серъёзнӧй! Ме мортыс серъёзнӧй!» — но дзик тэ моз. Да веськыда пӧльтчӧ асьсӧ вылӧ пуктӧмсьыс. А збыльысьсӧ сійӧ абу морт. Сійӧ тшак.
— Мый?
— Тшак!
Дзоля принслӧн чужӧмыс весиг скӧрысла кельдӧдіс.
— Уна миллион во дзоридзьяслӧн быдмӧны ёсь емъяс. Да уна миллион во мегӧпиян век жӧ сёйӧны дзоридзьяс. Да абу ӧмӧй тайӧ тӧдчанатор — гӧгӧрвоны, мыйла найӧ мый вынсьыныс зільӧны быдтыны ёсь йывъяссӧ, наысь кӧ некутшӧм водзӧс абу? Абу ӧмӧй тӧдчана сійӧ, мый мегӧпиян да дзоридзьяс тышкасьӧны ӧта-мӧдныскӧд? Да абу ӧмӧй тайӧ тӧдчанаджык да серъёзнӧйджыктор гӧрд чужӧма кыз ӧксайыслӧн арипметика дорысь? А ме кӧ тӧда муюгыдын дзик ӧти дзоридз (сійӧ быдмӧ менам енэжму вылын), и татшӧм мӧдыс некӧні сэсся абу, а ичӧтик мегӧпиыс друг ӧти мича асылӧ босьтас дай сёяс сійӧс да весиг оз тӧдмав, мый вӧчис? Да тайӧ, тэ ног, абу тӧдчана?
....
Сійӧ ёна гӧрдӧдіс. Сэсся бара сёрни паніс:
— Радейтан кӧ дзоридзӧс, кутшӧм сэсся абу некӧні уна миллион кодзув вылын, тайӧ нин тырмымӧн: видзӧдан енэжас да кылан асьтӧ шуда мортӧн. И шуан аслыд: «Кӧнкӧ сэні олӧ менам дзоридзӧй...» Но сійӧс кӧ мегӧпиыс сёяс, лоас сэтшӧмтор, быттьӧкӧ став кодзулыс ӧти здукӧ кусас! И тайӧ, тэ ногӧн, абу тӧдчана!
Сійӧ эз нин вермы сёрнитны. Немвиччысьтӧг бӧрддзис. Пемдіс. Ме эновті уджӧс. И дӧнзьӧдана гайкаыс да мӧлӧтыс, горш косьмӧмӧй да кулӧмысь полӧмӧй юрысь петіс, вуніс. Кодзув вылын, енэжмуын, — миян енэжмуын, Му нимаын — бӧрдіс Дзоля принс, и колӧ вӧлі сійӧс такӧдны. Ме босьті сійӧс киам да понді баййӧдлыны. Ме висьталі сылы: «Тэнад радейтана дзоридзлы некод лёксӧ оз вӧч... Ме серпасала тэнад мегӧпиыдлы нырдом... серпасала тэнад дзоридзлы доръян кӧрт...». Ме эг тӧд мый нӧшта шуны. Ачымӧс кылі ӧшлӧпанӧн, дурк да кын мортӧн. Кыдзи чуксавны-корны, мед сійӧ кылас, кыдзи вӧтӧдны ме дорысь ылыстчысь ловсӧ? Сійӧ ӧд сэтшӧм гусятор кутысь да тӧдмавтӧм, тайӧ синваа муыс...
VІІІ
Зэв регыдӧн ме тӧдмалі бурджыка тайӧ дзоридзсӧ. Дзоля принслӧн енэжмуас век быдмылісны синмӧ шыбитчытӧм дзоридзьяс — сырйыс налӧн вӧлӧма этша, уна ин найӧ абу босьтлӧмаӧсь да некодӧс абу майшӧдлӧмаӧсь. Асывнас турун пиас дзоридзьяс воссьывлӧмны да рытъявылас пӧдласьлӧмны. А этайӧыс ӧтчыд быдмӧма код тӧдас кытысь лэбзьӧм кӧйдысысь, и Дзоля принс синсӧ эз вештыв ичӧтик петасысь, коді торъяліс став мукӧд вож да сіысь. А друг тайӧ баобаблӧн кутшӧмкӧ выль сикас? Сӧмын петасыс ӧдйӧ дугдіс нюжӧдчыны вывлань да сы помӧ быдмис гӧрддзым. Дзоля принс некор на эз аддзывлы татшӧм ыджыд гӧрддзымсӧ да водзвыв воис мӧвпӧ, мый аддзас шемӧсмӧдантор. А тӧдтӧм воысьыс, аслас турунвиж вежӧсторйӧ дзебсьӧмӧн век дасьтысис, век мичмӧдчис. Сійӧ тӧждысьӧмӧн бӧрйис рӧмъяс. Сійӧ мичмӧдчис тэрмасьтӧг, ӧти-мӧд бӧрся видлаліс ас вылас дзоридз сыръяс. Сійӧ эз кӧсйы петны лунъюгыдас лясьӧ моз, кутшӧмкӧ мак моз. Сійӧ кӧсйӧ вӧлі петкӧдчыны став мичлуннас дзирдалӧмӧн. Да, тайӧ вӧлі ок кутшӧм тшапитчысь дзирня! Гусяторъя татшӧм дасьтысьӧмыс нюжаліс лун бӧрся лун. И со ӧтчыд асывнас, сӧмын на шондіыс петӧма вӧлі, сыръясыс воссисны.
....
И мичныв, коді сымда вын пуктӧма вӧлі тайӧ здук кежлас дасьтысьӧмӧ, очсалігмоз шуис:
— Ок, ме ӧдва садьми... Энӧ дивитӧй... Ме дзик на сынасьтӧм...
Дзоля принс эз вермы кутны гажаа нимкодясьӧмсӧ:
— Кутшӧм ті мичасьыс-мичаӧсь!
— Да? Збыль-ӧ? — лӧня воча кыліс. — Да, казялӧй ӧтитор, ме чужи шондікӧд ӧттшӧтш.
Дзоля принс, дерт, казявтӧг эз ов: шензьӧдана воысьыс ыджыд вежавидзӧмӧн ошйысьны оз вермы, сӧмын сійӧ вӧлі сэтшӧм мича, сьӧлӧм топӧдмӧн мича!
— Ме серти, пуксис кад нуръясьыштны. Лоӧй бур сьӧлӧмаӧсь, тӧждысьӧй ме бӧрся...
Дзоля принс зэв ёна шай-паймунліс, корсис лейка да киськаліс дзоридзсӧ ӧшмӧс ваӧн.
....
Регыд лои гӧгӧрвоана, мый мичнылыс вылын ныра да дӧзмысь, да Дзоля принс дзикӧдз сыкӧд матайтчис. Дзоридзлӧн вӧлі нёль ем, да ӧтчыд сійӧ шуис принслы:
— Мед воласны тигръяс, ог пов ме налӧн ёсь гыжъясысь!
— Менам енэжмуын тигръяс абуӧсь, — паныд шуис Дзоля принс. — Да нӧшта ӧтитор — тигръяс турунсӧ оз сёйны.
— Ме абу турун, — лӧня чӧвтіс дзоридз.
— Прӧшша кора.
— Ог, тигрысь ме ог пов, но ме вир ёна пола гурйыв ветлан тӧлысь. Эм-ӧ тіян сайӧд?
«Быдмӧг ачыс, а полӧ гурйыв ветлан тӧлысь... зэв тешкодь... — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Кутшӧм сьӧкыд ӧбичаа тайӧ дзоридзыс».
— Рытыс пуксяс да вевттьӧй менӧ юркышӧдӧн. Тіян тані вывті кӧдзыд. Зэв абу пельк енэжму. Кытысь ме вои, сэні…
Помӧдз сійӧ эз висьтав. Сійӧс ӧд татчӧ нӧбӧдӧма сэк, кор дзоридзыс вӧлі кӧйдыс тусь на. Сійӧ немтор эз тӧдлы мукӧд муюгыдъяс йылысь. Дзик нинӧмла ылӧдчыны, тэнӧ кӧ зэв кокниа вермасны эрдӧдны? Мичныв падмыштліс, сэсся кыкысь кымын кызӧктіс, медым Дзоля принс кыліс асьсӧ сы водзын мыжаӧн:
— А кӧні нӧ сайӧдыс?
— Ме кӧсйи ветлыны сыла, сӧмын эг вермы кольны тіянӧс помӧдз кывзытӧг.
Сэки дзоридз пондіс кызны ёнджыка: мед принсӧс яндзимыс топӧдас!
Дзоля принс кӧть и радейтчис мича дзоридзӧ да рад вӧлі сылы кесъявны, век жӧ регыд лов пытшкас сылӧн чужис падъялӧм. Тыртӧм кывъяссӧ сійӧ имитліс сьӧлӧм дорас да недыр мысти кутіс кывны асьсӧ зэв шудтӧмӧн.
— Весьшӧрӧ ме сійӧс кывзі, — эскӧдӧмӧн висьталіс меным ӧтчыд. — Некор оз ков кывзыны дзоридзьяслысь сёрнисӧ. Колӧ сӧмын видзӧдны на вылӧ да исавны налысь чӧскыд кӧрсӧ. Менам дзоридзӧй тыртіс зына кӧрнас жырйӧс дзоньнас, а ме эг куж таӧн нимкодясьны. Дай тайӧ сёрниясыс гыжъяс да тигръяс йылысь... Наысь эськӧ мем коліс нормыны, а ме скӧрми...
Да нӧшта сійӧ восьтіс сьӧлӧмсӧ:
— Нинӧм ме сэки эг гӧгӧрволы! Колӧ эскыны оз кывъяслы, а вӧчӧмторъяслы. Сійӧ козьналіс ассьыс чӧскыд кӧрсӧ, олӧмӧс югзьӧдіс. Эз ков мем пышйыны. Этайӧ омӧлик мудеритчӧм да дзуг кывъяс сайсьыс мем коліс казявны мелілун. Дзоридзьяс сэтшӧм вежласьысьӧсь! Сӧмын ме вӧлі вывті том, ме эг на кужлы радейтны.
ІX
Кыдзи ме гӧгӧрвои, принс шуӧма ветлыны-мунны ылі муясӧ лэбавлысь лэбачьяскӧд. Мунан асывнас сійӧ мукӧд лун дорысь зільӧмӧнджык пелькӧдӧма ассьыс енэжмусӧ. Лючки-бура весалӧма пӧсь вулканъяссӧ. Сылӧн вӧлӧма кык пӧсь вулкан. На вылын зэв лӧсьыд асывъяснас пӧсьӧдны асъя нурсӧ. Таысь кындзи, сылӧн вӧлӧма ӧти кусӧм кӧдзыд вулкан. Мӧвпыштӧма: гашкӧ мыйя на вермас лоны! Та понда весалӧма тшӧтш и кусӧм вулкансӧ. Кор найӧс бура-лючкиа весалан, вулканъяс сотчӧны лӧня, шытӧг, оз письтыны-сыркмунавны. Вулканлӧн письтӧмыс дзик сійӧ мый пач трубаын са сотчӧм. Дерт, ми, мувывса йӧз, вывті ичӧтӧсь да огӧ вермӧй весавны ассьыным вулканъясӧс. Та вӧсна найӧ и вӧчлӧны миянлы сымда лёктор.
Сэсся гажтӧма аскыліг Дзоля принс нетшыштӧма баобабъяслысь бӧръя петасъяссӧ. Сійӧ чайтӧма, мый некор нин оз лок бӧр. Сӧмын сы асылӧ уджсьыс сьӧлӧмыс вӧвлытӧм ногӧн бурмӧма. А шемӧстана дзоридзсӧ бӧръяысь киськалігас да сійӧс юркышӧдӧн тупкигас принслӧн весиг синваыс доршасьӧма.
— Бура олӧй, — шуӧма сійӧ.
Мичныв абу вочавидзӧма.
— Видза колянныд, — мӧдысь шуас Дзоля принс.
Мичныв кызӧктӧма. Сӧмын абу кынмӧм вӧснаыс.
— Ме вӧлі йӧюк, — шуӧма дзоридз вӧлисти. — Эн дивит менӧ. Ло шуда.
Да некутшӧм кӧритан кывтӧг. Дзоля принс зэв ёна шензьӧма. Сійӧ джӧм сувтӧма, шай-паймунӧм да падмыштӧм, киас кляничаысь вӧчӧм колпака.
— Да, да, ме радейта тэнӧ, — кыліс принс. — Ме мыжа сыысь, мый тэ тайӧс эн тӧд. Да тайӧ и абу тӧдчана. Но тэ вӧлін сэтшӧм йӧюк, ме кодь жӧ. Видлы лоны шудаӧн... Юркышӧдсӧ коль, сійӧ меным сэсся оз ковмы.
— Но тӧлыс ӧд...
— Абу нин ме сэтшӧм кынмалысь... Дай войся ыркыдыс лоас меным бур вылӧ. Ме ӧд — дзоридз.
— А вӧрпаяс, гут-гаг...
