МОРТ ИНӦДЪЯС ЙЫЛЫСЬ
БЫДӦНЛЫ ИНАНА ШЫӦДЧӦМ
Водзкыв
Сійӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, мый быд мортӧс да сылысь став йӧзкӧд ӧткодь да мырддьыны позьтӧм инӧдъяссӧ (правояссӧ) пыдди пуктӧмыс лоӧ подулӧн мездлы (вӧлялы), тыр веськыдлунлы (справедливостьлы) да ставӧс ӧтувтана лӧнь олӧмлы – урилы; сэсся
сійӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, мый мортлысь инӧдъяссӧ ӧтдортӧмыс да кедзовтӧмыс вайӧдіс йӧзӧс неморт нога лоӧмторъясӧ, кодъяс пузьӧдӧны мортвужлысь (человечестволысь) этшкылӧмсӧ (сӧвестьсӧ). Йӧзлӧн шуда олӧмлань зільӧмӧн шуӧма сэтшӧм муюгыд (мир) лӧсьӧдӧм, кӧні йӧзыслӧн лоӧ восьса сёрни вылӧ мезд («свобода слова»), восьса видзӧдлас вылӧ мезд («свобода убеждений») да найӧ лоасны мездмӧмаӧсь полӧмысь да судзсьытӧмлунысь (нуждаысь); сэсся
сійӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, мый медым мортӧс нартитӧмыс да пӧдтӧмыс эз вайӧд сійӧс тыш котыртӧмӧдз – эз кӧ нин коль некутшӧм петан туй – сылысь инӧдъяссӧ быть дорйыны законлы; сэсся
сійӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, мый колӧ отсавны сӧвмыны став йӧз костса ёртасьӧмлы; сэсся
сійӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, мый Ӧтувтчӧм Канъяслӧн Котырӧ (ООН-ӧ) пырысь войтыръяс асланыс Пуктасын (Уставын) петкӧдлісны, мый найӧ эскӧны мортлӧн тӧдчанлунӧ, веръяслӧн (мужичӧйяслӧн) да аньяслӧн инӧда ӧткодьлунӧ (равноправиеӧ) да шуисны отсавны йӧзлы водзӧ сӧвмыны да бурмӧдны оланногсӧ ыджыдджык мездлун дырйи: сэсся
сійӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, мый Ӧтувтчӧм Канъяслӧн Котыркӧд ӧтвылысь уджалігӧн канмуяс (государствояс) кӧсйысисны быд ног отсавны мортлысь инӧдъяссӧ да подув мездъяссӧ быдӧнӧн пыдди пуктыны да наӧ кутчысьны; сэсся
сійӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, мый тайӧ инӧдъясыслысь да мездъясыслысь пытшкӧссӧ да сямсӧ быд мортӧн гӧгӧрвоӧмыс лоӧ зэв ыджыд тӧдчанаторйӧн, коді сетас позянлун тырвыйӧ збыльмӧдны тайӧ шуӧмъяссӧ;
ӦТВЫВЧУКӦРТЧӦМ
шуӧ тайӧ
МОРТ ИНӦДЪЯС ЙЫЛЫСЬ БЫДӦНЛЫ ИНАНА ШЫӦДЧӦМСӦ сэтшӧм могӧн, кодӧс збыльмӧдӧм вылӧ быть зільны став войтыръяслы да став канмуяслы. Медым эськӧ быд морт да быд йӧз котыр (орган), тайӧ Шыӧдчӧмсӧ пыр тӧд вылын кутӧмӧн, ӧти либӧ некымын канмулӧн водзлань туйдӧм воськовъяс пыр, быд канмуса войтыръяс пытшкын да тайӧ канмуыслӧн законъяс серти мукӧд муясын олысь войтыръяс пытшкын, зілисны йӧзӧс гӧгӧрвоӧдӧм да велӧдӧм пыр отсавны тайӧ инӧдъяссӧ да мездъяссӧ пыдди пуктыны.
1 пасйӧд
Став йӧзыс чужӧмсяньыс мездаӧсь (вӧльнӧйӧсь), да налӧн доныс да инӧдъясныс ӧткодьӧсь, быдӧнлы сетӧма вежӧр да этшкылӧм (сӧвесть) да быдӧнлы быть овны ӧта-мӧд костаныс вокъяс моз.
