КЫДЗИ БУРМӦДНЫ СКӦТЛЫСЬ РӦД
ВОДЗКЫВ ПЫДДИ
Скӧт видзан проблема разрешитӧм ӧнія кадын сулалӧ медся гырысь хозяйственно-политическӧй могъяскӧд радысь. Видз-му овмӧсын социалистическӧй реконструкция нуӧдӧмын лоӧ юрнуӧдан юкӧнӧн.
Промышленносьтлӧн ӧдйӧ кыптӧм, рабочӧй класслӧн культурнӧй да материальнӧй боксянь бурмӧм, ӧдйӧ лыднас содӧм, воысь воӧ содтӧ скӧт прӧдуктаяс вылӧ коланлунсӧ, кодъяс босьтӧны ыджыд юкӧн сёян-юан базаын (яй, вый, гос) да сетӧны сырьё промышленносьтлы (вурун, кучик да м. т. ), а сы кындзи пемӧсъяс поводнӧй дыр на кутасны сетны основнӧй кыскасян вын сиктса да вӧр овмӧсын.
Сыкӧд тшӧтш сиктса овмӧсын скӧт видзӧмыд лоӧ сэтшӧм торйӧн, коді сетӧ позяналун выгӧднӧйджыка бергӧдны мувыв да видзвыв продукциясӧ мӧд прӧдуктаӧ, используйтны колясъяссӧ, кыдз жмых, ӧтруб да мукӧд, вердаслысь колясъяссӧ му вылӧ бӧр вайӧдны мусинсӧ вынсьӧдны.
Скӧт видзӧм паськӧдӧм кӧть и вывті колана тор, сӧмын ӧнӧдз на СССР-са овмӧсын сійӧ кольччӧ колана ӧдъясысь. Медыджыд помкаыс кольччӧмас лоӧ сійӧ, мый скӧт видзан овмӧс водзын вӧлі юклӧма уна миллиона посни крестьянскӧй овмӧс пытшкын. «Омӧля сулалан да судзсьытӧм посни вузӧса скӧт видзан овмӧс» (Сталин) вӧлі торкӧ вузӧса скӧт видзӧм ӧдйӧ паськалӧмлы.
Революцияӧдз коймӧд юкӧн крестьянскӧй овмӧсыс вӧліны мӧстӧмӧсь, ¾ крестьянскӧй овмӧсысь ӧти да кык мӧскаӧсь да вӧліны сӧмын асьнысӧ вердана овмӧсӧн.
Посни крестьянскӧй овмӧс эз вермыв кыдз колӧ быдтыны да дӧзьӧритны скӧт.
Скӧтӧс дӧзьӧритӧмын медколана правилӧяссӧ тӧдтӧм вӧсна вӧліны уна сикас скӧт висьӧмъяс, чинліс ёна продуктивносьтыс да сыкӧд тшӧтш кӧрым судзсьытӧм, кутшӧм сюрӧ мувыв колясъясӧн вердӧм да бурмӧдтӧм пӧскӧтина да видзьяс вылын видзӧм. Ставыс тайӧ вӧлі кучкӧ скӧт бурмӧдӧм паськӧдӧмлы.
Скӧт видзӧмлы вӧлі вайӧма зэв ыджыд урон кулак вредительясӧн, кодъяс самӧй ёна колхозӧ пыран каднас нуӧдісны паныда удж совхозъяс да колхозъяс котыртӧмлы, агитируйтісны скӧт начкалӧм вылӧ.
Посньыдик крестьянскӧй овмӧсъяс эз вермывны кыпӧдны скӧт видзӧмтӧ.
Партия пуктіс скӧт видзан проблема разрешитӧм вылӧ сэтшӧм жӧ туйвизь, кутшӧмӧс нуӧдіс зернӧвӧй проблема разрешайтігӧн. Партия 16-ӧд съезд вылын Сталин йӧрт индіс скӧт видзӧм йылысь: «Миянлы пӧ колӧ мунны сійӧ жӧ туйясӧд, кутшӧмъясӧд мунім зернӧвӧй проблема разрешайтігӧн, мӧд ногӧн кӧ, — совхозъяс да колхозъяс котыртӧм пыр».
Партиялӧн 16-ӧд съезд, му-видз овмӧсса Нарком Яковлев ёрт доклад серти шуис: «Зернӧвӧй да техническӧй культура паськалӧмкӧд орччӧн колӧ ӧддзӧдны скӧт видзӧм паськӧдӧм медводзын зерносовхозъяс модаа специальнӧй скӧт видзан совхозъяс восьталӧмӧн, ыджыд вузӧса колхознӧй фермаяс паськыда лӧсьӧдӧмӧн да ӧдйӧджык кӧрым база паськӧдӧмӧн».
Ыджыд могӧн сулалӧ бур качествоа кӧрым лӧсьӧдӧм, скӧт вердӧмсӧ бурмӧдӧм да кӧрым база лӧсьӧдӧм. Посни крестьяна овмӧсъяслӧн эз вӧв тырмымӧн кӧрым базаыс, скӧт оліс кутшӧм веськалӧ кӧрымӧн да дорвыв тшыгъявліс.
Партия 16-ӧд съезд вылын, Яковлев ёрт аслас докладын висьталіс со кутшӧм кывъясӧн: «Миян пӧ лыддьӧны, мый порсьлы кӧрым оз ков, сылы пӧ аслыс сёянсӧ колӧ корсьны». Мукӧд пемӧсъяс эз бурджык местаын вӧвны. Крестьяниныд лыддис, мый эм кӧ мӧскыдлы турун да идзас, сэсся нинӧм оз ков, но унаысь и сійӧ кӧрымыс эз судзсьыв. Вына да васӧд, лиа кӧрымъяс сетсьывлісны зэв шоча да вывті этшаӧн. Татшӧм вердӧмӧн (проф. Лискун лыддьӧм серти) унджык районъясын кӧрым пӧвстын оз судзсьы белокыс не сӧмын йӧв артмӧм вылӧ, но весиг ассьыныс яйсӧ кутӧм вылӧ да мӧсъясыс тӧвся пӧраӧн кокняммылісны сьӧктанас 40–50 килограммӧдз.
Тӧдӧмысь, тадзинад скӧттӧ видзӧмӧн нем и сёрнитны йӧв содӧм йывсьыд. Посни ӧтка овмӧсъяслы эз вӧв вын сертиныс разрешитны кӧрым проблематӧ.
Яковлев ёрт аслас докладын партия 16-ӧд съезд вылын пуктіс могӧн тайӧ пятилетка дырйиыс вежны кӧрым сетӧмсӧ йӧла скӧтлы, мед васӧд да вына кӧрымыс вӧлі кык юкӧныс куим пытшкысь. Татшӧм ыджыд мероприяттьӧсӧ, коді вежӧ став вердчан ногсӧ, вермас пӧртны олӧмӧ сӧмын кӧрым база лӧсьӧдӧмӧн. «Сы вылӧ, медым лӧсьӧдны ӧнія серти яй да йӧв, кӧрым лӧсьӧдӧмсӧ колӧ содтыны ӧти да джын мындаӧн». (Яковлев ёрт висьталӧмысь). Со мый понда быд совхозлы да колхозлы зэв чорыда колӧ косясьны кӧрым база паськӧдӧм да бурмӧдӧм вӧсна: видзьяс, пӧскӧтинаяс бурмӧдӧмӧн, кормӧвӧй культураяс кӧдзӧмӧн, силосуйтӧмӧн, скӧтӧс бура вердӧмӧн да бура найӧс дӧзьӧритӧмӧн.
«Вына кӧрым база лӧсьӧдӧм лоӧ сэтшӧм решающӧй условйӧӧн, коді отсалас бура да ӧдйӧджык паськӧдны скӧт видзан совхозъяс да тӧварнӧй колхознӧй фермаяс» (ВКП(б) ЦК да СССР-са СНК шыӧдчӧмын). Скӧт бӧрся бура дӧзьӧритӧм, правильнӧя найӧс вердӧм, бурджыка рӧдсӧ быдтӧм, вермас лоны сӧмын бура лӧсьӧдӧм картаясын; сы понда скӧт оланін стрӧитӧм сувтӧ зэв ыджыд могӧн социалистическӧй скӧт видзӧм лӧсьӧдӧмын.
Скӧт бӧрся дӧзьӧр бурмӧдӧм, скӧт видзан совхозъяс да колхозъяс вынсьӧдӧм, вузӧс прӧдукция кыпӧдӧм корӧны бура удж организуйтӧм, обезличка бырӧдӧм, рабочӧйяслысь да колхозникъяслысь удж тӧдӧмлунсӧ, квалификациясӧ кыпӧдӧм.
Скӧт видзан совхозъяс да колхозъяс организуйтігӧн эм став позянлун кӧрым база лӧсьӧдӧм вылӧ, силоснӧй гуяс, башняяс, скӧт видзан картаяс стрӧитӧм да лючки скӧт бӧрся дӧзьӧритӧм вылӧ. Совхозъяслӧн да колхознӧй стадаяслӧн ӧні прӧдукта петӧмъясыс вылынджыкӧсь нин ӧтка овмӧсъяс серти.
Скӧт видзан совхозъясын да колхозъясын не сӧмын прӧдукта петӧмыс вылынджык, найӧ тӧдчымӧн унджык сетӧны ӧтка овмӧс серти вузӧс прӧдукциясӧ.
Сідзкӧ, колхознӧй фермаяслӧн коланлуныс не сӧмын сыын, мый найӧ унджык прӧдукция сетӧны, но сідз жӧ бура вузӧс прӧдукция паськӧдӧмын.
Миян эмӧсь сёясӧн примеръяс, мый совхозъясӧ да колхозъясӧ ӧтувтӧм скӧт сӧмын вердӧм да видзӧм бурмӧдӧмӧн продуктивносьтыс содӧ кык мында да и унджык; но нӧшта на тӧдчымӧн содӧ продуктивносьтыс, кор ми сыкӧд жӧ бурмӧдам и породасӧ скӧтлысь. Посни крестьяна овмӧсъясын эз вермывны бурмӧдны скӧт породасӧ.
Ӧтувъя овмӧсъясын вердӧм да дӧзьӧритӧм бурмӧдӧм лӧсьӧдӧ сэтшӧм условйӧ скӧтлысь рӧд бурмӧдӧм вылӧ, кутшӧм эз вӧвлы и оз вермы лоны ӧтка овмӧсъясын.
Велӧдчӧм йӧзлысь став выль индӧдъяссӧ нуӧдӧмӧн, скӧтлысь рӧд бурмӧдӧмлы планӧвӧй социалистическӧй овмӧс условйӧын лӧсьӧдсьӧ помтӧм позяналун, а сідзжӧ скӧтлысь прӧдукта лэптӧм вылӧ. Сы понда скӧт рӧд бурмӧдан уджыс (племеннӧй удж) пырысьтӧм-пыр корӧ ас бердас бурджыка видзӧдлӧм став партийнӧй, сӧветскӧй организацияяссянь, став колхозникъяссянь.
Бура племеннӧй удж пуктӧм тӧдчӧ матыса воясас жӧ, а рӧда да ӧдйӧджык быдман пемӧсъясӧн бурмӧдӧмӧн тӧдчымӧн бурмӧдӧ прӧдукциясӧ медводдза вонас жӧ.
Тайӧ нигаас буретш висьтавсьӧ сы йылысь, кыдз бурмӧдны рӧд, кыдз бӧрйыны рӧдсӧ да кыдз бурджыка вӧдитны сійӧ производительяссӧ, кодъясӧс позьӧ босьтны племеннӧй скӧт видзан совхозъясысь да колхозъясысь, а сідзжӧ и сы йылысь, кыдз бурджыка видзны племеннӧй скӧтсӧ да кыдзи быдтыны найӧс томысяньыс.
Скӧтлысь породасӧ бурмӧдӧмыд ёна содтӧ прӧдукта сетӧмсӧ, но ещӧ ӧтчыд пасъям, мый скӧт рӧдсӧ бурмӧдны оз позь сы вылӧ колана условйӧяс лӧсьӧдтӧг, а сійӧ условйӧясыс вермӧны лоны сӧмын совхозъясын да колхозъясын. Кыдзи ми индалім нин, мый скӧтӧс видзӧм да вердӧм бурмӧдӧмыд совхозъясын да колхозъясын тӧдчымӧн лэптӧ прӧдукта сетӧмсӧ весиг бурмӧдтӧм меставывса скӧтлысь дай сетӧ позянлун водзӧ вылӧ кыпӧдны сылысь прӧдукта сетӧмсӧ, рӧдсӧ бурмӧдӧмӧн.
Тайӧ нигаын сёрнитсьӧ сӧмын рӧд бурмӧдӧм йылысь, а оз сы йылысь, кыдз содтыны кӧрымъяс, кыдз вердны скӧтсӧ, кыдзи найӧс дӧзьӧритны, кыдзи стрӧитны бурджык скӧт оланінъяс да конюшняяс. Тайӧяс йылысь висьталӧма мукӧд нигаясын. Сы понда тайӧ нигасӧ лыддьӧм бӧрын, колӧ корсьны мукӧд нигаяссӧ да лыддьӧм бӧрас, либӧ практика вылын тӧдмасьӧм бӧрас, тӧдмавны скӧт видзӧмлысь техникасӧ.
ПЛЕМЕННӦЙ УДЖ ЙЫЛЫСЬ. МЫЙ ШУСЬӦ СКӦТ РӦДӦН
Коді воліс гырысь каръясӧ, аддзывліс карса обозъяс, сійӧ аддзывліс, кутшӧма торъялӧны крестьяна вӧвъяс карса вӧвъясысь.
Вӧвъяс, кодъяс кыскалӧны груз каръясын, гырысь тушааӧсь 160 сантиметрӧдз дай унджык, сьӧкыд кыз корпусъясаӧсь, крепыд кокъясаӧсь, тшӧкыд гӧна тшӧткаыс лэччӧ пидзӧссяньыс да тупкӧ став кок гыжсӧ. Татшӧм вӧвъяс вермӧны бур туй вывті кыскыны 4–5 тоннаӧдз (200–300 пуд) груз. Татшӧм вӧвъяс шусьӧны уна кыскалысьясӧн (
Уна кыскалысьяскӧд радысь эмӧсь вӧвъяс сідзжӧ джуджыд тушааӧсь, но кокни корпусаӧсь, вӧсньыдик ён кокъясаӧсь, кодъяс оз вермыны кыскыны сэтшӧм гырысь грузъяс, но сы пыдди торъялӧны ӧдйӧ ветлӧмӧн. Тайӧ вӧвъясыс мӧд рӧдысь нин, найӧ шусьӧны рысакъясӧн.
Тӧдӧмысь, мый ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн рӧдыс лоӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм рӧдыс найӧ мам-батьыслӧн.
Тырсьӧдны кӧ крестьянскӧй кӧбылаӧс рысак уджӧн да сылысь чаньсӧ быдтыны бура, позьӧ босьтны сэтшӧм жӧ рысак вӧв да сэтшӧм жӧ бура мунысьӧс. Босьтӧм бур рӧда ужсянь да крестьянскӧй кӧбыласянь вӧвъяс — шусьӧны полукровнӧйясӧн (джынвыйӧ вираясӧн).
Тшӧкыда овлӧ, мый полукровкаӧс сьӧкыд овлӧ торйӧдныс прамӧй рысак дорысь, кыдзи ортсысянь видзӧдӧм серти, сідзи и мунӧм серти.
Бара жӧ, прӧстӧй крестьянскӧй кӧбылаӧс кӧ тырсьӧдны полукровнӧй ужӧн, коді лоӧма рысаксянь да крестьянскӧй кӧбыласянь, сэк сьӧкыд виччысьны рысак кодь чаньӧс. Полукровнӧйяс вермӧны лоны дзик породистӧй (либӧ кыдз шуӧны сӧстӧм вира) вӧвъясысь. Полукровкаяс ассьыныс бурлунсӧ омӧля нин сетӧны рӧдыслы.
Став висьталӧмсьыс позьӧ аддзыны, мый шусьӧ рӧдӧн (породаӧн).
Пӧрӧдаӧн ми шуам сэтшӧм сикас пемӧсъясӧс, кодъяслӧн быд пӧлӧс тӧдчанторъяс ставыс дзик ӧткодьӧсь, кодӧс вежлавтӧг сетӧны аслас рӧдыслы ай-мамыс.
Мукӧд пемӧсъяс пытшкысь ми сідзжӧ вермам аддзыны рӧдъяс, мӧсъяслӧн холмогорскӧй рӧд, сьӧд сера гӧна, ыджыд ловъя сьӧктаа, уна йӧла. Порсьяс пытшкысь тӧдам бур йоркширскӧй рӧд.
Торъя рӧдъяс йылысь бурджыка кутам сёрнитны водзын.
Но войдӧр колӧ тӧдмавны, кыдзиджык лоины пемӧсъяслӧн бурджык рӧдъясыс да кутшӧм эмӧсь скӧт бурмӧдӧм ногъяс.
СКӦТ БУРМӦДӦМ АС ПЫТШКЫН ДА МӦД БУР РӦДӦН (МЕТИЗАЦИЯ)
Сы йылысь, кутшӧм ногӧн лоӧмась пемӧсъяслӧн бур рӧдыс, татшӧм ичӧтик нигаад бурджыкасӧ висьтавны лоӧ сьӧкыд. Ми видлалам тайӧ вопроссӧ прӧстӧйджыка да гӧгӧрвоанаӧн, мед позьӧ вӧлі бурджыка гӧгӧрвоны пемӧсъяслысь рӧдсӧ бурмӧдӧм йылысь.
Став гортса пемӧсъясӧс, важӧн нин, сюрс вояс сайын, горт бердын видзӧм вылӧ вӧлі велӧдӧма вӧрын олысь пемӧсъясысь мортъясӧн. Ӧти сикас горттӧм пемӧсъяс (вӧвъяс либӧ мӧсъяс) зэв вӧлі ёна ӧта-мӧдсьыс торъялӧны сы серти, кутшӧм природнӧй условйӧын найӧ овлісны.
Олӧм понда вермасигӧн слабджык пемӧсъяс, сэтшӧм природаас велавтӧмъяс ӧдйӧджык висьмавлісны, кувлісны да эз колявлыны рӧдсӧ. Мӧд ногӧн, сійӧ пемӧсъясыс, кодъяслы кутшӧмкӧ тӧдчанторъяс вӧлі отсалӧны ладмӧдчыны сійӧ условйӧясас, бурджыка овмӧдчалісны, венісны слабджыкъясӧс да ассьыныс бур признакъяссӧ сеталісны рӧдыслы, сы понда рӧдыс татшӧм пемӧсъяслӧн вӧвлі зэв уна лыда да ёнӧсь. Татшӧм ногӧн, индӧм качествоясыс ёнджыка паськалісны татшӧм пемӧсъяс пӧвстын да пемӧсъяс кутісны бӧрвылас лоны неуна ӧткодьджыкӧсь.
Природнӧй условйӧлӧн уджыс тӧдчис и водзӧ, кор морт велӧдіс пемӧсъясӧс ас бердас да лоины нин гортса пемӧсъясӧн.
Гӧраа местаясын паськаліс посньыдджык скӧт, косджык яя, кодъяс велалӧмаӧсь ветлыны джуджыд гӧра бокъясті; улыс местаясын, ваджык климатын — скӧт гырысьджык да яяджык. Скӧтӧс вердан кӧрым условйӧ зэв ёна вӧлі тӧдчӧ скӧт вылын. Омӧль кӧрыма местаясын да кӧні кӧрымыс этша, скӧт посняммис, сійӧ эз вермы сідз паськавны, кыдз бур кӧрыма местаясын.
Скӧтлысь торъялӧмсӧ бура позьӧ аддзыны и Коми обласьтысь — Визин да Луз районъясын скӧт зэв посньыдӧсь да этша йӧлаӧсь, а сэні, кӧні кӧрымыс бурджык кыдз Усть-Цильма да Емдін районъясын, скӧтыд гырысьджык да бурджык.
Бӧрынджык, медым босьтны пемӧсъяссянь унджык йӧв да яй (прӧдукция), мортыд кутіс бурджыка вердны, дӧзьӧритны дай гӧгӧрвоис, мый ӧтмоза дӧзьӧритӧмӧн ӧти пемӧсъяс бурджыкӧсь (унджык сетӧны йӧв), мукӧдъяс омӧльджыкӧсь. Омӧль пемӧсъяс сійӧ кутіс бракуйтны да рӧдсӧ пондіс кольны бурджык пемӧсъяслысь. Сысянь скӧтыд ньӧжйӧникӧн пондіс бурмыны, сылӧн йӧлыс да яйыс кутіс содны.
Со тадзи бур условйӧяс вылын да кузя бӧрйӧмӧн лоины скӧтлӧн бур культурнӧй рӧдъяс. Босьтам кӧ холмогорскӧй скӧт, торъялӧ аслас уна йӧв вайӧмӧн, лои бур ойдлана Двинскӧй видзьяс ради, бура дӧзьӧритӧм да бурджык пемӧсъясӧс бӧрйӧм ради. Сэтшӧм нога пемӧсъясӧс бурмӧдӧмыд, кор ньӧжйӧникӧн бӧрйысьӧны рӧд вылӧ бурджык пемӧсъяс пытшкысь, шусьӧ ас пытшкын бурмӧдӧмӧн, кодӧн торъялӧ мукӧд нога бурмӧдӧмысь.
Сэтшӧм нога скӧт рӧд бурмӧдӧмыс нуӧдсьӧ и ӧнія кадын, но тайӧ ногӧн бурмӧдӧмыд зэв ньӧжмыд да сьӧкыд. Ӧнія скӧт рӧдъяс лоины уна дас воясӧн.