— Колӧ жӧ мем терпитны кык-ӧ-куим лёльӧӧс, кӧсъя кӧ ме тӧдмасьны бобувъяскӧд. Найӧ, тӧдӧмысь, мичасьыс мичаӧсь. А то коді нӧ ме дорӧ кутас волывны? Тэ ӧд ылын лоан. Ыджыд вӧрпаясысь ме ог пов. Менам ӧд эмӧсь гыжъяс.
И мичныв кокньыд сьӧлӧмӧн мыччӧдлӧма ассьыс нёльнан ёсь йывсӧ. Сэсся содтӧма:
— Да эн нин кыскы, тайӧ терпиттӧмтор! Шуин мунны — мун.
Сійӧ абу кӧсйӧма петкӧдлыны Дзоля принслы ассьыс бӧрдӧмсӧ. Сійӧ вӧлі асьсӧ зэв вылӧ пуктысь дзоридз.
X
Дзоля принслӧн енэжму дорӧ медматыссаясыс вӧліны 325-ӧд, 326-ӧд, 327-ӧд, 328-ӧд, 329-ӧд да 330-ӧд астероидъяс. Со и шуис сійӧ медводз волыны сэтчӧ: колӧ ӧд аслыд корсьлыны кутшӧмкӧ удж да мыйӧкӧ велӧдчыштны.
Медводдза енэжмуас олӧ вӧлі король. Чимгӧрд рӧма вывтыра да сьӧдбӧж куясӧ пасьтасьӧм, сійӧ пукаліс трон вылын — зэв прӧст да ӧттшӧтш торъялана ыджыд пуклӧс вылын.
— А, со и менам канмортӧй! — горӧдіс король Дзоля принцӧс казявмысьт.
«Кыдзи нӧ сійӧ менӧ тӧдмаліс? — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Сійӧ ӧд аддзӧ менӧ медводдзаысь!»
Зонка эз тӧдлы, мый корольяс ставтор вылас видзӧдӧны зэв прӧстнога: налы став йӧзыс — канмортъяс.
— Матыстчы, ме тэнӧ кӧсъя лючкиа видзӧдлыны, — шуис король, асьсӧ зэв вылӧ пуктӧмӧн сыысь, мый вермӧ лоны кодлыкӧ корольӧн.
Дзоля принс видзӧдліс гӧгӧр — оз-ӧ позь кытчӧкӧ пуксьыштны, — но сьӧдбӧж куясысь зэв мичаа вурӧм кузь плашыс тупкӧ вӧлӧм енэжмусӧ дзоньнас. Ковмис кольны сулалан, кӧть сійӧ сэтшӧма мудзис... да друг принс очсыштіс.
— Этикет оз лэдз очсавны король дорын сулаліг, — шуис король. — Ме ӧлӧда тэнӧ очсавны.
— Ме тӧдлытӧг, — вочавидзис Дзоля принс, зэв ёна родӧмӧн. — Ме зэв дыр вӧлі туйын да ньӧти эг узь...
— Но, сідзкӧ, сета индӧд тэныд узьны, — шуис король. — Уна во чӧж эг аддзывлы некодлысь очсалӧмсӧ. Мем весиг любӧ таысь. Но мый, очсав! Татшӧм менам тшӧктӧмӧй.
— Но ме рода... водзӧ ог вермы, — кевмис Дзоля принс да гӧрдӧдіс.
— Гм, гм... Сідзкӧ... сідзкӧ ме тшӧкта тэнӧ то очсавны, то...
Король сорсис да, тыдалӧ, весиг неуна дӧзмыштіс.
Ӧд корольлы медся тӧдчанаторйыс мый? — медым сыысь кывзысисны кыв шутӧг. Кывзысьтӧмлунсӧ сійӧ эз терпит. Тайӧ вӧлі дзик тырвыйӧ юралысь-монарх. Сійӧ вӧлі зэв бур морт, та вӧсна сеталіс сӧмын лючки-бура мӧвпыштӧм тшӧктӧмъяс.
«Ме кӧ тшӧкта аслам генераллы пӧрны каляӧ, — шуавліс сійӧ, — да генералыс кӧ тшӧктӧмӧс оз пӧрт олӧмӧ, тайӧ лоӧ оз сылӧн, а менам мыжӧй».
— Позьӧ-ӧ меным пуксьыны? — родӧмӧн юаліс Дзоля принс.
— Тшӧкта тэд: пуксьы! — вочавидзис король да кыпыда павкнитіс аслас сьӧдбӧж куысь вурӧм плашыслысь пӧласӧ.
Сӧмын Дзоля принс немтор эз вежӧрт. Енэжмуыс вӧлі зэв нин ичӧтик. Кӧні тані верман канавны?
— Тіян ыджыдлунныд, — паніс сёрнисӧ сійӧ, — позьӧ-ӧ тіянлысь юавны...
— Тшӧкта тэд, юась! — тэрыба шуис король.
— Тіян ыджыдлунныд... кӧні нӧ тіян королевство-канмуныд?
— Быдлаын, — ӧти кывйӧн вочавидзис король.
— Быдлаын?
Король кинас индаліс, лӧня гӧгӧр петкӧдліс ас да мукӧд енэжмуяс, кодзувъяс.
— И тайӧ ставыс тіян? — выльысь юаліс Дзоля принс.
— Да, — воча чӧвтіс король.
Сы понда мый каналысьыс вӧлі ставсӧ ас киас кутысь монарх, некутшӧм помтшупӧд ни ӧлӧдӧм эз тӧдлы.
— И кодзувъясыс тіянӧс кывзысьӧны? — юаліс Дзоля принс.
— Дерт жӧ, вочавидзис король. — Кодзувъяс дзик пыр кывзысьӧны. Терпитны ог вермы кывзысьтӧмлунсӧ.
Дзоля принсӧс тыртіс шемӧс. Вот эськӧ сылы татшӧм вынйӧрыс! Сійӧ эськӧ сэки нимкодясис рытъя кыаӧн эз нелямын кыкысь луннас, а сизимдас кыкысь, а гашкӧ и сёысь, кыксёысь, та дырйи эз ков вештавны улӧссӧ инысь инӧ! Сэк сійӧ бара гажтӧммис, ассьыс енэжмусӧ казьтыштіг. Сэсся смелмӧдчӧмӧн корис корольӧс:
— Меным зэв окота видзӧдны рытъя кыа... Кора тіянӧс, вӧчӧй буртор, тшӧктӧй шондіыслы пуксьыны.
— Ме кӧ тшӧкта кутшӧмкӧ генераллы бобув моз лэбавны дзоридзысь дзоридзӧ, либӧ гижны трагедия, либӧ пӧрны саридзса каляӧ, да генералыс тшӧктӧмсӧ оз пӧрт олӧмӧ, коді лоас таысь мыжа — сійӧ али ме?
— Ті, тіян ыджыдлунныд, — здук мысти падъявтӧг вочавидзис Дзоля принс.
— Дзик сідз, — ошкис тайӧс король. — Быдӧнӧс колӧ корны вӧчны сійӧс, мый мортыс вермӧ вӧчны. Веськӧдлӧмыс медым вӧлі вежӧра. Тэ кӧ тшӧктан аслад войтырлы шыбитчыны саридзӧ, сійӧ вӧчас революция. Менам эм инӧд чорыда корны менӧ кывзысьны, сы понда мый менам тшӧктӧмъясӧй вежӧраӧсь.
....
— А шонді пуксьӧмкӧд кыдзи? — выльысь юаліс Дзоля принс: ӧтчыд кӧ юавліс сійӧ, вочакывсӧ кывтӧдзыс сэсся эз ӧвсьывлы.
— Лоас тэныд и шонді пуксьӧм. Ме чорыда кора, медым шондіыс пуксяс. Сӧмын виччысьла лӧсялана эськӧлунсӧ, ӧд таын и эм юралысьлӧн мудерлуныс.
— А кор эськӧлуныс лоӧ лӧсялана? — тӧдмавны кӧсйис Дзоля принс.
— Гм, гм, — вочавидзис король, кыз календар листаліг. — Тайӧ лоӧ... гм, гм... талун сизим час нелямын минутын рытнас. И сэки тэ аддзылан, кутшӧм стӧча менам тшӧктӧмӧй лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Дзоля принс очсыштіс. Жаль, тані он вермы шонді пуксьӧмсӧ видзӧдны кор кӧсъян! Дай збыльысьсӧ сылы лои гажтӧмкодь нин.
— Мунан кадӧй нин воӧ, — шуис сійӧ корольлы. — Тані мем сэсся вӧчнысӧ нинӧм.
— Кольччы! — шуис король: сылы вӧлі зэв нимкодь, мый кыськӧ лои канморт, да эз кӧсйы сыысь торйӧдчыны. — Кольччы, ме пукта тэнӧ министрӧ.
— Кутшӧм министрӧ?
— Шуам, юстициясаӧ...
— Но ӧд тані некодӧс ёрднысӧ.
— Кыдзи сідзи, — паныд шуис король. — Ме став ассьым королевствоӧс эг на лючкиа видзӧдлы. Ме зэв пӧрысь, каретаӧс сувтӧдны некытчӧ, а подӧн ветлӧмсьыс сэтшӧма мудза...
Дзоля принс копыртчыліс да нӧшта видзӧдліс енэжмулӧн мӧд джынъяс.
— Ме видзӧдлі нин! — горӧдіс сійӧ. — Сэні тшӧтш некод абу.
— Сідзкӧ, ачыд асьтӧ ёрд, — шуис король. — Тайӧ медся сьӧкыдторйыс. Асьтӧ судитны мукӧд дорсьыс ёна сьӧкыдджык. Тэ кӧ сямман асьтӧ бура веськыда ёрдны, сідзкӧ, тэ збыльысь мудер.
— Ачым ачымӧс ме верма ёрдны кӧть кӧні, — воча чӧвтіс Дзоля принс. Та могысь меным нинӧмла тіянӧ кольччыны.
— Гм, гм... — шуис король. — Ме чайта, кӧнкӧ менам енэжмуын олӧ пӧрысь крыса. Кывла, войяснас сійӧ гирскӧдчӧ. Тэ эськӧ вермин ёрдны тайӧ пӧрысь крысасӧ. Кадысь кадӧ ёрд сійӧс начкӧм вылӧ. Тэ сайын лоас сылӧн олӧмыс. Сэсся быд пӧрйӧ ковмас сійӧс мылыштны, мыжсӧ вештыны. Колӧ видзны пӧрысь крысаӧс, сійӧ ӧд миян ӧти.
— Ог ме радейт ёрдны кодӧскӧ начкӧм вылӧ, — шуис Дзоля принс. — Дай мем кад мунны.
— Абу, абу на кад, — паныд шуис король.
Дзоля принс эськӧ дзикӧдз нин лӧсьӧдчис туйӧ, сӧмын сылы эз вӧв окота шогӧ уськӧдны монархӧс.
— Тіян ыджыдлунныд кӧ кӧсйӧ, мед став тіян индӧдъястӧ кыв шутӧг пӧртісны олӧмӧ, — шуис сійӧ, — тіянлы колӧ сетны бура мӧвпыштӧм индӧд. Шуам, ті эськӧ верминныд тшӧктыны меным мӧдӧдчыны туйӧ нюжмасьтӧг... Чайта, эськӧлунъясыс та вылӧ лючки лӧсяланаӧсь...
Король эз вочавидз. Дзоля принс недыр педзыштіс, сэсся ышловзьӧмӧн петіс туйӧ.
— Ме пукта тэнӧ посолӧ, торъямортӧ! — тэрыба горӧдіс сы бӧрся король.
Чужӧмыс сэк вӧлі корольӧн сэтшӧм, быттьӧкӧ сійӧ эз кӧсйы кывны некутшӧм паныда кыв.
«Тешкодь йӧз тайӧ верстьӧясыс», — аслыс шуис Дзоля принс, водзӧ лэбиг.
XІ
Мӧд енэжмуас оліс ыджыдӧ пуксьысь.
— О, со и менӧ пӧчитайтысь воӧма! — горӧдіс сійӧ, ылісянь на Дзоля принсӧс аддзӧмӧн.
Ӧд ыджыдӧ пуксьысь йӧзлы чайтсьӧ, мый ставныс наӧн нимкодясьӧны.
— Бур лун, — шуис Дзоля принс. — Кутшӧм тіян шляпаныд тешкодь.
— Тайӧ медым копрасьны. — Медым копыртчывлыны, кодыр менӧ чолӧмалӧны. Шог сӧмын сыысь, мый татчӧ некод нырсӧ оз сюйлы.
— Со кыдз? — чӧвтіс Дзоля принс: сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво.
— А ноко, кекӧначав, — шуис сылы ыджыдӧ пуксьысь.
....
Дзоля принс кекӧначаліс. Ыджыдӧ пуксьысь лэптыштліс шляпасӧ да рам чужӧмӧн копыртчыліс.
«Тані тай гажаджык пӧрысь король дорысь вӧлӧма», — мӧвпыштіс Дзоля принс. Да бара пондіс кекӧначасьны. А ыджыдӧ пуксьысь, шляпасӧ лэптышталӧмӧн, бара кутіс копрасьны.
