КӦРЫМ СИЛОСУЙТӦМЫН ОТСӦГ
Водзкыв
Кӧрым силосуйтӧм кузя коми кыв вылын ӧнӧдз на эз вӧв некутшӧм нига. Тайӧ нигасӧ Рейнлысь лэдзам медводдза отсӧг кӧрым силосуйтысьяслы.
Кӧрым силосуйтӧмлӧн значенньӧыс кормӧвӧй база лӧсьӧдӧмын вывті ыджыд. «Силос — трактор скӧт видзӧмын», — тадзи шуӧны ӧткымынъяс силос йылысь.
Коми обласьтын колян воясӧ кӧрым силосуйтӧм вель ёна нин паськаліс, эмӧсь гырысь успехъяс. Сӧмын сійӧ абу на тырмымӧн.
Миян мог паськӧдны кӧрым силосуйтӧмсӧ сэтшӧмӧдз, медым силос кӧрым вӧлі тырмымӧн став скӧтыслы и медводз йӧла скӧтлы. Миян колӧ бур силос, а мед лӧсьӧдны бур силос, колӧ тӧдны силос вӧчан техникасӧ, колӧ тӧдны, кутшӧм стрӧйбаяс, гуяс колӧны, медым артмис бур, чӧскыд, уна пӧтӧса силос.
Тайӧ нигаыс гӧгӧрвоана кывйӧн висьталӧ сы йылысь.
Чайтам, быд колхозын, совхозын, ӧтка гӧля-шӧркодя олысьяс киын, тайӧ нигаыс отсалас овладейтны силос вӧчан техникаӧн, отсалас разрешитны кӧрмӧвӧй проблема, а сідзкӧ и социалистическӧй скӧт видзан проблема разрешитӧм йылысь партиялысь да правительстволысь шуӧмъяссӧ, индӧдъяссӧ олӧмӧ пӧртны.
Редактор.
СИЛОСЛӦН КОЛАНЛУН
Скӧт видзӧм миян странаын абу на сэтшӧма паськалӧма, кутшӧма эськӧ вӧлі колӧ аслас коланлун серти. Сійӧ лоӧ медъёна сы понда, мый миян му-видз овмӧсын абу бура лӧсьӧдӧма кӧрым база.
Гожӧмын миян пемӧсъяс олӧны тшыг нисьӧ пӧт омӧлик лӧсьӧдтӧм пӧскӧтинаяс вылын, а тӧлын пӧткӧдчӧны ёнджыка сьӧкыд, ичӧт пӧтӧслуна кӧрымӧн, кыдзи идзас, жуг, бурджык пыдди кор эм турун.
Вына кӧрымъяс (жмых, ӧтруб, няньяс) миян пемӧсъяс оз аддзывны ньӧти, либӧ сетыштлӧны зэв этша. Зэв шоча пемӧсъяс аддзывлӧны лиа кӧрым (свеклӧ, морков, галан, турнепс, картупель, му выв груша, тыква, скӧт арбуз). Кутшӧмкӧ районъясын мыйкӧ мында скӧтлы сетыштлӧны лиа кӧрым: сахарнӧй заводысь — свеклӧ шыбитас, крахмал заводысь картупель шыбитас, вина вӧчан заводысь нянь раб.
Зэв гӧгӧрвоана, мый татшӧм кӧрымӧн скӧт оз вермы бурмыны ни паськавны. Бур вердастӧг он вермы виччысьны колана продукция — йӧв, яй, кучик, вурун да с. в.
Йӧла скӧт бурмӧдӧм, паськӧдӧм вылӧ миян видз-му овмӧсын колӧ лӧсьӧдны кӧрым база: видзьяс да пӧскӧтинаяс бурмӧдны, паськӧдны турун да корнеплод кӧдзӧм, кӧрым силосуйтӧм да.
Кӧрым силосуйтӧм — выльджык тор миян страналы, а сы понда и колхозникъяслы, гӧля-шӧркодя олысь крестьяналы зэв омӧля тӧдана.
Миян нигалӧн мог — сетны практическӧй индӧдъяс кӧрым силосуйтӧм йылысь, кыдз сійӧс вӧчны, кыдз вердны, кыдз лӧсьӧдны силоснӧй стрӧйба коллективнӧй овмӧсъяслы да с. в.
МЫЙ СІЙӦ СИЛОСЫС
Силос — кыв англичанаяслӧн. Тайӧ кывйӧн шуӧны шоммӧдӧм кӧрым. Унаысь тайӧ кывйӧн шулӧны кӧрым видзан местасӧ (башняяс, гуяс).
Кыдзи сёйӧм вылӧ шоммӧдӧны капуста, мукӧд пӧлӧс пуктасъяс, плодъяс, сідз жӧ кӧрым вылӧ позьӧ шоммӧдны уна пӧлӧс веж турунъяс, плодъяс да корнеплодъяс.
Торъялӧ сійӧн, мый силосуйтігӧн оз пуктыссьы ни сов, ни мукӧд пӧлӧс торъяс, кодъяс видзӧны тшыкӧмысь, ни ва (кыдзи вӧчлывлам ӧгурчи солалігӧн).
Кӧрым силосуйтӧм — сійӧ лоӧ веж турунъяс, васӧд кӧрымъяс да мукӧд пӧлӧс му выв быдтасъяс шоммӧдӧм. Сійӧ шоммӧмыс лоӧ синмӧн аддзытӧм ловъяс отсӧгӧн, кодъяс шусьӧны йӧвшом бактерияясӧн. Тайӧ сійӧ жӧ бактерияяс, кодъяс йӧв пӧртӧны шомйӧлӧ.
Шоммӧдігӧн кӧрымын артмӧ йӧвшом, зэв бур йӧзлы и пемӧсъяслы. Но колӧ тӧдны, мый мукӧд условйӧясын, колана йӧвшом бактерияяс кындзи, веж кӧрым шоммӧдігӧн вермӧ лоны и мукӧд пӧлӧс вреднӧй синмӧн аддзытӧм ловъяс — бактерияяс, маслянокислӧй да уксуснокислӧй шомӧн шоммӧдысьяс. Маслянокислӧй шомӧн кӧрым нильзьӧ, лоӧ лёк дука, а уксуснокислӧй шомӧн вывті ёна шоммӧ. Кыкнан шомнас кӧрым тшыкӧ.
Миян мог силосуйтігӧн — отсавны паськавны силосуйтан торъяс пытшкын йӧвшом бактерияяс, видзчысьны вреднӧйясӧс паськӧдӧмысь. Сы вылӧ пӧльзуйтчӧны природнӧй особенносьтъяснас, бактерияяснас. Сійӧ сэтшӧм, мый уксуснокислӧй бактерияяслы паськалӧм вылӧ колӧ уна сынӧд да бурджыка овмӧдчӧны 25–35° температураын Цельсий серти.
Маслянокислӧй бактерияяс паськалӧны этшаджык сынӧдӧн, но 35–40° температураын Цельсий серти.
Температура кӧ улынджык 25 градусысь да вылынджык 40 градусысь, уксуснокислӧй да маслянокислӧй бактерияяслы абу бур. Йӧвшом бактерияяслы мӧдарӧ, вреднӧй бактерияяс серти, оз ковмы сынӧд да бура рӧдмӧны 15–55° температураын Цельсий серти. Сы понда, силосуйтана пытшкысь вермам кӧ топӧдӧмӧн бурджыка сынӧдсӧ вӧтлыны да лэдзны температуралы кайны 15–25 градусӧдз Цельсий серти, либӧ вылынджык 40-сянь 55 градусӧдз, сэк ми отсалам паськавны силос пытшкын медъёна йӧвшом бактерияяслы да босьтам бур пӧлезнӧй кӧрым. Силосуйтан торъяс пытшкысь он кӧ бура вӧтлы сынӧдсӧ да температураыс каяс 25–40 градусӧдз Цельсий серти, сэк ёна рӧдмасны уксуснокислӧй да маслянокислӧй бактерияяс; кӧрым тшыкӧ — сісьмас да лоӧ лёк дука.
Бур кӧрым артмас сы серти, кутшӧма ми силосуйтігӧн лӧсьӧдам условйӧ йӧвшомӧн шоммыны, а не мукӧд сикасӧн. (Видзӧд таблица 7-ӧд лб.-ысь).
| Шоныдлӧн градус Цельсий серти | Силосӧ сынӧдлӧн пыран ыджда | Кутшӧм шом вевттьӧ силоснӧй кӧрымын индӧм температураын | Кутшӧм силосуйтӧм мунӧ | Кӧрымлӧн качество |
| 55 50 45 40 | Кыдз позьӧ этша пырӧм | Йӧвшом | Пӧсьӧн силосуйтӧм | Шогмана силосуйтӧм кӧрым |
| 35 | Этша пырӧм | Маслянокислӧй | — | Тшыкӧм кӧрым |
| 30 25 | Тырмымӧн пырӧм | Уксусшом | — | Тшыкӧм либӧ зэв омӧль кӧрым |
| 20 15 | Самӧй этша пырӧм | Йӧвшом | Кӧдзыдӧн силосуйтӧм | Медбур силосуйтӧм кӧрым |
| 10 5 0 | Тыр пырӧм | Сісьмӧм | — | Тшыкӧм либӧ зэв омӧль кӧрым |
Кӧрым силосуйтӧм 15–25 градус температураын Цельсий серти шусьӧ кӧдзыдӧн силосуйтӧм, а 40–55° — пӧсьӧн силосуйтӧм.
КӦРЫМ СИЛОСУЙТӦМЛӦН КОЛАНЛУНЫС
Силосуйтӧмын эм уна буртор мукӧд ногӧн кӧрым лӧсьӧдӧм да видзӧм серти, сы вӧсна лоӧ возможносьт:
1. Лӧсьӧдны васӧд сочнӧй кӧрым кос поводдяысь повтӧм быдтасъясысь сэтшӧм районъясын, кӧні васӧд быдтасъяссӧ, кыдз корнеплодъяс, он вермы вӧдитны, либӧ зэв делӧ климат сертиыс.
2. Чукӧртны да видзны гырысь кӧрым запасъяс шыбитасъясысь, кодъяс силосуйттӧг омӧля либӧ ньӧти оз мунны кӧрым вылӧ, кыдз: корнеплод да картупель коръяс, подсолнечник шляпаяс, кукуруза идзас, свеклӧ да картупель шыбитасъяс заводъясысь да с. в.
3. Лӧсьӧдны бур кӧрым кутшӧмсюрӧ турунысь, кодъяс омӧля мунӧны кӧрым вылӧ: камыш, эжӧр, уна пӧлӧс ёг турун да с. в.
4. Видзны кӧрым, коді эськӧ силосуйттӧг вермис вошны: турун, кодӧс поводдя понда он вермы косьтыны, арся ӧтава, кынмӧм картупель да корнеплодъяс.
5. Лӧсьӧдны бур сочнӧй кӧрым сэтшӧм быдтасъяслысь, кодъяс мӧд ногӧн оз вермыны лоны васӧд кӧрымӧн: кукуруза, подсолнух, сорго да мукӧд кӧдзӧм турунъяс.
6. Лӧсьӧдны уна бур кӧрым шырӧм рудзӧг идзасысь, жугйысь, омӧль турунысь сорӧн силосуйтӧмӧн васӧд кӧрымкӧд, кыдз тыква, коръяс, корнеплодъяс, картупель да свеклӧ шыбласъяс.
7. Видзны сы мында жӧ материалысь унджык кӧрым, быд мӧд нога гӧтӧвитӧм дорысь. Босьтны кӧ, шӧркоддьӧм урожай гектарысь бобӧнянь, люцерна, либӧ зӧр сора вика 10 тонна, сэтысь лоӧ унапырысь 2,5 тонна кос турун, либӧ 1000–1200 кӧрмӧвӧй единица. Сійӧ жӧ 10 тонна веж турун силосуйтӧмӧн сетас не этшаджык 9 тоннаысь силосованнӧй кӧрым либӧ 1350 кӧрмӧвӧй единица гӧгӧр.
Мӧд индӧд: шӧркоддьӧм урожай косьтытӧм кукурузалӧн, Шӧр Волгаса краевӧй опытнӧй станция индӧдъяс серти, лоӧ 16 тонна гӧгӧр.
Косьтӧмӧн тайӧ урожайысь артмӧ 2,5 тонна гӧгӧр кӧрым (15% веж турун сьӧктаысь), либӧ 1075 кӧрмӧвӧй единица. Силосӧн тайӧ урожайыс сетӧ 14,4 тонна кӧрым (90% веж турун сьӧктаысь), либӧ 2016 кӧрмӧвӧй единица. Пӧшти кык мында унджык.