Сійӧ лоӧ сы понда, мый оз став бурлуныс, кодъяс эмӧсь мам-батьыслӧн, сетсьыны рӧдыслы. Позьӧ быдтыны бур йӧла мӧслысь куканьсӧ да сійӧ вермас лоны сӧмын шӧркоддьӧм мӧскӧн. Артмӧ сы понда, мый куканьыслы сетсьӧ бурлуныс не сӧмын мамсяньыс, но батьсяньыс и, а сідзжӧ пӧльсяньыс, прабабсяньыс да с. в. Вермас лоны, мый воддза пӧрысь рӧдысь эз вӧв сэтшӧм бур рӧдӧн.
Стадаясын, кӧн эз нуӧдлыны бурджыка бӧрйӧдӧмсӧ, унджык юкӧныс рӧдвужсьыс вӧлі шӧркоддьӧм, сы понда зэв сьӧкыд кутны рӧд пытшкас колана бурлунсӧ, кодъяс эмӧсь торъя пемӧсъяслӧн.
Но, тӧдӧмысь, век жӧ эм унджык надея босьтны бур мӧскӧс бур мамсянь, нӧшта ёна позьӧ виччысьны бур рӧдӧс, бур мӧскӧс кӧ тырсьӧдан бур порозӧн (ӧшкӧн), кодлӧн мамыс вӧлӧма уна йӧла. Бурлуныс сетсьӧ ӧтмоза мам и бать рӧдсяньыс да, нӧшта на ыджыд надея лоӧ уна йӧла мӧс лоӧм вылӧ, кор ми тӧдам, мый уна йӧлаӧн вӧліны не сӧмын мамыс, но и бабъясыс, кыдз мамсяньыс, сідз и батьсяньыс.
Сы понда быд племеннӧй пемӧсӧс донъялігӧн колӧ видзӧдны не сӧмын аслас бурлун вылӧ, но и ай-мам бурлун вылас тшӧтш. Кымын тайӧ пемӧсыслӧн рӧдвужыс вӧлӧма ыджыд продуктивносьта, сымын позьӧ виччысьны тайӧ пемӧссянь бур рӧд лоӧм.
Тайӧ висьталӧмъяссьыс тыдалӧ, кутшӧм бур да сьӧкыд бӧрйыны сэтшӧм стадасӧ, кодын став пемӧсъясыс вӧліны эськӧ уна продуктивносьтаӧсь да ӧтмоза сеталісны эськӧ рӧд кузяыс бур качествосӧ.
Сы понда торъя коланаӧсь сэтшӧм рӧдъяс, код пытшкын сюралӧны ыджыд продуктивносьта скӧтыс не сӧмын ӧтка пемӧсъясӧн, но кӧні став стадаыс ыджыд шӧр продуктивносьта.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый бур рӧда пемӧсъяслӧн бур продуктивносьтыс рӧдсьыс мунӧма нин кымынкӧ поколенньӧӧ, сы понда бура сетсьӧ водзӧ рӧдыслы. Сы понда татшӧм бур рӧда пемӧсъяс донаӧсь не сӧмын сійӧн, мый насянь позьӧ босьтны уна йӧв да яй, но и сійӧн, мый найӧ вермӧны бурмӧдны прӧстӧй скӧтсӧ.
Ми тӧдам, мый шӧркоддьӧм продуктивносьт холмогорскӧй рӧда мӧслӧн лоӧ 3800 кг йӧв воӧн, бурджык холмогорскӧй мӧсъяс сетӧны йӧвсӧ 7–8 сюрс килограммӧдз.
Шӧркоддьӧм лысьтӧм миян бурджык мӧсъяслӧн бур условйӧын 2000–2300 килограмм.
Ми тӧдам, мый колана признакъяс сетсьӧны кыдз мамсянь, сідз и батьсянь. Сы понда меставывса мӧскӧс кӧ тырсьӧдам холмогорскӧй ӧшкӧн, сэк сійӧ аслас быдтасыслы бурлунсӧ сетӧ сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧм вӧлі сійӧ мамыслӧн, бабыслӧн да с. в. Сідзкӧ меставывса рӧд ӧдйӧ кутас бурмыны, лоӧ гырысьджык дай йӧладжык.
Сэтшӧм ногӧн скӧт бурмӧдӧм, кор прӧстӧй скӧт тырсьӧдсьӧ бур рӧда скӧтӧн либӧ кодыр прӧстӧй скӧтсӧ бурмӧдӧны породистӧй рӧдӧн, скрещивайтӧны — шусьӧ метизацияӧн. Бурмӧдӧмысь быдтӧм скӧтсӧ шуӧны метисъясӧн.
Татшӧм нога скӧт бурмӧдӧмыд нуӧдсьӧ не сӧмын йӧла скӧтӧс, но и вӧвъясӧс, порсьясӧс, ыжъясӧс да мукӧд пемӧсъясӧс.
Меставывса прӧстӧй кӧбылаӧс кӧ тырсьӧдны бур рӧда ужӧн, сэк сійӧ сідзжӧ лоӧ метизацияӧн.
Метизацияӧн лоӧм быдтасыслы сетсьӧ джын признакыс меставывса эньсяньыс, а мӧд джынйыс бур рӧда тырсьӧдыссяньыс, сы понда быдтасыс шусьӧ полукровнӧйӧн — джын выйӧ вираӧн.
Полукровнӧй кӧбылаӧс кӧ тырсьӧдны бара жӧ бур рӧда ужӧн, сэк выль быдтасыслӧн тӧдчанторъясыс лоӧ нин бур рӧдсяньыс ¾ мында, сы бӧрся коймӧд поколенньӧыс — 7⁄8, нёльӧд — 15⁄16, витӧд — 31⁄35 да с.в.
Кымын уна поколенньӧ тырсьӧдӧны чистокровнӧй ужъясӧн, сымын ёна меставывса пемӧсъяс лоӧны породистӧй кодьыс, а метисъяслӧн витӧд поколенньӧыс пӧшти нинӧмӧн нин оз торъяв чистокровнӧй пемӧсъясысь.
Метизацияӧн сетсьӧ не сӧмын вылыса тӧдчанторъяс, но и став пытшкӧсса бурлуныс бур рӧда пемӧсъяслӧн, а сійӧ зэв колана. Сэтшӧм ногнас позьӧ ӧдйӧ кыпӧдны бурлунсӧ меставывса пемӧсъяслысь. Сы кындзи бур рӧда пемӧсъяс ӧдйӧджык быдмӧны да ӧдйӧджык заводитӧны вайны пӧльзасӧ.
Висьтавлӧмъясысь тыдалӧ, мый метизацияӧн ӧдйӧджык позьӧ бурмӧдны скӧтӧс. Ӧні, кор эм уна бур рӧда скӧт, метизацияӧн ёна кокньыдджыка да ӧдйӧджык позьӧ нуӧдны меставывса скӧтӧс бурмӧдӧм «ас пытшкын» бӧрйӧмӧн метизациятӧг бурмӧдӧм дорысь.
Тайӧ ногӧн скӧт бурмӧдӧмыд — «метизацияыд» нуӧдсьывліс и войдӧр, но сійӧ эз вайлывлы пӧшти некутшӧм пӧльза посни ӧтка овмӧсъясын. Метисъяс сідз жӧ, кыдз и бур рӧда пемӧсъяс, корӧны бура вердӧм да дӧзьӧритӧм. Посни крестьянскӧй овмӧсын эз вӧв кӧрым база, скӧтӧс видзлісны пемыд, кӧдзыд либӧ дзескыд, лёк сынӧда картаясын, метисъяс сэтшӧминын эз вермывны овны, тшӧкыда висьмавлісны, продуктивносьтыс вӧвлі улынджык весиг меставывса скӧт дорысь.
Дзик мӧд нога условйӧяс сетсьӧны скӧтлы совхозъясын да колхозъясын, — тані лӧсьӧдсьӧ налы бур кӧрым база, стрӧитсьӧны шоныд да югыд скӧт картаяс, пуктысьӧ бур дӧзьӧр. Сы понда социалистическӧй скӧт видзӧм выль условйӧясын лӧсьӧдсьӧ тырвермӧм скӧт бурмӧдӧм вылӧ ӧдйӧджык да бурджык метизация ногӧн.
Тайӧ, социалистическӧй овмӧс условйӧяс вылад, эм став верманлуныс, медым нуӧдны метизация став скӧт пӧвстын план серти дженьыдик кадӧн. Ӧдйӧджык скӧт бурмӧдӧмлысь коланлунсӧ арталӧмӧн, прӧстӧй бурмӧдтӧм пемӧсъясӧс метизация нуӧдӧмӧн культурнӧй да ӧдйӧ быдмысь рӧдъясӧн вежӧм вылӧ, СССР-са НКЗ коллегия сентябр 29 лунӧ 1931-ӧд воын шуис: «Пуктыны боевӧй могӧн матысса вит воӧн дорвыв охватитны став скӧт видзӧмсӧ метизацияӧн водзын индӧм срокъясӧ:
| Совхозъясын | Колхозъясын | |
| Гырысь скӧт пӧвстын | 1933 воын | 1936 воын |
| Порсьясӧс | 1932 „ | 1935 „ |
| Ыжъясӧс | 1931 „ | 1937 „ |
| Вӧвъясӧс | 1933 „ | 1937 „ |
Тайӧ шуӧмнас метизация пуктӧма зэв ыджыд могӧн скӧт видзан проблема разрешитӧмын, ӧти радӧ вердӧм, видзӧм да скӧт бӧрся дӧзьӧр бурмӧдӧмкӧд.
Сідзкӧ, бурджыкъяссӧ бӧрйӧмӧн, «ас пытшкас бурмӧдӧмӧн» вӧлі лӧсьӧдӧма уна ӧнія рӧдъяс пытшкысь бур породаяс, но ӧні, кор позьӧ нин используйтны ӧнія лӧсьӧдӧм бур рӧдсӧ да сы ногӧн бурмӧдны прӧстӧй скӧтсӧ, метизацияыд лоӧ медбур способ скӧт бурмӧдӧмын.
«Ас пытшкын» бурджыкъяссӧ бӧрйӧмӧн колӧ водзӧ бурмӧдны ӧнія бур дона породаяссӧ.
ПЛЕМЕННӦЙ ПЕМӦСӦС БӦРЙӦМ
Торъя признакъяс пемӧсъяслӧн лоӧны кыдз мамсянь, сідз и батьсянь. Сы понда племеннӧй пемӧсъясӧс бӧрйигӧн колӧ видзӧдны кыдз эньыс вылӧ, сідзи и тырсьӧдысь айыс вылӧ.
Торъя нин бура колӧ видзӧдлыны тырсьӧдысь айӧс бӧрйӧм вылӧ, кыдз ӧти тырсьӧдысь айлӧн рӧдыс инмӧ уна сё пемӧслы.
Метизацияӧн бурмӧдӧм мунӧ бур рӧда тырсьӧдысь айяс пыр, кодъяс тырсьӧдалӧны прӧстӧй рӧда эньясӧс, сы понда став бурмӧмыс и тӧдчӧ тырсьӧдысь айсяньыс.
Дерт уна сикас племеннӧй пемӧсъясӧс бӧрйигӧн (вӧвъясӧс, мӧсъясӧс, порсьясӧс) лоӧ пуктыны разнӧй требованньӧяс, но став племеннӧй пемӧсъяслы эм и ӧткодь требованньӧяс, кодъяс вылӧ пемӧсъясӧс бӧрйигӧн колӧ бурджыка видзӧдны.
Дзоньвидзалун. Медвойдӧр, племеннӧй пемӧсыд мед вӧлі бура быдмӧма да дзоньвидза. Висьысь пемӧсыд оз вермы сетны бур быдтастӧ, сійӧ кӧ висьӧ кутшӧмкӧ вуджана висьӧмӧн, висьӧмсӧ сетас мукӧд пемӧсъяслы да бур пыдди лоӧ сӧмын лёк (
Пемӧслысь дзоньвидзалунсӧ тӧдмалӧм вылӧ медбур шыӧдчывны скӧтӧс лечитысь дінӧ (ветеринар дінӧ). Скӧт лечитысьӧн видлалӧмсӧ быть колӧ нуӧдны став тырсьӧдысь айяс пӧвстын. Оз позь лэдзны бур тырсьӧдысь ай дінӧ и висьысь эньӧс, медся нин вуджан висьӧмъясӧн. Сідзи верман висьмӧдны тырсьӧдысь айсӧ. Сы понда колӧ бура кужны тӧдмавны висьысь пемӧсъяссӧ тырсьӧдчан удж нуӧдысьяслы.
Унджыкысьсӧ позьӧ тӧдмавны и ветеринартӧг, висьӧны оз пемӧсъясыс. Пемӧс кӧ висянакодь, ӧтлаӧдтӧдзыс колӧ шыӧдчывны скӧт лечитысь дорӧ. Дзоньвидза пемӧстӧ позьӧ тӧдны со кутшӧм тӧдчанторъяс серти: дзоньвидза пемӧсыд весел, синъясыс сӧстӧмӧсь, абу орӧсь да синваыс оз пет, шыльыд югъялан гӧнаӧсь. Пемӧс лӧсьыда сёйӧ-юӧ, кокниа асмогасьӧ. Асмогыс сук, нильӧгтӧм да виртӧм. Кудзыс — идзас рӧма. Лолалӧ рӧвнӧя, сьӧлӧмыс уджалӧ ӧтмоза. Температураыс нормальнӧй.
Дзик мӧднога, висьысь пемӧсъяслӧн — жугыльӧсь, зумыштчӧмаӧсь, омӧля сёйӧны. Асмогасьӧ либӧ зэв тшӧкыда либӧ шоча. Асмогыс зэв кизьӧр либӧ зэв чорыд, тшӧкыда нильӧг либӧ вира.
Кудзасьӧ мукӧддырйиыс зэв сьӧкыда да овлӧ гӧрд либӧ виж рӧма. Пемӧсыд кызӧ, нырсьыс петӧ нильӧг дуль.
Зэв колана кужны пемӧсъяслысь тӧдмавны температурасӧ да пульсыслысь уджсӧ, сы серти кокньыдджыка позьӧ тӧдмавны висьысь либӧ дзоньвидза пемӧсъясӧс. Дзоньвидза пемӧсъяслӧн температура да пульсыс овлӧ татшӧм:
| Температура | Пульс | |
| Вӧвъяслӧн | 38–38,5°С | 30–45 |
| Гырысь сюра скӧтлӧн | 37,5–39,5° | 40–50 |
| Порсьяслӧн | 38,5–40° | 70–80 |
| Ыжъяслӧн | 39,0–40,5° | 70–80 |
Температурасӧ пемӧслысь тӧдмалӧны асмогасян проходас аслыссикаса градусник сюйӧмӧн, кӧні видзӧны 5–10 минут дыра. Температураыс кӧ вылынджык колана дорысь, то сійӧ петкӧдлӧ, мый пемӧсыс висьӧ. Температура лыбӧмсӧ позьӧ тӧдмавны и ки улын; нырув югъяланіныс пемӧслӧн сійӧ каднас кос дай пӧсь.
Пульсыс дзоньвидза пемӧсыдлӧн тіпкӧ ӧтмоза, а висьысьлӧн тіпкӧм костъясыс абу ӧткодьӧсь. Сідзжӧ висьӧмтӧ петкӧдлӧ пемӧслӧн сьӧкыда лолалӧмыс да с. в.
Висьысь пемӧсъясӧс тырсьӧдӧм вылӧ ӧтлаӧдны оз позь. Висьысь тырсьӧдысь айяс нӧшта нин оз шогмыны племеннӧй удж вылад. Казялан кӧ сылысь висьӧмсӧ, дзик колӧ шыӧдчыны скӧт лечитысь врач дінӧ, коді тӧдмалас, позьӧ-ӧ пемӧссӧ бурмӧдны либӧ колӧ дзикӧдз бракуйтны.
Дзоньвидзалун кындзи, племеннӧй пемӧсӧс бӧрйигӧн, колӧ бурджыка видзӧдлыны туша тэчас вылас и, мед сылӧн эз вӧв некутшӧм судзсьытӧмтор, кодъяс вермасны сетчыны выль быдтасъясыслы да тӧдчыны найӧ продуктивносьт вылӧ.
Племеннӧй пемӧсъяс мед вӧліны паськыд морӧсаӧсь, мышку вылыс крепыд да веськыд да паськыд таз. Айяслӧн колӧ мед мичаа тӧдчӧ мужскӧй модаыс, слабӧй, энь модаа айяс, сетӧны слаб быдтас — кодъяс кокниа висьмӧны да йывмӧны (
Кутшӧмджык вылысса тӧдчан признакъяс колӧ лоны торйӧн вӧвъяслӧн, мӧсъяслӧн, порсьяслӧн — видлалам водзынджык.
Арлыд. Кор ми заводитам бурмӧдны рӧд, оз ков вунӧдны нӧшта ӧтитор. Кутам кӧ ми тырсьӧдавны том, нэр пемӧсъясӧс, кыдз вӧчлывлӧны ӧткымыныс ӧнія кадӧ на, ми некодыр ог вермӧ босьтны бур скӧттӧ. Вывті том нэр пороз (ӧш) либӧ уж сетӧны выль быдтасъястӧ ёна слабӧс. Сы кындзи найӧ асьныс зэв регыдӧн слабитӧны. Сідзжӧ омӧль тырсьӧдны том эньясӧс — куканьясӧс да кӧбылаясӧс. Племеннӧй пемӧсъясӧс колӧ лэдзны тырсьӧдӧм вылад со кутшӧм арлыдсянь: ужъясӧс да кӧбылаясӧс 3 арӧссянь, ӧшъясӧс да куканьясӧс (1½) арӧн-джынйӧнсянь, ай порсь да энь порсь ӧти арӧссянь, межъяс да ыжъяс 18 тӧлыссянь.
Прӧдукта сетӧм да рӧдвуж. Ми тӧдам нин, мый быдтасъяслы кыдз вылысса, сідз и пытшкӧсса признакъясыс сетсьӧны рӧдсяньыс. Миянлы ёнджыка коланаӧн лоӧны пытшкӧссаясыс, кодъяс сетӧны бурлунсӧ овмӧслы. Сы понда племеннӧй пемӧсӧс бӧрйигӧн колӧ бура видзӧдны, уна-ӧ сетӧ сійӧ прӧдуктасӧ. Бур йӧла мӧссянь, ми вермам виччысьны сэтшӧм жӧ кукань, сідзжӧ ён да ӧдйӧ ветлысь кӧбыласянь босьтам бур чаньӧс.
Прӧдукта сетӧмыс, уна пӧлӧс пемӧсъяслӧн уна ногӧн жӧ и тӧдмавсьӧ, сы серти, мый ми сысянь корамӧ. Тӧдана, мый ми мӧссянь виччысям, мед сійӧ сетас унджык йӧв да йӧлыс мед вӧлі сыладжык. Сы понда племеннӧй мӧскӧс бӧрйигӧн миянлы колӧ тӧдны сылысь лысьтӧмсӧ — уна-ӧ сетӧ йӧвсӧ во гӧгӧрӧн да кымын прӧчент йӧлас жирносьтыс.
Но ми тӧдам, мый тӧдчанторъясыс сетсьӧны не сӧмын мамсяньыс, сідзжӧ и батьсяньыс. Йӧлалуныд сетсьӧ сідзжӧ ӧшсяньыс, сы понда, ӧшъясӧс бӧрйигӧн миянлы ёна колӧ тӧдны, уна-ӧ лысьтывліс сылӧн мамыс да сыла-ӧ вӧлі сылӧн йӧлыс.
Дзик сідз жӧ и мукӧд пӧлӧс пемӧсъясӧс бӧрйигӧн (вӧвъясӧс, порсьясӧс да м.) миянлы колӧ тӧдны налысь прӧдукта сетӧмсӧ, вӧвлысь чепӧслунсӧ (восьлассӧ) да вынсӧ, порсьлысь тшӧганлунсӧ да с. в.
Сы кындзи, ми сёрнитім нин, мый бурлуныс мунӧ не сӧмын мам-батьсянь, но и воддза рӧдвужсянь — дедсянь, бабсянь, прадедсянь, прабабсянь да с. в.
Бурлуныс кӧ важысяньыс нин мунӧ поколенньӧысь поколенньӧӧ, ми сэні надеяпырысьджык вермам шуны, мый сійӧ бурлуныс кутас мунны водзӧ. Сэтшӧм пемӧсыд, тӧдӧмысь, бурджык лоӧ. Сы понда бур племеннӧй пемӧсъяслы век сетсьӧ эскӧданпас, кӧні индыссьӧ рӧдвужыслӧн продуктивносьтыс, бур рӧда породистӧй пемӧсъяслӧн век овлӧ тӧдана рӧдвужыс.
Сы понда, сэтшӧм племеннӧй овмӧсъясын, кӧні уджсӧ пуктӧма бура, век сетчыссьӧ племеннӧй пемӧсъяслы эскӧданпас, кӧні индыссьӧ рӧдвужыс да налӧн продуктивносьтыс.
ТЫРСЬӦДЧАН КАМПАННЬӦ ДА ТЫРСЬӦДЧАН ПУНКТЪЯС
Став энь пемӧсъяслы тырмымӧн лӧсьӧдны бур ай тырсьӧдысьясӧс да бурджыка найӧс используйтны зэв колана стада паськӧдӧм да бурлунсӧ сылысь лэптӧм вӧсна вермасьӧмын.
Тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧмын, медся ыджыд мероприяттьӧӧн колӧ лыддьыны тырсьӧдчан кампанньӧ, коді нуӧдсьӧ быд воӧ тувсов кадын (мӧсъясӧс да порсьясӧс тырсьӧдан пунктъяс уджалӧны во гӧгӧр).
Тырсьӧдчан кампанньӧ нуӧдігӧн, тӧдӧмысь, колӧ медыджыд вниманньӧ пуктыны тырсьӧдысь айӧс бӧрйӧм вылӧ да бура сійӧс используйтӧм вылӧ.
Медым котыртны тырсьӧдчан кампанньӧсӧ бурджыка, ковмас нуӧдны водзвыв лӧсьӧдӧм план серти быд районын, сельсӧвет улын да колхозын.
Медвойдӧр колӧ босьтны лыд вылӧ энь рӧдсӧ, кӧбылаясӧс, мӧсъясӧс, порсьясӧс, ыжъясӧс.
Энь лыд серти жӧ и колӧ лӧсьӧдны тырсьӧдысь айяссӧ, медым ни ӧти энь эз коль тырсьӧдтӧг. Торъя нин ёна миян овлӧны тырсявтӧм мӧсъяс. Сійӧ овлӧ сы понда, мый ӧти тырсьӧдысь ӧш воӧ сё дай унджык мӧс вылӧ.
Тырсьӧдысь айыд ковмас этшаджык, кор тырсьӧдӧны ки помысь, а оз вӧлявылын. Ки помысь тырсьӧдчӧмыс шусьӧ, кор тырсьӧдысь ай сулалӧ тырсьӧдчан пунктын, а эньяссӧ сы бердӧ вайӧдӧны тырсьӧдӧм вылас. Тадзсӧ айяс правильнӧйджыка используйтчӧны, дай айыс озджык омӧльтчы. Ки помсянь тырсьӧдігӧн ай унджыкӧс вермас тырсьӧдны.
Шӧркоддьӧма босьтӧмӧн лыддьысьӧ, мый ӧти тырсьӧдысь ай вермӧ тырсьӧдны водзын индӧм мында эньӧс:
| Пемӧсъяс | Ки помысь тырсьӧдігӧн | Вӧля вылын тырсьӧдігӧн |
| Уж | 40–60 | 20–25 |
| Пороз (ӧш) | 60–100 | 30–50 |
| Ай порсь | 20–40 | 10–15 |
| Меж | 60–100 | 30–40 |
Таысь унджык либӧ этшаджыкӧс тырсьӧдас айыд сы серти, кутшӧм пемӧслӧн арлыдыс, а сідзжӧ сы серти, кутшӧм бура, правильнӧя используйтӧны тырсьӧдысь айсӧ, кыдз сійӧс видзӧны да вердӧны.
Сы бӧрти, кыдз лоӧ арталӧма эньяслысь лыдсӧ да тӧдмалӧма колана лыд тырсьӧдысь айяслысь, зэв колана нуӧдны учёт став тырсьӧдысь айяс вылас.
Став тырсьӧдысь айяссӧ видлалӧны торъя Зоотехническӧй комиссияӧн, кытчӧ пырӧны скӧт лечитысь врач да агроном.
Став тырсьӧдысьясыс, кодъясӧс аддзасны шогманаӧн арлыд, дзоньвидзалун, рӧдвуж серти да с. в., лыддьӧны ошкана производительясӧн.
Сэтшӧм производительяс, кодъяс оз шогмыны став требованньӧ сертиыс, но уджавны вермӧны и ошкан айыс кӧ оз тырмы, позьӧ лэдзны тырсьӧдчан удж вылӧ.
Места вылысь бӧрйӧм бурджык тырсьӧдысьясыс, меставывса скӧт пытшкысь, вӧдитсьӧны сэтчӧдз, кытчӧдз оз ло вайӧдӧма бур рӧда тырсьӧдысьясӧс. Бур рӧда тырсьӧдысьяс вылӧ колӧ ас кадын сетны шыӧдчӧм райколхозсоюзӧ да райзоӧ.
Бур рӧда тырсьӧдысьясӧс, а сідз жӧ и ошкан айӧс вӧдитны сідз, мед найӧ вермисны тырсьӧдны кыдз позьӧ унджык эньӧс. Сы вылӧ производительясӧс сувтӧдӧны тырсьӧдан пунктӧ да тырсьӧдӧмыс нуӧдсьӧ ки помысь.
Сы кындзи огӧ кӧ ми котыртӧй ки помысь тырсьӧдчӧм да огӧ кӧ лӧсьӧдӧй тырсьӧдчан пунктъяс, а став тырсьӧдчӧмыс пондас мунны вӧля вылын, сэк ми ньӧтчыд ог вермӧ бура лӧсьӧдны тырсьӧдчан удж нуӧмсӧ, мӧд ногӧн, — он вермы тырсьӧдны бур эньяссӧ бур тырсьӧдысьяснас.
Став тырсьӧдысьяссӧ, кодъяс оз шогмыны тырсьӧдчан удж вылӧ, колӧ кодзӧдны либӧ видзны мукӧд скӧт дінсьыс торйӧн.
Сідзжӧ колӧ чукӧрысь торйӧн видзны и том ӧшъясӧс, кодъяс абу на воӧмась колана арлыдӧдз.
Шогмана да нӧшта нин ошкана бур тырсьӧдысьяс кӧ лоӧны унджык колӧм сертиыс, найӧс колӧ сетны райзо пыр мукӧд местаясӧ. Миян тырсьӧдысь айясыд абу на тырмымӧн да уна скӧт кольӧны тыртӧмӧсь, а сійӧ ньӧжмӧдӧ скӧт лыд паськӧдӧмсӧ.
Тырсьӧдчан пунктъяс бурджык котыртавны совхозъяс да колхозъяс бердын, кӧн пуктӧма кыдз колӧ скӧт видзӧмсӧ да дӧзьӧритӧмсӧ.
Ӧні ещӧ колӧ висьтавны торъя бур да дона тырсьӧдысьяс йылысь.
Татшӧм бур тырсьӧдысь айясыд миянын зэв на этшаӧн. Дай пӧльзуйтчыны найӧн колӧ сідз, медым тырсьӧдны кыдз позьӧ унджык эньӧс. Сійӧ вермас лоны сэк, кор тырсьӧдысьяслы сетам бур условйӧ, бура видзӧмӧн, вердӧмӧн да найӧс дӧзьӧритӧмӧн.
Эм ещӧ искусственнӧя тырсьӧдчӧм.
Искусственнӧя тырсьӧдчӧм нуӧдсьӧ уна во чӧж нин, сетӧ бур результатъяс. Кор сійӧ уджыс кутас мунны паськыдджыка, бур племеннӧй производительяссӧ позяс используйтны бурджыка, тырсьӧдны наӧн унджыкӧс да сійӧн ёна ӧдйӧ водзӧ йӧткас племеннӧй рӧдӧн пемӧсъясӧс бурмӧдӧм.
Водзын ми сувтлам торъя сикас пемӧсъяс вылӧ. Быд пемӧслӧн эм особенносьтъяс.
ЙӦЛА СКӦТӦС БУРМӦДӦМ
Войвыв крайлӧн да Коми обласьтлӧн природнӧй условйӧясыс ёнджыка туйӧ йӧла скӧт видзӧм паськӧдӧм вылӧ. Крайын эм уна да бур видзьяс, сы вӧсна му дорын уджалӧм ёна вӧлі сулалӧ улынджык скӧт видзӧм дорысь; скӧт видзисны тані ёнджыка СССР-са мукӧд местаяс серти, дай торъя районъяс торъялӧны бур качествоа скӧтӧн.
Но товарно-молочнӧй овмӧсъяс крайын вӧлі паськалӧма сӧмын ӧткымын районъясын, дай сійӧ зэв на омӧля да жеба. Унджык районъясын жӧ товарносьтыс вӧлі зэв ичӧт.
Товарнӧй скӧт видзӧм омӧля паськалӧмлӧн медыджыд помкаыс вӧлі посни крестьянскӧй овмӧс, сылӧн шатласьӧмыс да экономика боксянь жеблуныс.
Планӧвӧй социалистическӧй овмӧс дырйи, кор нуӧдсьӧ районъяс кузя уджсӧ специализируйтӧм, Войвыв крайын да Коми обласьтын йӧла скӧт видзӧм колӧ лӧсьӧдны товарнӧйӧ да унджык районын сиктса овмӧс медглавнӧй юкӧдӧн.
ВКП (б) ЦК-лӧн йӧла скӧт видзӧм паськӧдӧм кузя постановленньӧӧн Войвыв край водзӧ пуктысьӧ зэв ыджыд мог — скӧт видзан овмӧс ӧтувтӧм да индустриализируйтӧм подув вылын, сійӧс паськыда реконструктируйтӧмӧн, вит вося план помасигкежлӧ вайӧдны вузӧс вый петкӧдӧм 41,2 центнерӧдз (3 миллион пуд).
Войвыв край унджык районъясын сиктса овмӧс реконструкция кузя мероприяттьӧяс нуӧдігӧн тайӧ могсӧ колӧ пуктыны медвылӧ да подув пыдди.
Йӧла скӧт видзӧм паськӧдӧм, сылысь товарносьтсӧ ыдждӧдӧм вермас мунны сӧмын гырысь скӧт видзан совхозъяс да специализированнӧй колхозъяс котырталӧм подув вылын. Товарнӧй йӧла скӧт видзӧм паськӧдӧмын колхозъясӧс специализируйтӧмлы колӧ мунны молочно-товарнӧй фермаяс котырталан визь кузя. «Колхознӧй товарнӧй фермаяс да курӧг пӧтка видзан инкубаторнӧй станцияяс пыр позьӧ лӧсьӧдны ӧтувъя скӧт видзӧм да курӧг пӧтка видзӧм, коді медся позяна колхознӧй овмӧс быдман ӧнія артельнӧй стадиялы да тшӧтш совхозъяскӧд радысь, кодъяс медся ӧдйӧ вермасны пӧртны олӧмӧ гырысь товарнӧй скӧт видзӧм лӧсьӧдӧм. Татшӧм нога овмӧс сетӧ ыджыд товарносьт — йӧлын да выйын, ӧтка овмӧсын 10–20 % да колхознӧй ӧтувтӧм скӧт стадаын 10–30% пыдди кайӧ 70%-ӧдз. Татшӧм овмӧс ноглы колӧ мый вынсьыс отсавны став партийнӧй да сӧветскӧй органъяслы. Кыдз колхознӧй овмӧсын тайӧ медся выгоднӧй сельскохозяйственнӧй отрасль да колхозникъяс овмӧсын ӧтка потребительскӧй скӧт видзӧм быдмӧмкӧд тшӧтш быдмӧ и колхозса ӧтувтӧм скӧт. Стадаяслы позьӧ надейтчыны, мый водзӧ кежлӧ тайӧ колхознӧй фермаяс лоасны скӧт видзан товарнӧй продуктъяс государстволы главнӧй производительӧн» (ВКП(б) ЦК да СССР СНК 30/VІІ–31-ся шыӧдчӧмысь).
1931 во вӧлі Коми обласьтын гырысь скӧт видзан совхозъяс стрӧитны да МТФ-яс котыртны заводитчан воӧн. Усть-Цилемскӧй районын Маслоцентрлӧн котыртӧма ыджыд йӧла совхоз, кӧні 1932 вося январ 1 лун кежлӧ нин мӧс стадаын вӧлі лыддьыссьӧ 1600 юрӧдз, а обласьт пасьталаса став колхозъясын мӧс лыд вайӧдӧма 2500-ӧдз. Тайӧ жӧ вонас котыртӧма 98 МТФ (молочно-товарнӧй фермаяс) 4360 мӧскӧн. Совхозъясын да МТФ-ясын стрӧиталӧма да стрӧитӧны скӧтлы ӧтувъя картаяс, лӧсьӧдсьӧ кӧрым базаяс (1931 воын обласьт пасьта силосуйтӧма 17 сюрс тонна кӧрым, 1930 вося 500 тонна пыдди).
Тадзикӧн социалистическӧй йӧла скӧт видзӧм лӧсьӧдӧмын эмӧсь нин гырысь успехъяс. Совхозъясын да бурджык колхозъясын, кӧні бура пуктӧма уджсӧ, эмӧсь и тӧдчымӧн йӧв содӧмъяс, ӧтка овмӧсъяс дорысь.
Но сыкӧд тшӧтш совхозъясын да колхозъясын эмӧсь и гырысь тырмытӧмторъяс: эштӧдтӧм скӧт видзан картаяс, скӧтӧс омӧля дӧзьӧритӧм, омӧль кӧрым, абу быдлаын бырӧдӧма обезличка, лӧсьӧдӧма сдельщина. Тайӧ тырмытӧмторъяс вӧснаыс чинӧ йӧв (ӧткымын колхозъясын 2–3 литрӧдз лун), кулалӧны куканьяс.
Унаысь совхозъяс да колхозъяс ыстысьӧны омӧль качествоа скӧт вылӧ, мый налы сюри омӧль скӧт да сійӧн и этша лысьтӧны йӧвсӧ. Но медыджыд помкаыс абу скӧт качествоын, а индӧм тырмытӧмторъясас, уджсӧ лёка пуктӧмас. Медомӧль скӧтыс, кӧні уджсӧ бура пуктӧма, совхоз да колхоз условйӧын тӧдчымӧн вермӧ кыпӧдны йӧв лысьтӧмсӧ ӧтка овмӧсын серти.
Тайӧс тӧдӧны став совхозъяс да колхозъяс, кӧні бура сувтӧдӧма уджсӧ. Медся нин бура петкӧдлӧ меставывса крестьянскӧй скӧтлысь лысьтӧм содӧмсӧ Ленинградскӧй опытнӧй станция. Тайӧ станцияыс опыт вӧчӧм вылӧ ньӧбис ньӧти бӧрйысьтӧг прӧстӧй омӧлик крестьянскӧй мӧсъясӧс да бура видзӧмӧн, дӧзьӧритӧмӧн да вердӧмӧн 2 во мысти тыдовтчис сійӧ, мый шӧркодь вогӧгӧрся йӧв лысьтӧм 745-сянь содіс 2155 килограммӧдз, а мӧсъяслӧн ловъя сьӧктаыс 199–232 кг-сянь 300 килограммӧдз.
Тайӧ примерыс петкӧдлӧ, кутшӧм результатъясӧдз позьӧ воны, бура кӧ уджсӧ сувтӧдан.
Сійӧн медыджыд вниманньӧ совхозъяслы да колхозъяслы колӧ пуктыны тайӧ тырмытӧмторъяссӧ бырӧдӧм вылӧ да партия ЦК да СССР СНК-лысь скӧт видзӧм бурмӧдӧм кузя постановленньӧяссӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ.
«Бур кӧрым база лӧсьӧдӧм лоӧ скӧт видзан совхозъяс, колхознӧй тӧварнӧй фермаяс котыртӧмын решающӧй условйӧӧн» (ВКП(б) ЦК да СССР СНК шыӧдчӧмысь).
Сы вӧсна совхозъяслы да колхозъяслы медыджыд вниманньӧ колӧ пуктыны кӧрым база лӧсьӧдӧм вылӧ. Кӧдза да урожай идралан кампанньӧяс дырйи колӧ пуктыны став вын кӧдза план, идралан да силосуйтан план тырбура тыртӧм вылӧ, медым сетны скӧтлы тырмымӧн ас грубӧй да сочнӧй кӧрымъяс.
Йӧв мӧсъяслӧн вермӧ содны уна пӧлӧс кӧрымъясӧн вердӧмӧн, сы вӧсна колӧ и скӧтлы тырмымӧн дасьтыны силосуйтӧм кӧрым, корнеплодъяс да вына кӧрымъяс.
Сы кындзи ыджыд вниманньӧ колӧ пуктыны гожся кадӧ скӧтӧс дӧзьӧритӧм бурмӧдӧм вылӧ, пӧскӧтинаяс бурмӧдӧм вылӧ, ӧд гожӧмнас найӧ йӧвсӧ медуна сетӧны. Уна пӧлӧс кӧрымъяс дырйи колӧ лӧсьӧдны норма серти скӧтӧс вердӧм.
Правильнӧя вердӧм кындзи колӧ бурмӧдны скӧт видзӧм. Быд совхозлы да колхозлы колӧ лӧсьӧдны скӧтлы бур оланінъяс, либӧ стрӧитавны выль скӧт картаяс, либӧ первойя кадӧ вӧчны торъя крестьянскӧй картаяссӧ шоныдӧн. Колӧ лӧсьӧдны скӧт бӧрся дӧзьӧритӧм — весалӧм, вӧля вылӧ лэдзӧм, бура лысьтӧм, шоныд ваӧн юктӧдӧм.
Удж бура он вермы пуктыны обезличка бырӧдтӧг да сдельщина лӧсьӧдтӧг. Быд совхозын да колхозын скӧт мед вӧлі ликтӧма торъя уджалысьяс дінӧ да лӧсьӧдӧма сдельщина, продукция качество да лыд серти.
Скӧт видзысь кадръяс колӧ лӧсьӧдны курсъяс вылын заочнӧя велӧдӧмӧн да бурджык совхозъясӧ да колхозъясӧ ыстылӧмӧн.
Правильнӧя вердӧм вылӧ да сдельщина лӧсьӧдӧм вылӧ медколана условйӧӧн лоӧ лысьтӧм бӧрся быдлунъя учёт. Тайӧ колӧ нӧшта и торъя мӧсъяслысь бурлунсӧ тӧдмалӧм могысь. Сы вӧсна быд колхозын да совхозын колӧ нуӧдны йӧв лысьтӧм учёт, быд мӧслысь торйӧн, быд лун либӧ ӧтпыр 10 лунӧ.
Сы йылысь, кыдзи лӧсьӧдны кӧрым база, кыдз бурмӧдны видзьяс, силосуйтны кӧрымъяс, лӧсьӧдны правильнӧй вердӧм, дӧзьӧритӧм, кыдз стрӧитны скӧтлы картаяс, кыдз пуктыны уджсӧ — став та кузя эмӧсь торъя нигаяс. Сійӧн тайӧ вопросъяс вылас ми дыр кежлӧ огӧ сувтлӧй. Тайӧ нигалӧн могыс — висьтавны скӧт порода бурмӧдӧм йылысь. Но ми тані сувтӧдлім лыддьысьысьӧс сы вӧсна, мый кӧрым база лӧсьӧдӧм, скӧт видзӧм бурмӧдӧм, удж бура пуктӧм вопросъяс чорыда йитчӧма социалистическӧй скӧт видзӧм бурмӧдӧмкӧд да тайӧ могъяссӧ олӧмӧ пӧрттӧг он вермы бурмӧдны скӧтлысь породасӧ.
Социалистическӧй скӧт видзӧм паськӧдӧмын медыджыд могӧн лоӧ йӧвлысь товарнӧй продукция кыпӧдӧм, да колхозъяслӧн да МТФ-яслӧн организационно-хозяйственнӧй укрепленньӧ чорыда йитчӧма товарнӧй продукция содӧмкӧд.
Колхозъясӧн да МТФ-ясӧн товарнӧй йӧв сетӧм колӧ мунны водзвыв лӧсьӧдӧм план кузя. Йӧв содӧм мӧслӧн быд колхозын и МТФ-ын колӧ мунны план кузя жӧ. Йӧв содан план мед вӧлі быд МТФ-ын, быд колхозын, да вӧчны ставсӧ, мый та вылӧ колӧ.
Организационно-хозяйственнӧй боксянь колхоз ёнмӧмлы чорыда сувтӧны паныд классӧвӧй врагъяс — кулак да сылӧн агентъяс, кодъяс кӧсйӧны пытшкӧссяньыс кисьтны колхозсӧ.
Совхозса овмӧсъяс ёнмӧдӧм да колхозъяс да МТФ-яс организационно-хозяйственнӧй боксянь ёнмӧм подув вылын колӧ нуӧдны удж соцсекторын стада паськӧдӧм кузя, стада комплектуйтан планъяс серти.
Совхозса да МТФ-са стадаяс комплектуйтігӧн (тыртігӧн) колӧ тыртны оз сӧмын лыд боксянь, а тшӧтш и качество боксянь.
Ми сёрнитлім нин, мый скӧтӧс правильнӧя видзигӧн да вердігӧн совхозъясын да колхозъясын быд мӧслӧн йӧлыс ёна содӧ ӧтка овмӧсын дорысь. Но тшӧкыда овлӧ, мый совхозӧ либӧ МТФ-ӧ ньӧбсьӧ сэтшӧм скӧт, коді нин ньӧти оз вермы содтыны йӧвсӧ: пӧрысьяс, пиньтӧм мӧсъясӧс, вӧра висьӧмӧн либӧ мукӧд висьӧмӧн висьысь мӧсъясӧс. Дерт татшӧм мӧсъяссьыд некутшӧм йӧв содӧм оз позь видчысьны.
Совхозса стадаяс чукӧртсьӧ меставывса скӧт пытшкысь ньӧбӧмӧн, но сэн колӧ кутны тӧдвылын, мый совхозъяс лоӧны скӧт видзӧм бурмӧдӧмын нырнуӧдысьясӧн да совхознӧй стадаӧ мед вӧлі котыртӧма меставывса бурджык скӧтсӧ. Быдӧнлы тӧдана, мый меставывса скӧт пытшкын эмӧсь бурлун серти некымын пӧлӧс группа: босьтам Емдін да Усть-Цильмаса районъясын, мӧслӧн вогӧгӧрся шӧркодь лысьтӧм весиг ӧтка овмӧсъясын кайӧ 1400–1900 килограммӧдз, сэк жӧ Прилузскӧй, Визин районъясын скӧтыс посниджыкӧсь дай лысьтӧны сӧмын 600–800 кг.