Тадзи минут вит вӧчалісны ӧтиторсӧ, да Дзоля принслы тайӧ дышӧдіс.
— А мый колӧ вӧчны, медым тіян шляпаныд усяс? — юаліс сійӧ.
Сӧмын ыджыдӧ пуксьысь немтор эз кыв. Ошкӧм радейтысь йӧзыд ӧд нинӧм оз кывны, ошканкывъясысь кындзи.
— Тэ збыльысь менӧ радпырысь пӧчитайтысь? — юаліс сійӧ Дзоля принслысь.
— А кыдзи тайӧ — пӧчитайтны?
— Пӧчитайтны — сідзкӧ тӧдны, мый тайӧ енэжмуас ме ставсьыс медся мича, медся тшап, медся озыр да медся вежӧра.
— Да ӧд тэнад енэжмуад сэсся некод абу!
— Но вӧч, вӧч меным сэтшӧм лӧсьыдлун, нимкодясь меӧн!
— Ме нимкодяся, — шуис Дзоля принс, пельпомсӧ кыпӧдыштӧмӧн, — сӧмын кутшӧм радлун тэныд таысь?
И сійӧ пышйис ыджыдӧ пуксьысь дорысь.
«Збыльысь тай, верстьӧяс — зэв тешкодь йӧз», — сӧмын удитіс сійӧ мӧвпыштны туйӧ петігас.
XІІ
Водзӧ воана енэжмуас оліс винагаг. Дзоля принс олыштіс сэні недыр, сӧмын та бӧрын сылы лои зэв гажтӧм.
Тайӧ енэжмуас воигӧн винагаг чӧла пукаліс да видзӧдіс сы водзын визьӧн-визьӧн сувтӧдалӧм штоп чукӧр вылӧ — тыртӧм да тыраяс вылӧ.
— Мый нӧ тэ вӧчан? — юаліс Дзоля принс.
— Юа, — зэв гажтӧма вочавидзис винагаг.
— Мыйла?
— Медым вунӧдны.
— Мый вунӧдны? — юаліс Дзоля принс; сылы жаль лои тӧкаритысьыс.
— Кӧсъя вунӧдны, мый мем яндзим, — веськыда шуис винагаг да ӧшӧдіс юрсӧ.
— Мыйысь тэныд яндзим? — юаліс Дзоля принс: сылы лои окота отсавны коньӧрлы.
— Яндзим юны! — гӧгӧрвоӧдіс винагаг, та бӧрын сылысь ни ӧти кыв эз нин позь пычкыны.
....
И Дзоля принс шӧйӧвошӧм да гӧгӧрвотӧм мортӧн мӧдӧдчис водзӧ.
«Да, падъявтӧг збыль, верстьӧяс зэв, зэв тешкодь йӧз», — мӧвпаліс сійӧ туй вуджиг.
XІІІ
Нёльӧд енэжмуыс вӧлі уджӧн ноксьысь мортлӧн. Сійӧ век мыйӧнкӧ ноксис, весигтӧ Дзоля принс воигӧн юрсӧ эз лэптыв.
— Бур лун, — шуис сылы Дзоля принс. — Тіян чигарканыд кусӧма.
— Куим дорӧ содтам кык — вит. Вит дорӧ сизим — дас кык. Дас кык да куим — дас вит. Бур лун. Дас вит дорӧ сизим — кызь кык. Кызь кык да квайт — кызь кӧкъямыс. Кадӧй абу истӧгсӧ ӧзтывны. Кызь квайт дорӧ вит — комын ӧти. Упп! Ставнассӧ, сідзкӧ лоӧ, витсё ӧти миллион квайтсё кызь кык сюрс сизимсё комын ӧти.
— Витсё миллионыссӧ мый?
— А? Тэ тані на? Витсё миллион... Ог нин тӧд мый... Сымда уджыс менам! Ме мортыс серъёзнӧй, мем больгынысӧ немла! Кык дорӧ вит — сизим...
— Витсё миллионыссӧ мый? — выльысь юаліс Дзоля принс: мыйкӧ кӧ юалас сійӧ вӧлі, эз ӧвсьыв колана вочакыв кывтӧдз.
Уджӧн век ноксьысь морт лэптіс юрсӧ:
— Ветымын нёль во нин ме ола тайӧ енэжму вылас да тайӧ каднас менӧ торклісны уджысь сӧмын куимысь. Медводдзаысьсӧ, кызь кык во сайын ме дорӧ кытыськӧ лэбзис мӧс сітув гаг. Сійӧ сэтшӧм гораа дзизгис, мый сэки ме лыдпасъяс содталіг нёльысь шыбӧлясьлі. Мӧдысьсӧ, дас ӧти во сайын, менӧ йӧзви юкалан висьӧм, ревматизм матайтліс. Пукалана оласногысь... Меным гуляйтнысӧ некор. Ме мортыс серъёзнӧй. Коймӧдысьсӧ... со сійӧ! Сідзкӧ артмӧ, витсё миллион...
— Миллионыс мый?
Уджӧн ноксьысьлы юрас воис, мый колӧ вочавидзны, а то таысь он мын.
....
— Витсё миллион этійӧ посниторйыс, сынӧдас тай корсюрӧ тыдалӧны.
— Мый нӧ тайӧ, гутъяс?
— Да абу, сэтшӧм поснияс, югъялысьяс.
— Мазіяс.
— Да немся абу. Сэтшӧм посньыдикӧсь, зарни кодьӧсь. Быд дышпоз на вылӧ кӧ сӧмын видзӧдлас, сылӧн чужӧны гуся кӧсйӧмъяс. А ме мортыс серьёзнӧй. Меным гуся кӧсйӧмъясӧн овны некор.
— А-а, кодзувъяс?
— Сідз-сідз. Кодзувъяс.
— Витсё миллион кодзув? А мый тэ накӧд вӧчан?
— Витсё ӧти миллион квайтсё кызь кык сюрс сизимсё комын ӧти. Ме мортыс серъёзнӧй, ме стӧчлун радейта.
— Но мый нӧ тэ вӧчан став тайӧ кодзувнас?
— Мый вӧча?
— Да.
— Нинӧм ог вӧч. Тайӧ менам эмбурӧй.
— Кодзувъясыс тэнад эмбур? Но ме аддзылі нин корольӧс, коді...
— Корольяслӧн нинӧмыс абу. Найӧ сӧмын каналӧны, саралӧны. Тайӧ дзик мӧдтор.
— А мыйла тэныд колӧны кодзувъясыс эмбурад?
— Медым лоны озырӧн.
— А мыйла колӧ лоны озырӧн?
— Медым ньӧбавны выль кодзувъяс, найӧс кӧ кодкӧ восьтас.
«Сійӧ мӧвпалӧ дзик нин винагагыс моз», — мӧвпыштіс Дзоля принс.
Сэсся пондіс юасьны водзӧ:
— Кыдзи позьӧ кутны эмбурын дзоридзьяс?
— Кодзувъясыс кодлӧн? — броткигмоз юаліс век ноксьысь морт. — Ог тӧд. Некодлӧн. Сідзкӧ, менам, ӧд ме медводдзаӧн тайӧторсӧ мӧвпышті.
— И тайӧ тырмымӧн?
— Дерт жӧ. Тэд кӧ сюрас алмаз донаиз (сійӧ некодлӧн), то сійӧ тэнад. Тэныд кӧ медводдзаӧн юрад воас кутшӧмкӧ мӧвп, тэ сы вылӧ босьтан патент: сійӧ тэнад. Кодзувъясыс менам, ӧд меӧдз некоді эз и мӧвпыштлы сюйны найӧс эмбурӧ, асэмбуравны.
— Тайӧ збыльтор, — шуис Дзоля принс. — И мый тэ накӧд вӧчан?
— Ас вӧляысь наӧн вӧдитча, — вочавидзис век уджӧн ноксьысь. — Лыддяла найӧс да выльысь лыддя. Тайӧ зэв сьӧкыдтор. Ме мортыс серьёзнӧй.
Сӧмын татшӧм вочакывйыс Дзоля принслы вӧлі тырмытӧм.
— Менам кӧ эм шӧвк чышъян, ме сійӧс верма чышъянавны сьылі гӧгӧр да нуны аскӧд, — шуис сійӧ. — Менам кӧ эм дзоридз, ме верма сійӧс нетшыштны да нуны аскӧд. А тэ ӧд он вермы босьтны кодзувъяссӧ!
— Ог, но ме верма пуктыны найӧс банкӧ.
— Кыдз сідз?
— А тадзи: гижа кабалаӧ, кымын кодзув менам эм. Сэсся пукта кабаласӧ кӧрткудйӧ да томнала восьтанӧн.
— И ставыс?
— Тайӧ тырмымӧн.
«Вот тешкодьыс! — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Быттьӧкӧ кывбур сяма артмӧ. Сӧмын абу нин тайӧ сэтшӧм серъёзнӧйтор».
Мый сійӧ серъёзнӧйтор, а мый абу, — тайӧс Дзоля принс гӧгӧрволіс ас ногыс, немся эз верстьӧяс моз.
— Менам эм дзоридз, — шуис сійӧ, — да быд асыв ме сійӧс киськала. Менам эм куим вулкан, да быд вежон ме найӧс весала. Куимнансӧ весала, кусӧмсӧ тшӧтш. Быдторйыс ӧд вермас лоны. И вулканъясӧйлы, и дзоридзӧйлы лоӧ бур, найӧ кӧ менам. А кодзувъяслы дзик веськодь, налы тэысь некутшӧм буртор ни тӧжд абу.
Уджӧн ноксьысь морт кӧсйис эськӧ вомсӧ восьтыны, но сідзи и эз аддзы шуана кывъяссӧ; да Дзоля принс водзӧ петіс туйӧ.
«Збыль, верстьӧяс — сё збыль шемӧстана войтыр», — восьса сьӧлӧмӧн туй вуджигкості висьтавліс сійӧ аслыс.
XІV
Витӧд енэжмуыс ас дорас вӧлі зэв кыскана. Сійӧ вӧлі медся ичӧтик. Сэтчӧ вермӧмаӧсь меститчыны сӧмын пӧнар да сійӧс ӧзталысьыс. Дзоля принс некыдз эз вермы вежӧртны, мый вылӧ енкӧлаас вошӧм тайӧ ичӧтик енэжмуас, кытӧн керка ни олысьяс абу, колӧны пӧнар да сійӧс ӧзталысьыс. Сійӧ мӧвпаліс тадзи:
«Гашкӧ, тайӧ мортыс и серам петкӧдлӧ. Сӧмын сійӧ абу тыртӧм доз, кыдзи король, ыджыдӧ пуксьысь, уджӧн век ноксьысь да винагаг. Сылӧн уджыс мыйӧнкӧ да колана. Кор сійӧ ӧзтӧ ассьыс пӧнарсӧ — быттьӧ чужӧ нӧшта ӧти кодзув либӧ дзоридз. А кор пӧнарсӧ кусӧдӧ — сэки кодзулыс либӧ дзоридзыс быттьӧ унмовсьӧны. Зэв бур удж. Тайӧ збыльысь колантор, мича да».
Да, енэжмуыскӧд ӧтрӧвняасьӧмӧн, сійӧ пыдди пуктӧмпырысь копыртчыліс пӧнар ӧзталысьлы.
— Бур лун, — шуис сійӧ. — Мыйла тэ ӧні кусӧдін ассьыд пӧнартӧ?
— Тадзи сёрнитчӧма, — вочавидзис ӧзталысь. — Бур лун.
— Мый йылысь сёрнитчӧма?
— Кусӧдны пӧнарсӧ. Бур рыт.
Да бара ӧзтіс пӧнарсӧ.
— Мыйла тэ бара сійӧс ӧзтін?
— Тадзи сёрнитчӧма, — выльысь вочавидзис ӧзталысьыс.
— Ог гӧгӧрво, — веськыда шуис Дзоля принс.
— Гӧгӧрвонысӧ тані нинӧм, — шуис ӧзталысь. Сёрнитчӧма кӧ, сідзкӧ сёрнитчӧма. Бур лун.
Да пӧнарсӧ кусӧдіс. Сэсся гӧрд сера мича нырчышъянӧн чышкаліс пӧсьсӧ чужӧмсьыс да шуис:
— Сьӧкыд менам уджсикасӧй. Коркӧ тайӧ вӧлі коланатор. Ме кусӧдалі пӧнаръяс асывъяснас, а рытъяснас бара ӧзталі. Менам кольліс нӧшта лун шойччыны да вой узьны...
— А сэсся сёрнитчӧмсӧ лои вежӧма?
— Сёрнитчӧмсӧ абу вежӧма, — шуис пӧнар ӧзталысь. — Сыын и шогыс! Менам енэжмуӧй воысь воӧ бергалӧ век ӧдйӧджык, сёрнитчӧмыс кольӧ воддзаыс.
— А ӧні сэсся кыдзи? — юаліс Дзоля принс.