8. Силосованнӧй кӧрым бурджыка сетӧ пӧтӧслун сійӧ жӧ кос кӧрым дорысь.
9. Бура вӧчӧм силос, кыдз консерв закупоритӧм банкаын, олӧ воясӧн да зэв этша воштӧ пӧтӧслунсӧ, сэн жӧ куйлӧм кос турун ӧти воӧн воштӧ 30-40% пӧтӧслунсӧ.
10. Силос вылӧ турун идралігӧн зэръяс оз тӧдчыны кӧрым качество вылӧ, а кос турун вылӧ идралігӧн зэра поводдя дзикӧдз вермӧ тшыкӧдны кӧрымсӧ.
СИЛОС КЫДЗ КӦРЫМ
1. Бур силосуйтӧм кӧрым лӧсьыда вермӧ вежны васӧд кӧрымъяс, кыдз корнеплодъяс, картупель, мукӧд му выв быдтасъяс, весигтӧ веж турун.
2. Силос бобӧнянь сикас турунысь, кӧні уна белок, ёна кокньӧдӧ вына кӧрым сетӧмын.
3. Пӧскӧтинаяс вылын кӧрым судзсьытӧм дырйи силос зэв бура вермӧ вежны веж кӧрым пемӧсъяслы.
Сідзкӧ силос оз лэдз йӧвлы чинны водз тулысын, куш пӧскӧтина вӧсна, либӧ гожӧмын, кор пӧскӧтина вылын кӧрымыс этша.
4. Силос ёна йӧв содтӧ, лыддьысьӧ йӧв вӧтлысь кӧрымӧн. Сэк жӧ силос оз сӧмын йӧв содты, но и сьӧктасӧ мӧслысь.
5. Силосӧн вердігӧн йӧлыс бурмӧ сэтшӧмӧдз, мый заграничаын тшӧктӧны сэтшӧм йӧвсӧ вердны кагаяслы да висьысьяслы. Силос кӧдзӧм турунысь, кукурузаысь, подсолнушкоысь либӧ тыкваысь вердчысьӧ, кор йӧв колӧ заводӧ медбур сорт вый вӧчӧм вылӧ да голландскӧй сыр вылӧ.
6. Яй, силосӧн вердігӧн, лоӧ вывті бур.
7. Немечьяс индӧмъяс серти, силос вердӧм чипанъяслы тӧдчӧ найӧ тӧвся колькъялӧмын.
СИЛОСУЙТАН БЫДТАСЪЯСЛЫСЬ ВЕРДАНА БУРЛУНСӦ МУКӦД КӦРЫМЪЯСКӦД СРАВНИВАЙТӦМ
Медым тӧдмавны, уна-ӧ колӧ вердны ӧти пӧлӧс кӧрым мӧд пӧлӧс кӧрымкӧд вежигӧн, сійӧ кӧрымъяслысь колӧ тӧдны вынсӧ либӧ, кыдз шуӧны, вердана бурлунсӧ. Сы ради став пӧлӧс кӧрымсӧ видлалӧны зӧр серти. Ӧти килограмм зӧр либӧ зӧр пызь босьтсьӧ ӧти кӧрмӧвӧй единица пыдди, а ӧти килограмм зӧр вын серти и кутам донъявны мукӧд кӧрымсӧ.
Сы кындзи, кӧрым донъялігӧн зэв ёна колӧ тӧдны, кутшӧм веществояс эмӧсь медуна тайӧ кӧрымын да кутшӧма сійӧ веществоясыс мунӧны пӧльза вылӧ пемӧсъяслы. Тӧдам, мый ставыс, мый пуксьӧ быдман либӧ тшӧгӧдан пемӧс яйӧ, босьтсьӧ сійӧ кӧрымъясысь, кодӧс сійӧ сёйӧ. Сы понда зэв колана, мед кӧрымын вӧліны сійӧ жӧ торъяс, кодъяс пырӧны пемӧс яйӧ, да мед эськӧ сійӧ торъясыс кӧрымас вӧліны сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧн ёнджыка мунӧ пӧльза вылӧ. Сійӧ пӧткӧдан торъясыс быдмана кӧрымын овлӧны куим группа.
1-я группа — белокъяс, либӧ азота торъяс, шусьӧ сідз сы понда, мый найӧ пытшкӧ пырӧ азот. Белокъяс лоӧны медколана юкӧнӧн кӧрымын. Белок уна лоӧ пемӧсъяс яйын; белокысь жӧ лоӧ рысь, йӧв, кольк. Белок судзсьытӧм кӧрымын ёна тӧдчӧ пемӧсъяс дзоньвидзалун вылӧ.
Белок зэв уна жмыкын (торъя нин сёянысь вӧчӧмын), бобӧнянь сикас кӧйдысъясын, ӧтрубын.
2-ӧд группа — углеводъяс, сэтчӧ пырӧ сакар, крахмал, клетчатка (пу слӧя). Углеводъяс пемӧсъяс яйын лоӧны жырӧн, а сідзжӧ аслыссикас веществоӧн коді пемӧслы колӧ уджалігӧн вын вылӧ да шоныд артмӧм вылӧ.
3-ӧд группа — гос (жыр), кодъясӧс тӧдам растительнӧй выйӧн, пемӧсъяс выйӧн либӧ пемӧсъяс салӧӧн. Уна гос эм подсолнушкоын, шабді кӧйдысын, выя сорт сёянын, кукуруза кӧйдыс сьӧвмӧсын да мукӧд быдтасъясын. Уна гос кольӧ миян жмыхъясын, ёна нин ас вӧчӧмын. Кӧрымысь растительнӧй жыр сідз жӧ, кыдз и углеводъяс, пемӧсъяс яйын пӧртчӧ пемӧс жырӧ да мунӧ шоныд перйӧм вылӧ да вын вылӧ уджалігӧн.
Углеводъяс да жыръяс шусьӧны азоттӧм торъясӧн, на пытшкын азот абу (азот — сійӧ газ, сынӧдын нёль юкӧнысь куимыс лоӧ татшӧм газысь).
Кӧрымын став пӧткӧдан торъясыс лоӧны медъёна кос юкӧнъясас. Сы понда зэв васӧда кӧрымын, кыдз корнеплодъяс, веж турун либӧ ва сора кӧрым, кыдз свеклӧ да картупель шыбласъяс заводъясысь, лоӧны этшаджык пӧтӧслуна, кос кӧрым дорысь, кыдз турун, туся нянь да мукӧд.
Кӧрым бурлун боксяньыс 100 килограмм разнӧй кӧрымын лоӧ пӧтӧс торъяс (проф. I. С. Попов таблица серти): (Видзӧд 11-ӧд лист бокысь).
| КӦРЫМЛӦН НИМЪЯС | Лыд переваримӧй белоклӧн | Лыд переваримӧй азоттӧм торъяслӧн | Кӧрмӧвӧй единица лыд |
| Килограммӧн | |||
| Зӧр (тусьнас) | 7,2 | 56,4 | 100,0 |
| Силосованнӧй кӧрымъяс: | |||
| Кукурузаысь | 0,7 | 16,6 | 22,0 |
| Соргоысь | 0,3 | 12,7 | 17,0 |
| Подсолнечникысь | 0,7 | 12,0 | 14,0 |
| Люцернаысь | 1,5 | 7,0 | 11,0 |
| Гӧрд бобӧняньысь | 1,7 | 10,0 | 15,0 |
| Зӧр сора викаысь | 0,8 | 7,9 | 11,0 |
| Видзвыв турунысь (шӧркоддьӧм) | 0,9 | 9,5 | 13,0 |
| Сахарнӧй свеклӧ корйысь юръяснас | 0,2 | 10,4 | 16,0 |
| Пемӧс вердан свеклӧ корйысь | 0,7 | К4 | 13,0 |
| Картупель корйысь | 0,3 | 9,6 | 13,0 |
| Сахарнӧй свеклӧ шыбласысь | 0,3 | 9,0 | 11,0 |
| Картупельлӧн | — | 23,2 | 37 |
| Васӧд кӧрым сійӧ жӧ веж растенньӧясысь: | |||
| Кукуруза | 0,6 | 10,5 | 15,0 |
| Сорго | 0,7 | 9,6 | 13,0 |
| Люцерна (дзордзалігас) | 2,4 | 8,8 | 15 |
| Гӧрд бобӧнянь (дзордзалігас) | 1,7 | 10,4 | 17 |
| Зӧр сора вика | 1,5 | 8,0 | 13,0 |
| Видзвыв турун | 1,3 | 10,4 | 16,0 |
| Сахарнӧй свеклӧ кор юръяснас | 1,4 | 8,0 | 13,0 |
| Пемӧс вердан свеклӧ кор | 1,0 | 4,9 | 9,0 |
| Картупель кор керӧм (водзвылас) | 0,6 | 8,8 | 12 |
| Корнеплодъяс да картупель: | |||
| Сахарнӧй свеклӧ | 0,3 | 20,8 | 26,0 |
| Пемӧс вердан свеклӧ | 0,1 | 8,6 | 10,0 |
| Морков | 0,4 | 9,8 | 14,0 |
| Галан | 0,3 | 8,5 | 12,0 |
| Турнепс | 0,3 | 6,0 | ,8,0 |
| Картупель (шӧркоддьӧм) | 0,9 | 18,9 | 33,0 |
| Вердас тыква | 0,4 | 6,9 | 12,0 |
БЫДТАСЪЯС БӦРЙӦМ ДА МУКӦД ТОРЪЯС СИЛОСУЙТӦМ ВЫЛӦ
Места выв условйӧ серти быд районлы лоӧ бӧрйыны быдтасъяс силосуйтӧм вылӧ.
| Районъяс | Нечернозёмнӧй полоса: Войвыв край Ленинградск. обл. Московск. „ Ивановск. „ Рытыввыв „ БССР „ Украинаса полесье | Лесостеп: ЦЧО, шӧр Волгаса обл. Башкирскӧй республика, Урал, Сиб. край | Степ: Улысь Волга, Войвыв Кавказ, Украина, Крым, Казахстан, Киргизия |
| Нарошнӧ силос вылӧ кӧдзаяс | Подсолнушко, мувыв груша, вика да мукӧд бобӧнянь сорӧсъяс, бобӧняньлы шепта турункӧд, вердас капуста, тыква. | Сійӧ жӧ быдтасъяс да сы кындзи кукуруза, проса сикас быдтасъяс, проса, суданка, скӧт вердан тыква, арбуз. | Кукуруза, уна пӧлӧс сорго, суданка, чумиза, просовӧй, подсолнушко, уна вося турунъяс. |
| Быдтасъяслӧн юкӧнъяс мукӧд тор быдтӧм вылӧ, а сідз жӧ заводса шыбласъяс | Корнеплод коръяс да весалӧм ёг турун, град выв пуктас коръяс, картупель шыблас заводъясысь. | Сійӧ жӧ, мый и нечернозёмнӧй полосаын, да сы кындзи сахарнӧй свеклӧ кор, мукӧд вотӧм бахчевӧй плодъяс. | Корнеплод коръяс, бахча вылысь вожъяс, бахча вывса вотӧм плодъяс да мукӧд. |
| Ёг да кӧдзтӧм быдтасъяс | Ёг турунъяс му вылысь, паръяс, межаяс йӧръясысь, эжӧр, камыш. | Сійӧяс жӧ. | Сійӧяс жӧ да сы кындзи степнӧй буръянъяс. |
| Кутшӧмсюрӧ быдтасъяс да материалъяс | Ӧтава турун, быдсяма сьӧкыда косьмана турун, том ньӧръяс коръяснас, пу выв коръяс, кынмӧм картупель, либӧ корнеплодъяс. | Сійӧяс жӧ. | Быдсяма сьӧкыда косьмана турун. |
| Гумла выв колясъяс | Шырӧм идзас либӧ жуг сорӧн корнеплод коръяс, тыква да капуста коръяс. | Сійӧяс жӧ, мый и нечерноземнӧй полосаын да сы кындзи гумлавывса колясъяс сорлалӧмӧн шырӧм тыквакӧд, подсолнечнӧй шляпакӧд, кукуруза идзаскӧд. | Сійӧяс жӧ, мый и лесостепын, да сы кындзи веж подсолнушко вожъяс, кукуруза идзас, сорго, суданкаяс да мукӧд. |
СИЛОС ВЫЛӦ БЫДТАСЪЯС ИДРАЛАН КАД
Быдтасъяс идралан кад силос вылӧ, медым босьтны унджык кӧрым, быд быдтаслы абу ӧткодь.