Совхозса да МТФ-са условйӧяс дырйи ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн йӧлыс содӧ, но на костын дерт лоас на ёна торъялӧм. Сы вӧсна скӧт видзан совхозъясӧ колӧ ньӧбавны сэтшӧм районъясысь, кутшӧмын скӧтыс бурджык. Район пытшкын бара позьӧ бӧрйыны бурджык скӧта сельсӧветъясӧс да сэсь и колӧ медводз ньӧбавны скӧтсӧ совхозъяслы. Сэсся бурджык скӧт позьӧ бӧрйыны торъя овмӧсъясысь. Сӧмын йӧв бӧрся учёт миян ӧні некӧн оз мун да сьӧкыд бӧрйыны бур мӧсъястӧ торъя овмӧсъясысь, но век жӧ ортсысяныс опытнӧй мортыд мыйтакӧ вермас торйӧдны бурджык мӧстӧ лёкджыксьыд. Но, тӧдӧмысь, оз позь ньӧбавны совхозъяслы висьысь, пиньтӧм, пӧрысь, кос мӧсъясӧс.
Колхознӧй молочно-товарнӧй фермаясын стада медсясӧ комплектуйтсьӧ ӧтувтӧм колхознӧй скӧтысь, сы вӧсна МТФ-лысь коланлунсӧ пыдди пуктӧмӧн, колхозъяслы аслыныс колӧ тӧждысьны, медым, МТФ-ӧ веськалісны бурджык скӧтыс, а эз лёкджыкыс. Мед сэні вӧлі дзоньвидза да томджык мӧсъяс.
Совхозъясӧ да МТФ-ясӧ меставывса скӧт пытшкысь бур маточнӧй мӧсъясӧс бӧрйӧмӧн, бура видзиг, вердіг да дӧзьӧритіг позьӧ кыпӧдны йӧв лысьтӧмсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз некор оз вермы кайны ӧтка овмӧсъясын.
Совхозъясын да колхозъясын бура видзӧмӧн да вердӧмӧн меставывса скӧтлысь йӧв содӧмсӧ бура петкӧдлӧ Емдін районса совхоз «Казлук». Емваса мӧслӧн ӧтка овмӧсын вогӧгӧрся шӧркодь лысьтӧм 1600 кг гӧгӧр. «Казлук» совхозын, емваса мӧсъясысь чукӧртӧм стада сетіс шӧркодя 1930 воӧ 2300 кг, ӧткымын мӧслӧн кайліс 3600 кг-ӧдз. Дерт тайӧ лыдпасъясыс абу на помся, сійӧн, мый совхозын эз на вӧв бур колана дӧзьӧр, дай сочнӧй кӧрымыс эз вӧв тырмымӧн. Тайӧ лысьтӧмыс кутас содны и водзӧ, кутам кӧ бура вердны да дӧзьӧритны.
Йӧв ёна вермӧ содны скӧт рӧд бурмӧдӧмӧн. Ми нин висьтавлім, мый рӧд бурмӧдан медбур способӧн лоӧ меставывса скӧт пӧвстын метизация нуӧдӧм.
Коми обласьтса став меставывса скӧтсӧ шуӧма метизируйтны холмогорскӧй скӧт рӧдкӧд.
Холмогорскӧй скӧт паськалӧма Войвыв Двина улыс помын Холмогорскӧй районын да сулалӧ заграничаса бурджык рӧдъяскӧд ӧтвылнаын. Холмогорскӧй скӧт рӧд бур сійӧн, мый сылӧн ыджыд йӧв продуктивносьтыс. Тайӧ породасӧ видзан районын ӧтка овмӧсын вогӧгӧрся шӧркодь лысьтӧм 3000 кг, колхозъясын — 3500 кг, гырысь молочнӧй фермаясын, племхозъясын сійӧ воӧ 4000–4500 кг-ӧдз.
Медбур холмогорскӧй мӧс «Малька» воӧн сетіс 12133 кг, 3,5% госа йӧв; тайӧ йӧлысь артмӧ 480 кг (30 пуд) вый.
Холмогорскӧй мӧслӧн шӧркодь ловъя сьӧкта — 480 кг. Холмогорскӧй мӧсъяслӧн эмӧсь бур ортсы признакъяс дай сылӧн абу сэтшӧм порокъясыс, кодъяс эм прӧстӧй мӧсъяслӧн, босьтам кӧть векни да ӧшӧдчӧм зад, топалӧм суставъяс. Холмогоркалӧн — веськыд спина, зад, ыджыд бур вӧра.
Холмогорскӧй скӧт торъялӧ ӧдйӧ быдмӧмӧн, 1 ар да З тӧлысся куканьлӧн ловъя сьӧкта воӧ 256–368 кг, ӧшпиян быд лун содӧны 0,6-сянь 1 кг-ӧдз. Холмогорскӧй скӧтлӧн куш яй сьӧктаыс медвылын мукӧд рӧдъяс серти — 50–55%-ӧдз ловъя сьӧктаысь. Тайӧ бур признакъяс вӧснаыс холмогорскӧй скӧтӧс важысянь нин петкӧдлісны шӧр районъясӧ.
Коми обласьтса скӧт пӧвстын метизация нуӧдсьӧ Холмогорскӧй районысь медбур племеннӧй мӧсъяссянь ӧшъясӧс вайӧдӧмӧн. Став 2800 кг-ысь не этшаджыкӧн лысьтысь 3-ысь куканясьӧмсянь холмогорскӧй породаа племеннӧй мӧсъяс гижсьӧны Государственнӧй племеннӧй нигаӧ да тайӧ стадокӧд нуӧдсьӧ торъя бур удж, сійӧc водзӧ кежлӧ бурмӧдӧм кузя.
Коми обласьтса скӧт пӧвстын метизация нуӧдӧм вылӧ шуӧма холмогорскӧй рӧдысь кындзи нӧшта ӧти зэв бур рӧд заграничаысь вайӧм — остфризскӧй рӧд.
Холмогорскӧй ӧшъясӧс Коми обласьтӧ вайӧм заводитчис 1931 воын нин. 1932 воын шуӧма вайны 300 ӧшкӧдз.
Став районъяс обласьтын метизация кузя юклӧма очередъяс вылӧ. Первӧй ӧчередӧ пырӧны татшӧм районъяс: Усть-Цильма, Ижма, Кулӧмдін, Троицко-Печорскӧй, кӧн гырысьджык скӧтыс да кӧрымаджык местаыс. Сэтшӧм районъяс, кыдз Визин, Прилузскӧй да мукӧд районъясын, кӧн кӧрымыс этшаджык да ичӧтджыкӧсь скӧтыс, налы войдӧр колӧ бурмӧдны ассьыныс скӧтсӧ матыс 2–3 воын емваса ӧшъясӧн. Сійӧн найӧ ньӧжйӧникӧн гырсьӧдасны да бурмӧдасны ассьыныс скӧтсӧ да сійӧ жӧ кадӧ лӧсьӧдасны бурджык вердан условйӧ, медым, кор первойя ӧчередӧ районъяслы лоӧ тырмымӧн вайӧм холмогорскӧй ӧшъясыд, тшӧтш вуджны холмогорскӧй рӧдӧн бурмӧдӧм вылӧ. Тайӧ лоасны коймӧд очереда районъясӧн. Мукӧд став районас лоасны мӧд ӧчередса районъясӧн.
Сы вылӧ, медым мӧд да коймӧд очереда районъясӧ сетны бур качествоа ӧшъясӧс холмогорскӧй рӧд лӧсьӧдтӧдз, Емва районса скӧт метизируйтны индӧма коймӧд очередын. Мукӧд местаясын племеннӧй порозъяс пыдди вермасны лоны и метисъяс, кодъяс кутасны артмыны холмогорскӧй ӧшъяссянь.
Бурджык индӧдъяс емваса скӧт бурлун да метизация ног серти колӧ сетны Ленин нима с/х наукаяс всесоюзнӧй академиялӧн животноводческӧй институтлы, сійӧн, мый 1930 воын животноводческӧй институтӧн вӧчӧма бур обследованньӧ скӧт видзӧмын Емдін районын да Сыктывдін район ӧткымын местаын.
Метизация план тыртӧм сетас Коми обласьтса скӧт рӧд ӧдйӧ бурмӧдӧм. Метизация вылӧ ковмас лӧсьӧдны условйӧяс кормовӧй база лӧсьӧдӧмӧн да скӧт видзӧм бурмӧдӧмӧн.
Сэсся ми сувтлам ӧшъясӧс бӧрйӧм да найӧс используйтӧм вылӧ, куканьяс быдтӧм вылӧ да сійӧ общественнӧй удж вылӧ, кодӧс ковмас нуӧдны скӧт бурмӧдӧм гӧгӧр.
Ӧшкӧс бӧрйӧм. Медглавнӧй правилӧяс тырсьӧдысьӧс бӧрйигӧн, коді позяна став сикас пемӧсъяслы, вӧлі индӧма вылынджык. Бӧрйигӧн колӧ видзӧдны сійӧ дзоньвидзалун вылас, рӧдыс вылӧ да ортсы видыс вылӧ (телосложенньӧ).
Ӧшкӧс бӧрйигӧн медся нин ёна колӧ видзӧдны сійӧ рӧдыс вылӧ, сылӧн значенньӧыс сэні зэв ыджыд. Известнӧй рӧда ӧшъяслӧн эмӧсь племеннӧй свидетельствояс, кытчӧ индыссьӧ сійӧ мамыслӧн лысьтӧмыс, а позьӧ кӧ, колӧ тӧдмавны лысьтӧмсӧ и бабыслысь, бать и мам сертиыс, татшӧм ногӧн:
| Буян-ӧш |
| Чернуха мӧссянь, лысьтӧ 3600 кг + Васька нима ӧшсянь |
| Зара нима мӧссянь, лысьтӧ 2360 кг |
| Роза мӧссянь, лысьтӧ 3200 кг + Мишка ӧшсянь |
Кымын бурджыка лысьтӧны рӧдвужыс мамсяньыс и батьсяньыс да кымын ылӧджык тӧдана бура лысьтысь рӧдвужсӧ, сымын ӧшкыс донаджык. Но век жӧ бур ӧшлы быть колӧ лоны тӧданаӧн кӧть мамыслысь лысьтӧмсӧ.
Кыдз тӧдмавны ӧшлысь дзоньвидзалунсӧ, вӧлі висьталӧма вылынджык.
Сы кындзи ӧшлӧн мед вӧлі колана ортсыса тӧдчанаторъяс. Ӧшлӧн ортсы формаыс колӧ лоны татшӧм.
Юрыс мед вӧлі ыджыд, грубӧйиндзи, дженьыд да кыз сьылі. Мышкуыс веськыд, паськыд, абу ӧшӧдчӧма (ӧшӧдчӧм спина сьӧктӧдӧ тырсьӧдчӧмсӧ, сы кындзи сійӧ вуджӧ нӧшта пиянъяслы, потомстволы).
Сэсся ӧшлӧн мед вӧлі бур зад да кос. Тайӧ ёна колана гырысь ӧшъяслы; омӧль задъя ӧшкыд тырсьӧдчигӧн омӧля кутӧ ассьыс тушасӧ да став сьӧктанас водӧ мӧс мышку вылӧ. Мӧслы бур задйыд нӧшта ёна колӧ кокньыдджыка куканясьӧм вылӧ.
Морӧсыс мед вӧлі паськыд, пыдын. Сійӧ петкӧдлӧ, мый ӧшлӧн бур да дзоньвидза ты.
Бур ӧшкыдлӧн — дженьыдик кокъяс. Кокъяс мед вӧліны ёнӧсь, крепыд суставъясаӧсь, веськыдӧсь. Бӧр кокъясыс кӧ пырӧны тушаланьыс либӧ сетчыштӧны бӧрвыв — ӧш тырсьӧдчигӧн оз вермы бура сулавны бӧр кок вылас да став сьӧкыдыс водӧ мӧс вылӧ.
Колькъясыс мед вӧліны бура развитчӧмаӧсь, топыдӧсь ки улын. Ставнас ачыс мед вӧлі мича, ён, бур, развитчӧма став органъясыс. Мед эз вӧв вывті скӧр, но эз жӧ мед вӧв и вывті рам.
ӦШКӦС ИСПОЛЬЗУЙТӦМ
Бур ӧшкӧс используйтны колӧ бура, медым босьтны унджык пӧльза. Дерт, сійӧ оз позь лэдзны стадакӧд ӧттшӧтш, а колӧ нуӧдны ки помысь тырсьӧдӧм, случнӧй пункт организуйтны да. Видлалам, мый колӧ соблюдайтны случнӧй пунктын либӧ колхозын, медым бурджыка используйтны ӧшкӧс.
Оланін. Совхозъясын да колхозъясын, кӧні эм нин ӧтувъя скӧт картаяс, ӧшъясӧс колӧ видзны ӧтувъя оланінын мӧсъяскӧд тшӧтш. Сылы вӧчӧны сэтшӧм жӧ стойло, сулаланін мӧсъяслы моз жӧ, боксянь. Ӧшкӧс ӧтлаын видзӧм вӧчӧ сійӧс рамджыкӧн. Ӧш кӧ вӧй, сылы сэн жӧ картаын вӧчсьӧ торъя жыр, но медым сійӧ аддзис мӧсъясӧс да колӧ вӧчны вылӧджык решетка.
Колхозын кӧ абу на ӧтувъя скӧтнӧй картаяс либӧ лӧсьӧдсьӧ торъя случнӧй пункт, ӧшлы колӧ лӧсьӧдны торъя оланін татшӧм ыдждаясӧн: 4 метр кузьтаӧн, 2,5 метра пасьтаӧн да 3 метра джудждаӧн. Оланіныс мед вӧлі кос, шоныд да югыд, сынӧдсӧ вежӧм вылӧ лӧсьӧдсьӧ труба.
Вердӧм. Племеннӧй ӧшкӧс колӧ вердны правильнӧя, сӧмын тайӧс олӧмӧ пӧртӧмӧн вермас бура уджавны да сылӧн организм кутас лӧсьӧдны тырмымӧн тырсьӧдан кӧйдыса жидкосьтсӧ. Зэв этша пӧльза вайӧ омӧльтчӧм да вывті ёна тшӧгӧм ӧш.
Кӧрым ӧшлы сетсьӧ сійӧ ловъя сьӧкта серти да тырсьӧдчан удж нуӧдӧм сертиыс. Налы, кодъяс тӧдӧны, кыдз лӧсьӧдсьӧ кӧрым норма мӧсъяслы, позьӧ вӧдитчыны сэтшӧм нормаясӧн: олӧм кутӧм вылӧ ӧшъяслы кӧрымсӧ сетны быд 100 килограмм ловъя сьӧкта вылӧ ӧти кормовӧй единица да 50 г белок. Кор тырсьӧдчан уджыс ӧшкыдлы этшаджык, олӧм кутӧм вылӧ кындзи колӧ содтыны 1 кормовӧй единица, кӧні унджык белокыс. Ёна тырсьӧдчан удж кадын колӧ содтыны 2–3 кӧрым единица да мед белокыс сэн вӧлі 500 грамм гӧгӧр.
Гырысь кӧрым пыдди ӧшъяслы бурджык сетны 8–10 кг бур видзвыв турун (либӧ видзвыв турунсӧ клевер турункӧд джынвыйӧ сорӧн, либӧ зӧр сора викакӧд сорӧн). Медвына кӧрымӧн ӧшъяслы лыддьысьӧ зӧр. Зӧр позьӧ сетны дзоньнас, но бурджык лямӧдӧмӧн, шырӧм идзас сорӧн либӧ кыд сорӧн. Зӧр кындзи позьӧ сетны жмых 1 кг-ӧдз, шобді ӧтруб 1 кг-ӧдз; лиа вына кӧрымысь позьӧ сетны силос, турнепс да мукӧд, но не унджык 8 кг-ысь лун кежлӧ.
Гожся кадын ӧшъяслы колӧ лӧсьӧдны мӧсъясысь торъя пӧскӧтина да сы кындзи содтӧд вылӧ вердны зӧрйӧн. Торъя пӧскӧтина кӧ абу, зӧр кындзи колӧ сетны 10–12 кг веж турун да З–5 кг кос турун. Со кымынкӧ пример ӧшъяслы кӧрым сетӧмысь.
| Рӧд | Этша мӧс тырсьӧдігӧн | Унаӧс тырсьӧдігӧн | |||||||
| Вымскӧй ӧшлы | Холмог. ӧшлы | Вымскӧй ӧшлы | Холмог. ӧшлы | ||||||
| Арлыд | 1½ | 2½ | 1½ | 2½ | 1½ | 2½ | 1½ | 2½ | |
| Ловъя сьӧкта кӧрым кг-ӧн | 350 | 450 | 450 | 700 | 350 | 400 | 450 | 600. | |
| Тӧвся кӧрым | Видзвыв турун | 4 | 5 | 5 | 6 | 4 | 5 | 5 | 6 |
| Клевер турун | 4 | 4 | 4 | 5 | 4 | 4 | 4 | 5 | |
| Зӧр | 0,2 | 0,3 | 0,3 | 1,0 | 1,5 | 2,0 | 2 | 3,0 | |
| Жмых | 0,3 | 0,3 | 0,3 | 0,5 | 0,5 | 0,5 | 0,5 | 0,5 | |
| Турнепс | 2 | 4 | 4 | 4 | 2 | 4 | 4 | 4 | |
| Гожся кӧрым | Веж турун | 10 | 12 | 12 | 16 | 10 | 12 | 12 | 16 |
| Кос турун | 4 | 4 | 4 | 5 | 4 | 4 | 4 | 5 | |
| Зӧр | 0,5 | 0,8 | 1 | 1,5 | 2,5 | 3 | 3 | 4 | |
Таблица вылӧ вайӧдӧм кӧрым сетан нормаясӧн позьӧ пӧльзуйтчыны ӧшъясӧс вердӧмын. Но кӧрымъястӧ ӧд вежлавны позьӧ шуам, 0,7 кг жмых пыдди позьӧ сетны 6 кг турнепс да с. в. Сӧмын оз ков вунӧдны, мый кымын унджык пӧлӧс вердасыд, сымын бурджык. Ӧшлӧн кӧ сьӧктаыс ыджыдджык либӧ ичӧтджык, сэк кӧрымсӧ колӧ сьӧкта сертиыс содтыны либӧ чинтыны. Коді кужӧ лӧсьӧдны кӧрым сетан норма кормовӧй единицасӧ, сійӧс колӧ лӧсьӧдны вылын индӧм таблица серти.
Ӧшкӧс дӧзьӧритӧм. Бур ӧшкӧс колӧ используйтны 8 арӧсӧдз. Бур ӧштӧ позьӧ ньӧбны донӧнджык омӧлик дорысь, век жӧ бурыд сувтас донтӧмджык.
Бур оланін кындзи да вердӧм кындзи нӧшта колӧ бур дӧзьӧр да кужӧмӧн вӧдитчӧм. Ӧш бӧрся дӧзьӧритӧмсӧ колӧ сетны ӧти мортлы, коді кужӧджык сы гӧгӧр бергавнысӧ да вӧдитчӧ спокойнӧя, горзытӧг, вильшавны да нӧшта нин кучкавны сійӧс, тӧдӧмысь, оз позь.
Ӧшъясӧс колӧ весавны тшӧткаӧн. Скребничаӧн весавны некутшӧм ногӧн оз позь. Сійӧн колӧ чышкыны сӧмын тшӧткасӧ. Косьмӧм няйтсӧ колӧ весавны идзасӧн, майтӧга пӧсь ваӧн мыськалӧмӧн.
Весалігӧн оз ков вунӧдны ӧшлысь юрсӧ, балябӧжас сылы ёна чукӧрмӧ бусыс, няйтыс да няйт гильӧдӧм радиыс велалӧ люкасьны.
Сідзжӧ колӧ весавны ӧшкыдлысь шочиника гыжъяссӧ и. Ӧшлы гуляйтӧм вылӧ колӧ лӧсьӧдны нарошнӧ йӧр, кытчӧ колӧ лэдзлывлыны сійӧс быд лун и тӧлын, ёна кӧдзыд лунъяс кындзи. Йӧрлӧн ыдждаыс ӧти ӧш вылӧ мед вӧлі не этшаджык 400 кв. метрысь. Гуляйтӧмыд ёнмӧдӧ ӧшкыдлысь мускулъяссӧ (сӧнъяссӧ) да видзӧ ёна тшӧгӧмысь. Гожся кадын ӧшъясӧс бурджык видзны пыр йӧрын, сэтчӧ жӧ лӧсьӧдыштны неыджыд лэбув, кӧні эськӧ вермис ӧшкыд сайӧдчыштны зэрысь да жарысь.
Кор ӧшкыд лоӧ арлыдаджык нин, мукӧддырйиыс сійӧ пондас скӧрмыны, омӧля кывзыны скӧтниклысь да сыкӧд вермасьны овлӧ зэв сьӧкыд. Тайӧ тшӧкыдджыка овлӧ омӧля сы гӧгӧр дӧзьӧритӧм ради. Но век жӧ, медым кокньыдджык вӧлі веськӧдлыны арлыда ӧшкӧн, колӧ водзвыв примитны колана мераяс. Медбур мера — бура веськӧдлӧм вылӧ да сы кындзи кокньыдджыка обращайтчӧм вылӧ, ӧшкыслы нырас ӧшӧдӧны торъя сы вылӧ вӧчӧм кольча. Кольчаыс сюйсьӧ небыдінас, ныр гӧчас, коді кокниа сюрӧ ки улад, босьтан кӧ ныр розьясӧдыс.