— А вот сідзи. Енэжмуӧй тырвыйӧ бергӧдчӧ ӧти минутӧн, да менам ни ӧти минут абу лолыштны. Быд минутӧ ме кусӧда пӧнарӧс да бара сійӧс ӧзта.
— Со тешкодьторйыс! Сідзкӧ тэнад луныд кыссьӧ сӧмын ӧти минут!
— Нинӧм тешкодьыс тані абу, — паныд шуис пӧнар ӧзталысь. — Ми тэкӧд сёрнитам нин дзонь тӧлысь.
— Дзонь тӧлысь?
— Но да. Комын минут. Бур рыт!
Да сійӧ бара ӧзтіс пӧнарсӧ.
....
Дзоля принс видзӧдіс пӧнар ӧзталысь вылӧ, да сылы сійӧ сьӧлӧм вылас воис пыр ёнджыка, ӧд мортыс чорыда кутчысьӧ сетӧм кывйӧ. Принс казьтыштіс, кыдз вештавліс ассьыс улӧссӧ инысь инӧ, медым видзӧдны нӧшта ӧтчыдысь шонді пуксьӧмсӧ. Сылы лои окота отсыштны ёртыслы.
— Кывзы, — шуис зонка ӧзталысьлы. — Ме тӧда ӧтитор: тэ верман шойччыны кор кӧсъян.
— Мем век окота шойччыштны, — шуис пӧнар ӧзталысь.
Ӧд позьӧ вӧлӧм ӧти кадӧ кутны сетӧм кыв да сэк жӧ и дышӧдчыны.
— Тэнад енэжизйыд сэтшӧм ичӧтик, — водзӧ сёрнитіс Дзоля принс, — тэ верман сійӧс кытшовтны куим воськолӧн. Колӧ сӧмын мунны сэтшӧм ӧдӧн, мед век лоны шонді водзын. Кӧсъян кӧ шойччыштны, тэ век мун, мун... и луныс пондас кыссьыны сы дыра, мый дыра тэ кӧсъян.
— Но таысь меным водзӧсыс ичӧт, — шуис пӧнар ӧзталысь. — Медся ёна олӧмам ме кӧсъя узьны.
— Сідзкӧ, лёк тэнад олӧмыд, — сьӧлӧм сетіс Дзоля принс.
— Лёк менам олӧмӧй, — ӧти кывйӧ воис пӧнар ӧзталысь. Бур лун.
Да кусӧдіс пӧнарсӧ.
«Вот мортыс, — шуис аслыс Дзоля принс водзӧ лэбзигмоз, — тайӧ мортсӧ эськӧ ставныс пондісны кедзовтны — и король, и ыджыдӧ пуксьысь, и винагаг, и уджӧн ноксьысь. А збыль вылас сійӧ сӧмын ӧтнас оз кай на пиысь серамвыв. Гашкӧ, сы понда мый мӧвпалӧ оз сӧмын ас йывсьыс».
Дзоля принс ышловзис.
«Вот эськӧ ёртасьны кӧ сыкӧд, — мӧвпаліс принс. — Сӧмын сылӧн енэжмуыс вывті нин ичӧтик. Кыкӧнным сэтчӧ огӧ тӧрӧй...»
Сійӧ эз лысьт аслыс веськыда шуны, мый жалитӧ тайӧ шемӧс кодь енэжмуас кольччӧмысь нӧшта ӧти помкаысь: кызь нёль час чӧжӧн сэні позьӧ нимкодясьны рытъя кыаӧн сюрс нёльсё нёльысь!
XV
Квайтӧд енэжму воддза дорсьыс вӧлі дас пӧв ыджыдджык. Сэні оліс кыз-кыз небӧгъяс гижысь пӧрысь айлов.
— Видзӧдлы со! Ветлысь-мунысь воӧма! — горӧдіс сійӧ Дзоля принсӧс казялӧм мысти.
Принс пуксис пызан сайӧ лолыштны, сійӧ ӧд сымда туй нин вуджис!
— Кытысь тэ? — юаліс сійӧс пӧль.
— Мыйсяма нӧ тайӧ ыджыд небӧгыс? — юаліс Дзоля принс. — Мый ті тані вӧчанныд?
— Ме — географ, — чӧвтіс пӧль.
....
— А коді сійӧ географыс?
— Тайӧ сэтшӧм туялысь, коді тӧдӧ, кӧнӧсь саридзьяс, юяс, каръяс, керӧсъяс да тыртӧминъяс.
— Кутшӧма ышӧдӧ мӧвпӧс! — шемӧсмис Дзоля принс. — Со тайӧ збыльысь удж!
Та бӧрын чӧвтліс синсӧ географлӧн енэжму вылӧ. Некор на сійӧ эз аддзывлы татшӧм кыпыд-мича енэжмусӧ.
— Тіян енэжмуныд зэв мича, — шуис сійӧ. — А океанъяс тіян эмӧсь-ӧ?
— Тайӧс ме ог тӧд, — воча шуис туялысь.
— О-о, — гажтӧма нюжӧдіс сёрнисӧ Дзоля принс. — А керӧсъяс эмӧсь?
— Ог тӧд, — вочавидзис географ.
— А каръяс, юяс, тыртӧминъяс?
— Тайӧс ог жӧ тӧд.
— Но ӧд ті географ!
— Вот сійӧ и эм, — воча шуис пӧльыс. — Ме географ, а абу ветлысь-мунысь. Меным вир ёна оз тырмыны ветлысь-мунысьяс. Оз ӧд географъяс лыддявны каръяс, юяс, керӧсъяс, саридзьяс да тыртӧминъяс. Географ зэв тӧдчана морт, сылы ветлавнысӧ некор. Сійӧ аслас уджвежӧссьыс оз петавлы. Но сійӧ ас дорас лэдзлӧ ветлысь-мунысьясӧс да кывзӧ налысь висьтъяссӧ. Да на пиысь кодкӧ кӧ висьталас мыйкӧ аслыспӧлӧстор, выльтор, географ кыпӧдас важ кабалаяссӧ, видлалас найӧс да видзӧдлас, лючки морт-ӧ тайӧ ветлысь-мунысьыс.
— А мыйла?
— Да ӧд ветлысь-мунысьыс кӧ пондас ылӧдлыны, география велӧдан небӧгъясын ставыс сорсяс. А сійӧ кӧ нӧшта чорыда юӧ — тайӧ тшӧтш шог.
— Мыйла?
— Сы понда, мый винагагъясыслӧн видзӧдіганыс ставыс кыкпӧвъёвтчӧ. Шуам, збыль вылас кӧні ӧти керӧс, географ пасъяс кыкӧс.
— Ме тӧдлі ӧти мортӧс... Сыысь эськӧ петіс некытчӧ туйтӧм ветлысь-мунысь, — пасйис Дзоля принс.
— Вермас лоны. А вот ветлысь-мунысьыс кӧ овлӧ лючки морт, сэки сылысь восьтӧмторсӧ прӧверитӧны.
— Кыдзи прӧверитӧны? Мунӧны сэтчӧ да выльысь видзӧдалӧны?
— Оз жӧ. Тайӧ вывті сьӧкыдтор. Прӧстӧ корӧны, медым ветлысь-мунысь петкӧдлас эскӧданторъяс. Шуам, восьтӧма кӧ сійӧ джуджыд керӧс, мед ваяс сэтысь ыджыд изъяс.
Географ друг кутіс майшасьны:
— Тэ ӧд ачыд ветлысь-мунысь! Тэ ылісянь воӧмыд! Висьталышт мем аслад енэжму йывсьыд!
Сэсся туялысь восьтіс ассьыс кызсьыс-кыз небӧгсӧ да ёсьталіс карандаш. Ветлысь-мунысьяслысь висьтъяссӧ ӧд медводз гижалӧны карандашӧн. Да сӧмын ветлысь-мунысьыс кӧ эскӧданторъяссӧ ваяс, гижӧны саваӧн.
— Ме тэнӧ кывза, — шуис географ.
— Но-о, менам сэн синмӧ шыбитчанторйыс абу нин и уна, — шы сетіс Дзоля принс. — Менам ставыс зэв ичӧт. Куим вулкан эм. Кыкыс уджалӧ, коймӧдыс важӧн кусӧма. Да быдторйыс ӧд вермӧ лоны...
— Да, быдторйыс вермӧ лоны, — сыкӧд ӧти кывйӧ воис туялысь.
— Сэсся менам эм дзоридз.
— Дзоридзьяссӧ ми огӧ пасъялӧй, — шуис географ.
— Мыйла?! Тайӧ медся мичаторйыс!
— Сы понда, мый найӧ дженьыд нэмаӧсь, регыд быранаӧсь.
— Кыдзи найӧ вежсьӧны-вошӧны?
— Географияысь небӧгъяс — му вылас медся дона небӧгъяс, — гӧгӧрвоӧдіс туялысь. — Найӧ некор оз важмыны. Ӧд вывті шоча овлӧ татшӧмтор — медым керӧс вешйис ас инсьыс. Либӧ медым саридз косьмис. Ми гижам кувтӧмторъяс да вежсьытӧмторъяс йылысь.
— Но ӧд кусӧм вулканыс вермас садьмыны, — торкис сійӧс Дзоля принс. — А «регыд бырана»… мый тайӧ?
— Кусӧма вулканыс али ловъя, тайӧ миянлы, географъяслы, дзик ӧткодь, — шуис туялысь. — Тӧдчанаыс ӧтитор — керӧс. Сійӧ оз вежсьы.
— А мый сійӧ «регыд быранаыс»? — бара юаліс Дзоля принс, ӧд ӧтчыд кӧ сійӧ мыйкӧ юавліс, колана вочакыв кывтӧдз эз ӧвсьывлы.
— Кывйыс вежӧртӧ со мый: сійӧ регыд вошас-бырас.
— И менам дзоридзӧй тшӧтш вошас-бырас?
— Дерт.
«Менам мичлунӧй да долыдлунӧй тай абу дыр олысь, — нораа шуис аслыс Дзоля принс, — сылы нинӧмӧн водзсасьны сыгӧгӧрса лёксьыс, сылӧн эм сӧмын нёль ёсь йыв. А ме эновті дзоридзӧс, да сійӧ «коли енэжмуам дзик ӧтнасӧн!»
Сэки зонка медводдзаысь жалитіс эновтӧм дзоридзсӧ. Сӧмын зумыдлуныс сійӧ здукӧ жӧ сы дорӧ воис бӧр.
— Кытчӧ ті вӧзъянныд меным мӧдӧдчыны? — юаліс Принс туялысьлысь.
— Ветлы Му нима енэжмуӧ, — вочавидзис географ. — Сы йылысь лёксӧ оз висьтавлыны...
Дзоля принс петіс туйӧ, сӧмын мӧвпъясыс сылӧн вӧліны эновтӧм дзоридз дорын.
XVІ
Тадзи со, сизимӧд енэжмунас принс туйын лои Му.
Му нима енэжмуыс абу сэтшӧм-татшӧм. Лыддявны кӧ стӧча, сэні сё дас ӧти король (негръясӧс урчитӧмӧн), сизим сюрс географ, ӧкмыссё сюрс уджӧн век ноксьысь, сизим да джын миллион винагаг, куимсё дас ӧти миллион ыджыдӧ пуксьысь, — ставнас кык миллиард гӧгӧр верстьӧ морт.
....
Медым бурджыка вежӧртны, Муным кутшӧм ыджыд, шуа сӧмын со мый: электровынви восьтытӧдз квайтнан континентас ковмис кутны пӧнар ӧзталысьяслысь дзонь армия — нёльсё квайтымын кык сюрс витсё ӧти мортӧс.
Ортсысяньыс видзӧдӧмӧн тайӧ вӧлі зэв шемӧстнатор. Налӧн уджнас веськӧдліс стӧчсьыс стӧч ӧдлун, балетын кодь.
Медводз петкӧдчисны Выль Зеландияысь да Австралияысь пӧнар ӧзталысьяс. Пӧнаръяссӧ ӧзталӧм бӧрын найӧ водавлісны узьны. Та бӧрын чередыс воліс Китайын олысь ӧзталысьяслы. Ӧзталӧмсӧ помавмысьт найӧ саявлісны посйӧд сайӧ. Сэсся чередыс вуджліс Россияын да Индияын зільысь ӧзталысьяслы. Сэсся Африкаын да Европаын. Сэсся Лунвыв Америкаын. Сэсся Войвыв Америкаын. Некор найӧ эз торксьывлыны, некод посйӧд вылӧ эз петавлы сорсьӧмӧн, эз ас кадӧ. Да, тайӧ вӧлі торъя мича, син ёрана лоӧмтор.
Сӧмын Войвыв мугӧг вылын пӧнар ӧзталысь да Лунвыв мугӧгса сылӧн уджъёртыслы — сӧмын кыкыслы — овсис кокниа да тӧждтӧг: налы ковмыліс аслас уджнас ноксьывны вонас сӧмын кыкысь.