2 пасйӧд
Быд мортлы быть лоны тыр инӧдаӧн (правоаӧн) да мездаӧн (вӧльнӧйӧн), кыдзи и шуӧ тайӧ Шыӧдчӧмыс. Раса, кучик рӧм, эня-ая, кыв, эскӧм (религия), кансям (политика) кузя да мукӧд пӧлӧс видзӧдласъяс серти, мед кӧть кутшӧм кывъя, гӧль али озыр вужкотырын (семьяын) мортыс чужис, мыйӧн уджалӧны ай-мамыс, кутшӧм ин-артысь (сословиеысь) мортыс да мый да, морт инӧдъясын оз вермы лоны некутшӧм торъялӧм.
Мед кӧть кутшӧм канмуын либӧ муын (территорияын) мортыс олӧ: асшӧр (независимӧй), дӧзьӧрувса (подопечнӧй), асъюравтӧм (самоуправлениетӧм), либӧ кыдзкӧ мӧд ног сійӧс дзескӧдӧма асшӧрлунӧн, мед кӧть кутшӧм сылӧн кансямса, инӧдса да канмуяскостса тэчасногыс (статусыс), морт инӧдъясын оз вермы лоны некутшӧм торъялӧм.
3 пасйӧд
Быд мортлӧн эм олӧм вылӧ, мездлун вылӧ да сійӧс вӧрзьӧдны позьтӧмлун вылӧ инӧд.
4 пасйӧд
Некод оз вермы лоны кесйӧгӧн (рабӧн) да некодӧс оз позь видзны мездмытӧмӧн; оз вермы лоны кесйӧгалӧм (рабство) да кесйӧгъясӧн вузасьӧм.
5 пасйӧд
Некодлысь оз позь дойдӧмӧн пычкыны кыв (пытайтны), жаль тӧдтӧг, неморт нога увтыртны сійӧс, сылысь морт нимсӧ да тадзи мыждыны сійӧс.
6 пасйӧд
Мед кӧть кӧні мортыс олӧ, сійӧ оз вошты ассьыс инӧдъяссӧ.
7 пасйӧд
Став йӧзыс закон водзын ӧткодьӧсь, да налӧн ставныслӧн эм законӧн ӧткодя дорйӧм вылӧ ӧткодь инӧд. Торкалӧ кӧ кутшӧмкӧ дзескӧдӧм (дискриминация) тайӧ Шыӧдчӧмсӧ, сэки дзескӧдӧмысь да дзескӧдӧм вылӧ кутшӧмкӧ ызйӧдлӧмысь (подстрекательствоысь) быд мортлӧн эм дорйысьӧм вылӧ инӧд.
8 пасйӧд
Торкалӧма кӧ подувпуктасӧн (конституцияӧн) либӧ законӧн сетӧм инӧдъяссӧ, быд мортлӧн эм найӧс бӧр вынсьӧдӧм вылӧ инӧд. Тайӧ вӧчсьӧ канмуса ёрдъясӧн (судъясӧн), кодъяслы пуктӧма татшӧм мог.
9 пасйӧд
Некодӧс оз позь аснавокӧн (самӧвӧльнӧ) йӧршитны дзескӧданінӧ (арестуйтны), мыйкӧ дыра кӧнкӧ кутны либӧ кытыськӧ вӧтлыны.
10 пасйӧд
Быд мортлӧн эм инӧд, медым сылысь мыжсӧ вӧлі донъялӧма восьсаа, тыр веськыдлуна (справедливӧй), асвыя (независимӧй) да мывкыдӧ кутчысьысь (беспристрастнӧй) ёрдӧн (судӧн) тырвыя ӧткодьлун подув вылын. Тайӧ вӧчсьӧ сы могысь, медым тӧдмӧдны мыждӧм мортӧс сылӧн инӧдъяскӧд да могъяскӧд (обязанностьяскӧд) да индыны мыждӧмыслысь подувсӧ.
11 пасйӧд
1. Быд мортлӧн, кодӧс мыждӧны, эм инӧд лыддьысьны мыжтӧмӧн, кытчӧдз сылысь мыжсӧ оз ло тӧдмалӧма ёрдӧн закон подув вылын да сетӧма став позянлун дорйысьны.