Кольчаыс пуктыссьӧ арӧса ӧшъяслы, торъя сы вылӧ клещиӧн.
Мӧд сорт кольча пуктыссьӧ нӧшта на торъя инструментӧн, коді шусьӧ «тродкарӧн». Сійӧ эм быд скӧт лечитысь врачлӧн.
Кольчаяс овлӧны ыргӧнысь дай укладысь, ыргӧнъясысь сюйсьӧны том арлыдӧн, а укладыс вежсьӧ, кор сійӧ арлыднас лоӧ ыджыдджык нин. Кольчаяссӧ колӧ закажитавны снабжайтысь организация пыр.
Кольчасӧ пуктӧм вылӧ колӧ корны ветеринарӧс либӧ кужысь мортӧс. Кор кольчаыд лоӧ сюйӧма, сэтчӧ кӧрталӧны гез, кодӧн ӧштӧ веськӧдлӧны.
Оз позь ӧштӧ домавны сійӧ гез помас, а сы вылӧ ӧшӧдсьӧ голяас нарошнӧ ошейник.
Нӧшта нин кокни веськӧдлыны ӧштӧ, кор кольчаас сюйӧма специальнӧй бедь.
Кор ӧшкыд лоӧ арлыдаджык, сійӧ сьӧктаммӧ да дышмӧ. Мед век вӧлі вӧрасаджык да кокньыдджык, пыр колӧ сійӧс лэдзлывлыны гуляйтӧм вылӧ. Но и сійӧ мукӧддырйиыс оз овлы тырмымӧн.
Сы понда бурджык используйтны ӧштӧ кокньыдик удж вылӧ — кыскавны ва, турун да куйӧд. Сійӧ зэв бур лоӧ ӧшкыдлы да сы кындзи сетас отсӧг овмӧслы.
Ӧшъястӧ удж вылас велӧдны арӧсӧн-джынйӧнсянь. Ӧшкӧс уджӧдӧм вылӧ вӧчсьӧ доддясян кӧлуй.
Велӧдны удж вылӧ ӧштӧ зэв ньӧжйӧникӧн. Воддза: 2–3 луннас сӧмын пасьтӧдлӧны сийӧс-заводнас, доддясян кӧлуйнас да сулӧдны 1–2 часӧдз, коймӧд лунас кӧртавлӧны сийӧс бердас гезъяссӧ, кодъясӧс 2 морт боксяньыс неуна зэлӧдыштӧны, а ӧти морт нуӧдӧ ӧшсӧ поводӧдыс. Кор сійӧ велалас ветлыны доддясян кӧлуйнас, позьӧ доддявны кокньыдик доддьӧ да сэтшӧм ногӧн ньӧжйӧникӧн велӧдны удж вылӧ.
Сийӧстӧ ӧшкыдлы позьӧ вӧчны Москваса сель.-хоз. опытнӧй станция модаӧн. Сійӧ вӧчӧма кык джынйысь, да эжӧма кучикӧн, вевдорлапомас ӧтлаӧдӧма кучик пӧдушкаӧн. Сийӧссӧ пасьтӧдӧны вылыссяньыс, а оз сюйны юр пырыс.
Гужи вермас лоны сэтшӧм жӧ, кутшӧм и вӧв сийӧсын да доддявсьӧ мегырӧн жӧ. Сийӧс кындзи пуктысьӧ сиделка, кодӧс, исковтӧмсьыс домалӧны сийӧс бердас ременьӧн, а мӧд помас ременьыслы вӧчӧны пекля да нуӧдӧны ӧшкыслы бӧж увтас. Уджавны ӧш вылын колӧ быд лун часӧн-джынйӧн кымын.
Тырсьӧдан удж. Племеннӧй ӧшъясӧн совхозъясын, колхозъясын да случнӧй пунктъяс вылын колӧ тырсьӧдны сӧмын ки помысь. Сэтшӧм ногӧн ӧшкыд озджык омӧльтчы, вермас тырсьӧдны унджык мӧскӧс да сы кындзи тырсьӧдӧмсӧ позьӧ лӧсьӧдны корджык колӧ да тӧдны, кор куканясяс мӧскыд. Кипомся тырсьӧдчӧмыд лоӧ сэтшӧм, мый ӧшкыд оз ветлӧдлы мӧсъяскӧд ӧтлаын, а видзӧны сійӧс торйӧн, но кор пондасны мӧсъясыс нӧйтчӧны, сэк вайӧдӧны мӧсъяссӧ ӧш дінас. Мӧскыд заводитчӧ нӧйтчыныс куканясьӧм бӧрас 3–4 вежон бӧрын да нӧйтчӧ 24–36 час гӧгӧр. Воддза нӧйтчигас кӧ он тырсьӧд, сійӧ пондас нӧйтчыны выльысь 3–4 вежон мысти. Тырсьӧдӧм вылӧ ӧшкӧс ӧтлаӧдӧны мӧскыскӧд шыльыд местаын, карта бердын, случнӧй пункт бердын.
Войдӧр вайӧдсьӧ мӧскыс, сы дінӧ петкӧдны бедь йылысь, гез йылысь либӧ сідз прӧстӧ лэдзӧны ӧшкӧс да кольӧны вӧля вылын, кытчӧдз оз чеччыштлы мӧс вылас. Чеччыштлӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр мӧссӧ торйӧдӧны ӧш дінысь, а ӧшлы сетӧны йӧрӧдыс ветлӧдлыштны. Ӧтлаӧдлӧм бӧрын ӧштӧ регыд кадӧн оз ков вердны либӧ юктавны. Бур ӧшкыд вермӧ тырсьӧдны мӧстӧ ӧтчыд чеччыштлӧмӧн, а сы понда унаысь чеччӧдны ӧти лунӧ нинӧмла, абу некутшӧм пӧльза, а ӧшкӧс сӧмын омӧльтчӧдӧ.
Ӧш дінӧ позьӧ вайӧдны быд лун ӧти мӧскӧн, но дас лун пытшкын колӧ сетны ӧти лунся шойччӧг.
Арлыдаджык ӧшъясӧс ёна колігъясын тырсьӧдчӧм вылад позьӧ лэдзны луннас кыкысь, асылын да рытын но сідз, медым дас лун пытшкын вайӧдӧма вӧлі 8–9 мӧскысь не унджык.
Мыйкӧ понда кӧ мӧскыд оз тырсяв, 3–4 вежон бӧрын выльысь нӧйтчигӧн, колӧ вайӧдны ӧш дінӧ выльысь.
Ӧшлы медводдза уджалан воӧ тырсьӧдӧм вылӧ колӧ сетны 20–25 мӧс, а водзӧ воясӧ во гӧгӧрӧн позьӧ сетны 100–150 мӧскӧдз. Тырсьӧдан кадын (случнӧй сезон) ӧшкыд вермӧ тырсьӧдны 70–90 мӧскӧдз.
Сы ради, медым ыджыд ӧшкыд чеччалігӧныс эз дойд слабджык посни мӧсъясӧс, лӧсьӧдӧны тырсьӧдчан станок, серпас вылын петкӧдлӧма. Станок лоӧ сэтшӧм столбъяс вылын кусыньтӧма кык дӧска. Дӧскаясыс колӧны 165–185 см кузьтаӧсь, 20 см пасьтаӧсь да 7½ см кызтаӧсь. Первойя дӧскаыс крепитчысьӧ муӧ сюйӧм куим столб вылӧ. Мӧд доскаыс сідз жӧ крепитчысьӧ столбъяс вылӧ, но найӧс абу сюйӧма муас. Сійӧ вешласьӧ бокӧ мӧскӧс пыртігӧн да петкӧдігӧн. Джуджданас станокыс водзвывтіыс 70–85 см джуджда, бӧрвывтіыс 60–65 см. Пытшкӧс пасьтаыс водзвывтіыс — 30 см, шӧрӧдыс 56 см, бӧръя помӧдыс 60 см. Дӧскаяс вылас вӧчсьӧны тшупӧдъяс, мед ӧшкыслӧн кокъясыс эз вильдыны. Водзвывса дӧска вылас пуктысьӧ турун тыра мешӧк, медым мӧскыслы эз сэтшӧма мӧртчы ӧшкыслӧн чеччыштігас сьӧкта тойыштчӧмыс.
Быд тырсьӧдӧм, кыдз колхозын, сідзи и случнӧй пунктын, гижавсьӧ торъя ведомосьт вылӧ, код серти и тӧдмавсьӧ мӧскыслӧн куканясян кадыс, а сы кындзи позьӧ донъявны ӧшкыслысь бурлунсӧ сійӧ быдтас сертиыс. Сы понда, зэв колана видзӧдлыны, кор мӧскыс куканясяс, кутшӧм лоӧ сылӧн быдтасыс дай гижны сійӧс торъя ведомосьтӧ.
Случнӧй пунктса заведующӧйлы да нӧшта нин старшӧй скӧтниклы колӧ тӧдны скӧт висьӧмъяс йылысь.
Вуджан висьӧмӧн висьысь мӧсъясӧс, коді вермас висьмӧдны ӧш пырыс мукӧд мӧскӧс и, оз позь лэдзны ӧш бердӧ. Сэтшӧм висьӧмъясыс лоӧны «вагинит» да «повальнӧй выкидыш». Сы понда колӧ кужны тӧдмавны сэтшӧм висьӧмъяссӧ. Эмӧсь-ӧ сэтшӧм висьӧмъясыд босьтӧм места вылын, позьӧ тӧдмавны ветеринарлысь, сійӧ висьталас, кыдз тӧдмавны мӧсъяслысь сійӧ висьӧмсӧ, эм кӧ сэтшӧм висьӧмыс сійӧ местаас. Татшӧм висьӧмъясыд тӧдчӧны ненормальнӧя куканясьысьяс серти, а сы понда быд мӧскӧс, кодлӧн вӧлӧма кукань шоймӧм либӧ нӧйтчӧм пӧраыс оз во ас колан кадын, сійӧс позьӧ думайтны висьӧмӧн.
Став колхознӧй мӧсъяссӧ пӧраӧн-пӧраӧн колӧ петкӧдлывлыны скӧт лечитысь врачлы.
МӦСЛӦН КУКАНЯСЬӦМ ДА КУКАНЬ БЫДТӦМ
Мӧслӧн куканясьӧм овлӧ тырсялан лунсяньыс шӧркоддьӧма босьтӧмӧн 285 лун бӧрын. Сы понда тырсялӧмсӧ тӧдӧмӧн зэв бура позьӧ тӧдны, кор куканясяс мӧскыс. Ещӧ нин кокни тӧдмавны куканясян кадсӧ новлӧдлан таблица серти, кодӧс пуктӧма нига помас.
Куканясьысь мӧскӧс вердӧм вылӧ колӧ видзӧдлыны бурджыка. Некутшӧм ногӧн оз позь куканясьысь мӧскӧс вердны тшыкӧм кӧрымӧн: бакшасьӧмӧн, кынмӧмӧн, шоммӧмӧн да юктавны кӧдзыд ваӧн. Ставыс тайӧ вермас шоймӧдны куканьсӧ. Бӧръя тӧлысьясас тыра мӧскӧс колӧ бурджыка дӧзьӧритны, мед эськӧ сійӧ эз доймы.
Лысьтӧмысь колӧ дугӧдны куканясьтӧдзыс 6–8 вежон войдӧр. Мӧскыд кӧ бӧръя 2–3 тӧлысьнас куканясьтӧдзыс лысьтӧ бура на, колӧ чинтыны сылысь кӧрым сетӧмсӧ, лысьтыны заводитны 2-ысь, сы бӧрын ӧтиысь луннас да сідзӧн дзикӧдз дугӧдны лысьтӧмсьыс. Сы бӧрти содтыны кӧрым сетӧмсӧ, мед куканясигкежлас мӧскыс оз омӧльтчы. Васӧд кӧрым сетсьӧ зэв этшаӧн.
Колхозъясын куканясигкежлӧ мӧскӧс колӧ торйӧдны мукӧд мӧсъяс дінысь, дай сетны сӧстӧм кос вольӧс. Бура куканясьӧм оз кор некутшӧм отсӧг. Но зэв тшӧкыда овлӧ, мый куканясьӧмыд мунӧ сьӧкыда. Сы понда, колхозын, гырысь стадаясын, мед пыр вӧлі ӧти уджалысь, коді тӧдӧ, кыдз сетны медводдза отсӧг сьӧкыда куканясьысь мӧслы. Мед велӧдчӧма сійӧ курс вылын да эм тырмымӧн практика сылӧн. Ёна сьӧкыда чужтігъясын корны ветеринарӧс.
Куканьлысь чужӧм бӧрас колӧ весавны вомсӧ да нырсӧ нильӧгысь да пуктыны мамыс дінӧ, мед сійӧс нюлас.
Сэсся куканясьысь мӧслы колӧ сетны шойччӧг да час кык-куим бӧрын юктавны шоныд ваӧн, сы пытшкӧ неуна пызь гудралӧмӧн. Сы бӧрын, кыдз мӧс весасяс, лякӧссьӧм местаяссӧ колӧ мыськавны шоныд ваӧн да чышкыны выль мыськӧм сӧстӧм рузумӧн.
Медбур кӧрымӧн мӧслы воддза лунъяснас лоӧ бур турун. Сэсся ньӧжйӧникӧн содтыссьӧ вына кӧрымъяс, а водзын и васӧд кӧрымъяс. Воддза лунъясас лысьтыны колӧ 3–4-ысь луннас.
Кукань быдтӧм. Мед босьтны бур мӧскӧс да бур ӧшкӧс выль чужӧм куканьсьыд, колӧ быдтыны сійӧс кыдз колӧ бурджыка. Омӧля быдтӧмӧн ньӧтчыд он вермы босьтны бур племеннӧй пемӧсӧс.
Правильнӧя быдтыны куканьӧс позьӧ сӧмын мам дінсьыс сійӧс торйӧдӧмӧн.
10–12 час бӧрын куканьлы колӧ сетны неуна мамыслысь йӧвсӧ — чӧжйӧв (
Посньыдджык куканьяслы тайӧ нормасӧ колӧ чинтыны сэтшӧм ногӧн: йӧв сетны ӧшпиянлы витӧд юкӧнсӧ, а куканьяслы квайтӧд юкӧнсӧ асланыс сьӧкта сертиыс Сьӧктаыс тӧдмавсьӧ десятичнӧй вески вылын веситӧмӧн.
Веситны куканьясӧс колӧ быд тӧлысь бӧрын, кыдз сьӧкта сертиысь позьӧ тӧдны, правильнӧя-ӧ быдмӧ куканьыс. Миян бурмӧдӧм скӧтлы позьӧ лыддьыны, мый воддза 9 тӧлысьнас куканьлӧн шӧркоддьӧм лунся содӧмыс мед вӧлі не этшаджык 350 г-ысь, а во гӧгӧрысь кӧ босьтны, шӧркоддьӧм лунся содӧм мед вӧлі 450 г; ӧшпиянлӧн — воддза 9 тӧлысьӧн — 500 г, а во гӧгӧрысь — 600 г. Содӧмыс кӧ этшаджык, сэк вердӧмсӧ колӧ бурмӧдны.
Вердігӧн нӧшта колӧ тӧдны со кутшӧм правилӧяс: сетӧм йӧв мед вӧлі сӧстӧм да шоныд, сідзжӧ дозмукыс мед вӧлі сӧстӧм. Медся нин бура да сӧстӧма колӧ дӧзьӧритны кукань бӧрсяыд. Сӧмын сэтшӧм условйӧӧн верман видзны куканьястӧ висьӧмъяссьыд.
Нёльӧд вежонсянь куканьяслы колӧ сетны турун. Лыяс ёнмӧм, сӧзсялӧм да сӧвмӧм вылӧ 3-ӧд вежонсянь сетны тшайнӧй пань джын мындаӧн сёян пытшкас мел, бӧрвылас паньӧн-джынйӧнӧдз содтӧмӧн, йӧлӧн вердӧмысь дугдігкежлӧ. Сы кындзи колӧ сетны сов, нёльӧд юкӧн. Медводдза вежонсяньыс тшайнӧй пань мындаӧн, ар джын кежлӧ тыр паньӧдз да арӧс тыригкежлӧ сёян паньӧдз лун кежлӧ сетӧмсӧ вайӧдӧмӧн.
Куканьясӧс колӧ видзны шоныд, кос да югыд гидняын ар джынйӧдз торъя станокъясын. Ар джынсяньыс позьӧ найӧс домавны кормушка бердӧ. Вольӧс налы мед вӧлі пыр кос да сӧстӧм.
Куканьясӧс пӧскӧтина вылӧ лэдзлывлыны колӧ заводитны 3-тӧлыссянь, но колӧ сетыштлыны сёянсӧ содтӧд пыдди вына кӧрым пытшкысь, 4–5-тӧлысся ӧшпиянӧс да куканьясӧс колӧ видзны торйӧн.
Бура дӧзьӧритӧмӧн том быдтасъясыс лоӧны бур продуктивносьта да бур ловъя сьӧкта скӧт.
Правильнӧя куканьясӧс быдтӧм вылӧ да стада содтӧм вылӧ социалистическӧй секторын медыджыд коланлунӧн лоӧны — куканьясӧс контрактуйтӧм да кукань быдтан фермаяс котырталӧм (ФВМ).
Контрактация нуӧдсьӧ социалистическӧй секторысь (совхозъясысь, колхозъясысь) стада тыртӧм вылӧ да ӧшпиянӧс яй вылӧ быдтӧм центрса рабочӧйяслы вылӧ. Сы понда быд контрактуйтысьлы ассьыс куканьсӧ колӧ бурджыка дӧзьӧритны быдтӧм вылӧ, мед сетны государстволы либӧ совхозӧ збыль вылӧ бура быдтӧм пемӧсъясӧс. Контрактуйтӧм куканьясӧс пыр видлалӧны аграномъяс да скӧт лечитысьяс. Кукань быдтан фермаяс котыртсялӧны сэтшӧм колхозъясын, кӧні абуӧсь МТФ-яс, да сы вылӧ, медым бурджыка быдтыны скӧтсӧ да найӧн содтыны стадасӧ МТФ-сьыс либӧ кӧн абу МТФ — котыртны сійӧс.
Том скӧт быдтан фермаяс котырталӧмын некутшӧм ногӧн оз позь вӧтчыны сӧмын лыд содтӧм бӧрся. Медводдза лунъяссяньыс жӧ колхоз правленньӧлы колӧ бура видзӧдлыны быдтан куканьяс вылӧ качество боксяньыс. Налы колӧ лӧсьӧдны кос, шоныд да югыд оланін, кӧрымъяс сетны — сьӧкыд, васӧд да вынаӧс, бура пуктыны на гӧгӧр дӧзьӧритӧм. Куканьясӧс дӧзьӧритӧм вылӧ колӧ индыны бурджык колхозничаясӧс, кодъяс радейтӧны сійӧ уджсӧ, да сетны налы дӧзьӧритӧм вылӧ торъя куканьясӧс. Медвойдӧрсяньыс колӧ нуӧдны куканьяс быдмӧм сертиыс сдельщина. Том скӧт быдтан фермаяс котыртӧмыд да правильнӧя сэні удж пуктӧмыд сетас зэв ыджыд отсӧг том быдтасъясӧс видзӧмын да стада паськӧдӧмын.
ВЫСТАВКАЯС ДА КОНКУРСЪЯС
Став мероприяттьӧяс скӧт бурмӧдӧмын сетӧны бур результатсӧ сӧмын сэк, кор сійӧ мероприяттьӧясыс нуӧдсьӧны паськыда, социалистическӧй удж ногӧн. Сы понда скӧт рӧд бурмӧдӧмын зэв ыджыд значенньӧ кутӧны выставкаяс да конкурсъяс.
Конкурсъяс кукань быдтӧмын нуӧдсьӧны аграномъяс видлалӧмӧн. Конкурс вылӧ индӧм куканьяс мыйкӧдыра костъясӧн видлавсьӧны, веситсьӧны да мерайтсьӧны. Сэсся конкурснӧй куканьяссӧ петкӧдӧны ӧтилаӧ, кӧні видлавсьӧны торъя комиссияӧн да бурджык куканьяс вылӧ сетӧны премияяс.
Конкурснӧй куканьясӧс видлалӧм серти колхозникъяс, гӧля да шӧркоддьӧма олысьяс аддзӧны кутшӧм ёна вермӧ бурмӧдны правилӧяс серти быдтӧмыд.
Конкурсъяс йӧв вылӧ вӧчсьылӧны медым тӧдмавны бурджык мӧсъясӧс. Найӧ овлӧны дженьыдикӧсь (вежон дыра) либӧ во гӧгӧр.
Йӧлалун тӧдмалӧм вылӧ вӧчӧм конкурсын, коді вӧчсьӧ кутшӧмкӧ местаын, шуам сельсӧвет улын, сувтӧдсьӧны став бурджык мӧсъясыс. Налысь вежон либӧ кык нуӧдсьӧ быдлунъя лысьтӧмысь учёт да конкурс нуӧдӧм бӧрын тӧдмавсьӧны на пиысь бур мӧсъясыс, кодӧс донъялӧны оз кутшӧмкӧ торъялӧмъяс серти, а сійӧ продуктивносьт сертиыс.
Тайӧ бур мӧсъясыслӧн и кутасны лыддьысьны бур куканьясыс.
Медся нин ыджыд значенньӧ петкӧдлӧны вогӧгӧръя ставсоюзса вӧчӧм конкурсъяс йӧв вылӧ.