XVІІ
Зэв кӧ окота шуны мыйкӧ ярскӧба, кывйӧн крукыштны, мукӧддырйиыс он кӧсйы да сӧрыштан. Пӧнар ӧзталысьяс йылысь висьталігӧн ме неуна кежышті збыльторсьыс. Пола, мый миянлысь енэжмунымӧс тӧдтӧм йӧзлӧн вермас артмыны ылӧг серпас. Йӧзыс Му вылын абу нин ёна ыджыд лыда. Ставнас кык миллиард олысь мортыс кӧ чукӧртчас ӧтлаӧ, митинг вылӧ моз, то найӧ кокниа эськӧ меститчасны кызь миля пасьтаа да кызь миля кузьтаа инӧ. Став мортвужсӧ позьӧ пельпом дорӧ пельпом сувтӧдны Лӧнь океанса медся ичӧт ді вылӧ.
Верстьӧяс тіянлы, дерт, оз эскыны. Найӧ чайтӧны, мый найӧтӧ зэв тӧдчанаӧсь. Найӧ асьнысӧ чайтӧны баобабъяс кодьӧн, ми пӧ сы гырсяӧсь. А ті вӧзйӧй налы артавны стӧча. Тайӧ налы воас сьӧлӧм выланыс, найӧ ӧд лыдпасъястӧ радейтӧны. А ті энӧ воштӧй каднытӧ арипметика помысь. Немла сійӧс вӧчны. Ті ӧд сытӧг меным эсканныд.
Сідз, Му вылӧ пуксьӧммысьт Дзоля принс эз аддзы ни ӧти ловъя лолӧс да ёна шензис. Весигтӧ чайтліс, гашкӧ пӧ лэбзи тӧдлытӧг кутшӧмкӧ мӧд енэжмуӧ. Друг лыаас вӧрзьыштіс тӧлысьсянь усян югӧр рӧма неыджыд кытш.
— Бур рыт, — велалӧмпырысь нин шуис Дзоля принс.
— Бур рыт, — вочавидзис кый.
— Кутшӧм енэжмуӧ ме веськалі?
— Му вылӧ, — шуис кый, — Африкаӧ. — Тайӧ тыртӧмин. Тыртӧминъясын некод оз ов. Но Муыс ыджыд.
Дзоля принс пуксис из вылӧ да лэптіс синъяссӧ енэжлань.
— Окота эськӧ тӧдны, мый могысь кодзувъясыс югъялӧны, — мӧвпӧ вӧйӧмӧн шуис сійӧ. — Тӧдӧмысь, сы могысь, медым регыд ли бӧрас на быдӧн вермис выльысь аддзыны ассьыс. Со, видзӧд, то менам енэжмуӧй — миян весьтын... Но кутшӧм сэтчӧдз ылын!
....
— Мича енэжму, — шуис кый. — А мый тэ пондан вӧчны тані, Му вылын?
— Ме лӧгаси аслам дзоридзӧйкӧд, — висьталіс Дзоля принс.
— Со мый...
Да кыкнанныс чӧв усины.
— А кӧнӧсь нӧ йӧзыс? — бара паніс сёрнисӧ Дзоля Принс. — Тыртӧминын ӧтнамлы зэв гажтӧм...
— Йӧз пӧвстын тшӧтш гажтӧм, — чӧвтіс кый.
Дзоля принс сюся видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэ тай зэв тешкодь ловъятор, — шуис сійӧ. — Ачыд чуньысь абу кызджык.
— Сӧмын вынӧй менам король чунь дорысь ыджыдджык, — паныд шуис кый.
Дзоля принс нюммуніс.
— Збыль ӧмӧй тэ сэтшӧм вына? Весиг кокыд тэнад со абу. Восьлавны-мунны он вермы.
— Ме верма нуӧдны тэнӧ карабысь ёна ылӧджык, — воча шуис кый.
Сэсся гартчис кок шег гӧгӧрыс Дзоля принслы, сойпос моз дзик.
— Кодӧ кӧть ме ог инмӧдчыв, ме сійӧс бергӧда муӧ, кытысь сійӧ петӧма, — шуис кый. — Но тэ сӧстӧм да воӧмыд кодзувсянь.
Дзоля принс эз вочавидз.
— Тэ меным жаль, — водзӧ сёрнитіс кый. — Тэ сэтшӧм нэриник этайӧ гранит кодь чорыд Му вылас. Сійӧ луннас, кор тэныд лоӧ сьӧкыдсьыс-сьӧкыд ассьыд енэжмутӧ эновтӧм пондаыд, ме верма тэныд отсавны. Ме верма...
— Ме зэв бура гӧгӧрвои, — шуис Дзоля принс. — Сӧмын мыйла тэ век сёрнитан нӧдкывъясӧн?
— Ме став нӧдкывсӧ нӧда, — вочавидзис кый.
Да кыкнанныс ланьтісны.
XVІІІ
Дзоля принс вуджис тыртӧминсӧ да некодӧс эз паныдав. Туйсӧ вуджиг сылы сюрис сӧмын ӧти дзоридз — куим сыръя ичӧтик тыдавтӧм дзоридз.
— Видза олан, — чолӧмасис Дзоля принс.
— Видза, — вочавидзис дзоридз.
— Йӧзыс нӧ кӧнӧсь? — вежавидзанаа юаліс Дзоля принс.
Дзоридзыс аддзывлӧма коркӧ орччӧн дінтіыс мунысь караван.
....
— Йӧз? Да-а... Найӧ сӧмын, буракӧ, квайтӧнӧсь али сизимӧнӧсь вӧліны. Ме аддзылі найӧс уна во сайын. Но некод оз тӧд, кытысь йӧзӧс корсьны. Найӧс тӧлыс новлӧдлӧ. Найӧ ӧд вужтӧмӧсь, а тайӧ абу зэв лӧсьыдтор.
— Видза колян, — шуис Дзоля принс.
— Видза, — вочавидзис дзоридз.
XІX
Дзоля принс кайис джуджыд керӧсӧ. Таӧдз сійӧ аслас куим вулканысь кындзи (найӧ сылы вӧлӧмны пидзӧсӧдзыс) некор на керӧсъяссӧ абу аддзылӧма. Кусӧм вулканыс вӧлӧма сылы джек пыдди. И ӧні сійӧ мӧвпыштіс: «Татшӧм джуджыд керӧссяньыс ме дзик пыр аддза дзоньнас енэжмусӧ да став йӧзсӧ». Но аддзис сӧмын ем кодь ёсь да вӧсни кыртаяс.
— Бур лун, — шуис сійӧ велалӧмпырысь.
— Бур лун... лун... лун..., — шы сетіс йӧлӧга.
— Кодъяс ті? — юаліс Дзоля принс.
— Кодъяс ті... ті... ті..., — чукӧстчис йӧлӧга.
— Вай ёртасям, ме дзик ӧтнам, — шуис сійӧ.
— Ӧтнам... ӧтнам... ӧтнам... — кыліс воча.
....
«Кутшӧм тешкодь енэжму! — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Дзик кос, быдлаын емъяс, дай сола. Йӧзлы оз тырмы вежӧр писькӧслуныс. Найӧ сӧмын кайтӧны шуӧмъяс бӧрас... Гортам вӧлі дзоридз, менам долыдлунӧй да мичӧй, да сійӧ ачыс медводз век панліс сёрнисӧ.
ХХ
Дыр восьлаліс Дзоля принс лыаинъяс, кыртаяс да лым толаяс вомӧн, медбӧрти сэсся петіс туй вылӧ. А став туйыс вайӧдӧ йӧз дорӧ.
— Бур лун, — шуис сійӧ.
Сы водзын лои быдмысь розаӧн тыр пуйӧр.
— Бур лун, — шыасисны сылы воча розаяс.
Сэк Дзоля принс казяліс: ставныс найӧ сылӧн дзоридз кодьӧсь.
— Кодъяс ті? — юаліс шемӧсмӧмӧн.
— Ми — розаяс, — вочавидзисны розаяс.
— Со кыдз... — чӧвтіс Дзоля принс.
....
Сэсся друг пондіс кывны асьсӧ зэв-зэв шудтӧмӧн. Мичнылыс висьтавліс, сы кодьыс пӧ став енкӧлаас сэсся абу. И со сы син водзас дзик сэтшӧм вит сюрс дзоридз сӧмын ӧти йӧрын.
«Кутшӧма эськӧ дзоридзӧй скӧрмис, аддзыліс кӧ найӧс! — мӧвпыштіс Дзоля принс. — Сійӧ эськӧ сэтшӧм лёкнога кызіс да сетчис кулысь улӧ, мед сӧмын сійӧс серам вылӧ эз лэптыны. А мем эськӧ ковмис тӧждысьны дзоридзӧй бӧрся висьысь бӧрся моз, — эг кӧ тадзи вӧч, эськӧ сійӧ збыльысь куліс, сӧмын мед менӧ уськӧдны да тшӧтш увтыртны...»
Сэсся мӧвпыштіс:
«Метӧ чайтлі, мый менам муюгыдас эм дзик ӧти быдмысь дзоридз, кутшӧмыс некодлӧн сэсся абу, а, вӧлӧмкӧ, сійӧ медся прӧстіник роза. Менам вӧлі сӧмын тайӧ розаыс да пидзӧсӧдз джуджтаа куим вулкан, дай ӧтиыс кусӧм (гашкӧ, пыр кежлӧ нин)... кутшӧм нӧ ме та бӧрын принс...».
Сійӧ водіс турун пӧвстӧ да бӧрддзис.
XXІ
Тшук сэки матыстчис Ай руч.
— Видза олан, — чолӧмасис сійӧ.
— Видза, — вежавидзанаа вочавидзис принс да видзӧдліс гӧгӧр, сӧмын некодӧс эз казяв.
— Ме тані, — кыліс гор. — Яблӧг пу улын.
— Коді тэ? — юаліс Дзоля принс. — Кутшӧм тэ мичаник!
— Ме — Руч, — шуис руч.
— Ворсышт мекӧд, — корис Дзоля принс. — Меным сэтшӧм гажтӧм...
— Ог вермы ме тэкӧд ворсны, — шуис Руч. — Ме морт дорӧ велавтӧм.
— Ой, прӧшша кора, — шуис Дзоля принс.
Сэсся мӧвпыштіс да юаліс:
— А кыдзи сійӧ — морт дорӧ велавтӧм?
— Тэ абу татчӧс, — казяліс Руч. — Мый тэ татысь корсян?
— Йӧзӧс корся, — шуис Дзоля принс. — А кыдзи сійӧ — морт дорӧ велавны?
— Йӧзыслӧн эмӧсь пишшальяс, да найӧ ветлӧны кыйсьыны. Тайӧ зэв абу кивыв! Нӧшта найӧ видзӧны чипанъясӧс. Сӧмын тайӧн йӧзыс и бурӧсь. Тэ чипанъяс корсян?
— Ог, — вочавидзис Дзоля принс. — Ме корся ёртъясӧс. А кыдзи сійӧ — морт дорӧ велавны?
— Тайӧ важӧн нин вунӧдӧмтор. — Сійӧ вежӧртӧ гӧрӧдъяс вӧчӧм.
— Гӧрӧдъяс?
— Да, сідз, — шуис Руч. — Тэ меным ӧні сӧмын на ичӧтик зонка, сё сюрс мукӧд зонка кодь. Тэ меным он ков. И ме тэныд ог ков. Ме тэныд сӧмын руч, сё сюрс мукӧд руч кодь. Но тэ кӧ менӧ ас дорад велӧдан, ми кутам ӧта-мӧдлы ковны. Тэ меным лоан муюгыдас дзик ӧти. И ме тэныд лоа дзик ӧти муюгыдас...
— Буракӧ, понда гӧгӧрвоны, — шуис Дзоля принс. — Эм ӧти роза... тӧдӧмысь, сійӧ менӧ ас дорас велӧдӧма...
— Вермас лоны, — ӧти кывйӧ воис Руч. — Мыйыд сӧмын Му вылас оз овлы.
— Тайӧ вӧлі эз Му вылын, — шуис Дзоля принс.
Руч ёна шензис.
— Мӧд енэжмуын ӧмӧй?
....
— Да.
— А сэні енэжмуас кыйсьысьяс эмӧсь?
— Абуӧсь.
— Со кыдз! А чипанъяс?
— Абуӧсь.
— Енкӧлаас медся сӧвмӧм-бурторйыс абу! — ышловзис Руч.
Сэсся бара паніс сёрни:
— Гажтӧм менам олӧмӧй. Ме кыйӧда чипанъясӧс, а йӧзыс кыйӧдӧны менӧ. Став чипаныс ӧткодь, и йӧзыс ӧткодьӧсь. Овсьӧ мем гажтӧмакодь. Сӧмын тэ кӧ менӧ ас дорад велӧдан, менам олӧмӧй югзяс, шонді улын моз. Тэнсьыд восьластӧ ме кута торйӧдны мукӧд уна сюрсысь. Йӧзлысь воськов шысӧ кылӧмӧн ме век пышъя да дзебся. Сӧмын тэнад воськов шыыд мӧдас корны менӧ шылад моз, да ме пета аслам дзебсянінысь. А сэсся — видзӧд! Аддзан, со сэні, муясас, кисьмӧ-шептасьӧ шобді. Нянь ме ог сёй. Шепыс мем оз ков. Шобді муясыд меным эм кӧть абу. Таысь гажтӧм! Но тэнад юрсиыд зарни рӧма. И сэтшӧм ӧд шензьӧданатор лоӧ, менӧ ас дорад велӧдан да! Зарни шобді кутас сетны тэ йылысь юӧр. Ме кута радейтны тӧлалігӧн шепъяслысь шыалӧмсӧ...