2. Некодӧс оз позь мыждыны сыысь, мый мортыс коркӧ мыйкӧ вӧчлӧма либӧ весь овлӧма (бездействуйтлӧма), да сэки кӧ канмуыслӧн закон серти либӧ канмуяскостса инӧд серти тайӧ абу лыддьысьлӧма мыжӧн. Мортсӧ оз позь мыждыны сыысь чорыдджыка, кыдзи эськӧ мыждісны сійӧс мыж вӧчан кадас.
12 пасйӧд
Быд мортлӧн эм инӧд дорйысьны закон подув вылын аслас да ас котыр (семья) олӧмӧ аснавокӧн (самӧвӧльнӧ) сюйсьӧмысь, оланінӧ пырӧмысь да сэтчӧ пырны видлӧмысь, сылы воӧм гижӧдъяс лыддьӧмысь, сылӧн бур ним да йӧз пӧвстын нималӧм вылӧ усьласьӧмысь.
13 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм инӧд быд канмуын мездаа (дзескӧдтӧг) ветлӧдлыны да бӧрйыны аслыс быд канмуын оланін.
2. Быд мортлӧн эм инӧд эновтны став сикас канму, сідзжӧ и ассьыс, да бӧр локны ас канмуӧ.
14 пасйӧд
1. Увтыртӧны, кедзовтӧны либӧ кыдзкӧ мӧд ног дзескӧдӧны кӧ мортсӧ, сылӧн эм инӧд корсьны мукӧд канмуясын юр сюянін да сэні овны.
2. Мортӧн вӧчӧм мыжыс кӧ абу кансям нога (политика нога), мунӧ кӧ сійӧ Ӧтувтчӧм Канъяс Котырлӧн могъяслы да сюрӧса мӧвпъяслы паныд, да мортсӧ кӧ дзескӧдӧны буретш та понда, сэки мортыс вӧдитчыны тайӧ инӧднас оз вермы.
15 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм кансаалӧм (гражданство) вылӧ инӧд.
2. Некодӧс оз позь аснавокӧн дугӧдны кансаалӧмысь либӧ мырддьыны сылысь кансаалӧм вежӧм вылӧ инӧдсӧ.
16 пасйӧд
1. Тыр арлыда веръяслӧн (мужичӧйяслӧн) да аньяслӧн, налӧн раса, кыв да эскӧм вылӧ видзӧдтӧг, эм инӧд ӧтлаасьны да панны ас котыр (семья). Ӧтлаасигас, гозйӧн олігас да юксигас налӧн инӧдъясыс ӧткодьӧсь.
2. Гӧтырпуӧс да верӧспуӧс позьӧ ӧтлаӧдны сӧмын налӧн ӧтувъя кӧсйӧм серти.
3. Ас котыр лоӧ йӧз пӧвстын аслыспӧлӧс да подув (основнӧй) юкӧнӧн, да сылӧн эм йӧзкотырӧн да канмуӧн дорйӧм вылӧ инӧд.
17 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм ас эмбур вылын ӧткӧн либӧ мукӧдкӧд ӧттшӧтш ыджыдалӧм вылӧ инӧд.
2. Некодлысь оз позь аснавокӧн мырддьыны эмбурсӧ.
18 пасйӧд
Быд мортлӧн эм мездаа мӧвпалӧм вылӧ, этшкылӧм вылӧ да эскӧм вылӧ инӧд; та серти быд мортлӧн эм инӧд мездаа вежны ассьыс эскӧмсӧ да видзӧдласъяссӧ да мездаа висьтавны на йылысь ӧткӧн да мукӧдкӧд ӧттшӧтш, йӧз водзын либӧ ас костын велӧдӧмӧн, петкӧдлыны найӧс юрбитӧмӧн, юрбитанногӧн да мукӧд ногӧн.
19 пасйӧд
Быд мортлӧн эм видзӧдласъяслӧн мездлун вылӧ да найӧс мездаа петкӧдлӧм вылӧ инӧд. Быд мортлӧн эм инӧд мездаа, некутшӧм мытшӧдтӧг овны ас видзӧдласъяс серти да мездаа корсьны, босьтны да разӧдны юӧръяс да мӧвпъяс быд ногӧн да канмуяслӧн су потшӧсъяс (границаяс) вылӧ видзӧдтӧг.