Кутшӧм ыджыд значенньӧ сетӧны тайӧ конкурсъясыс, тыдалӧ сыысь, мый мӧд ставроссияса конкурс дырйи, коді вӧлі 1928–29 воын, аддзисны сэтшӧм знаменитӧй мӧскӧс, кыдз «Малька» холмогорскӧй рӧдысь, код йылысь вӧлі висьталӧма нин вылынджык.
Выставкаяс. Быд во арся пӧраын да пырджык урожай лунӧ вӧчсьӧны с/х выставкаяс либӧ специальнӧй пемӧсъяслӧн выставкаяс. Выставкаяс вылын колӧ, мед вӧліны медбур скӧтыс. Тайӧн петкӧдсьӧны вермӧмъясыс торъя колхозъяслӧн, гӧля да шӧркоддьӧма овмӧсъяслӧн да ёнджыка заводитчӧны бурмӧдны скӧтсӧ.
Торъя нин ыджыд значенньӧ петкӧдлӧны выставкаясыд, кор колхозын заводитчӧма сувтӧдны скӧт пӧвстын планӧвӧй племеннӧй удж. Кыдзи и конкурсъяс вылын, выставкаяс вылын петкӧдсьӧны колхозъяс костын ордйысьӧмъяслӧн результатъяс.
Выставкаяс овлӧны, кыдз районувсаяс, сідз жӧ гӧля да шӧркодя олысь овмӧсъяслы тшӧтш лоны участвуйтны выставкаяс вылын ассьыныс бурджык пемӧсъяссӧ петкӧдӧмӧн.
Нӧшта нин ыджыд значенньӧ босьтӧны выставкаяс, кор накӧд ӧттшӧтш нуӧдӧны дженьыдик конкурсъяс.
Племеннӧй совхозъяс да колхозъяс контрольнӧй удж нуӧдігӧн, кодӧс быть колӧ нуӧдны быд скӧт видзан колхозын да нӧшта нин молочно-товарнӧй фермаясын, а сідз жӧ йӧв вылӧ конкурсъяс нуӧдігӧн, тӧдмавсьӧны бурджык пемӧсъяс, рекордисткаяс.
Тайӧ бурджык пемӧсъяскӧд зэв колана нуӧдны уджсӧ бурджыка, медым тайӧ удж под вылын век ёнджыка и ёнджыка кыпӧдны скӧтлысь продуктивносьтсӧ.
Тайӧ пемӧсъяслы мед вӧлі лӧсьӧдӧма бур оланін, бур кӧрым да дӧзьӧритӧм, нуӧдны найӧ костын план серти ӧтмоза племеннӧй удж специалист-зоотехник веськӧдлӧм да индалӧм серти.
Племеннӧй совхозъяслы да колхозъяслы колӧ нуӧдны тырӧдз не сӧмын сійӧ мероприяттьӧяссӧ, кодъясӧс индалӧма миян, но нӧшта на водзӧ бурмӧдны ёнджыка. Найӧлы колӧ нуӧдны дугдывтӧг пасъялӧм быд пемӧс йылысь — вердӧмысь, видзӧмысь, куканясьӧмысь, висьӧмысь, продуктивносьтысь, рӧдвужысь да с. в., медым тыдалӧ вӧлі, ёна-ӧ бурмӧ торъя пемӧслӧн рӧдыс. Сыысь кындзи, найӧ нуӧдӧны и мукӧд мероприяттьӧяс, кодӧн бурмӧдӧны бӧрйӧм пемӧсъяссӧ да кыпӧдӧны налысь продуктивносьтсӧ.
Ӧти татшӧм мероприяттьӧ пытшкысь, кодӧс колӧ нуӧдны племеннӧй совхозъяслы да колхозъяслы, лоӧ ӧшъясӧс бӧрйӧм.
Аддзӧма, мый ӧшъяс (порозъяс) пытшкын эмӧсь бурджыкъяс, кодъяс сетӧны продуктивносьтнас бурджык куканьяс мам дорсьыс, да эмӧсь ӧшъяс, кодъяс помысь куканьясыс лоӧны этшаджык йӧлаӧсь найӧ мам дорысь.
Ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ позьӧ тӧдмавны сӧмын найӧ помысь быдтасъясӧс быдтӧм бӧрын. Сы понда ӧшъясӧс тӧдмалӧм мунӧ со кутшӧм ногӧн:
Вылын продуктивносьта мамысь чужӧм бур племеннӧй ӧш 1½ арӧсӧн вермӧ тырсьӧдны 25 мӧскӧс. Став чужӧм куканьясыс быдтыссьӧны да мӧдысь куканясьӧм бӧрын налӧн йӧв сетӧм лыдыс ӧткодявсьӧны мамыскӧд (сэк жӧ арталӧны арлыд, вердӧм да с. в.). Босьтам кӧ 10 мӧс да на помысь чужӧм 10 кукань, да куканьясыслӧн кӧ лысьтӧмыс лоӧ вылынджык мам лысьтӧм дорсьыс не этшаджык 700 килограмм мындаӧн, сійӧ ӧшкыс лыддьыссьӧ бурмӧдысьӧн.
Став татшӧм ӧшъясыд водзӧ используйтсьӧны бурджык мӧсъясӧс, рекордисткаясӧс, тырсьӧдӧм вылӧ.
Сэтчӧдз, кытчӧдз оз тӧдмавсьы видлалан ӧшкыслӧн бурлуныс, сійӧс пырджык используйтӧны, кыдзи и мукӧдъясӧс, этшаджык мӧс сетӧмӧн, медым эз омӧльтчы регыд кадӧн.
Ӧшъясӧс тӧдмалігӧн пыр гижалӧны приплодсӧ вердӧм йылысь, чужӧмсяньыс заводитӧмӧн, да куканясьӧм бӧрас йӧв сетӧмсӧ налысь.
Племеннӧй ӧшъясӧс скӧт вӧдитысь совхозъясын да колхозъясын тӧдмалӧмыд лоӧ зэв коланаторйӧн.
Ӧшъяс тӧдмалӧм котыртӧмӧн колӧ ӧні жӧ паськыда тӧдмавны совхозъясысь да колхозъясысь ӧнія уджалысь ӧшъяслысь наследственнӧй качествояссӧ. На пытшкысь позьӧ аддзыны бурмӧдысь ӧшъясӧс, кодъясӧс колӧ используйтны мыйвермӧмысь бурджыка.
Тайӧ ӧти мероприяттьӧсьыс нин тыдалӧ, кутшӧм ёна колана быд колхозын да торъя нин молочно-товарнӧй фермаясын нуӧдны гижалӧмсӧ йӧв лысьтӧмысь, вердӧмысь, тырсьӧдӧмысь да с. в. Сы кындзи сійӧ жӧ петкӧдлӧ, мый ӧшъясӧс бурджыка тӧдмавны позьӧ сӧмын 4–5 арӧсӧн. Сы понда зэв колана быд ӧшкӧс видзны кыдз позьӧ бурджыка, медым позис сійӧс используйтны 10–12 арӧсӧдз.
Тайӧ мероприяттьӧ кындзи племеннӧй совхозъяслы колӧ нуӧдны и мукӧд мероприяттьӧяс, кодъяс сетӧны позянлун кыпӧдны йӧв лысьтӧмсӧ районса да обласьтувса медбур мӧсъяслысь-рекордисткаяслысь.
Племеннӧй совхозъяс да колхозъяс мед вӧліны нырнуӧдысьясӧн скӧт бурмӧдӧмын.
Татшӧм совхозъяссӧ да колхозъяссӧ котырталӧмӧн дугдывтӧг бурмӧ качествоыс став скӧтлӧн. Сы понда найӧ корӧны ас бӧрсяыс зэв сложнӧй удж нуӧдӧм специалистъяс индӧд серти.
Районнӧй организацияяслы да уджалысьяслы племеннӧй районъясысь, кыдз, Емдін, Усть-Цильма, колӧ пуктыны став вниманньӧсӧ совхозъяс да бурджык МТФ вылӧ. Тані социалистическӧй ордйысьӧм да ударничество нога удж пуктӧм подув вылын пуктыны уджсӧ сідз, мед тайӧ совхозъясас да МТФ-ас збыль вылӧ вӧліны мед бур пемӧсъяс да сы кындзи мед вӧлі уджсӧ пуктӧма сідз, медым став мукӧд скӧт видзысь колхозъяслы вӧліны индалысьясӧн.
ВӦВЪЯС БУРМӦДӦМ РӦД БӦРЙӦМ.
Сиктса овмӧс коллективизируйтӧм, Войвыв крайын да Коми обласьтын вӧр лэдзӧм ёна паськалӧм, механизация нуӧдӧмкӧд ӧттшӧтш корӧны вӧвъяс бурмӧдӧм, кыдз лыд боксянь, сідз жӧ и качество боксянь.
Кулацкӧй агитация улын вӧв лыд чинтӧм вужвыйӧныс колӧ бырӧдны. Колӧ примитны став мерасӧ, медым содтыны вӧвъяслысь лыд, став чужӧм чаньяссӧ колӧ быдтыны.
Сыкӧд ӧттшӧтш колӧ бурмӧдны вӧвъяссӧ качество боксяньыс. Миян колӧны вынаджык ён да джуджыдджык вӧвъяс. Босьтам кӧ, бур плугйӧн гӧрӧм вылӧ колӧны вӧвъяс джудждаӧн не этшаджык 151 см, кор миян вӧвъясным унджыкыс сӧмын 137–140 см джудждаӧсь.
Сідзжӧ и вӧрлэдзан уджӧ колӧны ён вына вӧвъяс.
Меставывса вӧвъясӧс медбур да медӧдйӧ бурмӧдан ног лоӧ метизация — бур рӧда ужъясӧн тырсьӧдӧм.
Кутшӧмджык рӧд миянлы колӧ бӧрйыны.
Медбур рӧдӧн миян обласьтлы колӧ лыддьыны орловскӧй рысакӧс.
Меставывса вӧлӧс орловскӧй рысакӧн тырсьӧдӧмӧн лоӧ зэв бур да восьласа вӧв.
Йӧла мӧскӧс бӧрйигӧн, ми шулім, колӧ тӧдмавны сылысь продуктивносьтсӧ-йӧлалунсӧ. Ужӧс бӧрйигӧн миянлы сідзжӧ колӧ тӧдмавны вӧв ветланлун, выналун да сьӧкыдтор кыскавны вермӧм мунӧм сертиыс. Кыдз тӧдмавны тайӧ свойствояссӧ?
Став мир пасьтаын босьтӧма тӧдмавны вӧвлысь ӧдъя мунӧмсӧ со кыдзи: кымын минутӧн да секундӧн сійӧ вермас котӧртны 1600 метра кузьта. Вермас кӧ вӧлыс тайӧ кузьтасӧ котӧртны ӧдйӧджык мукӧд вӧвъяс дорысь, сійӧ петкӧдлӧ, мый сылӧн бурӧсь кокъясыс, бур сьӧлӧмыс, тыыс да вир сӧнъясыс. Видлалӧмыд жӧ петкӧдлӧ, мый тайӧ вӧлыс мунас одйӧджык мукӧд дорысь и ыджыдджык кост.
Бурджык орловскӧй рысакъяс, испытанньӧ вылын 1600 метратӧ мунӧны 2 минутӧн да 15 секундӧн, 2 мин — 8 с, а ӧні Мӧскуаын знаменитӧй уж «Петушок» тайӧ кузьтасӧ мунӧ 2 мин 3 секундаӧн.
Сэтшӧм ӧдъя мунӧм кындзи орловскӧй рысакыд торъялӧ бура сьӧкыд тор кыскӧмӧн (вынӧн). Босьтам кӧ, рысак «Кречет» испытанньӧяс вылын кыскис 43 центнерӧдз, а 16,5 центнера доддьӧн 59 минутаӧн муніс 10,5 километра.
Джуджданас орловскӧй рысакъяс лоӧны 155–172 см-ӧдз. Тайӧ торъясыс петкӧдлӧны орловскӧй рысакъяслысь бурлунсӧ миянлысь вӧвъясӧс бурмӧдӧм вылӧ. Сэтшӧм жӧ тэрыбӧсь, сӧмын неуна кокниджыкӧсь да тушанас ичӧтджыкӧсь орлово-американскӧй рысакъяс. Найӧ мӧда-мӧдсьыс нӧшта сы кындзи торъялӧны со кутшӧм бурторйӧн, мый зэв бура сетӧны ассьыныс бурлунсӧ рӧдыслы.
Рысакъяс кындзи бур рӧдӧн миян условйӧын лоӧны финскӧй ужъяс. Найӧ оз торъявны сэтшӧм тэрыблунӧн, но сы пыдди вермӧны кыскыны унджык грузсӧ.
Финкаяслӧн сӧмын ӧти судзсьытӧмтор. Оз быд финка ӧткодя сет ассьыс бурлунсӧ рӧдыслы.
Но эм кӧ сэтшӧм финскӧй ужыс, код йылысь лоӧ тӧдмалӧма, мый найӧ бура сетӧны ассьыныс качествосӧ, найӧ ньӧти оз лоны омӧльджыкӧсь рысак дорысь.
Рысакъяс да финкаяс кындзи нӧшта на эмӧсь уна пӧлӧс вӧв рӧдъяс, сьӧкыда кыскысьяс (
Сӧмын тяжеловозъясыд миян условйӧын оз лоны шогманаӧсь, кыдз миян васӧд климатын да васӧд пӧскӧтинаясын найӧ висьмасны вӧв кок тшакӧн (мокрецӧн) да подседӧн.
Сыысь кындзи тайӧ вӧвъясыд вывті сьӧкыдӧсь, ӧдйӧ пӧсялӧны дай ӧдвакӧ вермасны ветлӧдлыны миян тӧвся туйясӧд.
ТЫРСЬӦДАН КАМПАННЬӦ ДА УЖЪЯСӦС ОШКӦМ
Тырсьӧдан кампанньӧ нуӧдӧм лоӧ медыджыд мероприяттьӧӧн вӧвъясӧс бурмӧдӧмын. Сы понда та вылӧ колӧ пуктыны медыджыд вниманньӧ.
Медводзын тырсьӧдчан кампанньӧ дырйи используйтсьӧны государственнӧй конюшняса ужъяс. Госконюшня эм Сыктывкарын, кӧні видзӧны 25 зэв бур ужӧс — орловскӧй рысакъяс, орлово-американскӧй да финкаяс.
Тайӧ ужъяссӧ быд воӧ тулысын мӧдӧдалӧны случнӧй пунктъясӧ.
Тӧдӧмысь, та мында ужыд обласьтад лоӧ зэв на этша, медым тырсьӧдны найӧн колана мында кӧбылаӧс.
Сы понда тырсьӧдан кампанньӧ кежлӧ найӧ кындзи торйӧдсьӧны бурджык ужъясыс став хозорганъяссьыс да совхозъяссьыс.
Но унджыкыс на пытшкысь мед вӧліны меставывса ошкана ужъяс.
Колхозъясысь да ӧтка овмӧсъясысь став ужъясыс видлавсьӧны торъя зоотехническӧй комиссияясӧн да шогманаяссӧ сувтӧдалӧны случнӧй пунктъясӧ.
Ужъясӧс бӧрйигӧн колӧ видлавны бурджыка, медым ужлӧн эз вӧвны судзсьытӧмторъяс; колӧ кутны тӧдвылын, мый ужлӧн судзсьытӧмторъяс (изъянъяс), вӧліны кӧ воддза рӧдвужъясыслӧн и мам-батьыслӧн, — век вуджасны водзӧ быдтасыслы.
Бур ужъясыс кӧ, кодъясӧс позьӧ шуны ошканаясӧн, оз ло тырмымӧн, мыйкӧдыра кежлӧ ковмас торйӧдны омӧльджыкъяссӧ, сӧмын тыр арлыдаясӧс. Найӧ лоӧны позяна (
Мукӧд ужъяссӧ, кодъяс тырсьӧдчан удж вылӧ оз шогмыны, колӧ кодзӧдны. Став ошкана ужъяс комиссияясӧн бура видлавсьӧны-муртавсьӧны, да босьтсьӧ ставыс учёт вылӧ, мый найӧ йылысь тӧдӧны, да мӧдӧдсьӧ Областнӧй Земельнӧй управленньӧ, кӧні и гижӧны торъя племеннӧй нигаӧ. Сы бӧрти, кодлӧн ужыс, сетчӧ племеннӧй свидетельство.
Став ошкӧм ужъяс быть колӧ сувтӧдавны случнӧй пунктъясӧ. Сельсӧветъяслы колӧ видзӧдны, мед ошкана ужъясӧс эз кодзавны, а сідзжӧ и сы бӧрся, мед видзысьлы сетны став лэдзӧм кокньӧдъяс. Кулацкӧй овмӧсъяслы оз сетчыны кокньӧдъяс, но эм кӧ налӧн ошкӧм ужъяс, колӧ быть используйтны сідзжӧ случнӧй пунктъяс вылын.
СЛУЧНӦЙ ПУНКТЪЯС ОРГАНИЗУЙТӦМ
Тырсьӧдан (случнӧй) кампанньӧ век заводитсьӧ март 25-ӧд лунсянь да нюжӧдсьӧ юль 15-ӧд лунӧдз. Тайӧ кад кежлас став ужъяс госконюшняысь, а сідзжӧ ошкӧмъяс сувтӧдсьӧны случнӧй пунктъясӧ. Госконюшняысь ужъяссӧ разӧдны водзвыв сетӧм заявкаяс серти, кодӧс колӧ сетны районнӧй видз-му юкӧн пыр; ужъяс ысталігӧн видзӧдӧны сы вылӧ, мед ӧти уж веськаліс ӧти местаӧ куим во дорвыв. Сы бӧрти сійӧ мӧдӧдсьӧ мӧд места вылӧ.
Мед тырджыка используйтны ужъяссӧ тырсьӧдан кадын, налы колӧ пуктыны бур дӧзьӧр. Госконюшняса ужъяс зэв донаӧсь — коланаӧсь, сы понда дӧзьӧр пуктыны колӧ дзик инструкция серти, коді сетчӧ госконюшнясянь.
Ошкӧм ужъясӧс колӧ видзны сідзжӧ сійӧ инструкция серти, сэтшӧм ногӧн ёнджыка позьӧ используйтны.
Ужъясӧс видзӧм. Ужъяслы лӧсьӧдсьӧ оланін мукӧд пемӧсъясысь да вӧвъясысь торйӧн.
Оланін вӧчсьӧ ыдждаӧн 3 метра кузьта да 3 метра пасьта. Оланін мед вӧлі югыд, сквозняктӧм, пу либӧ сёй джоджа. Ӧшиньяс вӧчсьӧны 2-сянь 2½ метра вылнаӧ джоджсяньыс. Ӧдзӧсъяс ыдждаӧн колӧ лоны 2 метра джуджда да 1,2 метра пасьта. Зӧр пуктӧм вылӧ вӧчсьӧ кормушка ½ метра пасьта, ½ метра вылнаӧ джоджсяньыс. Конюшня видзсьӧ сӧстӧма, быд лун проветривайтчӧ.
Вердӧм. Случнӧй кадын ужъяслы сетчӧ турун, зӧр да ӧтруб. Турун медым вӧлі бур злакӧвӧй. Норма госконюшняса ужъяслы лӧсьӧдӧма сэтшӧмӧс: турун 7–8 кг, зӧр 6 кг да ӧтруб 1 кг.
Ошкӧм ужъяслы кор сетӧны тыр нагрузка, колӧ сійӧ жӧ нормасӧ сетны, кор этшаджык уджыс, сэк чинтӧны.
Вольӧс вылӧ пуктысьӧ 4 кг рудзӧг идзас. Юктавсьӧ ведраясӧн, сӧстӧм ваӧн, мед эз вӧв зэв кӧдзыд.
Дӧзьӧр. Ужӧс колӧ быд лун зэв бура весавны, сы кындзи шоныд лунъясӧ мыськавны кокъяссӧ да гыжъяссӧ, бӧрас косӧдз чышкавны. Гыжъяс весавсьӧны ӧтчыд тӧлысьын. Быд лун ӧти кадын петкӧдӧны гуляйтны.
Ужкӧд вӧдитчыны колӧ бура, оз ков скӧравны.
Тырсьӧдалӧм. Бур вердасӧн да бура радейтӧмӧн тырсьӧдан кадын сетчӧ 50 кӧбылаӧдз, а томъяслы, 3 арӧсӧдз — 20–30 кӧбыла. Став чеччыштлӧмыс тыр арлыдаяслы 125–150, а томъяслы 65–75.
Пӧрысь ужъяслы норма неуна чинтыссьӧ. Ужӧс шӧркоддьӧма вӧдитӧны 18 арӧсӧдз, но мукӧд и 25–30 арӧсӧдз вермӧны уджавны.
Тырарлыда ужлы сетчысьӧ быд лун кыкысь чеччыштлӧм, томъяслы — ӧтчыдӧн. Быд дас лунӧн сетчысьӧ ӧти лун шойччӧг.
Кӧбылаяс вайӧдсьӧны, кор найӧ окотаынӧсь, чанясьӧм бӧрти окота овлӧ векджык 6–8 лунӧ да водзӧ 9-ӧд, 18-ӧд, 27-ӧд лунъясӧ. Сы понда медводдза вайӧдлӧмнас кӧ оз тырсяв, сійӧс колӧ вайӧдны мӧдысь, та ыджда костъясӧн.
Мед тӧдмавны, сибӧдас оз кӧбыла ужӧс, случнӧй пункт вылын торйӧдсьӧ торъя прӧстӧй уж — пробник.