| Быдтасъяслӧн да материалъяслӧн нимыс | Медбур идралан кад силос вылӧ |
| Нарошнӧ кӧдзаяс: | |
| а) кукуруза (ёнджыка пинь модаа джуджыд тушаа сорт). | Кор кӧйдыслӧн воӧмыс, чорыдлуныс лоӧ восковӧй сись кодь. Татшӧм выйӧдз кӧ оз во тайӧ районын, сэк идралӧны мукӧд кӧзяйственнӧй соображенньӧяс серти. |
| б) Подсолнушко (ёнджыка джуджыда быдмана сорт). | Тыр дзордзалігӧн либӧ кӧйдысавны заводитчигӧн. Оз кӧ во районын, сэн идралӧны мукӧд кӧзяйственнӧй соображенньӧяс серти. |
| в) Сорго, гаолян, суданка, чумиза (став тайӧ быдтасыс медбура удайтчӧны да медуна силосуйтан тор сетӧны нечернозёмнӧй полосаын либӧ кос степнӧй районъясын. | Кор йӧвкодьсьыс петӧма нин, а восккодьыс абу на лоӧма кӧйдысыс. |
| г) Му выв груша (топинамбур). | Дзордзалігас. Оз кӧ районын дзордзав, идралан кад бӧрйысьӧ овмӧс пытшса соображенньӧяс серти, идравсьӧ, векджык, сёр арын. |
| д) Вика да мукӧд бобӧнянь сикас сорӧсъяс злакӧвӧйяскӧд. | Бобӧнянь сикас тыр дзордзалігӧн. |
| э) Бобӧнянь, люцерна, эспарцет, еджыд либӧ виж донник. | Дзордзалігӧн. |
| ж) Тыква да вердас арбуз. | Идравсьӧны воӧм мысти. |
| з) Вердас капуста. | Кӧчан воӧм мысти. |
| Быдтасъяслӧн часьтъяс, кодъясӧс быдтӧма мукӧд тор вылӧ: | |
| а) Корнеплодъяслӧн коръяс. | Вундысьӧ юръяснас (сахарнӧй свеклӧ) либӧ сӧмын кор корнеплодъяс идралӧм мысти. |
| б) Картупель кор. | Ытшкысьӧ 3–5 лун войдӧр картупель кертӧдзыс |
| в) Вожъяс, кор да вотӧм бахчевӧй плодъяс (тыквалӧн, арбузлӧн, дынялӧн). | Плодъяс идралӧм мысти |
| г) Кӧйдыс вылӧ идралана кукурузалӧн идзас, подсолнушколӧн шляпаыс регыда вартӧм мысти юръяссӧ вундалӧм бӧрын, сорго либӧ суданка кокъяс кӧйдыс вылӧ идралӧм мысти. | Силосуйтчыссьӧны ас кежас, абу на кӧ ещӧ косьмӧмаӧсь либӧ сорлавсьӧны васӧдджык кӧрымъяскӧд. |
| д) Турун ӧтава, идралӧм кос турун вылӧ либӧ силос вылӧ. | Быдмӧм серти — силос вылӧ идралан кад бӧрйысьӧ кӧзяйственнӧй соображенньӧяс серти. |
| э) Кор да том кустарник вожъяс (лыска, дуб да ловпу кындзи). | Том рӧшкыд кадын. |
| Кутшӧм сюрӧ материалъяс. | |
| а) Турун, косьмыны сетчытӧм поводдя понда. | Силосуйтчысьӧ ванас ставнас вундавтӧг. |
| б) Кынмӧм картупель либӧ корнеплодъяс. | Тшыктӧдзыс. Шырсьӧ корнерезкаӧн. |
| Ёг да кӧдзтӧм турунъяс. | |
| а) Ёг турунъяс (ядовитӧй кындзи), межа вылысь, пар му вылысь, ытшкӧмъяс, нетшкӧм ёг турун няньяс пытшкысь да с.в. | Дзордзавтӧдзыс. |
| б) Петшӧр. | Дзордзавтӧдзыс. |
| Заводъясысь шыбласъяс | |
| а) Свеклӧ шыблас (сахарнӧй заводъясысь). б) Картупель шыбитас (крахмал да патока вӧчан заводысь). | Свежӧйнас жӧ заводысь петӧм мысти. Бурджык лишнӧй васӧ сӧдзӧдӧмӧн. Тайӧ кӧрымъяс силосуйтігӧн бур сорлавны шырӧм идзаскӧд либӧ жугкӧд. |
| Сьӧкыд кӧрымъяс: | |
| а) Шырӧм рудзӧг либӧ ид идзас, а сідз жӧ омӧль сорт турун. б) Жуг быдсяма няньысь. | Сорлавсьӧны васӧдджык кӧрымъяс бердӧ сідз, мед сорлалӧм бӧрас васӧдлуныс лоӧ 70% мында. |
Тайӧ таблица индӧдъяс серти, быд торъя овмӧс, быд колхоз либӧ совхоз, кӧні лӧсьӧдсьӧ силоснӧй гу либӧ башня, вермасны силосуйтны став матысса быдтасъяс да материалъяс. Сы кындзи таблица сетӧ индӧдъяс, кыдз позьӧ лӧсьӧдны нарошнӧ кӧдзаяс силос вылӧ.
ЯДОВИТӦЙ КӦДЗТӦМ ТУРУНЪЯС, КОДЪЯС ОЗ ШОГМЫНЫ СИЛОСУЙТНЫ КӦРЫМ ВЫЛӦ
Кӧдзтӧм быдтасъяс пытшкын муяс, видзьяс, пӧскӧтинаяс вылын да вӧръясын веськавлӧны зэв уна ядовитӧй турунъяс. Мукӧд на пытшкысь пемӧсъясӧс виӧны, а мукӧд понда ёна дзоньвидзалуныс вошӧ.
Пемӧсъяс векджык кольӧны сэтшӧм быдтасъяссӧ, оз вӧрзьӧдны, абу кӧ нин зэв тшыгӧсь, сы понда и кулӧмъяс да дзоньвидза вошӧмъяс овлӧны шочджыка.
Тшыгвылысь пемӧсъяс мукӧддырйи сёйӧны ядӧвитӧй либӧ вреднӧй турунъяс да висьмӧны.
Кос турунын, а ёна нин силосын, пемӧсъяс бӧрйыны кӧрым оз нин вермыны, а сы понда силос лӧсьӧдігӧн кӧдзтӧм турунысь, ёна колӧ видзӧдны, мед кӧрымӧ эз сюрны ёна ядӧвитӧй быдтасъяс.
Кӧть эськӧ кутшӧмкӧ ядӧвитӧй быдтасъяс косьтӧмнас либӧ силосуйтӧмнас воштӧ ядовитӧйлунсӧ, но унджык ядӧвитӧй быдтассӧ абу ещӧ видлалӧмаӧсь, а сы понда некутшӧм ядӧвитӧй быдтасъяс оз ков босьтны кӧрым вылӧ.
Оз быд ядовитӧй быдтас овлы ставнас вреднӧй: ӧтилӧн ядыс лоӧма вужъясас, мӧдлӧн заас, коръясас либӧ дзоридзас, коймӧдлӧн — кӧйдысас, а уналӧн — став быдтас юкӧнас.
Ми видзӧдлам сэтшӧм ядовитӧй быдтасъяс, кодъяс унджыкысь сюрлӧны да кодъяслӧн вреднӧйӧсь мувывса юкӧнъясыс, мӧд ногӧн кӧ, сэтшӧм юкӧн быдтаслӧн, коді вермӧ сюрны силосӧ.
1. Болиголов. Тайӧ быдтас вид вылас мунӧ кӧйдысалан морков, петрушка либӧ пастернак вылӧ, дзоридз кокъясыс зонтик кодь.
Болиголов сюрӧ быд местаысь, чукӧръясӧн овлӧ керкаяс гӧгӧрын, канаваясын, ёга местаясын, муяс да йӧръяс гӧгӧрын. Тайӧ быдтас зэв ыджыд, уна вожа, судтанас лоӧ метраӧн-джынйӧн гӧгӧр. Тӧдтӧм кузя унаӧн вермасны тайӧс пуктыны силосӧ, коді ваяс ыджыд вред.
Ставнас ядовитӧй быдтасыс, ёна нин коръясыс, дзордзавтӧдзыс, да вотӧм кӧйдысыс.
Вӧв кулӧ кык килограмм гӧгӧр уль болиголов коръяс сёйӧмысь, а мӧсъяс — нёль килограмм уль коръясысь да заысь. Тайӧ быдтассӧ неуна сёйӧмысь пемӧсъяс чӧвтчӧны.
Ыжъяс да кӧзаяслы болиголов сёйӧмысь некутшӧм вред абу.
Болиголов сёйӧмысь йӧз вермӧны кувны.
2. Омежник. Тайӧ зэв мунӧ болиголовлань, сӧмын лоӧ ляпкыдджык.
Овлывлӧ быд местаын — нюръяс вылын, ойдлана видзьяс вылын.
Ставнас тайӧ быдтасыс ядӧвитӧй.
Омежникысь кулӧны, ӧпаснӧ став пемӧсъяслы да йӧзлы.
3. Цикута. Тайӧ сідз жӧ мунӧ болиголов вылӧ. Вужйыс кыз, слӧйӧсь.
Вреднӧй быдтасъяс пытшкысь, кодъяс кӧйдыссялан морковлань мунӧны, тайӧ медъядӧвитӧй да важысянь нин татысь перйылісны чорыд ядъяс.
Цикута сюрлывлӧ быдлаын ва местаясын, кыдз ю бокъясын, канаваясын, нюр выв местаясын, мукӧддырйи ваын.
Цикута сёйӧм вайӧдӧ зэв мучитчӧмӧн кулӧмӧ да ӧпаснӧ став пемӧсъяслы да йӧзлы.
4. Кокорыш. Зэв ёна мунӧ дзордзалан град выв петрушкалань, а сы понда йӧз ылалӧмӧн тшӧкыда отравляйтчӧны.
Сюрӧ быдлаысь — ёгӧсь местаясысь, йӧръяс бердысь, садъясысь.
Быдтасыс ставнас ядӧвитӧй, но омӧльджыка мукӧд вылӧ индӧмъяс серти. Ӧпаснӧ, медъёна гырысь скӧтлы да пӧткаяслы.
Тайӧ нёль быдтасыс ставыс лоӧны ӧти семьяысь — зонтичнӧйысь, кодъяслӧн дзоридзьясыс пукалӧны зонтик кодь вожъяс вылын. Зонтичнӧй быдтасъяс пытшкын, нёль индӧм кындзи, нӧшта эмӧсь ядовитӧйяс; сы понда бурджык кӧдзтӧм быдтасъяс пытшкысь, кодъяс мунӧны кӧйдысалан морковлань либӧ укроплань, некыдз оз позь пуктыны кӧрым ни силос вылӧ.
5. Дурман. Овлӧ лунвыв да шӧрвыя СССР-ын, сюрлӧ ёнджыка керкаяс гӧгӧрын, ёга местаясын, вына му вылын.
Дурман зэв ядовитӧй быдтас, сылӧн став юкӧныс ядовитӧй (вужйыс, заыс, коръясыс, кӧйдысыс).
Дурманысь кулӧны йӧз, мӧсъяс и вӧвъяс. Омӧльджыка ӧпаснӧ — ыжъяслы, кӧзаяслы да порсьяслы.
6. Белена. Сюрлывлӧ быдлаысь, ёна нин ёга местаясысь, керкаяс гӧгӧрын, кытчӧ шыблалӧны быдсяма шыбласъяссӧ.
Тайӧ быдтасыс ставнас ядӧвитӧй. Белена вреднӧй став пемӧсъяслы и йӧзлы. Этшаника сёйӧмӧн сійӧ чорыда висьӧдӧ, а унджыкысь кулӧны.
Мукӧд скӧт вердысьяс сетӧны неунаӧн гырысь скӧтлы беленасӧ пемӧсъясӧс узьтӧдӧм могысь да мед омӧльджыка вӧрасны, ӧдйӧнджык тшӧгӧдӧм вылӧ. Сійӧс вӧчны оз позь.
7. Живокосьт. — Сюра пӧлӧзнича.
Тайӧ ёг турун веськавлӧ быд местаын рудзӧг да тувсов кӧдза пытшкын, ёгӧсь пар вылын, видзьяс, межаяс вылын.