20 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм мездаа-лӧня чукӧртчӧмъяс (собраниеяс) вылӧ да ӧтувтчӧмъяс (ассоциацияяс) вылӧ инӧд.
2. Некодӧс оз позь мырдӧн тшӧктыны пырны кутшӧмкӧ ӧтувтчӧмӧ.
21 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм инӧд аслыс пырӧдчыны ас канмуӧн веськӧдлӧмӧ либӧ мукӧд пыр, кодъясӧс мездаа та вылӧ бӧрйӧма.
2. Быд мортлӧн ас канмуын эм канса кесъялӧм (государственнӧй служба) вылӧ инӧд, да сійӧ инӧдыс быдӧнлӧн ӧткодь.
3. Юркотыр ыджыдалӧмлы (правительстволӧн властьлы) подулӧн лоӧны войтырлӧн кӧсйӧм-индӧдъяс (вӧля), да медым лои тадзи, урчитӧм кадӧ быть котыртны бӧрйысьӧмъяс. Быдӧнлӧн эм бӧрйысян инӧд, да быдӧнлӧн сійӧ ӧткодь. Бӧрйысьӧмыс вермӧ лоны гуся либӧ кыдзкӧ мӧд нога, но быд пӧрйӧ мездаа да пӧръясьтӧг.
22 пасйӧд
Быд морт – ас войтыр пӧвстысь ӧти, да сылӧн эм овмӧсса (экономикаса), йӧзпӧвстса (социальнӧй) да культураса олӧмӧ пӧртан инӧдъяс, кодъяс колӧны, медым кутны мортлысь тӧдчанлунсӧ да медым быдӧн вермисны мездаа сӧвмыны. Тайӧ инӧдъяссӧ позьӧ пӧртны олӧмӧ канмулӧн выныштчӧмъясӧн (усилиеясӧн), мукӧд канмуяскӧд ӧтвылысь уджалӧмӧн да быд канмулӧн тэчасног да озырлун серти.
23 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм удж вылӧ, уджсӧ мездаа бӧрйӧм вылӧ, сійӧс гӧгӧрбок колана да лӧсялана ногӧн котыртӧм вылӧ да уджтӧмалӧмысь дорйӧм вылӧ инӧдъяс.
2. Быд мортлӧн, сійӧс ньӧти дзескӧдтӧг, эм ӧткодь уджысь ӧткодь удждон босьтӧм вылӧ инӧд.
3. Быд уджалысьлӧн эм сылы морт нога да шогмана удждон мынтӧм вылӧ инӧд, коді эськӧ тырмис сылы да сылӧн ас котырыслы (семьяыслы) да кодӧс эськӧ, ковмас кӧ, позис содтыны сьӧмӧн либӧ отсавны кыдзкӧ мӧд ногӧн.
4. Быд мортлӧн эм инӧд котыртны удж ӧтувъяс (профсоюзъяс) да тадзи и дорйыны ассьыс колӧмъяссӧ (интересъяссӧ).
24 пасйӧд
Быд мортлӧн эм шойччӧм вылӧ, ас кӧсйӧм серти кад коллялӧм вылӧ, морт вын серти урчитӧм уджалан кадколастъяс вылӧ да сьӧмӧн мынтан шойччан кад (отпуск) вылӧ инӧд.
25 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм ассьыс да ас котырыслысь дзоньвидзалун да судзсяна олӧм дӧзьӧритӧм вылӧ инӧд: сёянӧн, паськӧмӧн, оланінӧн, бурдӧдчӧмӧн, сылы колана отсӧг сетӧмӧн. Уджтӧмалӧ кӧ мортыс, висьӧ кӧ, вермытӧм кӧ (инвалид кӧ), сьӧпалӧ кӧ (дӧваалӧ, дӧвечалӧ кӧ), пӧрысьмис кӧ либӧ лоис нӧшта кутшӧмкӧ неминуча, кодысь ачыс мортыс абу мыжа, сэки сылӧн эм отсӧг вылӧ инӧд.