Уж бердӧ лэдзсьӧ кӧбыла, кодлӧн эм окота да тыр здоров. Бӧр кокъяс кӧбылалӧн мед вӧлі подковтӧм. Ӧтлавтӧдзыс кӧбылалысь бӧжсӧ бинтуйтӧны, мед уж оз ранит членсӧ.
Ӧтлалӧны саймовтӧма местаын. Местаыс мед шыльыд, абу няйт.
Кӧбыла сувтӧдсьӧ места вылӧ ужӧс вайӧдтӧдз. Уж сы бердӧ вайӧдсьӧ 2 зэв кузь повод вылын, войдӧр колӧ нырвомсӧ кӧбылалысь дукыштны сетны, сэсся паксӧ да сэки нин чеччыштны; бӧжсӧ кӧбылалысь бокӧ вештӧны. Уж кӧ ёна кутас йӧткыны, кӧбылаӧс кутыштӧны пельпомӧн морӧс увтіс.
Ужлы колӧ лоны кӧбыла вылын сполнӧя кӧйдыссӧ лэдзтӧдз, мый тӧдмавсьӧ кокньыда бӧж вӧрӧм сертиыс.
Чеччыштлӧм бӧрын ужлысь стволсӧ колӧ мыськыны шоныд ваӧн. Сы бӧрын ужӧс колӧ час джын новлӧдлыштны, мый бӧрын нуӧдсьӧ оланінас, кӧні гартовтӧм идзасӧн зыравсьӧ коскыс да сетсьӧ 1 кг турун.
Кӧбылаӧс ӧтлавлӧм бӧрын недыр мысти спокойнӧя новлӧдлӧны, кытчӧдз сійӧ оз шойччы. Сы бӧрын ӧдйӧ ветлыны оз позь.
Случка дырйи шум, горзӧм, сэн сулавны бокӧвӧй йӧзлы да пемӧсъяслы оз позь лэдзны.
Лунъя распӧрадок случнӧй пункт вылын лӧсьӧдсьӧ татшӧм:
| Асылын: 4 часын юкталӧм да 1½ кг турун. | |
| 4½ „ сетсьӧ 2½ кг зӧр. | |
| 6 часын — час джын верзьӧмӧн ветлыштӧм. | |
| 6½ „ новлӧдлыштӧм да идзас гартолӧн зыралӧм. | |
| 8 часын — случка, новлӧдлыштӧм, косъяссӧ зыралӧм да 1 кг турун сетӧм. | |
| 9 часын — оланін да ужӧс весалӧм. | |
| 12 ч. — юкталӧм да 1 кг ӧтруб сетӧм. | |
| Рытын: 5 часын — мӧд случка, новлӧдлӧм, коссӧ зыралӧм. | |
| 6½ ч. — Ужӧс да оланінсӧ весалӧм. | |
| 7 часын юкталӧм, 2 кг зӧр да 3 кг турун сетӧм. |
Случнӧй пункт колӧ пыр видлавны ветврачлы да аграномлы.
Сійӧ места вылын аддзасны кӧ ужъяслысь да вӧвъяслысь кутшӧмкӧ-нибудь висьӧм, тырсьӧдалӧмъяс дугӧдӧны да оз заводитны, кытчӧдз ветеринар оз сет разрешенньӧ.
Тыра кӧбылаӧс дӧзьӧритӧм да чаньяс быдтӧм.
Тыра кӧбылаӧс колӧ видзны омӧля вӧдитчӧмысь, джын кынӧм бӧрын (кӧкъямысӧд тӧлысь вылын) сьӧкыд уджысь мездыны, да ӧдйӧ ветлыны оз ков, вермас чӧвтчыны. Сы кындзи чӧвтчӧм вермас лоны тшыкӧм кӧрым понда. Шӧркоддьӧма кӧбыла овлӧ тыра 11 тӧлысь. 9 тӧлысьӧдз позьӧ кӧбылаӧн уджавны быд удж, торъя сьӧкыд уджъясысь кындзи. 10-ӧд тӧлыссянь позьӧ нуӧдны сӧмын кокни удж. Тыра кӧбылаӧс вердны колӧ бурджыка.
Кымынкӧ лун чанясьтӧдз войдӧр вӧраыс ыдждаммӧ да яндзимсьыс (
Рӧдитӧм унджыкысь мунӧ кӧбылалӧн лӧсьыда, но сьӧкыда кӧ кутас мунны, корны колӧ ветеринарӧс.
Рӧдитӧм бӧрын кӧбылалы колӧ сетны шоныд ва ӧтрубӧн либӧ ид пызьӧн. Медводдза тӧлысяс колӧ вердны шӧркоддьӧма бура пусяна кӧрымъясӧн (турун да ӧтруб).
Кор кобыла чаньсӧ нюлас, колӧ отсавны нёньсӧ аддзыны да кутыштны нёнясигас. Йӧлыс кӧ вывті уна, сэк мыйкӧмында лысьтыны.
Чанясьӧм бӧрын кӧбылалы сетчысьӧ 2–3 недель шойччӧг.
Чаньяс быдтӧм. Мед бур кӧрымӧн чаньлы лоӧ мам йӧв да мыйӧнкӧ-нибудь сійӧс вежӧм абу колана. Чань торъя кӧ бур, сэк сійӧс мам улас кольӧны 5–6 тӧлысь чӧж. Тайӧ сроксӧ, зэв кӧ ковмас, позяс чинтыны 3 тӧлысьӧдз.
3-ӧд вежон вылын чань заводитчӧ сёйны турун да зӧр. Содтӧд кӧрым мам йӧв дінӧ сетчысьӧ турун мыйтӧм колӧ. Торйӧдӧм водзын чаньлы сетчысьӧ 200–300 грамм ӧтруб, ваӧн гудралӧмӧн. Сетӧм ньӧжйӧникӧн век содтыштӧны да вуджӧны зӧр вылӧ, кодӧс сетӧны 400 г да ньӧжйӧникӧн содтӧны 1½ кг-ӧдз. Торйӧдӧм бӧрын турун сетсьӧ мыйта колӧ, зӧр 1½–2 кг-ӧдз. Тайӧ кӧрым сетчысьӧ арӧсӧн-джынйӧнӧдз, а сы бӧрти позьӧ вердны кыдзи ыджыд вӧлӧс.
Кормушкаяс колӧ вӧчны улӧджык. Вылыннас чаньлӧн вермас синсьыны спинаыс.
Чаньӧс быдтігӧн колӧ бурджыка дӧзьӧритны; ёна нин чаньӧс колӧ гуляйтӧдны. Сы понда сійӧс лэдзӧны гуляйтны ӧтлаын мамыскӧд медводдза лунъяссяньыс жӧ.
Гожӧмын, бур поводдяӧн, чань мед ветліс ывла вылын дзонь лунъясӧн.
Чаньлы конюшня тӧлын мед вӧлі шоныд. Кӧдзыд конюшняын ньӧжйӧнджык быдмӧ.
Вольӧс быд лун вежны. Сідзжӧ быд лун чаньӧс весавны тшӧткаӧн.
Чаньясӧс удж вылӧ велӧдны заводитӧны коймӧд арӧс вылын.
Конкурсъяс да выставкаяс чаньяс быдтӧмын. Бура быдтыны чань — абу кокньыдтор. Татчӧ ковмӧ и тӧдӧм, и практика. Сы вылӧ, медым бур колхозъяслысь да ӧтка олысьяслысь опытсӧ ёна паськӧдны, вӧчсьӧны конюшняяс чаньяс быдтӧм вылӧ. Конкурс вылӧ лӧсьӧдчӧм мунӧ агроном индӧд серти.
Выставкаяс вӧвъяслӧн вӧчсьӧ сідз жӧ, кыдзи йӧла скӧтлы, кӧні тӧдмалӧны да донъялӧны, кутшӧма мунӧма удж вӧвъяс бурмӧдӧм кузя.
Вӧвъясӧс тӧдмалӧм (
Тэрыблун тӧдмалӧм нуӧдсьӧ доддялӧмӧн торъя кокньыдик американскӧй либӧ качайтчана доддьӧ. Тӧдмалӧм векджык мунӧ 1600 метра кузьтаын.
Сьӧкыд кыскӧм вылӧ тӧдмалӧм нуӧдсьӧ шыльыд туй вылын, груз содтӧны ньӧжйӧникӧн.
Районын вӧвъясӧс тӧдмалӧм лӧсьӧдсьӧ госконюшняяс бердын, вӧв видзан районъясын эмӧсь панъясян кругъяс, кодъяс шусьӧны ипподромӧн.
ВӦВ ВИДЗАН СОВХОЗЪЯС ДА КОЛХОЗЪЯС
Племеннӧй удж вӧвъяс видзӧмын верман пуктыны кыдз колӧ сӧмын совхозъясын да колхозъясын.
Бур эньяс чукӧртӧма ёнджыка конскӧй заводъясын да коневодческӧй совхозъясын. Насянь и лоӧны племеннӧй ужъяс случнӧй пунктъяслы.
Миян условйӧясын торъя колхозъяслы колӧ босьтчыны вӧвъясӧс паськӧдӧм да быдтӧм вылӧ не сӧмын ассьыныс вӧв лыд содтӧм вӧсна, но и совхозъяслы да леспромхозъяслы сетӧм вылӧ.
Коневодческӧй колхозъяслы лоӧ сетӧма медбур ужъяссӧ да сэні лоӧ организуйтӧма база районысь вӧвъяссӧ бурмӧдӧм вылӧ. Коневодческӧй колхозъяслы колӧ лӧсьӧдны племеннӧй вӧвъяслы бур оланін да йирӧданін.
Коневодческӧй колхозын медбура колӧ видзӧдлыны чаньяс быдтӧм вылӧ. Сы вылӧ колхозын колӧ организуйтны торъя питомник, колхоз правленньӧса ӧти шлен наблюденньӧ улын, коді бура тӧдӧ вӧв быдтӧм йылысь. Питомникӧ пыртӧны пыр жӧ мам дінсьыс торйӧдӧм бӧрын. Арӧсӧдз став чаньсӧ позьӧ видзны ӧтлаын. Быд чань вылӧ места колӧ лоны 3 кв. метра.
Чаньяс бӧрся дӧзьӧр лоӧ найӧ бура вердӧмын да весалӧмын.
Гожӧмын чаньяслы кыдз позьӧ унджык колӧ лоны вӧля вылын (торъя пӧскӧтина вылын). Кӧдздӧдӧм мысти вӧля вылӧ лэдзлӧны асылын да рытын кык часӧн. Арӧсӧдз жӧ велӧдӧны дом бердӧ.
Арӧса чаньясӧс сувтӧдӧны торйӧн — ӧтиӧн либӧ кыкӧн.
Кӧбыла чаньясӧс торйӧдӧны уж чаньясысь. Пӧскӧтина вылӧ сідзжӧ лэдзӧны торйӧн. Арӧссянь жӧ велӧдӧны упряж дінӧ доддявтӧгыс.
Арӧн-джынйӧнсянь быд чаньӧс сувтӧдӧны торйӧн. Тайӧ кадсяньыс найӧс заводитӧны велӧдны да доддявлыны. Ыджыд коланлун бурмӧдӧм чаньясӧс тренируйтӧмын. Кор колхоз тырмымӧн-нин паськӧдас уджсӧ, колӧ корны торъя специалистӧс либӧ водзвыв мӧдӧдны ӧтиӧс колхозникъяс пытшкысь практика вылӧ да велӧдчӧм вылӧ коневодческӧй совхозӧ.
Вӧвъяс паськӧдӧм — зэв важнӧй да колантор, а колхозлы вермас сетны бур доход. Сы понда, кӧні эм позянлун, колӧ торъя колхозъяслы сы вылын специализируйтчыны.
Вӧв колхозлы кутӧ зэв ыджыд коланлун да, быд колхозлы колӧ бура видзӧдлыны вӧв бурмӧдӧм, дӧзьӧритӧм да вердӧм вылӧ да бурмӧдны сылысь качествосӧ.
ПОРСЬЯС БУРМӦДӦМ
Порсьяс паськӧдӧм вылӧ ӧнія кадын колӧ пуктыны торъя ыджыд вниманньӧ.
Порсь лоӧ медӧдйӧ быдмысь пемӧсӧн да, порсь видзӧм паськӧдӧмӧн медӧдйӧ позьӧ бурмӧдны яя сёйӧм.
Сы кындзи порсь зэв дона вузӧс прӧдукта заграничаӧ петкӧдӧм вылӧ — бекон (7 тӧлысся порсь тушаяс лӧсьӧдӧма беконнӧй фабрикаяс вылын).
Сы понда Яковлев ёрт партия 16-ӧд съезд вылын индіс, мый ми должӧнӧсь пуктыны вниманньӧ порсь вылӧ не этшаджык йӧла скӧт дорысь.
Миян условйӧын порсь лоӧ дона да колана и сы понда, мый сылы бур кӧрымӧн лоӧ сливкиа уль йӧв да сы ради порсь кутас мунны ӧттшӧтш йӧла овмӧскӧд.
Сы понда ӧні став вын колӧ бергӧдны порсь видзӧм паськӧдӧм вылӧ да качество боксяньыс бурмӧдӧм вылӧ.
ПРӦСТӦЙ ДА КУЛЬТУРНӦЙ ПОРСЬЯС
Миян прӧстӧй порсьяс торъялӧны ляпкыд тушаӧн, кузь голя, джуджыд, ён кокъяса да векньыд задъя, тшӧть кузь, вывлань дзорвидзӧ.
Прӧстӧй порсьлӧн буретш да сэтшӧм местаяс быдмӧны, кодъяс шыбитчысьӧ начкигас. Яй сетан местаяс быдмӧны омӧля.
Прӧстӧй порсьяс кузя быдмӧны, сполнӧй яйын лоӧны сӧмын 2–3 арӧс кежлӧ да сійӧ кад кежлас тшӧгӧдӧмӧн кайӧ сьӧктаныс сӧмын 100–120 кг.
Прӧстӧй порсьяс «бекон» вӧчӧм вылӧ оз туйны.
Сэтшӧм порсь оз вермы сетны прӧдукция заграничаӧ петкӧдӧм вылӧ да оз вермы бура разрешитны яй вопрос.
Прӧстӧй порсьӧс бурмӧдны колӧ босьны культурнӧйӧс — породистӧйӧс.
Культурнӧй порсьяс пытшкысь миян условйӧын ёнджыка бур лоӧны — английскӧй ыджыд еджыд порсь (йоркширскӧй).
Тайӧ порсьяс торъялӧны: кузь тушаӧн, паськыд джуджыд морӧсъясӧн, паськыд спинаӧн да коскӧн гӧгрӧс бокъясӧн да кыз зад вывъясӧн. Юр абу дженьыд, паськыд плеша, гырысь синъяса, кузь паськыд пельяса.
Кокъяс абу кузьӧсь, паськыда сулалӧны, кучик вӧсньыд, кузь вӧсни тшӧтя. Гӧн еджыд, тайӧ порсьяслӧн бур яя мода.
Зэв ӧдйӧ быдмӧны, 9–12 тӧлысь кежлӧ сьӧктаныс кайӧ 160–240 кг-ӧдз. Бура тшӧгӧдӧм порсьяс кайӧны 400–500 кг-ӧдз.
Ӧти муртӧс содӧм вылӧ кӧрым колӧ 1½–2 мындаӧн этшаджык прӧстӧй порсьяс дорысь.
Сэк жӧ йоркширскӧй порсьяс зэв рӧдаӧсь да сетӧны шӧркоддьӧмӧн 12–14 порсьпиӧс ӧти тырсявлӧмын.
Прӧстӧй порсьясӧс кӧ тырсьӧдны йоркширскӧй рӧда айӧн, лоӧ метис (джынвыйӧ вира), кодлы прӧстӧй порсьсянь — мамсянь сетсьӧ сэтшӧм торъяс — бӧрйысьтӧмлун, висьӧмъяслы сетчытӧмлун, а батьсянь — ӧдйӧ быдмӧм, уна бур яй сетӧм да бура кӧрым вештӧм.
Метисъяс тырӧдз шогмӧны беконнӧй тшӧгӧдӧм вылӧ.
Сы понда порсь видзӧм паськӧдӧмын ми долженӧсь ёнджыка видзӧдлыны йоркширскӧй порсь паськӧдӧм вылӧ да тайӧ рӧднас прӧстӧй порсьӧс бурмӧдӧм вылӧ (метизацияӧн).
Партия 16 съезд вылын, Яковлев ёрт индіс, мый «порсь английскӧй рӧдысь да сылӧн метисъяс (ёна нин ме пыка сы вылӧ, мый тайӧ индӧмыс мунӧ метисъяслы), СССР-са НКЗ скӧт видзан институт даннӧйяс серти, 14 толысьӧн правильнӧя вердӧмӧн сетас яй 54 пудйӧдз, сэкъясӧ гырысь рогатӧй скӧт сійӧ кадӧн сетас сӧмын 14 пуд яй».
Мед видлавны, мыйяс сетӧны тшӧгӧдӧмӧн 18 тӧлысся прӧстӧй порсь, английскӧй да метис, вайӧдам сэтшӧм лыдпасъяс ӧти опытнӧй станцияысь (Носовскӧй):
| Рӧд | Ловъя сьӧкта килограммӧн | Лоӧма яй да салӧ, кг | 1 кг содӧм вылӧ муніс кӧрым кг-ӧн (сю вылӧ вуджӧдӧм). |
| Йоркширскӧй .... | 262,5 | 239,9 | 6,1 |
| Прӧстӧй меставывса .... | 123,0 | 101,0 | 11,3 |
| Метисъяс .... | 188,5 | 169,0 | 7,1 |
Тшӧгӧдӧм вылӧ метисъяс тырӧдз шогмӧны, а сы понда, кытчӧдз чистокровнӧй английскӧй порсьяс миян этша на, найӧс видзӧны сӧмын рӧд паськӧдӧм, бурмӧдӧм вылӧ. А меставывса порсьясӧс зэв регыдӧн позьӧ пӧртны метисӧ.
Татшӧм условйӧын колхозъяс бердын зэв ӧдйӧ вермасны лӧсьӧдны вузӧса порсь видзан фермаяс, ёна-нин бур да доходнӧй лоӧны вузӧса йӧла фермаяс бердын.
Порсь видзан фермаясын унджык энь порсь стада чукӧртӧны прӧстӧй бурмӧдтӧм порсьясысь. Но ай порсьяс колӧ лоны чистокровнӧй йоркширскӧй. Правильнӧя используйтӧмӧн, сійӧ вермас тырсьӧдны воӧн 40 порсьӧдз, да сэтшӧм ногӧн став быдтасыс ферма вылын лоӧ джынвыйӧ вираяс (
Порсьяслысь случнӧй пункт организуйтӧм.
Оланін. Случнӧй пункт организуйтны ёна бурджык лоӧ совхозын либӧ колхозын. Тан вермасны видзны порсьяскӧд ӧти оланінын, торъя жиръясын 2,25 м кузьтаӧн да 1,5 метр пасьтаӧн.
Кыдз вӧчсьӧ оланін порсьяслы, позьӧ аддзыны индӧдъясысь порсь видзӧм йылысь книжкаясысь. Кормушка мед вӧлі шарнир вылын, либӧ вердӧм бӧрын петкӧдлыны жырсьыс.
Ай порсьлы гуляйтӧм вылӧ обязательнӧ вӧчсьӧ йӧр не этшаджык 200–300 кв. метра ыдждаӧн. Тайӧ жӧ йӧрас ӧтлаӧдсьӧны энь порсьяскӧд.
Вердӧм да дӧзьӧритӧм. Вердны ай порсьӧс колӧ сідз, мед сійӧ вӧлі тыр пӧт, но эз тшӧг. Тшӧгӧм порсь омӧля заводитӧ тырсьӧдны, дышмӧ.
Буретшджык кӧрымӧн ай порсьлы лоӧ зӧр, ид, ӧтруб, картупель, свеклӧ, морков, уна сетны оз позь. Гожся кадын вына кӧрым кындзи сетны веж турун.
Норма серти вердігӧн ай порсьлы сетӧны сы мында жӧ кӧрым, кыдз и тыра порсьяслы. Кӧрым лыддьӧм позьӧ вӧчны водзиса таблица серти.
| Ловъя сьӧкта | Кӧрым сетӧм | |
| Кормовӧй единица | белок | |
| 115–131 кг | 1,7 | 0,16 |
| 131–147 „ | 2,0 | 0,19 |
| 147–164 „ | 2,2 | 0,20 |
| 164–180 „ | 2,4 | 0,22 |
| 180–197 „ | 2,6 | 0,23 |
| 197–213 „ | 2,8 | 0,25 |
| 213–229 „ | 3,0 | 0,26 |
| 229–246 „ | 3,2 | 0,28 |
Тырсьӧдан кадын тайӧ кӧрым бердӧ содтӧны 0,5–1 кг зӧр.
Вердны ай порсьӧс колӧ 3-ысь лун кежлӧ, ӧти кадын-часъясын, кӧрым ӧтмындаӧн сетӧмӧн. Юктавны час джын мысти вердӧм бӧрын.
Туся кӧрым сетчысьӧ лязӧдӧмӧн, неуна ваӧн кӧтӧдӧмӧн.
Ай порсьлы колӧ вольсавны быд лун сӧстӧм идзас. Весалӧм сідзжӧ нуӧны быд лун небыд тшӧткаӧн. Гожӧмын колӧ сійӧс мыськавны вежоннас ӧтчыд.
Порсьясӧс тырсьӧдӧм сідзжӧ мунӧ ки помысь, кыдз и мукӧд пемӧсъясӧс.