Тайӧ быдтасыс ставнас ядӧвитӧй.
8. Чемерича (мӧд ногӧн — несйӧдлан).
Сюрлывлӧ быд местаын: видзьяс вылын, кустарникъяс костын.
Вреднӧ став пемӧсъяслы. Мӧсъяслӧн йӧлыс лоӧ вреднӧй, торъя нин челядьлы.
Пемӧсъяс кӧ чемеричасӧ уна сёясны, вермасны кувны гыркпытшкӧснас висьӧмысь.
9. Купальнича (лютик). Тайӧ быдтасыс эм зэв уна пӧлӧс, унджыкыс кутшӧмакӧ ядовитӧй.
Нюр выв местаясын паськалӧма ядовитӧй купальнича. Быдлаын, васӧд местаясын, либӧ увтӧс видзьяс вылын сюрӧ зэв уна курыд купальнича.
Косьтӧмӧн купальнича абу вреднӧй. Бырӧ-ӧ вредалуныс силосуйтӧмӧн, тайӧ абу на тӧдмалӧма; сы понда колӧ виччысьны, мед сійӧ уна оз сюр силосӧ.
10. Простриг. Веськавлывлӧ кӧдзтӧг Сибырын, Дальнӧй Востокын, Кавказын, Шӧр Азияын.
Вӧдитӧны садъясын гажӧдӧм вылӧ мича дзоридзьяс кузяыс, лӧзіник тупли коддьӧм.
Вужъяс тайӧ быдтаслӧн зэв чорыд яд, заясыс да дзоридзьясыс омӧльджыка ядовитӧйӧсь.
Эмӧсь нӧшта зэв уна ядовитӧй кӧдзтӧм быдтасъяс. Ми сувтлім сӧмын сэтшӧмъяс вылӧ, кодъяс унджыкысь сюрлӧны, либӧ ёнджыка ядовитӧйӧсь, кодъяс вермасны сюрны мукӧд пӧлӧс турункӧд силосӧ да вайны вред.
СИЛОС ВЫЛӦ БЫДТАСЪЯС КӦДЗӦМ
Мед босьтны кыдз позьӧ ыджыдджык урожай нарошнӧ силос вылӧ кӧдзӧм быдтасъяслысь, кыдз кукуруза, сорго, подсолнушко да мукӧд пӧлӧс, колӧ:
1. Кӧдзны тулысын арся гӧрӧм вылӧ, а сідзжӧ кыдз кӧдзам кӧйдыс вылӧ, тайӧ быдтасъяс.
2. Джуджыд идза быдтасъяс колӧ кӧдзны паськыд визьӧн, визь костъясыс мед вӧлі 50–70 сантиметр.
3. Кӧдзны тшӧкыдджыка неуна сы серти, кыдз кӧдзам кӧйдыс вылӧ, мед ӧттшӧтшыд петіс ӧзимыс, но визьсьыс быдтассӧ ковмас нетшкыштавны: пинь модаа кукурузалысь 20–30 см костӧн, посни кукурузалысь 15–20 см, подсолнушко 20–30 сантиметра костӧн.
Ляпкыд сорт кукурузаяс (грушевскӧй, бессарабскӧй, спасовскӧй, чинквантино да мукӧд) силос вылӧ абу выгӧднӧ, сы вӧсна, мый сэтысь зэв этша лоӧ кӧрымыс.
4. Силос вылӧ кӧдзӧм быдтасъяс бӧрся дӧзьӧр сэтшӧм жӧ, кыдз и корнеплодъяс бӧрся, но силос кӧдзалысь вожъяссӧ нетшкыны оз ков.
5. Вывті тшӧкыд кӧдза кукурузалӧн, сорголӧн, подсолнушколӧн сетӧ этшаджык веж кӧрым правильнӧя шочмӧдӧм дорысь.
6. Гырысь заа быдтасъяс идравны эмӧсь нарошнӧ машинаяс, но машинаяс кӧ абу, позьӧ вундыны лобогрейкаӧн, а некоднаныс кӧ абу, позьӧ аслыссикас пуртъясӧн (9-ӧд серпас) либӧ асвӧчӧм вӧла оруддьӧӧн (10 ӧд серпас).
7. Быд скӧт видзан колхозын гырысь скӧт юр вылӧ колӧ кӧдзны силосуйтӧм вылӧ не этшаджык 0,2 гектарысь разнӧй культура, 2,5 тонна кӧрым быд скӧт юр вылӧ да 15 тонна шӧркоддьӧм урожай, СССР пасьтаын ӧти гектарысь уль кӧрым воӧм лыддьӧмӧн. Сэк жӧ лыдӧ босьтӧма, мый башняясын, бурджык гуясын, траншеяясын силосуйтігӧн 15% гӧгӧр шӧркоддьӧма вошӧ идралӧм веж массасьыс. Прӧстӧй гуясын вошӧмыс нӧшта уна. Сы понда кымынкӧ прӧчент век колӧ босьтны чинӧм вылӧ, кор пондан лыддьыны ыджыд-ӧ площадь колӧ кӧдзны силос вылӧ.
Сідз, 300 тонна силосованнӧй кӧрым босьтӧм вылӧ колӧ чукӧртны урожай веж массаысь 330–345 тонна. Индӧм шӧр урожай СССР пасьтаын 15 тонна ӧти гектарысь. Сэтшӧм башня тыртӧм вылӧ ковмас кӧдзны 22–23 гектар. Урожай серти тайӧ площадьыс вермас лоны ичӧтджык (подсолнушко, джуджыд пинь модаа кукуруза, сорго кӧдзаын) либӧ ыджыдджык зӧр сора вика, бобӧнянь, люцерна кӧдзаын.
Сідз жӧ колӧ лыддьыны кӧдзалысь ыджда гуясын да траншеяясын силосуйтігӧн.
КӦРЫМ СИЛОСУЙТАН ТЕХНИКА
СИЛОС ВИДЗАНІН ЛӦСЬӦДӦМ
Силосуйтӧм вылӧ медвойдӧр колӧ лӧсьӧдны видзан места. Силосуйтан местаяс лоӧны гуяс, траншеяяс, полубашняяс либӧ башняяс. Сэтшӧм видзанінъяс кӧ эмӧсь нин, найӧс вӧлі тыртлӧма нин силосӧн, сэк выльысь тырттӧдз колӧ бура весавны важ колясъяссьыс, бакӧссьӧмысь, сисьясысь, няйтысь да мукӧд мыйсюрӧ торъясысь да сы кындзи продезинфицируйтны. Сы ради тупкӧса гуын, башняын кӧрт скӧвӧрда вылын колӧ сотны мыйкӧ мында истӧг пызь (селитра). Бур силоссӧ сӧвттӧдзыс стен гӧгӧрсӧ башнялысь, траншеялысь, гулысь мавтны известкаа ваӧн.
Силос сӧвтігӧн важ гуясӧ стен гӧгӧрсьыс колӧ лэдзны тӧлалӧм мусӧ кӧрт зырйӧн да пыдӧссьыс бура шыблавны, весавны. Стенаяссӧ прӧстӧй выль либӧ важ гулысь силос сӧвтӧм водзвылас кӧтӧдны, мед сэтчӧ силоснӧй массалысь оз кыскы васӧ. Кӧтӧдны позьӧ насосӧн либӧ лейкаӧн.
СИЛОС ШЫРНЫ МАШИНА ЛӦСЬӦДӦМ
Силосуйтчысьӧ кӧ идза быдтасъяс, кодӧс колӧ шырны, машина колӧ лӧсьӧдны водзвыв. Этшаджыка силосуйтігӧн шырны позьӧ прӧстӧй капуста шыран сечкаӧн либӧ черӧн. Тайӧ уджыс мунӧ гу дорас, кытчӧ пыр шыблавсьӧ да шырӧм массаыс талявсьӧ. Татшӧм удж зэв деливӧ, позьӧ уджавны сӧмын неыджыд ӧтка овмӧсын негырысь гуяс тыртӧм вылӧ. Гырысь гуяслы колӧ нин машинаяс. Идза быдтасъяс силос вылӧ лӧсьыда шырсьӧны идзас шыран машина вылын. Тайӧ удж вылӧ бурджык лоӧ киӧн бергӧдлан идзас шыран машина Бентальлӧн тип (видзӧд 11-ӧд серпас). Барабаннӧй идзас шыран машина омӧльджыка лӧсьӧдӧма силос вылӧ идза быдтасъяс шырны.
Машиналӧн (Бенталь типлӧн) эм кык пурт маховик вылас кык мундштукӧн да гираӧн вальцысӧ топӧдӧм вылӧ.
Бенталь типа идзас шыран машина позьӧ лӧсьӧдны удж вылӧ вӧлӧн бергӧдлан приводсянь, кыдз петкӧдлӧма 12-ӧд серпас вылын, либӧ двигательсянь. Бӧръя ногыс кӧ, машинасӧ колӧ неуна зумыдджыка сувтӧдны, мед станоксӧ не паськӧдны, крепитӧмӧн ён пу рама вылӧ му бердас.
Татшӧм идзас шыран машинаяс вӧчалӧ завод «Коммунар» Запорожйӧын.
МАШИНАЯСЛӦН ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСЬТ СИЛОС ШЫРИГӦН
Киӧн бергӧдлан идзас шыран машинаӧн кык уджалысьлы ӧти часӧн позьӧ шырны 1½–2 центнер гӧгӧр веж масса. Вӧлӧн бергӧдлан идзас шыран машинаӧн кык уджалысьлы, ӧти вӧв вӧтлысьлы да пара вӧвлы позьӧ шырны 8–4 центнер гӧгӧр веж масса ӧти часӧн.
Машиннӧй двигательӧн уджалігӧн идзас шыран машиналӧн производительносьт ёна кайӧ.
Идзас шыран машинаяс бура вермасны шырны гуясын, траншеяясын да негырысь башняясын силосуйтігӧн.
Гырысь башняясын силосуйтігӧн колӧны специальнӧй гырысьджык вына машинаяс, коді вочасӧн шырӧмсӧ шыблалӧ башняас. Сэтшӧм машинаяс шусьӧны силос шыран машинаӧн (силосорезкаӧн).
Силос шыран машина лоӧ сложнӧйджык идзас шыран машина дорысь. Посньӧдлӧм масса шыблавсьӧ башняӧ ёна каян сынӧдӧн кузь паськыд труба кузьта, коді воӧ вылысса башня дорӧдзыс да кусыньтчӧ пытшкӧсас.
Силос шыран машинаяс вӧчсьӧны заграничаын уна пӧлӧс вынаӧсь: 3-сянь 35 тоннаӧдз ӧти часӧн шырӧм вылӧ. Ӧні асланым СССР-ын заводитісны вӧчны силос шыран машинаяс, кодъяс шырӧны часӧн 3–5 да 6–8 тоннаӧдз.
Силос шыран машинаяслы колӧ уджавны двигатель бергӧдлӧмӧн, медбур лоӧ тракторсянь.
Машиналы, коді шырӧ часӧн 10–12 тонна, тырмана лоӧ 10 вӧв вына трактор.
Абу кӧ специальнӧй силос шыран машина да трактор, кӧрым позьӧ шырны вӧла идзас шыран машинаӧн, а шыблавны кӧрым башняӧ — прӧстӧй асвӧчӧм элеватор отсӧгӧн. Бур асвӧчӧм элеватор йылысь гижӧма проф. Богаевскӧй нигаын.
Кӧрым шыригӧн став сикас машинаяснас, кыдз киӧн бергӧдланӧн, сідз жӧ и вӧлӧн либӧ механическӧй двигательясӧн, колӧ зэв ёна видзчысьны доймӧмысь. Татшӧм машинаяс бердын оз ков уджавны челядьлы да весиг подростокъяслы.
Негырысь башняяс тыртӧм вылӧ Германияын мукӧддырйи вӧдитӧны лэпталан, 13-ӧд серпас вылын индӧм кодьӧс.
Кӧрым лэптӧны вылӧ кӧрзинкаын, гезйӧн блок кузьта. Блок ӧттшӧтш кӧрзинкакӧд исковтӧ рельс кузя башня пытшкас, кӧні кӧрзинаыс рекмӧ. Мед лӧсьыдджык вӧлі уджавны, башня вевдорас вӧчӧма балкончик, код вылын сулалӧ уджалысь, силос тыра кӧрзинкасӧ босьталысь да ректысь. Тайӧ жӧ кӧрзинкаӧн позьӧ пӧльзуйтчыны и бӧр лэдзалігас, кӧрым босьтігас.