2. Мамалӧмыс (материнствоыс) да кагадырся олӧмыс сетӧны торъя тӧждысьӧм да отсӧг вылӧ инӧд. Став ай-мама либӧ айтӧм челядьлӧн отсӧг вылас инӧдыс дзик ӧткодь.
26 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм велӧдчӧм вылӧ инӧд. Быдӧнлы быть помавны панас велӧдчанін (начальнӧй школа). Медэтша вылӧ панас да шӧр велӧдчӧмлы бытьӧн лоны мынтысьтӧмӧн. Киподъя уджӧ велӧдчӧм (профессионально-техническӧй образование) быдӧнлы ӧткодя восьса, да медвылысса (высшӧй) велӧдчӧмыс подулавсьӧ мортыслӧн кужӧмлун да сям вылын.
2. Велӧдчӧмыс бытьӧн туйдӧ мортсӧ тырвыйӧ сӧвмыны, сылысь инӧдъяссӧ да подув мездъяссӧ ёнджыка пыдди пуктыны. Велӧдчӧмыс бытьӧн отсалӧ быд сикас кывъя, расаа да эскӧма (религияа) войтырлы ёртасьны, дӧзмытӧма ӧта-мӧдсӧ гӧгӧрвоны да тайӧн отсавны Ӧтувтчӧм Канъяс Котырлӧн лӧнь олӧм – ури – видзан уджлы.
3. Асланыс ичӧт арлыда челядьлы велӧдчӧм сикас бӧрйӧм вылӧ инӧдыс ай-мамыслӧн челядь дорысь ыджыдджык.
27 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эм инӧд мездаа пырӧдчыны йӧзкотырлӧн культура олӧмӧ, нимкодясьны ыджыд сямӧн вӧчӧмторъясӧн (искусствоӧн), пырӧдчыны тӧдӧмлун водзӧ сӧвмӧдӧмӧ (наукалӧн прогрессӧ) да босьтны ас олӧмӧ сійӧн сетӧм быд бурсӧ.
2. Быд мортлӧн эм сылысь удж вермӧмъяссӧ выль тӧдӧмлун сӧвмӧдӧмын (наукаын), гижӧдын (литератураын) да сямлун петкӧдлӧмын (искусствоын) морт нога да сьӧмӧн либӧ эмбурӧн тырвыйӧ донъялӧм вылӧ инӧд.
28 пасйӧд
Быд мортлӧн эм йӧзкостса (социальнӧй) да канмуяскостса (международнӧй) мывкыд оланног вылӧ (пӧрадок вылӧ) инӧд, коді сетӧ позянлун тырвыйӧ пӧртны олӧмӧ тайӧ Шыӧдчӧмас висьталӧм инӧдъяссӧ да мездъяссӧ.
29 пасйӧд
1. Быд мортлӧн эмӧсь йӧзкотыр водзын могъяс, да сӧмын йӧзкотырын мортыс и вермӧ мездаа да тырвыйӧ сӧвмыны.
2. Ассьыс инӧдъяссӧ да мездъяссӧ збыльмӧдігӧн мортсӧ позьӧ дзескӧдны сӧмын сы могысь, медым вӧлі лыддьысьӧма да пыдди пуктӧма мукӧдлысь инӧдъяссӧ да мездъяссӧ да могмӧдӧма демократияа йӧзкотырын этш тӧдӧмлысь (моральлысь), йӧзкостса мывкыд оланноглысь (пӧрадоклысь), ӧтувъя да судзсяна олӧмлысь морт нога тшӧктӧмъяссӧ.
3. Тайӧ инӧдъяссӧ збыльмӧдӧмыслы некыдзи оз позь мунны Ӧтувтчӧм Канъяс Котырлӧн могъяслы да сюрӧса мӧвпъяслы паныд.
30 пасйӧд
Нинӧм тайӧ Шыӧдчӧмас оз позь гӧгӧрвоны, кыдзи быттьӧкӧ кутшӧмкӧ канмулы, йӧз котырлы либӧ кодъяслыкӧ ӧтка йӧзлы сетӧма инӧд нуӧдны кутшӧмкӧ удж либӧ вӧчны мыйкӧ сэтшӧмтор, мый эськӧ вермис торкавны либӧ бырӧдны тайӧ Шыӧдчӧмас висьталӧм инӧдъяссӧ да мездъяссӧ.