Руч ланьтіс да дыр видзӧдіс Дзоля принс вылӧ. Сэсся шуис:
— Кора тэнӧ... Велӧд менӧ ас дорад!
— Ме эськӧ и радпырысь, — воча шуис Дзоля принс, — сӧмын кадӧй менам зэв этша. Меным колӧ на корсьны ёртъясӧс да быдсяматорсӧ тӧдмавны.
— Тӧдмавны позьӧ сӧмын сэтшӧмторъяс, кодъясӧс ас дорад велӧдан, — шуис Руч. — Йӧзыслы оз нин тырмы кадыс мыйкӧ тӧдмавны. Найӧ ньӧбалӧны коланторсӧ вузасянінъясысь дасьӧн. Сӧмын ӧд ёртъяс вузалан лавкаясад абуӧсь, та вӧсна йӧзыслӧн абуӧсь нин ёртъясыс. Кӧсъян кӧ, мед тэнад вӧлі ёрт, велӧд менӧ ас дінад!
— Кыдзи колӧ тайӧс вӧчны? — юаліс Дзоля принс.
....
— Колӧ ыджыд ловпыкӧд, — вочавидзис Руч. — Медводз мун пуксьы турун вылас сэтчӧ, ылӧкодь — вот сідзи. Ме кута пӧлӧн видзӧдлывлыны тэ вылӧ, а тэ ланьтӧмӧн ов. Кывъяс сӧмын торкӧны ӧта-мӧднымӧс гӧгӧрвоӧмсӧ. Да быд лун пуксьы ме дорӧ неуна матӧджык.
Аскинас Дзоля принс бара воис сэтчӧ.
— Бурджык лок век ӧти да сійӧ жӧ кадӧ, — корис Руч. — Со, шуам, тэ кӧ кутан волывлыны нёль часын, ме куим чассянь нин мӧда ачымӧс кывны шудаӧн. Да кымын матынджык лоас урчитан часыс, сымын лоа шудаджык. Нёль часын ме понда майшасьны да повны. Ме тӧдмала шудыслысь донсӧ! А тэ кӧ кутан воавны быд пӧрйӧ торъялана кадӧ, ме ог понды тӧдны, кутшӧм час кежлӧ мем дасьтыны сьӧлӧмӧс... Колӧ овны ӧбрад серти.
— А мый сійӧ ӧбрадыс? — юаліс Дзоля принс.
— Тайӧ тшӧтш важӧн нин вунӧдӧмтор, — гӧгӧрвоӧдіс Руч. — Ӧбрадыс сійӧ сэтшӧмтор, код вӧсна ӧти луныс мӧд лунысь торъялана, абу мукӧд лун кодьыс, ӧти час — став мукӧд чассьыс. Со, шуам, менам кыйсьысьяслӧн эм татшӧм ӧбрад: быд четьвергӧ найӧ йӧктӧны сиктса нывъяскӧд. Кутшӧм дивӧ сяма тайӧ луныс — четьвергыс! Ме асывнас пета ветлӧдлыштны да вола дзик винатуся пуйӧрӧдзыс. А вот кыйсьысьяс кӧ эз йӧктывны, кор налы гажыс сідз нин лоӧ, став луныс сэки эськӧ лои ӧткодь, да ме некутшӧм шойччӧг эг и тӧдлы.
Тадзи Дзоля принс велӧдіс ас дорас Ручӧс. И со воис янсӧдчан кад.
— Ме понда бӧрдны, тэысь гажтӧм лоас да, — ышловзис Руч.
— Тэ мыжа ачыд, — шуис Дзоля принс. — Ме ӧд эг лӧсьӧдчы тэнӧ дойдавны, тэ ачыд кӧсйин, мед ме тэнӧ ас дорӧ велӧді...
— Да, дерт, — ӧткывъясис Руч.
— Но тэ кутан бӧрдны!
— Дерт, кута.
— Сідзкӧ, таысь тэныд абу лӧсьыд.
— Мӧдарӧ, — паныд шуис Руч, — меным лӧсьыд. Казьтышт, мый ме висьтавлі зарни рӧма шепъяс йылысь.
Сійӧ ланьтіс. Сэсся содтіс:
— Со, видзӧдлы нӧшта розаяс вылӧ. Тэ гӧгӧрвоан: тэнад розаыд муюгыдас дзик ӧти. Кор воан мекӧд янсӧдчыны, ме восьта тэныд ӧти гусятор. Тайӧ лоас тэныд месянь козин.
Дзоля принс муніс видзӧдлыны розаяс вылӧ.
— Ті ньӧти абу менам роза кодьӧсь, — шуис сійӧ налы. — Ті дзик посниторъяс на. Некод тіянӧс ас дорас эз велӧд, и ті некодӧс энӧ велӧдӧй. Татшӧмӧн водзті вӧлі менам Ручӧй. Сійӧ нинӧмӧн эз торъяв мукӧд сё сюрс ручысь. Но ме сыкӧд ёртаси, да ӧні сійӧ — став муюгыдас дзик ӧти.
Розаяс зэв ёна шай-паймунӧмӧн гажтӧммисны.
— Ті мичаӧсь, но тыртӧмӧсь, — водзӧ сёрнитіс Дзоля принс. — Тіян понда оз ло окота кувны. Дерт, кутшӧмкӧ мунысь-восьлалысь менам роза вылӧ видзӧдлас да шуас, сійӧ пӧ дзик тіян кодь. Сӧмын меным сійӧ тіянысь сё пӧв донаджык. Ӧд ме сійӧс, а эг тіянӧс киськавлы быд лун. Эг тіянӧс, а сійӧс ме вевттьывлі кляничаысь юркышӧдӧн. Сійӧс тупкывлі тӧлысь видзан сайӧдӧн. Сы понда виавлі лёльӧясӧс, сӧмын кык-ӧ-куимӧс кольлі, мед наысь петаласны бобувъяс. Ме кывзі сылысь норасьӧмсӧ да ошйысьӧмсӧ, ме сюся кывзысьлі сы дорӧ весиг чӧв олігас. Сійӧ — менам.
Сэсся Дзоля принс бӧр локтіс Руч дінӧ.
— Видза колян... — шуис сійӧ.
— Видза колян, — воча шуис Руч. — Со менам гусяторйӧй, сійӧ зэв прӧст: аддзӧ сӧмын сьӧлӧмыд. Медся тӧдчанасӧ синнад он аддзы.
— Медся тӧдчанасӧ синнад он аддзы... — выльысь шуис Дзоля принс, юрас тайӧс сюйны зілиг.
— Йӧзыс вунӧдісны тайӧ збыль шуӧмсӧ, — шуис Руч, — но тэ эн вунӧд: тэ век кывкутан ставныс вӧсна, кодӧс ас дорад велӧдін. Тэ кывкутан аслад розаыд вӧсна.
— Ме кывкута аслам розаӧй вӧсна... — выльысь шуис Дзоля принс, медым бурджыка кутны тайӧс юрас.
XІІ
— Бур лун, — шуис Дзоля принс.
— Бур лун, — шыасис стрелка вешталысь.
— Мый тэ тані вӧчан? — юаліс Дзоля принс.
— Юкла пассажиръясӧс, — вочавидзис стрелка вешталысь. — Ыстала найӧс сюрс мортӧн быд пӧрйӧ — ӧти поезд веськыдвылӧ, мӧдӧс шуйгавылӧ.
Сійӧ здукӧ тэрыб поезд, син ёран бияснас югъялӧмӧн, зэв гораа вирдыштіс орччӧн, весиг вешталысьлӧн кола кодь керкаторйыс пондіс тірзьыны.
— Кутшӧма найӧ тэрмасьӧны! — шензис Дзоля принс. — Мый найӧ корсьӧны?
— Да весиг ачыс машинистыс тайӧс оз тӧд, — шуис стрелка вешталысь.
И мӧдарӧ нырвизя мӧд поезд, бияснас югъяліг, гораа грымакылӧмӧн лэбзьыштіс бокиті.
— Найӧ бӧр нин воӧны? — юаліс Дзоля принс.
— Оз, тайӧ мукӧдъяс нин, — шуис вешталысь. — Тайӧ паныда поезд.
— Налы эз вӧв лӧсьыд сэні, кытысь воалӧны?
— Сэні лӧсьыд, кӧн ми абуӧсь, — шуис стрелка вешталысь.
Сэк грымакылӧмӧн да бияснас югъяліг лэбзьыштіс коймӧд тэрыб поезд.
— А найӧ мый, кӧсйӧны вӧтӧдны медводдзаяссӧ? — юаліс Дзоля принс.
— Нинӧм найӧ оз кӧсйыны, — шуис вешталысь. — Найӧ узьӧны либӧ пукалӧны да очсалӧны. Сӧмын челядь пукалӧны ӧшиньясас нырнаныс лясӧмӧн.
— Сӧмын ӧтнаныс челядь тӧдӧны, мый корсьӧны, — чӧвтіс Дзоля принс. Став кадсӧ найӧ видзӧны ветьӧкысь вурӧм акань вылӧ да сійӧ лоӧ налы зэв-зэв дона, а аканьсӧ кӧ налысь мырддясны, найӧ бӧрдӧны...
— Налӧн шудныс, — шуис стрелка вешталысь.
XXІІІ
— Бур лун, — шуис Дзоля принс.
— Бур лун, — вочавидзис вузасьысь.
Сійӧ вузавліс медся выль бурдӧдчан кизьяс, кодъяс мездӧны горш косьмӧмысь. Татшӧмсӧ кӧ ньылыштан — сэки дзонь вежон сэсся горшыд оз косьмы.
— Мыйла тэ найӧс вузавлан? — юаліс Дзоля принс.
— Найӧ зэв ёна каднымӧс видзтӧны, — вочавидзис вузасьысь. Специалистъяс лыддьӧм серти, вежоннас позьӧ пӧ видзтыны ветымын куим минут.
— А мый вӧчны тайӧ ветымын куим минутнас?
— Мый кӧсъян.
«Менам кӧ вӧлі содтӧд ветымын куим минут, — мӧвпыштіс Дзоля принс, — ме эськӧ дзик пыр муні ӧшмӧс дорӧ...».
XXІV
Неминучаӧ менам веськалӧмсянь колис нин вежон. Бурдӧдчантор вузалысь йылысь висьт кывзігкості ме юи бӧръя ваӧс.
— Да, — шуи ме Дзоля принслы, — став тэнад висьталӧмторйыд вежӧрӧс пальӧдӧ, сӧмын ме эг на дзоньтав ассьым еропланӧс. Менам став ваӧй быри, да ме эськӧ тшӧтш шуда вӧлі, верми кӧ ӧні дзик пыр мунны ӧшмӧс дорӧ.
— Ручыс, кодкӧд тай ме ёртаси...
— Донаӧй менам, мый ӧні меным Ручыд?
— Мыйла?
— Да сы вӧсна мый ми кулам ватӧгыд.
Сійӧ эз гӧгӧрво, кутшӧм тані эм йитӧд, паныд шуис:
— Бур, вӧлі кӧ тэнад сэтшӧм ёрт, мый сы вӧсна весигтӧ позяс кувны. А мем зэв нимкодь сыысь, мый ёртася Ручкӧд...
«Сійӧ оз гӧгӧрво, мый вермас лоны. Сылӧн некор кынӧмыс абу сюмавлӧма, горшыс абу косьмылӧма. Сылы тырмымӧн шонді югӧрыс...»
Ме тайӧс горӧн эг шу, сӧмын мӧвпышті. Но Дзоля принс видзӧдліс ме вылӧ да шуыштіс:
— Менам тшӧтш горшӧй косьмӧ... Мунам, ӧшмӧс корсям...
Ме мудзӧмӧн паськӧді киясӧс: кутшӧм тӧлк лоас ота тыртӧминын ӧшмӧс корсьӧмысь? Век жӧ ми петім туйӧ.
Уна час чӧж ми мунім; медбӧрти пемдіс, да енэжас ломзялісны кодзувъяс. Горш косьмӧмӧйла менӧ кынтіс-вӧдитіс нин, да ставсӧ аддза вӧлі вӧтын моз. Дзоля принслысь кывъяссӧ юрам кутӧмӧн ме юалі:
— Сідзкӧ, тэ горш косьмӧмсӧ тшӧтш тӧдан?
Сійӧ эз вочавидз, шуис сӧмын:
— Ва ковмывлӧ тшӧтш сьӧлӧмлы...