ИДРАЛӦМ ДА КЫСКӦМ
Силосуйтан материал идравны да кыскавны колӧ заводитны сэк, кор силосуйтӧм местаыс да шырӧм вылӧ машинасӧ лӧсьӧдӧма нин. Силос вылӧ идралӧм быдтасъяс оз ков дыр кежлӧ кольны му вылӧ, сэн кӧрым вермас чинны. Сы понда, медым веж масса кыскавны му вывсянь башня либӧ гу бердӧ, колӧ лӧсьӧдны тырмымӧн кыскасян кӧлуй да кыскалан вын: повозкаяс, вӧвъяс, тракторъяс.
Башняӧ либӧ гуӧ сюйны колӧ поводнӧй уна силосуйтан масса гырыся коставлытӧг. Уна-ӧ сюйны, ковмас видзӧдны башня либӧ гу ыджда вылас, сідзжӧ кутшӧм ногӧн силосуйтӧны — кӧдзыдӧн либӧ пӧсьӧн.
Сы понда, овмӧсын кӧ оз тырмы кыскалан вын, мед сюйигӧн дугдывтӧг судзӧдны колана мында материал, сэк гу либӧ башня бердӧ ваявны водзвыв, мед удж муніс коставлытӧг. Сэн жӧ колӧ видзӧдны, силосуйтан материал мед чукӧрын вывті эз тӧлав ни пӧсяв, да сійӧн кӧрым бурлунсӧ вошты, материал шыртӧдз оз ков дыр видзны чукӧрын.
КӦРЫМ ШЫРӦМ ДА СИЛОСЪЯС СЮЙӦМ
Чорыд заа быдтасъяс (кукуруза, сорго, подсолнушко да мукӧд), а сідз жӧ заа турунъяс (бобӧнянь, люцерна, вика) либӧ ёг да кӧдзтӧм турунъяс (камыш, эжӧр, буръянъяс), бахча вывса вожъяс, картупель коръяс да с. в. сюйӧм водзвылас кыдз позьӧ ёнджыка посньӧдлысьӧны силос шыран либӧ идзас шыран вылын.
Заа быдтасъяс посньӧдлӧны медсясӧ сы вӧсна, медым силосуйтан массаыс топыда пуксяс.
Сідз жӧ и сы понда, мед рудзтас пытшкӧс ваыс ӧдйӧджык силосуйтчӧм вылӧ. Кымын кышыдджык силосуйтан быдтасъяслӧн заыс (подсолнушко, сорго, кукуруза), сымын посньыда колӧ шырны (2–3 сантиметраӧдз); он кӧ посньыда шыр, на пытшкын кольӧ вывті уна сынӧд, да найӧ омӧля топаласны. Сэтшӧм материалъяс, кодъяс бура топалӧны, позьӧ не посньӧдлыны. Сы понда корнеплодъяслысь кор, капуста кор, а сідз жӧ посни ӧтава, позьӧ сюйны шыртӧг, кӧть капуста коръяс да ёна нин свеклӧ кор посньӧдлӧм зэв жӧ бур.
Шырӧм быдтасъяс либӧ коръяс ӧткыза слӧйӧн сюйсьӧ гуӧ либӧ башняӧ. Сэк жӧ колӧ видзӧдны, мед силосуйтан массакӧд тшӧтш силосӧ эз сюрны му, няйт да мукӧд мыйсюрӧ торъяс. Найӧ вермасны тшыкӧдны зэв уна кӧрым да опаснӧя висьмӧдны пемӧсъясӧс.
Силос сюйигӧн колӧ старайтчыны, мед силосуйтан масса костъясас кыдз позьӧ этшаджык кольӧ сынӧдыс да ньӧти нин эз вӧв тыртӧм костъяс.
Сы ради силосуйтан масса пыр колӧ лӧдны ӧткыза слӧйӧн да топыда талявны, ёна нин стен гӧгӧрыс. Гуын либӧ башняын силос лӧдігӧн быть колӧ лоны ӧти либӧ кымынкӧ морт (башня ыджда да тыртан ӧд серти) да куранӧн либӧ вилаӧн пыр ӧткыза лӧсьӧдлыны шыблалан массасӧ да талявны сійӧс кокъясӧн, а кор колӧ и топӧданӧн-трамбовкаӧн; кымын кышыдджыка водӧ массаыс сӧмын ёнджыка колӧ топӧдны.
Кыдзик нин ми индылім вылынджык, мый силосуйтӧм овлӧ кык нога: пӧсь да кӧдзыд. Быдлаын, кӧн сійӧ позьӧ, колӧ нуӧдны кӧдзыдӧн силосуйтӧм. Тайӧ ногӧн силосуйтан массаысь вошӧ колана торъясыс 5–10% мында, пӧсьӧн — 15–20%. Сы кындзи кӧдзыдӧн силосуйтігӧн кӧрымын унджык кольӧ пӧткӧдан торйыс, ёна нин белок сикас, пӧсьӧн силосуйтӧм дорысь.
КӦДЗЫДӦН СИЛОСУЙТӦМ
Кӧдзыдӧн силосуйтӧм артмӧ ӧдйӧ дугдывтӧг лӧдӧмӧн да васӧд веж массасӧ ёна топӧдӧмӧн.
Вот мый понда тайӧ ногыс пырджык силосуйтӧны джуджыд башняясын. Сэн силосуйтан массаыс топалӧ трамбуйтӧм кындзи, сідз жӧ ас сьӧктанас личкӧмӧн, ёна нин сійӧ улысса юкӧнъясас. Башняысь вылысса юкӧнсӧ топӧдны ковмас нин талялӧмӧн да трамбуйтӧмӧн. Ӧдйӧ лӧдӧмӧн да топӧдӧмӧн васӧд веж массаӧн температураыс 25 градусысь вылӧ оз кай Цельсий серти, да лоӧ кӧдзыдӧн силосуйтӧм.
Ичӧтик гуясын кӧдзыдӧн силосуйтны позьӧ сӧмын зэв васӧд кӧрымъяс, кыдз тыква, капуста листъяс, коръяс, заводса шыбласъяс.
Омӧльджыка васӧд кӧрымъяс да ляпкыдиник гуясын сьӧкыд ёна топӧдны массасӧ кӧдзыдӧн силосуйтӧм вылӧ. Сы понда сэк ковмас пӧсьӧн силосуйтны.
ПӦСЬӦН СИЛОСУЙТӦМ
Пӧсьӧн силосуйтӧм артмӧ массаӧс омӧльджыка топӧдӧмӧн да гу тыртігас гырысьджык костъяс вӧчӧмӧн. Тайӧ ногӧн, кыдз и кӧдзыдӧн, силосуйтан масса, лӧдсьӧ ӧткызта слӧйӧн да талявсьӧ кокъясӧн, а кышыдджык кӧ массаыс — трамбуйтӧмӧн. 0,75–1,0 метр кызта сюйӧм бӧрын вӧчсьӧ коставлӧм. Топӧдӧм уль масса заводитӧ шонавны да 1–2 лун мысти температура сэні вермӧ кайны 55 градусӧдз и вылӧджык Цельсий серти.
Чайтан кӧ, мый температура массалӧн лоӧ 25–40 градус костын Цельсий серти, колӧ тӧждысьны либӧ сійӧс лэдзны, коді вермас лоны ёнджыка топӧдӧмӧн, либӧ лэптыны, мый вермас лоны мыйкӧ мында массасӧ кышӧдӧмӧн да сійӧс кӧтӧдыштӧмӧн, абу кӧ колана васӧд. Татшӧм дырйиыс бур сідзжӧ лоӧ койыштны йӧв шыбитасъясӧн, сьӧд патокаӧн йӧвшом бактерияяс паськалӧм вылӧ.
Кор сюйӧм слӧйын силослӧн лоӧ колана температура, сӧвтӧны сідз жӧ мӧд слӧй, сэсся коймӧд да с. в. гу либӧ башня вевдорӧдзыс. Силосуйтӧм масса вылӧ лӧдсьӧ пӧвъяс да груз, сетӧны сылы пуксьыны, код бӧрын выльысь тыртӧны сы ногӧн жӧ дорӧдзыс. Тадзи позьӧ вӧчны сэтчӧдз, кытчӧдз оз дугды ёна топалӧмсьыс.
Омӧльджыка васӧд быдтасъяс, кыдз камышъяс, эжӧръяс, картупель коръяс, кукуруза да сорго заяс кӧйдыс вылӧ идралӧм бӧрын, подсолнушко шляпаяс да с. в. бурджык силосуйтны пӧсьӧн.
СИЛОСЛЫСЬ ТЕМПЕРАТУРА ТӦДМАЛӦМ
Силосуйтан массалысь температура позьӧ тӧдмавны прӧстӧй градусникӧн, лэдзан кӧ сійӧс кымынкӧ минута кежлӧ ёсь беддьӧн вӧчӧм гуранӧ массаас да ӧдйӧ кыскӧм мысти видзӧдлыны градусниклысь петкӧдлӧмсӧ.
Градусник кӧ абу, колана температурасӧ позьӧ тӧдмавны сэтшӧм ногӧн: силосуйтӧм массаас сюйсьӧ кӧрт бедь 15–20 минут кежлӧ. Тайӧ беддьыс кӧ силосын сэтшӧма шоналас, мый киад кутны лоӧ пӧсь, сійӧ петкӧдлӧ колана температура лоӧм, да позьӧ водзӧ тыртны гусӧ.
Медбӧръя слӧйсӧ, ёна нин гуын, колӧ лӧдны вылӧджык пуксьӧм вылӧ.
СИЛОС ВЕВТТЬӦМ
Гуын либӧ башняын силосуйтан масса вылас вольсасьӧ 20–25 сантиметр кызта кӧтӧдӧм шырӧм идзас либӧ жуг.
Джуджыд башняясын (10–12 метра судта да джуджыдджык) жуг вылас мукӧддырйи вольсавсьӧ сідзжӧ майӧгъяс, но унджыкыс сытӧг кольӧны. Ляпкыдджык башняясын (7 метраӧдз) майӧгъяс вылас бур лоӧ лӧдны груз 3,0 центнер гӧгӧр кв. метра пасьтаӧ. Гуясын силосуйтігӧн шырӧм идзас либӧ жуг вылӧ мукӧддырйи лӧдсьӧ дзонь идзас; сы бӧрын — пӧвъяс либӧ майӧгъяс. Став пӧвъяс костыс тыртсьӧ уль сёйӧн. Пӧвъяс вылӧ лӧдсьӧ сьӧкта изъясысь либӧ гираысь 5–6 центнерӧдз кв. метр пасьта вылӧ. Прӧстӧй гуясын силосуйтігӧн идзас тупкысьӧ уль сёйӧн, а сы вылӧ лӧдсьӧ ёсьӧн му. Пуксьӧм сертиыс му лӧсьӧдлысьӧ.
Пуктысьӧ кӧ пӧвъяс либӧ майӧгъяс, налы колӧ лоны сы кузьтаӧсь, мед лӧсьыда вермис силосуйтан массакӧд лэччыны личкысигас.
ВЫВТІ ВАСӦД ЛИБӦ ВА СОРА КӦРЫМЪЯС СИЛОСУЙТӦМ
Васӧд кӧрым силосуйтігӧн колӧ лоны 70% гӧгӧр ваыс.
Вывті ыджыд ва сора (свеклӧ да картупель шыбласъяс заводъясысь) либӧ васӧд кӧрымъяс (капуста листъяс, корнеплод коръяс, шырӧм тыква да мукӧд) бердӧ колӧ сорлавны силосуйтігӧн кос сьӧкыд кӧрымъяс, кыдз шырӧм идзас, жуг либӧ, кӧн эм, пу выв коръяс. Сьӧкыд кос кӧрымъяс сорлавсьӧ васӧд кӧрымъяскӧд, а оз слӧйясӧн пуктыны.
СЬӦКЫД КӦРЫМ ВАСӦД КӦРЫМЪЯСКӦД СОРӦСӦН СИЛОС ВЫЛӦ ИСПОЛЬЗУЙТӦМ
Уна васӧд кӧрымъяс дырйи позьӧ паськыда используйтны силос вылӧ сьӧкыд гумла выв кӧрымъяс, кыдз рудзӧг идзас, ид жуг. Силосын найӧ лоӧны небыдӧсь да бура сёйӧны скӧтъяс.