Ӧдйӧ быдмысь ай порсьясӧс тырсьӧдан удж вылӧ лэдзӧны арӧсӧн, ньӧжйӧ быдмысь — 16–18 тӧлыссянь, ӧдйӧ быдмысь энь порсьясӧс тырсьӧдны позьӧ 9–10 тӧлыссяӧс, ньӧжйӧ быдмысьясӧс — 12–15 тӧлысьӧн.
Порсьлӧн корсьысьӧм овлӧ быд 3–4 вежон мысти да нюжалӧ 12–36 часӧдз.
Окотаӧ воӧм порсьӧс вайӧдӧны йӧрӧ ай порсь дінӧ да сы бӧрти, кыдз сійӧс чеччыштлас ай порсьыс, пыр жӧ бӧр нуӧдӧны. Тырсялӧм вылӧ тырмымӧн лоӧ ӧтчыд чеччыштлӧм, ичӧтджык порсьясӧс тырсьӧдӧм вылӧ позьӧ вӧчны случнӧй станок.
Лунӧн ай порсьлы оз ков сетны 1 энь порсьысь уна, 6–7 лун мысти колӧ сетны шойччӧг.
Тырсьӧдӧмсӧ гижалӧны торъя ведомосьтӧ, нига помас содтӧм форма серти.
Ай порсьӧс вӧдитӧны 5–7 арӧсӧдз. Сы бӧрти лоӧ зэв нин сьӧкыд да бракуйтчысьӧ. Энь порсьяс тырсьӧдавсьӧны сэтчӧдз, кытчӧдз вомас лоӧ пиньыс. Векджык пӧльзуйтчӧны 5–6 арӧсӧдз. Медъёна порсялӧ 2–4 арӧсъясын.
ПЛЕМЕННӦЙ ПОРСЬӦС ДӦЗЬӦРИТӦМ ДА ПОРСЬ ПИЯНӦС БЫДТӦМ
Порсь новлӧдлӧ тырсӧ 100–127 лун, шӧркоддьӧм 114 лун, том порсьяс регыдджык.
Порсьӧс тырсялӧм бӧрас вердны колӧ сідзи, мед эз омӧльтчы, но и эз тшӧг. Тшӧгӧм порсь вайӧ слаб пиянӧс.
Кӧрым норма серти сетчысьӧ сы мындаӧн жӧ, кыдз и ай порсьяслы вылын вайӧдӧм таблица серти. Медбур кӧрымӧн налы лоӧны — зӧр, ид, ӧтруб, пуӧм картупель, морков, свеклӧ, веж кӧрым, йӧв. Сы кындзи сетчысьӧ лы пызь да мел. Гожӧмын порсьяслы колӧ ветлӧдлыны пӧскӧтина вылын.
Примернӧй лунъя сетӧм порсь вылӧ, 130 килограмм сьӧктаӧн, тырсялӧм мысти воддза джынъяс, лоӧ сэтшӧм:
| Вына кӧрым .... 1½ кг |
| Сливкиа уль йӧв .... 5 кг |
| Пуӧм картупель .... 3½ кг |
| Жуг .... 800 г |
Пиянасян дорланьыс васӧд кӧрым чинтӧны да содтӧны вынаӧс.
Пиянасьтӧдз тӧлысь войдӧр порсьӧс сувтӧдӧны торйӧн кос да шоныдінӧ.
Рӧдитӧм мунӧ 2–6 часӧдз. Рӧдитчӧм порсь пиянлысь вундӧны гӧгсӧ, весалӧны вом пытшкӧссӧ нильӧгысь, тушасӧ чышкӧны идзасӧн либӧ небыд рузумӧн да пуктӧны найӧс кӧрзинаӧ. Кӧрзина пыдӧсас пуктыны небыд вольӧс.
Порсьлысь няйтсӧ петӧм мысти колӧ пыр идравны, мӧдногӧн сійӧс вермас сёйны да велалас порсь пиянсӧ сёйны. Ставсӧ рӧдитӧм бӧрын, порсьпиянӧс велӧдӧны нёнь бердас.
Воддза лунъясас мамсӧ вердӧны умереннӧя, неуна сетӧны сливкиа уль йӧв, зӧр пызь сорӧн. Водзӧ кӧрым ньӧжйӧникӧн содтысьӧ. Кӧрым лоӧ сэтшӧм жӧ, мый и тыра порсьлы, но мӧд порцияӧн. Например нёньӧдысь порсьлы, кодлӧн сьӧктаыс 130 кг, дас пияналы позьӧ сетны лун кежлӧ та мында:
| Вына кӧрым .... 3 кг |
| Пуӧм картупель .... 5 кг |
| Сливкиа уль йӧв .... 3 кг |
Порсьпиян быдтӧм требуйтӧ ёна тӧждысьӧм да вниманньӧ. Порсьпиянӧс мам улас колӧ видзны 6–8 вежон. Воддза кык вежонсӧ куш мам йӧв вылас олӧны. 3-ӧд вежонсянь велӧдӧны свежӧй мӧс йӧв дінӧ, первой 200 граммӧдз да 6-ӧд вежон кежлӧ воӧдӧны 600 г.
Йӧв сетсьӧ пузьӧдӧмӧн, 4-ӧд вежонсянь велӧдӧны туся кӧрым бердӧ, 100 г-сянь заводитӧмӧн.
Мам бердсьыс торйӧдӧм бӧрын порсьпиянлы свежӧй йӧв вежӧны сливкиа уль йӧлӧн, кодӧн вердӧны 6–8 тӧлысьӧдз. Кӧрым колӧ сетны сы мында, мед найӧ быдмисны, но эз тшӧгны.
Индӧм кӧрым кындзи порсьпиянлы лунӧн сетсьӧ 4–8 г мел да сетӧны кодйысьны тойӧм шомын да муын.
Кык тӧлысьӧдз кӧрым сетсьӧ шонтӧмӧн.
Коймӧд тӧлыссянь позьӧ вердны уна полӧс кӧрымӧн.
Кӧрым колӧ сетны 4-ысь суткиӧн.
Порсьпиянӧс вердігӧн ёна нин сӧстӧма вӧдитны дозмук да кӧрым. Мӧд ногӧн зэв регыд висьмӧны мытӧн. Асьнысӧ порсьпиянӧс колӧ видзны сідзи жӧ сӧстӧма. Найӧс колӧ мыськавны да весавны, но сійӧс колӧ вӧчны зэв видзчысьӧмӧн, мед не прӧстудитны.
Оланін колӧ лоны шоныд, кос да югыд.
3–4 толыссянь ай порсьпиянӧс торйӧдӧны энь порсьпиянысь, 3 толыссянь позьӧ и колӧ лэдзны пӧскӧтина вылӧ.
Рӧд вылӧ бӧрйысьӧны медбур пияныс. Бракуйтӧм ай пиянсӧ 4–6 тӧлыссянь кодзӧны.
ПЛЕМЕННӦЙ ПОРСЬ ВИДЗАНІНЪЯС — РӦСАДНИКЪЯС
Меставывса порсьӧс бурмӧдӧм вылӧ колӧ видзны ӧти бур рӧда — чистокровнӧй ай порсьясӧс. Сӧмын чистокровнӧй йоркширскӧй ай порсь бура сетӧ бурлун сійӧ рӧдлысь. Сысянь да меставывса порсьсянь лоӧ метис — полукровка, коді торъялӧ зэв дона качествоясӧн быдтӧм вылӧ да тшӧгӧдӧм вылӧ.
Оз быд чистокровнӧй порсь ӧтмоз сет бур племеннӧй пиянӧс. Найӧс колӧ босьтны сідзжӧ бӧрйӧмӧн. Племеннӧй материал бӧрйӧм зэв ответственнӧй удж, коді требуйтӧ тӧдӧмлун. Сы кындзи чистокровнӧй культурнӧй стадо колӧ мыйкӧ ыджда костъясӧн тыртны выль пемӧсъясӧн, кыдз порсьяс, кодъяс маті рӧдствоын, зэв кокньыда вежсьӧны, рӧдыс вошӧ. Сэк найӧ ловӧны посньыдӧсь, висьлӧсӧсь да быдтасъяс лоӧны омӧльӧсь.
Племеннӧй стадаяс тыртӧм колӧ нуӧдны медбур пемӧсъясӧн, медбур стадаясысь вайӧмӧн.
Племеннӧй стадаяс видзӧм колӧ пуктыны образцовӧя — сы серти колӧ велӧдчыны пемӧсъясӧс видзны, а сы кындзи нуӧдны став колана племеннӧй гижӧмъяс.
Племеннӧй чистокровнӧй стадаӧс видзӧм ёна сьӧкыдджык да сложнӧйджык, прӧстӧй порсь дорысь, кодӧс пыртӧны тшӧгӧдӧм да стадо паськӧдӧм вылӧ.
Сы понда племеннӧй чистокровнӧй стадаяс видзсьӧны торъя племеннӧй рӧсадникъясын.
Сэтшӧм рӧсадникъяс колӧ организуйтны сы мында, мед ай порсьяс тырмисны став колхозса да мукӧд порсьяслы. Матысса жӧ кадӧн татшӧм рӧсадникъяс колӧ организуйтны быд районын.
Рӧсадникын медэтша колӧ лоны 5–10 энь, 1–2 ай да на бердӧ посни порсьяс. Тайӧ рӧсадникъясыс мед сетісны чистокровнӧй йоркширскӧй ай порсьясӧс став порсь видзан фермаяслы да случнӧй пунктъяслы, а эньяссӧ выль рӧсадникъяс организуйтны.
Татшӧм рӧсадникъяс организуйтчысьӧны совхозъяс либӧ колхозса порсь видзан фермаяс бердын.
Районнӧй рӧсадникъяс тыртӧны энь порсь материалнас Областнӧй рӧсадникысь босьтӧмӧн.
Сэтшӧм ногӧн порсь видзӧм паськӧдӧм медсясӧ колӧ мунны колхозса порсь видзан фермаяс пыр.
Быдтасыс тайӧ фермаясын колӧ метисъяс, племеннӧй рӧсадникса ай порсьсянь лоӧмъяс.
ЫЖЪЯС БУРМӦДӦМ
Войвывса ыжъяс. Став уна сикас ыж рӧдысь Войвыв крайын паськӧдӧны меставывса дженьыд бӧжа ыж, вурун да яй босьтӧм вылӧ. Тайӧ ыжъяс сетӧны кокньыд, шоныд да ён ыж ку. Вурун мунӧ гынкӧм чулкияс, кепысьяс да чорыд ной вылӧ. Вурун во гӧгӧрӧн шедӧ 1,5–2 кг. Тайӧ ыжъяслӧн ловъя сьӧкта 40 кг гӧгӧр, а межъяслӧн 57 килограммӧдз.
Ярославскӧй, Тверскӧй да Костромскӧй районъясын паськалӧма войвыв ыж сикас, романовскӧй ыж. Сійӧ бурӧн лыддьысьӧ сы понда, мый сетӧ медбур ыж ку, топыд, но вӧсньыд эжа, кокньыд небыд гӧна, руд рӧма, кудрияса. Сы кындзи тайӧ ыжъяс зэв ыджыд рӧдаӧсь, векджык сетӧны 2–3 баля, а зэв тшӧкыда 5–6, весиг 8. Ловъя сьӧкта тайӧ ыжъяслӧн неуна вылынджык меставывса ыжъясысь. Тайӧ ыж вермас бурмӧдны меставывса ыжӧс.
Ыж видзӧм бурмӧдӧм. Ыжлысь качество бурмӧдігӧн медвойдӧр колӧ тӧждысьны сы йылысь, мед лӧсьӧдны бурджык олан условйӧ: ӧнія кадӧдз некутшӧм вниманньӧ эз вӧв пуктӧма ыжӧс видзӧм вылӧ. Ыжъяс, кыдз и мукӧд пемӧсъяс, требуйтӧны бур оланін, вердӧм да бур дӧзьӧр. Оланін ыжъяслы колӧ шоныд, — 7–8 градус гӧгӧр, а баляяслы 12° гӧгӧр, сы понда колӧ бура сюявны, кык пӧвста ӧдзӧсӧн, ӧшиньӧн да шоныд пӧтӧлӧкӧн. Ӧти ыж вылӧ ыджда пуктысьӧ 1 кв. метра. Сӧмын мед эз вӧв оланін пӧдтан пӧсь да васӧд, сы понда колӧ лӧсьӧдны труба, ва кыскан канава да сетны кос вольӧс. Ӧшиньяслӧн югдӧдан площадь колӧ лоны не этшаджык 1⁄15 юкӧнысь джодж площадьсьыс.
Ыжъясӧс вердӧм сідзжӧ колӧ бурмӧдны. Бур посни турун кындзи позьӧ сетны идзас, пувыв турун, сы кындзи бур сетны — зӧр, жмык, ӧтруб, корнеплодъяс, силос. Нюрвыв турун ыжлы оз туй. Уна-ӧ колӧ сетны кӧрым, кутшӧм ыжъяслы, позьӧ бура лӧсьӧдны кормовӧй единица серти, кыдзи мукӧд пемӧсъяслы:
| Сьӧкта | тыртӧм ыжъяслы да кодзӧм межъяслы | тыраяслы | нёньӧдчысьяслы |
| 40 кг | 0,6 корм. единица | 0,8 к. ед. | 1,3 к. ед. |
| 50 „ | 0,8 „ „ | 1,0 „ | 1,4 „ |
| 60 „ | 0,9 „ „ | 1,1 „ | 1,6 „ |
| 70 „ | 1,0 „ „ | 1,2 „ | 1,8 „ |
Турун вылӧ бергӧдӧмӧн лыддьысьӧ, мый бур ыжлы колӧ бур турун 1⁄24 юкӧн мында ловъя сьӧкта сертиыс. Межлы, тырсьӧдігъясӧн колӧ сетны 600–800 грамм зӧр. Вердны ыжъясӧс колӧ 3-ысь суткиӧн да 2-ысь юктавны. Зэв ыджыд коланлун ыжъяслы пӧскӧтинаын. Бурджык пӧскӧтинаӧн лоӧ — веретя видзьяс да джуджтасін бокъяс. Зэв уна ыж кулӧ ков висьӧмӧн, кодӧн висьмӧны медъёна васӧд пӧскӧтинавывса сулалан ваӧн. Сы понда ыж видзӧм вермас паськавны сӧмын сэк, кор лоӧ торйӧдӧма торъя кос пӧскӧтина.
Ыж бурмӧдӧмын зэв ёна тӧдчӧ межлӧн качество да тырсьӧдӧмсӧ организуйтӧм. Межӧс и ыжӧс тырсьӧдӧм вылӧ лэдзны оз позь арӧн-джынйӧдз, кыкнаныс мед вӧліны здоровӧсь да бура сӧвмӧмаӧсь. Вӧля вылын тырсьӧдігӧн межлы сетчысьӧ 40 ыж, а ки помысь 80-ӧдз. Ки помысь тырсьӧдӧм сідзжӧ лоӧ ёна бурджык вӧльнӧй дорысь, кыдз и мукӧд пемӧсъяслы. Бурджык межъясӧс бӧрйӧм бӧрын кольӧмъяссӧ 3 тӧлысяӧн колӧ кодзавны.
Ыж тырсӧ новлӧдлӧ 5 тӧлысь. Баляасьӧм бурджык лӧсьӧдны тулыс кежлӧ. Баляяс пӧткӧдчӧны мам йӧлӧн да ӧти тӧлыссянь заводитӧны нин сёйны турун. 3 тӧлыссянь вердӧны кыдз гырысьяссӧ. Бурджыка быдмӧм вылӧ бур сетны 100–200 грамм дрӧбитӧм зӧр либӧ жмык.
Племеннӧй рӧсадникъяс. Коми обласьтын совхозъясын да колхозъясын эм кымынкӧ племеннӧй рӧсадник романовскӧй ыжъясӧн. Ыжъяс вӧлі вайӧдӧмаӧсь сӧмын 1926 воын, сы понда удж абу на сэтшӧма паськалӧма. Ыжъяс сетӧма совхозъяслы да колхозъяслы сэтшӧм условйӧӧн, мый найӧ во мысти долженӧсь сетны сы мында жӧ ыж, мында босьтлісны — мӧд колхозлы (райколхозсоюз индӧм серти), выль рӧсадник организуйтӧм вылӧ. Сійӧ вӧчсьӧ сы понда, мед не разӧдны сійӧ ыжъяссӧ, организуйтны рӧсадникъяс, кодъяс эськӧ вермисны отсавны век выль и выль колхозъясӧ паськӧдны да сетны межъясӧс случнӧй пунктъяс вылӧ. Колхозъяс, кодъяс кӧсйӧны уджавны племеннӧй ыж вӧдитӧм вылын, вермасны шыӧдчыны районнӧй видз-му юкӧдӧ либӧ райколхозсекцияӧ романовскӧй ыж босьтӧм вылӧ.
Романовскӧй ыжъясӧс долженӧсь видзны торйӧн мукӧд ыжъясысь, ӧтлаын видзны мукӧд ыжъяскӧд оз позь.
Романовскӧй ыжъясӧс пыр колӧ бӧрйыны, омӧльяссӧ бракуйтавны. Бӧрйӧм колӧ нуӧдны быд во, зоотехник индалӧм серти. Сэки колӧ тӧдны сэтшӧмторъяс:
Романовскӧй ыжъяс омӧля бӧрйӧм ради, тырмытӧма вердӧм да уна пиян вайӧм вӧсна тӧдчӧ рӧдыслӧн йывмӧм. Сійӧ тӧдчӧ татшӧм признакъяс серти: вӧсньыд кок лыясыс, чужӧм бокъясыс, пырыштӧм юр лыа, кузь вӧсни сьыліа, кузь кокъяса, лядьвейясыс омӧль сӧнаӧсь, кучикыс вӧсняммӧ, шоч чикыля вуруна, рушку вывсӧ омӧля тупкӧма. Сы кындзи сюръясыс нелючки быдмӧны, пырӧны небыд местаас сьыліас да юрбӧрас.
Мукӧд нежнӧйджык межъяслӧн и вуруныс ёна нежнӧйджык, ёнджыка пука (72%-ӧдз ). Тайӧ вурун ёнджыка шогмӧ печкӧм вылӧ. Гын кӧмкот вылӧ оз туй. Полушубокъяс татшӧм ыж куысь лоӧны зэв мичаӧсь, но регыд гӧныс усьӧ.
Сэтшӧм нежнӧй ыжъяс (да межъяс), кыдз племеннӧйяс оз туйны да вермасны кольны сӧмын яй, вурунӧн пользуйтчӧм вылӧ. Романовскӧй ыжъясӧс бӧрйигӧн босьтны грубӧйджыкъяссӧ.
Нормальнӧй романовскӧй ыжъяс кутӧны сэтшӧм признакъяс: а) бӧчка модаа туша (дженьыд гырка да кыз), крута лэччан ордлыа, веськыд да паськыд мышку выла; б) неыджыд юра, паськыд кос, неуна гӧрба ныра, пельяс ёсь йылаӧсь да сулаланаӧсь; в) бӧж кузь 9-сянь 14 см-ӧдз, еджыд пятнаястӧм; г) чужӧм да кокъяс тупкысьӧмаӧсь сьӧд да чорыд вурунӧн; д) туша, голя да лямка тупкысьӧма топыд, тшӧкыд вурунӧн, югыдруд рӧма, мышку вывті гӧлубӧйлань муныштӧ. Межъяс сюраӧсь и сюртӧмӧсь, сюр мед оз личкы голя вылӧ. Энь ыжъяс сюртӧмӧсь, сьӧктаӧн межъяс 48 кг, ыжъяс 40 кг. Вогӧгӧрся вурун 1,6-сянь 2,4 кг-ӧдз межъяслӧн да 1,2-сянь 2 кг-ӧдз ыжъяслӧн.
Тайӧ признакъясас и колӧ кутчысьны рӧд паськӧдӧм вылӧ бӧрйигӧн. Племеннӧй межӧс бӧрйигӧн сы кындзи колӧ мед: а) юр вӧлі неыджыд, но пельяс костӧдыс паськыд, кузь да векни юра меж оз туй племеннӧй вылӧ. Туша ставнас кузьта ногыс колӧ лоны паськыд. Кокъяс, кыдз водз, сідз и бӧр колӧны веськыдӧсь. Рушку мед абу ӧшӧдчӧма. Межъясӧс лэдзны тырсьӧдалӧм вылӧ арӧн-джынйӧнсянь 5 арӧсӧдз.
Племеннӧй рӧсадникъясын вердӧм да видзӧм дерт колӧ лоны бур.
Ыж видзӧм колхозъясын колӧ ёна паськӧдны. Сӧмын колхознӧй стадаын ыж видзӧм верман пуктыны культурнӧя (пӧскӧтина бурмӧдӧм, стада бӧрйӧм, правильнӧя вердӧм да с. в.), сэн эм верманлун сувтӧдны специальнӧй уджалысьясӧс, торйӧдны лудын оланін, стрӧитны ыж гид да с. в.
Ыжъяс ӧтлаалӧм устав серти мунӧ сӧмын коммунаясын; с/х артельясын колхозникъяс киын ыж видзӧм содтӧмкӧд тшӧтш сідзжӧ ньӧжйӧникӧн колӧ лӧсьӧдны ӧтувъя ыж стада.
Медвойдӧр колхозъяслы колӧ лӧсьӧдны межъяс, случнӧй пунктъяс организуйтӧмӧн.
Колхозын ыж видзӧм вермас лоны пуктӧма правильнӧй туй вылӧ да план серти паськӧдӧма.