Ме эг гӧгӧрво, сӧмын чӧв олі. Ме тӧді: оз ков сійӧс ёна юасьны.
Зонка мудзис, пуксис лыа вылӧ. Ме пукси орччӧн. Ланьтӧмӧн олім. Сэсся сійӧ шуис:
— Кодзувъясыс зэв мичаӧсь, сы понда мый кӧнкӧ сэні ылын эм дзоридз, кӧть сійӧ тыдавтӧм...
— Да, дерт жӧ, — тӧлысьӧн югзьӧдӧм гыалана лыа вылӧ видзӧдлігмоз сӧмын шуи ме.
Тыртӧминыс тшӧтш мича... — содтіс Дзоля принс.
Тайӧ збыль. Меным сьӧлӧм вылӧ век воліс тыртӧминын олӧмыс. Пукалан лыа мыльк вылын. Нинӧм оз тыдав. Нинӧм оз кыв. Сэк жӧ чӧв-лӧньыс быттьӧ югӧрасьӧ...
— Тӧдан, мыйӧн бур тыртӧминыс? — шуис сійӧ. — Кӧнкӧ сыын гусьӧн эмӧсь ӧшмӧсъяс.
....
Меным юрӧ кучкис: друг ме гӧгӧрвои, мыйла гусятор видзӧмӧнмоз лыаыс югӧрасьӧ. Коркӧ важӧн, ичӧт зонкаӧн на, ме олі важ-важ керкаын. Висьтавлісны, сэтчӧ пӧ гусьӧн дзебӧмаӧсь донаторъяс. Гӧгӧрвоана, мый сійӧс сідзи некод эз аддзыв, гашкӧ, некод эз и корсьлы. Та вӧсна керкасӧ быттьӧ вӧлӧм туналӧм: ас сьӧлӧмас сійӧ дзебӧ вӧлі гусятор...
— Да, — шуи ме. — Мед кӧть тайӧ керка, кодзув либӧ тыртӧмин — медся мичаторйыс наын сійӧ, мый синнад он аддзы.
— Меным зэв долыд, тэ сӧглас менам Руч ёртӧйкӧд да, — шыасис Дзоля принс.
Сэсся сійӧ унмовсис; ме босьті зонкаӧс моздорӧ да муні водзӧ. Ме дзикӧдз ыззи. Мем чайтчис, быттьӧкӧ нуа жугавны вермана ыджыд донатор. Чайтсис, татшӧмыс нинӧм мӧд миян Му вылын сэсся абу. Тӧлысь югӧр улын ме видзӧді сылӧн кельыд еджыд кымӧс вылӧ, куньӧм синъяс, зарни рӧма юрси пӧлӧн тӧлӧдана путшӧв вылӧ да аслым шуалі: ставыс тайӧ сӧмын ортсыса кышӧд. Медтӧдчанаыс — синмӧн тыдавтӧмтӧмторйыс...
Джынвыйӧ воссьӧм вомдоръясыс сылӧн пӧрины нюмӧ, да ме шуи аслым нӧшта ӧтчыд: медся сьӧлӧм вӧрзьӧданторйыс тайӧ узьысь Дзоля принсын со мый — дзоридз дорӧ зумыд йитӧдыс, мича розалӧн пертасыс, мый югӧрасьӧ сыын югыд сотчанторсянь моз весиг узигас... И ме гӧгӧрвои: сійӧ нӧшта на жугавны вермас, торксьыны. Югыд сетанторъястӧ колӧ видзны: тӧвнырыс найӧс вермӧ кусӧдны...
Тадзи ме муні да шонді петігас нин вои ӧшмӧсӧдз.
XXV
— Йӧзыс сӧлӧны тэрыб поездъясӧ, но оз нин гӧгӧрвоны, мый корсьӧны, — шуис Дзоля принс. — Та понда найӧ инас нин оз ӧшйыны да шыбласьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ...
Сэсся содтіс:
— Да ставыс тайӧ весьшӧрӧ...
Миянлы сюрӧм ӧшмӧсыс эз вӧв Сахараын став мукӧд кодьыс. Векджык тані ӧшмӧсыс — лыа пӧвстын гу. А тайӧ вӧлі зэв лючки лӧсьӧдӧм сиктса юкмӧс. Сӧмын некутшӧм сикт гӧгӧрын эз вӧв, да ме чайті тайӧс вӧтӧн.
— Тешкодьтор, — шуи ме Дзоля принслы, — татчӧ ставсӧ дасьтӧма: ва перъян вӧрӧт, и ватлан, и гез…
Сійӧ серӧктіс, босьтіс кӧвсӧ киас да пондіс разьны вӧрӧтсӧ. Сійӧ важ тӧвйыв бергач моз кутіс дзуртны, тӧв абутӧмла сімӧма быттьӧкӧ.
— Кылан? — шуис Дзоля принс. — Ми юкмӧссӧ садьмӧдім, да сійӧ пондіс сьывны.
Ме полі — сійӧ мудзас.
— Ачым васӧ лэпта, — шуи сылы, — тэнад выныд оз тырмы.
Надзӧник лэпті васӧ ватлан тыр да зумыда сувтӧді изйысь вӧчӧм юкмӧс дорышӧ. Пельын век на чуналіс вӧрӧтлӧн дзуртан шыа сьылӧмыс, ваыс ведраас тірзис, а сэтысь тыдалісны шонді кӧчьяс.
— Меным окота тайӧ васӧ видлыштны, — чӧвтіс Дзоля принс. — Вай ме юышта...
Сэки ме гӧгӧрвои, мый сійӧ корсьӧма!
Ме вайӧді ватлансӧ вомдоръясӧдзыс. Сійӧ юис синсӧ куньӧмӧн. Тайӧ вӧлі медся мича гаж кодь. Ваыс тайӧ вӧлі эз сэтшӧм-татшӧм. Сійӧ чужӧма кодзувъяс улын мунысь кузь туйысь, вӧрӧтлӧн дзуртӧмысь, менам килӧн зільыштчӧмысь. Сійӧ вӧлі сьӧлӧмлы козин сяма. Менам дзолядырйи тадзи югзисны рӧштвоводзвывса козинъяс: коз вылын сисьяслӧн югӧръясӧн, вой шӧр кадся кевмысиг ворсан органӧн, мелі нюмъясӧн.
— Тэнад енэжму вылын, — шуис Дзоля принс, — йӧзыс быдтӧны ӧти пуйӧрын вит сюрс роза... да оз аддзыны корсянторсӧ...
— Оз аддзыны, — сыкӧд ӧткывъяси ме.
— А ӧд налысь корсянторсӧ позьӧ аддзыны дзик ӧти розаысь, ва ньылыштӧмысь...
— Позьӧ, дерт, — сьӧлӧм сеті ме.
Сэсся Дзоля принс шуис.
— Налӧн синъясныс оз аддзыны. Корсьны колӧ сьӧлӧмӧн.
Ме юи васӧ. Лолавсис кокниа. Шонді петігӧн лыа лоӧ зарни рӧма, ма кодь. И таысь ме тшӧтш вӧлі шуда. Мыйысь меным гажтӧмавнысӧ?
— Тэныд колӧ кывтӧ кутны, — мекӧд орччӧн пуксиг небыда шуис Дзоля принс.
— Кутшӧм кыв?
— Помнитан, тэ кӧсйысин... менам мегӧпилы нырдом? Ме ӧд кывкута сійӧ дзоридз пондаыс.
Ме перйи зепсьым серпасъясӧс. Дзоля принс видзӧдліс на вылӧ да серӧктіс:
— Тэнад баобабъясыд капуста кодьӧсь!
А ме сэтшӧма нимкодяси аслам баобабъясӧн!
— А ручыдлӧн пельясыс... дзик сюръяс кодьӧсь! Да кутшӧм кузьӧсь!
И сійӧ бара серӧктіс.
— Тэ весьшӧрӧ сералан, ёртанӧй. Ме ӧд некор эг кужлы серпасасьны — парсавлі сӧмынтӧ удав–кыйӧс ортсысяньыс да пытшкӧссяньыс.
— Но немтор, — такӧдіс сійӧ менӧ. — Челядьыс и тадзи ставсӧ гӧгӧрвоасны.
Сэк ме серпасалі сылӧн мегӧпилы нырдом. Сеті серпассӧ Дзоля принслы да сьӧлӧмӧй менам топаліс:
— Тэ мыйкӧ думыштӧмыд да он висьтав меным...
Сӧмын сійӧ эз вочавидз.
— Тӧдан, — шуис зонка, — аски тырас во тіян Му выланыд менам воӧмсянь...
Да ланьтіс. Сэсся содтіс: — Ме уси тасянь дзик матӧ...
Да гӧрдӧдіс.
Сэсся бара, код тӧдас мыйла, менам лов вылын лои сьӧкыд. Век жӧ ме юалі:
— Сідзкӧ, вежон сайын, миян тӧдмасян лун асылӧ тэ эн сідз-тадз шӧйт дзик ӧтнад, морт оланінсянь сюрс миля сайті? Тэ бӧр волін аслад усянін дорӧ?
Дзоля принс гӧрдӧдіс нӧшта на ёнджыка.
А ме падъялігсорӧн содті:
— Гашкӧ, тайӧ сы понда, мый тырӧ во?..
Сійӧ бара гӧрдӧдіс. Сійӧ ни ӧти юалӧм вылӧ эз вочавидз, но ӧд гӧрдӧдан кӧ, сійӧ вежӧртӧ «да», збыль ӧд?
— Сьӧлӧм вылам абу лӧнь... — чӧвті ме.
Но сійӧ шуис:
— Тэныд лои кад босьтчыны уджӧ. Мун ероплан дорад. Ме понда тэнӧ виччысьны тані. Лок бӧр аски рытнас...
Сӧмын меным лӧньджык эз ло. Ме казьтышті Ручӧс. Сетан кӧ асьтӧ велӧдны кодкӧ дорӧ, сэсся ковмывлӧ и бӧрдны.
XXVІ
Юкмӧссянь неылын вӧліны изйысь тэчӧм важ стен колясъяс. Мӧд лунӧ рытнас уджӧс помалӧм бӧрын ме бӧр локті сэтчӧ да аддзи стенсяньыс кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн пукалысь Дзоля принсӧс. Да кылі сылысь кывъяссӧ:
— Тэ ӧмӧй он помнит? — шуис сійӧ. — Сійӧ вӧлі дзик мӧдлаын.
Тӧдӧмысь, принслы кодкӧ вочавидзӧма вӧлі, сы понда мый сійӧ паныд шуис:
— Но, дерт жӧ, тайӧ вӧлі стӧч во сайын, дзик тайӧ лунӧ, сӧмын мӧдлаын...
Ме понді восьлавны ӧдйӧджык. Сӧмын стен дорысь некодӧс эг аддзы ни эг кыв. Сэккості Дзоля принс бара кодлыкӧ вочавидзис:
— Дерт. Тэ аддзан менсьым кок туйясӧс лыа вылысь. Сэки виччысь. Тавой ме сэтчӧ воа.
Стенмӧдз колис метра кызь, сӧмын ме нинӧм на эг аддзы.
Недыр ланьтыштлӧм мысти Дзоля принс юаліс:
— А тэнад пагӧданторйыд бур? Тэ менӧ он дыр мучит-дойд?
Ме сувті, сьӧлӧмӧй топаліс, сӧмын ме эг на лючки гӧгӧрво.
— Ӧні мун татысь, — шуис Дзоля принс. — Ме кӧсъя тасянь шыбитчыны увлань.
Сэсся ме чӧвтлі синмӧс увлань да повзьӧмла чеччыштлі! Стен улас Дзоля принслань юрсӧ лэптӧмӧн чикыртчӧма виж кый, татшӧмъясыс ӧти курччӧмнас виӧны минут джынйӧн.
Зептын ичӧт лыян кутӧмӧн ме котӧрӧн нетшыштчи кыйлань, но, воськовъясӧс кылӧмӧн, кыйыс визласьӧмӧн лӧня кыссис лыа вывті, косьмысь шор моз кӧртӧ гирскана лӧнь шыӧн вошис изъяс костӧ.
Ме котӧрті стен улӧ да удиті кыйны усьысь Дзоля принсӧс. Сійӧ вӧлі лымйысь на еджыд.
— Мый тэнад юрад пырӧма, дзолюк! — горӧді ме. — Мый вӧсна тэ панан сёрнияс кыйяскӧд?
Ме рази сылысь зарни рӧма век новлан сьылічышъянсӧ. Кӧтӧді пель дінъяссӧ да юктӧді сійӧс ваӧн. Сӧмын эг нин лысьт мый йылысь кӧ юасьны. Сійӧ сӧдз синмӧн видзӧдліс ме вылӧ да лӧня сывъяліс сьыліті.
....
Ме кылі — сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис лыйӧм пӧтка моз. Зонка шуис:
— Меным долыд, тэ ӧд аддзӧмыд ероплан жугалӧмыдлысь помкасӧ да ӧні верман бӧр мунны гортад...
— Кытысь тэ тӧдан?