Сорлалан кос кӧрымлы колӧ лоны сы мында, мед сорлалӧм кӧрымъяслӧн васӧдыс вӧлі 65–70 пр. Сэтшӧм кӧрымъяс, кыдз тыква, корнеплод коръяс, капустнӧй лист, картупель шыблас крахмал вӧчӧм бӧрын кутӧны васӧд 90% гӧгӧр, а жуг да кос рудзӧг идзас — 14 пр. гӧгӧр.
Васӧд кӧрым бердӧ кӧ содтыны джынвыя сьӧкта серти шырӧм идзас либӧ жуг, сэк сорлалӧмлӧн шӧркоддьӧм васӧд лоӧ 65–70 пр. гӧгӧр.
Шуам, 100 килограмм васӧд кӧрымын лоӧ 90 килограмм ва, 50 кг кос кӧрымын — 7 килограмм ва, ставыс — 150 килограмм сорлалӧм кӧрымын лоӧ 97 килограмм ва, либӧ 65 пр.
Гырысь капуста лист силосуйттӧдз бур керавны.
Силосуйтӧм, ёна нин васӧд либӧ ва кӧрымъяс колӧ мунны бура ремонтируйтӧм гуясын, либӧ гуясын, кӧн стенаясыс да пыдӧсыс пӧвъясысь.
ОМӦЛЯ ВАСӦД КӦРЫМЪЯСӦС СИЛОСУЙТНЫ ЁНА ВАСӦД КӦРЫМЪЯСКӦД СОРЛАЛӦМӦН ЛИБӦ ВАӦН КӦТӦДӦМӦН
Омӧля васӧд кӧрымъяс силосуйтігӧн, босьтам кӧ: свежӧй кукуруза идзас либӧ сорго, кӧйдыс босьтӧм мысти, дыр сулалӧм буръян, подсолнушко шляпа, — на бердӧ колӧ содтыны ёна васӧд кӧрымъяс, кыдз коръяс, капуста листъяс, картупель шыбласъяс заводысь да с. в.
Абу кӧ васӧд кӧрымъяс сорӧн вылӧ, омӧля васӧд кӧрым позьӧ кӧтӧдыштны ваӧн сідз, мед васӧдыс лоӧ 70%. Чӧскыдджык кор артмӧм вылӧ васӧ позьӧ солыштны (100 юкӧн ва вылӧ — 2 юкӧн сов).
Ӧдйӧджык йӧвшомӧн шузьӧм вылӧ, тыртігмозыс бур лоӧ коялыштны силосуйтан массасӧ кизьӧртӧм сьӧд патокаӧн, рысь ваӧн, либӧ кизьӧртӧм шливки ув йӧлӧн.
Кукурузнӧй либӧ сорговӧй заяс кӧйдыс вылӧ идралігӧн кутӧны 50% васӧд. Сідзкӧ, татшӧм кӧрым силосуйтӧм вылӧ быд 100 муртӧса юкӧн вылӧ пуктыссьӧ 60 муртӧса юкӧн ва либӧ 80 юкӧн васӧд кӧрымъяс 90% васӧдӧн. Татшӧм сорлалӧмӧн шӧркоддьӧм васӧд лоӧ 70% гӧгӧр, мый позьӧ аддзыны водзиса примеръясысь:
Ва содтігӧн:
100 юкӧн кӧрым пытшкын .... 50 юкӧн ва
Содтӧма 60 юкӧн ва .... 60 „ ва
Став массаыс 160 юкӧн .... 110 юкӧн ва, либӧ 68%
Васӧд кӧрым содтігӧн 90% васӧдӧн
100 юкӧн кӧрым пытшкын .... 50 юкӧн ва
80 юкӧн васӧд кӧрымын .... 72 „ „
Став массаыс 180 юкӧн лоӧ 122 юкӧн ва, либӧ 68%
БЕЛОКА КӦРЫМЪЯС СИЛОСУЙТӦМ
Унаджык белока кӧрымъяс, кыдз бобӧнянь сикас быдтасъяс — вика, бобӧнянь, люцерна, соя да мукӧд, шоммӧны силосуйтігӧн тӧдчымӧн сложнӧйджыка злакӧвӧй быдтасъяс дорысь (кукуруза, сорго, суданка да мукӧд) либӧ подсолнушкоысь. Сы ради силос бобӧнянь сикас турунысь, ёна нин сорӧстӧг силосуйтӧмӧн прӧстӧй гуясын либӧ кужтӧг силосуйтӧмӧн, омӧля артмӧ да унаысь овлӧ зэв мисьтӧм. Сы понда овмӧсын кӧ эм уна пӧлӧс кӧрым силосуйтӧм вылӧ, колӧ бобӧнянь сикассӧ силосуйтны сорӧн мукӧд пӧлӧс быдтасъяскӧд, кыдз кукуруза, подсолнушко, сорго да мукӧд быдтасъяскӧд. Бобӧнянь сикаслы ёна нин колана силосӧ сорӧс вылӧ соя.
Силос вылӧ кӧдзигӧн бобӧнянь сикассӧ колӧ кӧдзны сорӧн злакӧвӧй турунъяскӧд: вика, анькытш, конскӧй боби, зӧркӧд либӧ идкӧд (му вылысь идравсьӧ бобӧнянь сикас дзордзавны заводитігӧн); соя зӧр сорӧн либӧ чумизакӧд (идравсьӧ, кор ставыс нин пуртӧссялӧма да заводитчӧ нин кӧйдысавны); бобӧнянь шепта турункӧд; люцерна костёркӧд, житняккӧд либӧ нежнӧй (америкаса) пырейкӧд.
Куш бобӧнянь сикас силосуйтігӧн силосӧ сорлавсьӧ посни шырӧм идзас либӧ жуг.
Йӧвшомӧн шузьӧм вылӧ бобӧнянь сикас либӧ накӧд сорлалӧмсӧ силосуйтігӧн зэв бур, кыдз и сьӧкыд кӧрымъяс силосуйтігӧн, коялыштны кизьӧртӧм патокаӧн либӧ неуна кизьӧртӧм шливки ув йӧлӧн.
Бобӧнянь сикас силосуйтігӧн ёна нин бура колӧ топӧдны.
КӦРЫМЪЯСЛЫСЬ ВАСӦДЛУН ТӦДМАЛӦМ
Свежӧй веж быдтасъяс заысь васӧдлунсӧ позьӧ неуна тӧдмавны синмӧн видзӧдӧмӧн. Сідз, босьтам кӧ неуна веж турун либӧ кукуруза за, подсолнушко дай сійӧс песовтам, то сэтысь кутас рудзтыны ва. Сійӧ кӧ рудзтӧ сӧмын ас вылас, но оз войтав, сэк лоӧ самӧй буретш васӧд силосуйтӧм вылӧ, матысмӧ 70% бердӧ (неуна унджык либӧ этшаджык). Ва кӧ войталӧ, сійӧ лоӧ, мый ва вывті уна, да силосуйтан масса бердӧ колӧ содтыны мыйкӧ мында косджык кӧрымъяс. Но тайӧ тӧдмалӧм зэв абу стӧч.
Васӧдлун тӧдмалӧм медбур лоӧ неуна кӧрым косьтӧмӧн. Тырмана лоӧ 2 килограмм гӧгӧр кӧрым, кодӧс кӧсйӧны силосуйтны, посньыда вундавны да косьтыны бура косьтӧм турункодьӧдз. Косьтыны позьӧ шонді вылын либӧ пачын нянь пӧжалӧм бӧрын. Косьтӧм бӧрын турун бара веситчысьӧ да сьӧктаас костыс петкӧдлӧ кӧрым письыс васӧ. Кык килограмм уль массаысь косьтӧм бӧрын кӧ кольӧ 600 грамм гӧгӧр, сійӧ петкӧдлӧ, мый массаын 70% гӧгӧр ва, лоӧ бур силосуйтӧм вылӧ.
Ваыс кӧ муніс унджык — кӧрым лоӧ колӧм серти ваджык, этшаджык кӧ — абу тырмана васӧд.
Мед ті бурджыка гӧгӧрвоад силосуйтчӧмлысь техникасӧ, ми мӧд пӧв индам таблицаын (видзӧд 35 лист бокын), кутшӧм материалъяс, кыдз, кутшӧм состоянньӧын да мыйын силосуйтны.
| Дорвыв №№ | Стрӧйбаяс силосуйтӧм вылӧ | Материалъяс силосуйтӧм вылӧ | Кутшӧмӧн силосуйтчысьӧны материалъяс | Материалъяс лӧсьӧдӧм | Силосуйтан ног |
| 1. | Прӧстӧй му пытшса гуяс да траншеяяс | Корнеплод коръяс | Вундавсьӧ корнеплодъяссӧ нетшкӧм бӧрын. | Ставнас гырыся шырсьӧ | Пӧсь |
| Картупель коръяс | Ытшкысьӧ лун 3–5 войдӧр картупель кертӧдзыс. | ||||
| Бахчавывса вожъяс | Плодъяссӧ идралӧм бӧрын. | Посньыда шырсьӧ | |||
| Эжӧр, камыш, буръянъяс. | Заяс чорзьытӧдзыс. | ||||
| Кукурузнӧй идзас Сорговӧй идзас | Пыр жӧ кӧчанъяс чегъялӧм бӧрын. | ||||
| Подсолнушко шляпаяс | Свежӧйнас кӧйдыссӧ вартігӧн пыр жӧ шляпасӧ вундалӧм мысти | Гырыся шырсьӧ | |||
| 2. | Гуяс да траншеяяс пытшкӧссӧ топыда, шыльыда вевттьӧмӧн либӧ полубашняяс. | Вердас тыква либӧ арбуз сьӧкыд кӧрымъяскӧд сорлалӧмӧн | Бура дасьмӧм плӧдъяс | Шырсьӧ кымынкӧ пельӧ, кӧйдысъяс перъявсьӧны. | Кӧдзыд |
| Турун либӧ ӧтава косьтытӧм турун вылӧ поводдя понда. | Ваӧн либӧ лапыдӧн. | Оз шырсьы. | |||
| Заводса картупель либӧ свеклӧ шыбитасъяс сьӧкыд кӧрымъяскӧд. | Войдӧр вийӧдсьӧ лишнӧй ваыс. | ||||
| 3. | Башняяс, полубашняяс, облицуйтӧм гуяс, траншеяяс. | Кукуруза заяс юръяснас. Сорго заяс метёлканас. Подсолнушко заяс шляпаяснас. Му выв груша заяс дзоридзьяснас. Ӧти вося да уна вося турун | Свежӧйнас, кор кӧйдысыс воас воскӧвӧй чордаӧдз. Сэтшӧмӧн жӧ тыр дзордалігӧн. Кӧдзыд пуксьытӧдз дзордзалігас. | Шырсьӧ посньыда | Кӧдзыд |
КӦРЫМ СИЛОСУЙТІГ КЕЖЛӦ УДЖАЛАН ДА КЫСКАН ВЫН АРТАЛӦМ
Силосуйтчан удж (местасӧ лӧсьӧдӧм бӧрын) заводитчысьӧ му вылысь быдтасъясӧс идравны заводитӧмсянь. Ыдждасӧ, кодӧс колӧ идравны силос вылӧ, тӧдмавсьӧ силосуйтан места ыджда серти да артавны силосуйтігӧн чинӧмсӧ. Чинӧм мед ёна лоӧ кӧрым шоммӧмысь да мукӧд торъяс понда.
Идралӧм массаыс шӧркоддьӧм чинӧм силосуйтігӧн босьтсьӧ:
Башняясын (разнӧй ыдждаа).... 10% мында
Эжӧм гуясын да траншеяясын.... 20% «
Эжтӧм гуясын да траншеяясын вермӧ вошны .... 30–40% либӧ унджык.
Татысь тыдалӧ унаӧ колӧ веж уль масса разнӧй силосуйтан ин серти:
Башнялы кытчӧ тӧрӧ 300 тонна — веж масса ковмас 330 тонна
„ „ 200 „ „ „ „ 220 „
„ „ 100 „ „ „ „ 110 „
Облицованнӧй траншеялы
кытчӧ тӧрӧ .... 300 „ „ „ „ 360 „
„ „ 200 „ „ „ „ 240 "
Облицованнӧй гуясӧ
кытчӧ тӧрӧ 25 „ „ „ „ 30 „
„ „ 10 „ „ „ 14 "
Шӧр урожай кӧ уна пӧлӧс веж массалысь арталам: 15 тонна ӧти гектарысь, ковмас идравны кӧдза ыджда. силосуйтан ин серти:
Башнялы кытчӧ тӧрӧ .... 300 тонна — 22 гектар
„ „ 200 „ 15 „
„ „ 100 „ 7,5 „
Облицованнӧй траншеялы " 300 " 24 "
„ „ 200 „ 16 „
" гуяс „ 25 „ 2 „
„ „ „ 10 „ 1
Веж силоснӧй масса идралӧм башняяслы, да траншеяяслы нуӧдчыссьӧ вӧлӧн, кукуруза идралӧм вылӧ специальнӧй додьясӧн. Ӧти морт ӧти вӧлӧн тайӧ оруддьӧ отсӧгӧн вермӧ вундыны шӧркоддьӧма 2,5 гектар лунӧн. Гуяслы идралӧм лыддьӧма ки помысь. Лунӧн морт вундас 0,5 га. Вундӧм заяс доддьӧ лӧдӧм вылӧ чукӧртны ковмас нӧшта ӧти морт гектар вылӧ.
Му вылысь кыскалӧм башняясӧ да траншеяясӧ 100-сянь 300 тоннаӧдз лыддьӧма 4 километра сайысь 1,2 тонна пара вӧла вылӧ. Ӧти кыскалысьлы лунӧн колӧ ветлыны витысь да вайны 6 тонна веж масса. Додь вылӧ сӧвтны нӧшта ковмас 1 морт гектар вылӧ.
Гуяслы босьтам шӧркоддьӧма 2 километра сайысь кыскалӧм. Кыскавсьӧ ӧти вӧла телегаӧн. Ӧтпырысьӧн воас тонна джын. Лунӧн витысь ветлӧмӧн воас кык тонна да джын веж масса.
Веж масса шырӧм гырысь да шӧркоддьӧм башняяслы пуктысьӧ силос шыран машинаӧн, коді вермӧ шырны 6 тонна часӧн либӧ 60 тонна лунӧн. Сэтчӧ ковмас 1 тракторист, 2 сеталысь, 2 ваялысь. 300 тоннаа башнялы ковмас 6 морт топӧдысь, а 200 тоннаа — 5 морт.
Гырысь траншеяяслы да посни башняяслы 100 тонна тӧриг шырӧм лыддьӧма силос шыран машинаӧн. Шӧркоддьӧм уджалан ыджда 3 тонна часӧн либӧ 30 тонна лунӧн.
Уджавны татшӧм силос шыран машинаӧн ковмасны: 1 тракторист, 1 сеталысь, 1 ваялысь да 4 топӧдысь, 10 вына трактор либӧ нерпа мотор.
Посньыдджык траншеяяс тыртӧм вылӧ (50–100 тонна) да гырысь гӧгрӧс гуяс (25–50 тонна) вермасны шырны идзас шыран машинаӧн. Уджалан ыджда ӧти часӧн тоннаӧн-джынйӧн либӧ шӧркоддьӧм 15 тонна лунӧн. Татшӧм машиналы колӧ: 2 вӧв, 1 вӧв вӧтлысь — подросток, 1 сеталысь, 1 ваялысь да 2 топӧдысь.
Посни гуяс тыртӧм вылӧ (5–15 тоннаӧдз) вермасны шырны киӧн бергӧдлан кык пурта Бенталь идзас шыран машинаӧн, уджалан ыджда 3–4 центнер гӧгӧр часӧн либӧ 3 тонна гӧгӧр лунӧн 2 уджалысьӧн; кодъяс уджалӧны вежласьӧмӧн пурт бердас да барабанас сеталӧмын, да ӧти топӧдысьӧн.
| Силосуйтан инъяс | Ыджда (тоннаӧн) | Уджалан лун лыд | Быд лун колӧ | |
| ужалысьяс | вӧвъяс | |||
| Башняяс либӧ полубашняяс | 300 | 5,5 | 31 | 22 |
| 200 | 4,0 | 28 | 20 | |
| 100 | 3,7 | 17 | 12 | |
| Траншеяяс | 300 | 12,0 | 17 | 11 |
| 200 | 8,0 | 17 | 11 | |
| Гуяс | 25 | 2,0 | 15 | 8 |
| 10 | 6,0 | 5 | 1 | |
Содтӧд. Уджалан лун лыд гӧгрӧстӧма тыр лунӧдз, а сы понда быдлунъя уджалысь йӧз лыд лун лыд вылӧ либӧ вӧвъяс лыд вылӧ босьтӧмӧн оз век стӧч ло став итогъясыс мӧд таблицаас, но сэні ыджыд тӧдчанлун абу нин (мӧд таблицасӧ видзӧд 39 лист бокысь).
| УДЖЪЯС | Башняяс | Траншеяяс | Гуяс | ||||
| 300 тонна вылӧ | 200 т. вылӧ | 100 т. вылӧ | 300 т. | 200 т. | 25 т. | 10 т. | |
| Ытшкӧм да куртӧм | |||||||
| Морт лунъяс | 31 | 21 | 10,5 | 34 | 22,5 | 6 | 3 |
| Вӧла лунъяс | 9 | 6 | 3 | 10 | 6,5 | — | — |
| Кыскалӧм доддьӧн сӧвтӧмӧн | |||||||
| Морт лунъяс | 77 | 52 | 28 | 84 | 56 | 14 | 7 |
| Вӧла лунъяс | 110 | 74 | 40 | 120 | 80 | 12 | 6 |
| Кӧрымъяс шырӧм, сӧвтӧм да топӧдӧм. | |||||||
| Морт лунъяс | 60 | 39 | 28 | 84 | 56 | 10 | 15 |
| Вӧла лунъяс | — | — | — | — | 4 | — | — |
| Трактор лунъяс | 5,5 | 3,7 | 3,7 | 12 | 8 | — | — |
| Ставыс: | |||||||
| Морт лунъяс | 168 | 112 | 66,5 | 202 | 134,5 | 30 | 25 |
| Вӧла лунъяс | 119 | 80 | 43,0 | 130 | 86,5 | 16 | 6 |
| Трактор лунъяс | 5,5 | 3,7 | 3,7 | 12 | 8 | — | — |
Уджалан лун артавсьӧ — 10 час.
СИЛОС СЮЯН КАД
Кор эм тырмымӧн материал силосуйтчӧм вылӧ, сюйны позьӧ водз тулыссянь да тӧлӧдз. Зэра поводдя силос сюйӧмысь оз кут, вермӧны кӧ йӧз уджавны поводдя понда. Сэн жӧ колӧ видзӧдны, мед зэр ва силос пытшкӧ оз веськав.
ДЫР-Ӧ КОЛӦ СИЛОС ВИДЗНЫ ГУЫН
Бура лӧсьӧдӧм силоснӧй башня либӧ гу, кодӧс тыртӧма прамӧя шоммӧм силосӧн, сійӧ лоӧ ыджыд консервнӧй банка кодь, бура лӧсьӧдӧм консервӧн.
Консервируйтысь торйыс лоӧ йӧвшом. Сы бӧрын, кыдз йӧвшом лоӧ тырмымӧн, бактерияяслӧн удж сувтас, кӧрым законсервируйтчӧ. Сы понда бур помещенньӧын, коді оз лэдз ва ни газ, бура сюйӧм силос лӧсьыда шузьӧм да воӧм-шоммӧм, вермӧ овны кыдз кӧрым 2–3 во.
КЫДЗИ ВЕРДНЫ ПЕМӦСЪЯСӦС СИЛОСУЙТӦМ КӦРЫМӦН
Силосуйтӧм кӧрым этша белока быдтасъясысь (кукуруза, сорго, подсолнушко да м.) воӧны вердмӧнӧдз тӧлысьӧн, тӧлысьӧн-джынйӧн мысти, а уна белока быдтасъясысь (бобӧнянь, люцерна, вика, соя да мукӧд) кык, кык да джын тӧлысьӧн сюйӧм мысти.
Гӧтовӧй силосованнӧй кӧрым оз сісьмы ни рӧмсӧ оз веж, кылӧ пӧсьыд пӧсь рудзӧг нянь корка дук (пӧсь силос) либӧ юмов свежӧй плодъяс дука (кӧдзыд силос).
Позьӧ-ӧ вердны кынмӧм силос? Заграничаса овмӧсъяслӧн опытъясыс петкӧдлӧны, мый кынмӧм силос вред лотӧг позьӧ вердны скӧтлы, но тайӧ кӧрымлы вердӧм водзвылын непременнӧ колӧ сетны сывны, а сы бӧрын виччысьӧмӧн вердны, мед пемӧсъясӧс не прӧстудитны.
Век жӧ, верман кӧ, колӧ стрӧитны кынмытӧм силосъяс, ёна нин тувсов да гожся вердӧм вылӧ. Кынмывлӧм да сылӧм силосуйтӧм кӧрым шоныд пуксьӧмсянь тшыкӧ да он вермы водзӧ видзны
Силосуйтӧм кӧрым вердсьӧ пыр жӧ башняысь либӧ гуысь перйӧм бӧрын. Сынӧд вылын видзӧмӧн кымынкӧ часӧн силосуйтӧм кӧрым бакшасьӧ, тшыкӧ да лоӧ туйтӧм вердӧм вылӧ. Сы понда кӧрым кӧ лои мыйкӧ дыра видзӧма сынӧд вылын, скӧтлы сетӧм водзвылас колӧ бакшасьӧм инъяссӧ торйӧдны.
Сэтшӧмторъяс понда жӧ, гуысь либӧ башняысь лэптӧм бӧрын вылыссӧ оз ков кольны восьсаӧн, а быд лэптӧм бӧрын колӧ тупкыны шырӧм идзасӧн, жугйӧн либӧ вылысса тшыкӧм кӧрымнас, кодӧс кӧрым перйӧм кежлӧ чукӧртлӧны бокӧ.
Вердӧм вылӧ, башняысь либӧ гӧгрӧс гуясысь кӧрым перйигӧн, босьтсьӧ вӧсньыдик слӧйӧн 5–10 сантиметрӧдз. Башнялысь либӧ гулысь диаметрсӧ сідз колӧ лыддьыны, медым сы кызта жӧ слӧйӧн босьтӧмӧн кӧрым тырмис скӧт серти ӧтчыд вердӧм вылӧ. Босьтам кӧ башня 2,7 метра диаметрӧн, кызтаӧн 5 сантиметр, сетас суткиӧн вердан кӧрым 10–12 скӧт юрлы, 15 килограммӧн юр вылӧ лыддьӧмӧн. Сы кызта жӧ слӧй, кор диаметрӧн 6,24 метра пасьта, сетас колана кӧрым 50 юр вылӧ, а 10 сантиметр кызта — 100 юр вылӧ. Кӧрым кӧ сетсьӧ кыкысьӧн, силослӧн слӧй кызтаыс ӧтчыд сетӧм вылӧ ковмас джын мында — 2,5-сянь 5 сантиметрӧдз.
Силосуйтӧм кӧрым медъёна вердсьӧ гырысь рогатӧй скӧтлы — мӧсъяслы, ӧшъяслы, но сідз жӧ пӧльзаӧн вердсьӧ ыжъяслы, вӧвъяслы, порсьяслы, кроликъяслы, позьӧ гортса пӧткаяслы.
Йӧла мӧсъяслы позьӧ вежны силосӧн сьӧкыд кӧрым суткися нормасӧ джын выйӧ либӧ коймӧд юкӧнсӧ. 400 килограмм ловъя сьӧкта мӧслы сійӧ лоӧ 12–16 килограмм силос ӧти юр вылӧ суткиӧн. Вердны ӧти силосӧн сьӧкыд кӧрымтӧг оз позь. Сы понда силос сетсьӧ сьӧкыд кӧрымъяскӧд сорӧн, либо бурджык найӧ бӧрын мед пемӧсъяс оз сэтшӧм горша шыбитчыны силос вылӧ. Индӧм мында силос бурджык вердны кыкысьӧн.
Силосуйтӧм кӧрым колӧ сетны мӧсъяслы лысьтӧм мысти, кор йӧвсӧ карта вылысь нуӧма нин. Сійӧ колӧ сы понда, мый йӧв ёна кыскӧ силос дуксӧ да лоӧ чӧскыдтӧм.
Силос колясъяс пыр жӧ колӧ чышкыны; мыйӧн пемӧсъяслӧн сёйсяс, пызанъяс либӧ кормушкаяс колӧ мыськавны ваӧн, а вердчанінсӧ тӧлӧдны восьтыштлӧмӧн.
Тайӧ жӧ условйӧяссӧ колӧ нуӧдны и мукӧд пемӧсъясӧс силосӧн вердігӧн.