Ме сӧмын на кӧсйи юӧртны сылы та йылысь, мый став лёквиччысьӧмсӧ урчитӧмӧн менам артмис еропланӧс дзоньтавны!
Сійӧ эз вочавидз, сӧмын лӧня шуис:
— Ме тшӧтш талун муна гортӧ.
Да гажтӧма содтіс:
— Сӧмын гортӧй ёна ылынджык... дай мунны мем ёна ёна сьӧкыдджык...
Ставыс тайӧ вӧлі зэв тешкодь. Ме сійӧс ичӧт кагаӧс моз топыда сывъялі, сӧмын сэк менам вӧлі сэтшӧм аскылӧм, быттьӧкӧ Принс утьыштӧ-вошӧ, сійӧс быттьӧ кыскӧ пыдӧстӧминӧ, да ме ог вермы зонкаӧс кутны.
Мӧвпӧ вӧйӧмӧн сійӧ видзӧдӧ вӧлі кытчӧкӧ ылӧ.
— Меным коляс тэнад мегӧпиыд. Да сылы вылӧ куд. Да нырдомыс...
Сэсся гажтӧма нюммуніс.
Ме дыр виччыси. Сійӧ быттьӧ воис ас садяс.
— Тэ повзьӧмыд, дзолюк...
Дерт жӧ, повзьытӧг оз ов! Сӧмын зонка лӧня серӧктіс:
— Тарыт ме повзя ёнджыка на ...
Бара ме куті кучикӧн кывны бергӧдны позьтӧм шог суӧмсӧ. Збыль ӧмӧй, збыль ӧмӧй ме некор ог нин кывлы тэнсьыд сёрнитӧ, серамтӧ? Тайӧ серамыс ӧд меным тыртӧминын ӧшмӧс кодь.
— Дзолюк, ме кӧсъя нӧшта ӧтчыдысь кывлыны тэнсьыд серамтӧ...
Сӧмын сійӧ шуис:
— Тавой тырас стӧч во. Менам кодзулӧй лоас буретш во сайын менам усянін весьтын...
— Кывзы, дзолюк, тайӧ ӧд ставыс лёк вӧт — и кыйыс, и кодзувкӧд паныдасьӧмыс — збыль ӧд?
Сӧмын сійӧ эз вочавидз.
— Медся тӧдчанаторйыс сійӧ, мый синнад он аддзы... — шуис принс.
— Да, дерт...
— Тайӧ дзоридз кодь. Тэ кӧ радейтан кӧнкӧ ылі кодзув вылын быдмысь дзоридзсӧ, зэв лӧсьыд войнас видзӧдны енэжӧ. Став кодзулыс дзоридзалӧ.
— Да, дерт, сідз...
— Тайӧ ва кодь. Тэ тай кор сетін васӧ мем юыштны, сійӧ вӧлі шылад кодь, тайӧ вӧрӧтлӧн да кӧвлӧн дзуртӧм-сьылӧм вӧснаыс... Кутан юрад? Шыладыс вӧлі зэв мыла.
— Да, дерт...
— Войнас тэ видзӧдлан кодзувъяс вылӧ. Менам кодзулӧй зэв ичӧт, ме ог вермы тэд сійӧс петкӧдлыны. Тадзисӧ бурджык лоӧ. Сійӧ лоас тэныд — кодзувъясысь ӧти. И тэ пондан радейтны видзӧдны кодзувъяссӧ. Ставныс найӧ лоасны тэныд ёртъяс. А сэсся ме тэныд мыйкӧ козьнала...
Сійӧ та бӧрын серӧктіс.
— Ок, дзолюк, кутшӧма ме радейта тэнсьыд серамтӧ!
— Со тайӧ и эм менам козинӧй ... тайӧ лоас ва кодь...
— Кыдз сідз?
....
— Быд мортлӧн эмӧсь аслас кодзувъяс. Ӧтияслы, ветлысь-мунысьяслы, найӧ индалӧны туй. Мукӧдыслы найӧ сӧмын ичӧтик биторъяс. Туялысьяслы найӧ — тӧдмавтӧм на удж. Менам уджӧн ноксьысьлы найӧ — зарни. Сӧмын став тайӧ йӧзыслы кодзувъясыс — шытӧмъяс, найӧс он кыв. А тэнад лоасны дзик торъялана кодзувъяс.
— Кыдз сідз?
— Видзӧдлан тэ войнас енэжӧ, а тэ весьтын лоас менам кодзулӧй, кӧні ме ола, кӧні серала, — и тэ кылан, кыдзи став кодзулыс сералӧ. Тэнад лоасны серавны кужысь кодзувъяс!
Да ачыс серӧктіс.
— Да кор тэ такалан (медбӧрти ӧд тэ век такавлан), тэныд лоӧ долыд, мый менӧ коркӧ тӧдлін. Тэ век меным ёрт лоан. Тэд лоӧ окота мекӧд сералыштны. Коркӧ восьтан ӧшиньтӧ, да тэд сьӧлӧм вылад лоас долыд... Тэнад ёртъясыд пондасны шензьыны сыысь, мый тэ сералан енэжӧ видзӧдіг. Тэ налы вочавидзан: «Да, да ме век серала кодзувъяс вылӧ видзӧдігам! Найӧ чайтасны тэнӧ йӧймиг. Со кутшӧм лёка ме тэкӧд шмонита...».
И бара серӧктіс.
— Быттьӧкӧ кодзувъяс пыддиыс ме козьнала тэныд сералысь тільгунъяслысь дзонь чукӧр...
Да бара серӧктіс. Сэсся бара лои зумыш:
— Тӧдан... тавой... бурджык эн волы.
— Ме тэнӧ ог коль.
— Тэныд кажитчас — мем доймӧ... мый весигтӧ ме кула. Тадз тай овлӧ. Эн лок, оз ков.
— Ме тэнӧ ог коль.
Сӧмын мыйыськӧ сійӧс майшӧдліс.
— Тӧдан он... тайӧ нӧшта кый вӧсна. Друг сійӧ тэнӧ курччас. Кыйясыд ӧд лёкӧсь. Кодӧскӧ курччӧмсьыс налы лӧсьыд овлӧ.
— Ме тэнӧ ог коль.
Сійӧ друг лӧнис:
— Збыльысь ӧд, кыкӧннымлы сылӧн пагӧданторйыс оз тырмы…
Сэкся войӧ ме эг казяв сылысь мунӧмсӧ. Сійӧ воши шытӧг. Ме кор сэсся сійӧс вӧтӧді, зонка муніс ӧдйӧ, зумыд восьласӧн.
— А, тайӧ тэ… — сӧмын и шуис.
Да босьтіс менсьым киӧс. Сӧмын мыйкӧ сійӧс майшӧдліс.
— Дзик весьшӧрӧ тэ мекӧд мунан. Тэныд сьӧкыд лоӧ ме вылӧ видзӧдны. Тэныд кажитчас, быттьӧкӧ ме кула, сӧмын тайӧ оз ло сідз…
Ме чӧв олі.
— Тэ он тӧд… сійӧ зэв ылын. Ме вывті сьӧкыд. Ме ог вермы сійӧс нунысӧ.
Ме чӧв олі.
— Но тайӧ дзик сэтшӧмтор, быттьӧкӧ шыбитан важ кышсӧ. Таын нинӧм шогаланаыс абу…
Ме чӧв олі.
Сійӧ сьӧлӧмнас неуна усьыштіс. Та вылӧ видзӧдтӧг выныштчӧмӧн шуис:
— Тӧдан, ставыс лоӧ бурсьыс-бур. Ме тшӧтш кута видзӧдны кодзувъяс вылӧ. Да став кодзулыс лоас дзуртысь вӧрӧтаа важ юкмӧсъяс кодь. И быдӧн сетас меным юан ва...
Ме чӧв олі.
— Думышт, кутшӧм нимкодьтор! Тэнад лоас витсё миллион тільгун, а менам — витсё миллион ӧшмӧс.
Сэккості сійӧ ланьтіс, сы бӧрся бӧрддзис...
— Со ми и воим. Вай ме вӧча нӧшта ӧти воськов ӧтнам.
И пуксис лыа вылӧ, ёна повзис да.
Сэсся принс шуис:
— Тӧдан... менам розаӧй... ме сы вӧсна кывкута. А сійӧ сэтшӧм нэриник! Да ставыслы кокниа эскысь. Сылӧн эм сӧмын нёль ичӧтик ёсь йыв, сэсся сылы нинӧмӧн дорйысьны став гӧгӧртасысь...
Менам кокъяс эз пондыны кутны да тшӧтш пукси. Сійӧ шуис:
— Со... со и ставыс...
Здук олыштіс да чеччис. Да вӧчис ӧти воськов. А ме эг вермы вӧрзьыштны.
Мыйкӧ виж чардби кодь вирдыштіс сылӧн кокъяс дортіыс. Ӧти здук сійӧ кольліс сулалан. Эз горӧд немся. Сэсся усис — надзӧник, пӧран пу моз. Надзӧн да шытӧг, ӧд лыаыс став шысӧ лӧньӧдӧ.
XXVІІ
Колис квайт во нин... Ме та йылысь мортлы эг на висьтавлы. Менам локтӧм бӧрын ёртъясӧйлы нимкодь вӧлі аддзыны менӧ ловъяӧн да дзоньӧн. Ме гажтӧмалі эськӧ, но налы висьтавлі:
— Тайӧ ме прӧстӧ мудзи ёна ...
Век жӧ вочасӧн ме такалі. Дерт... эг дзикӧдз. Сӧмын тӧда: сійӧ бӧр воис аслас енэжмуӧ, ӧд шонді петӧм бӧрас ме эг аддзы лыа вывсьыс сылысь шойсӧ. Эз сэтшӧм сьӧкыд вӧв принсыс. А войяснас ме радейта кывзыны кодзувъясӧс. Витсё миллион тільгунӧс моз.
Со мый шемӧстӧ! Сылӧн мегӧпилы чушсӧ серпасалігӧн ме вунӧді тасматор йылысь! Дзоля принс оз вермы лючки домавны нырдомнас ассьыс мегӧписӧ. И ме юала ачымӧс: мый вӧчсьӧ сылӧн енэжмуас? А, гашкӧ, мегӧпиыс розасӧ сёйис?
Корсюрӧ ме аслым шуала: эз, дерт, эз! Дзоля принс розасӧ вой кежлас век тупкывлӧ кляничаысь вӧчӧм юркышӧдӧн да зэв сюся видзӧдӧ мегӧпиыс бӧрся... Сійӧ здукас ме шуда. И став кодзулыс зэв лӧня сералӧ.
А корсюрӧ ме аслым шула: мукӧддырйиыс ӧд вунӧдчылан да сэки быдторйыс вермӧ лоны! Друг да сійӧ коркӧ рытнас вунӧдас розасӧ юркышӧдӧн тупкӧм йывсьыс, либӧ мегӧпиыс войнас гусьӧник петас вӧля вылӧ... Сэки став тільгуныс бӧрдӧ...
Тайӧ ставыс нӧдкыв сяма гӧгӧрвотӧмтор. Тіянлы, коді пондіс радейтны Дзоля принсӧс, меным моз тшӧтш нинӧм, нинӧм абу веськодь: став муюгыдыс миянлы вежсис сыысь, мый кӧнкӧ Енкӧла ылыс пельӧсын некор аддзывлытӧм мегӧпи, вермас лоны, сёйӧма миянлы тӧдтӧм розасӧ.
Видзӧдлӧй енэжӧ. Юалӧй ассьыныд: ловъя на сійӧ розаыс али абу нин? Друг мегӧпиыс сійӧс сёйӧма? И ті казяланныд: ставыс лоас дзик мӧд ног...
Некор ни ӧти верстьӧ морт оз гӧгӧрво, кутшӧм тайӧ тӧдчанатор!
Тайӧ, ме ног, му вылас медся мича да медся гажтӧм ин. Тыртӧминсьыс сійӧ жӧ пельӧссӧ вӧлі серпасалӧма воддза листбокас, сӧмын ме серпасалі нӧшта на, медым ті серпассӧ бурджыка видзӧдлінныд. Тані Дзоля принс медводдзаысь воис Му вылӧ, а сэсся вошис.
Видзӧдлӧй сюсьджыка, медым стӧча тӧдмавны зонкаӧс, коркӧ кӧ веськаланныд Африкаӧ, сійӧ тыртӧминас. Артмас кӧ сэті тіянлы мунны-прӧйдитны, кевма тіян водзын, энӧ тэрмасьӧй, олыштӧй недыр сійӧ кодзув улас! Да тіян дорӧ кӧ матыстчас зарни юрсиа зонка, сійӧ кӧ кутас гораа серавны да тіян юалӧмъясныд вылӧ оз вочавидз, дерт, ті тӧдмаланныд сійӧс. Сэки — зэв ёна тіянӧс кора! — энӧ вунӧдӧй такӧдыштны менӧ гажтӧмтчӧмысь, ӧдйӧджык гижӧй меным, Дзоля принсыс мый бӧр воӧма...