Ялавичьяслы позьӧ сетны 8 килограмм силос суткиӧн, а 9 тӧлысьысь гырысьджык куканьяслы — 4 килограмм; да ӧтиыслы и мӧдыслы кыкысьӧн сетны.
Тшӧгӧдан ӧшъяслы сетчӧ 400 килограмм ловъя сьӧкта воддза вердан пӧраас 18–20 килограмм силос суткиӧн, а мӧд вердан пӧраас 10–18 килограмм.
Ӧтияс вермӧны сёйны ёна унджык, налы сетлывлӧны 40–45 килограммӧдз силос 400 килограмм ловъя сьӧкта вылӧ, но индӧм нормаысь оз ков петны. Вывті уна силос вӧсна пемӧс пытшкын веществояс вежсьӧмыс кутас мунны ёнджыка, коді абу пӧлезнӧ да выгӧднӧ тшӧгӧдігӧн.
Силосӧн тшӧгӧдігӧн яй лоӧ зэв бур.
Гырысь ыжъяслы да кӧзаяслы лун кежлӧ силос сетсьӧ 1½-сянь 2½ килограммӧдз ӧти юр вылӧ, но велӧдны тайӧ кӧрымӧ колӧ зэв ньӧжйӧ, зэв этшасянь заводитӧмӧн. Силосӧн зэв бура быдмӧ вуруныс (мукӧд овмӧсъясын ыжъяслы сетӧны унджык силос).
Племеннӧй да тшӧгӧдӧм куканьяслы, арӧсаысь гырысьджыклы, позьӧ сетны сӧмын зэв бур силос 12 килограммӧдз суткиӧн 400 килограмма ловъя сьӧкта вылӧ.
Вӧвъяслы позьӧ сетны сӧмын бур силос, бура шоммӧм да дасьмӧм. Велӧдны тайӧ кӧрым бердӧ колӧ зэв ньӧжйӧ заводитны 1,5 килограммсянь да воӧдны 6–8 килограммӧдз суткиӧн ӧти юр вылӧ кыкысь сетӧмӧн. Вӧвъяслы силос вердӧмӧн сійӧ вердана бурлун сертиыс позьӧ ёна видзтыны зӧр либӧ мукӧд туся кӧрым.
Силосӧн вӧвъяс яйсялӧны да выныс содӧджык.
Гырысь порсьяслы позьӧ вердны зэв бур силос 1,5–2,5 килограммӧдз юр вылӧ суткиӧн. Порсьяслы коланаджык лоӧ силос тыкваысь жуг сорӧн.
Силос позьӧ пӧльзаӧн вердны кос кӧрымъяскӧд сорӧн сідзжӧ пӧткаяслы да кроликъяслы 10 юр курӧгъяслы, уткаяслы либӧ кроликъяслы сэтчӧ лун кежлӧ 1–1,5 килограмм силос, а 10 юр гырысьджык пӧткаяслы — дзодзӧгъяслы, индейкаяслы — 2–3 килограммӧн сутки.
СИЛОС ВЕРДІГӦН КОЛАНА ВИДЗЧЫСЬӦМЪЯС
Силос вердігӧн колӧ видзчысьны водзын индӧм торъясысь:
1. Оз позь вердны пемӧсъяслы, ёна нин том скӧтлы — порсьяслы да вӧвъяслы, тшыкӧм, бакшасьӧм да дасьмытӧм силос.
2. Силос куш ӧти картупель корйыс колӧ сетны джын мында вердан норма серти, а куканьяслы, порсьяслы, вӧвъяслы картупель да корнеплод, коръясысь вӧчӧм силос бурджык ньӧти не вердны.
3. Тыра пемӧсъяслы бӧръя пӧраас бурджык силосӧн вердтӧг: куканя мӧсъяслы сетны сӧмын коймӧд юкӧнсӧ мукӧддырйи вердӧм серти.
Силосӧн вердігӧн пемӧсъяслы колӧ сетны вердас пытшкас сідзжӧ сов да мел, изӧм известняк либӧ пач пӧим суткиӧн ӧти юр вылӧ водзын индӧм мында: тшӧгӧдан ӧшъяслы 50–80 грамм, порсьяслы — 5–15 грамм, лысьтан мӧсъяслы — 20–50 г., ыжъяслы да кӧзаяслы — 3–8 г.
КОЛАНЛУН ПРОИЗВОДСТВЕННӦЙ КООПЕРИРОВАННЬӦЛӦН ДА КОЛЛЕКТИВИЗАЦИЯЛӦН СИЛОС ПАСЬКӦДӦМЫН
Колӧ помнитны, мый индӧм условйӧяс да правилӧяс кокньыдджык да бурджык нуӧдны бур организуйтӧм овмӧсын, гырысь силоснӧй башняяс бердын, бура лӧсьӧдӧм скӧтнӧй картаясын да с. в.
МЕД КОЛАНА ПРАВИЛӦЯС СИЛОСНӦЙ ГУЯС ДА БАШНЯЯС СТРӦИТІГӦН
Лӧсьыда дасьмӧм да силосуйтӧм кӧрымлӧн качество лоӧ не сӧмын силосуйтан матеръял понда да техническӧй правилӧяс нуӧдӧмысь, но сідз жӧ ёна силоснӧй стрӧйбаяс серти.
Силоснӧй стрӧйбаясӧн лоӧны: 1) прӧстӧй гӧгрӧс мупытшса гуяс, 2) гӧгрӧс гуяс эжӧм пытшкӧса, 3) эжӧм траншеяяс, 4) эжтӧм траншеяяс, 5) башняяс, мыйкӧ мында муӧ сюйӧмӧн (полубашня) да 6) мувыв башняяс уна пӧлӧс ыдждаӧн.
Кӧть тайӧ постройкаясыс и ёна торъялӧны ӧта-мӧдсьыс, но налы ставныслы ӧтмоз колӧ лоны медколана силосуйтан правилӧяс серти отсавны силосын паськӧдны йӧвшомӧн шузьӧм да вевттьыны мукӧд сикас вреднӧй шомъяс.
Силоснӧй стрӧйбаяс стрӧитчыссьӧны уна пӧлӧс стрӧитчӧм вылӧ шогмана материалысь, сюранаджыкысь да донтӧмджыкысь район серти: разнӧй сикас вӧр (тьӧсъяс, брусъяс, плакаяс), кирпич уна пӧлӧс, из, кӧртбетон. Заграничаын бӧръя каднас кутісны паськавны башняяс клепайтӧм стальнӧй листъясысь. Миян Кавказын вӧліны зэв бур опытъяс башняяс стрӧитӧмын идзас сора сёйысь, эмӧсь опытъяс и ньӧрйысь кыӧм башняяс, пытшкӧссӧ сёйӧн штукатуритӧмӧн. Водзӧ вылӧ зэв на ёна позьӧ корсявны выль ногӧн стрӧитӧмъяс.
Кӧть кутшӧм матеръялысь эз стрӧитчы гу полубашня либӧ башня, бурлун стрӧйбалӧн силосуйтчӧм вылӧ кутас лоны уджалӧм серти да водзын индӧм правилӧяс нуӧдӧмын:
1. Форма силоснӧй стрӧйбалӧн колӧ лоны гӧгрӧс, джуджыд (цилиндрическӧй), позьӧ и кӧкъямыс пельӧса, но не веськыд пельӧса. Кузь гуяс (траншея) стрӧитігӧн, кыдз мукӧд дырйи лоӧ вӧчны, пельӧсъяссӧ быть колӧ гӧгрӧстны.
Башняяслӧн да гӧгрӧс гуяслӧн стенаяс колӧ лоны дзик веськыдӧсь, шӧрт лэдзӧм моз, мед некутшӧм пырӧм ни петӧм эз вӧв, векнявтӧг либӧ паськавтӧг вывлань либӧ увлань. Траншеяяс стрӧитчӧны увланьӧдыс (пыдӧсӧдыс) неуна векньыдджык.
Стенъяс вылысыс колӧ лоны кыдз позьӧ шыльыдджык. Стена да пыдӧс ӧтлаасяніныс мед вӧлі гӧгрӧс. Джуджтаыс башнялӧн либӧ полубашнялӧн колӧ лоны пытшкӧсса кык диаметр джуджта.
Гуяслы пасьта сертис кык мында судтасӧ оз век позь лӧсьӧдны, джуджданас 3,5–4,5 метраысь джуджыда оз кодйывлыны, мед эз вывті сьӧкыд вӧв перъявнысӧ. Сы кындзи джуджыда пырны муӧ оз позь быдлаын пытшкӧсса ва воӧм понда. Сы понда уна кӧрымлы стрӧитчысьӧны кузьмӧс гуяс либӧ траншеяяс.
2. Силоснӧй стрӧйбаясӧд мед стенӧдыс ни пыдӧсӧдыс оз вермы пырны ва ни газ. Кӧть мед кутшӧм васӧд кӧрым эз силосуйтчысь, став ваыс сылӧн колӧ кольны силос пытшкын, а не петны либӧ не лэдзны стенаӧдыс либӧ пыдӧсӧдыс, сы кындзи, мый ми воштам колантор кӧрымысь, сы бӧрын и тшыкӧ кольӧм кӧрымыс, петӧм ва местасӧ босьтӧ сынӧд да кӧрым бакшасьӧ. Мӧдарсянь, силос пытшкӧсӧ оз жӧ ков лэдзны рудзтыны либӧ исковтны вылыса валы. Сы понда силос гуяс кодйысьӧны сэтшӧм местаясын, кӧн грунтӧвӧй ваыс пыдын да грунтыс топыд сёй.
3. Матеръял пытшкӧссӧ эжӧм вылӧ колӧ лоны чорыд, силоса йӧвшом мед эз вермы сійӧс сёйны-розьӧдлыны. Сэтшӧм чорыд матеръялъясӧн лоӧны: пу, портландскӧй цемент. Известка да романскӧй цемент йӧвшомӧн розявлӧны.
4. Стенъяс силоснӧй стрӧйбалӧн тӧлын мед вӧлі видзӧны кӧрымсӧ кынмӧмысь, а гожӧмын вывті ёна шоналӧмысь.
Тайӧ условйӧясыс вермасны пӧртчыны олӧмӧ бур лӧсьӧдӧм гуясын, траншеяясын да полубашняясын, тайӧяслӧн кӧ му вевдор юкӧныс тыртӧма муӧн.
5. Стенаяс силоснӧй башняяслӧн колӧ лоны ёнӧсь, мед вермас кутны пытшкӧсса силосуйтӧм кӧрымнас йӧткӧмсӧ.
Тайӧ ёнлунсӧ пу башняясын ловӧ лӧсьӧдны кӧрт асыкъясӧн ортсысяньыс винтъясӧн топӧдӧмӧн, а изъя да кирпича стрӧйбаясын — стена пытшкӧстіыс кӧрт асыксӧ нуӧмӧн.
6. Став силоснӧй стрӧйбаяс, на пытшкын и гуяс, мед вӧлі вылісяньыс тупкӧма зэр ваысь, сы понда башняяс да полубашняяс вылӧ лӧсьӧдсьӧ вевт, а гуяс вылын вӧчсьӧ шалаш моз.
Зэр ваяс визывтӧмысь силос гуяслысь стенасӧ лэптӧны му вевдорысь вылӧджык.
7. Ыджда силоснӧй стрӧйбалӧн лӧсьӧдсьӧ пемӧсъяс юр лыдӧ, силосуйтӧм кӧрым колӧм серти.
| Шӧркоддьӧмаӧн колӧ лыддьыны ӧти юр вылӧ суткиӧн: |
| Лысьтан мӧсъяслы (400 кг ловъя сьӧкта вылӧ) .... 16 кг. кӧрым |
| Тшӧгӧдан ӧшъяслы (400 кг ловъя сьӧкта вылӧ) .... 20 „ „ |
| Ыжъяслы, кӧзаяслы, гырысь порсьяслы .... 1,5–2,0 „ „ |
| Уджалан вӧвъяслы .... 6,0 „ „ |
| Посни пӧткаяслы: курӧгъяс, уткаяс, либӧ кроликлы 10 юр вылӧ .... 1,5 „ „ |
| Дзодзӧгъяслы индейкаяслы 10 юр вылӧ .... 3,0 „ „ |
Овмӧсысь мукӧд васӧд кӧрымъяс лыд вылӧ босьтӧмӧн (корнеплодъяс, картупель), кодъясӧс колӧ вердны воддза ӧчереднас, ми вермам лыддьыны силосӧн вердан лун лыд, а сідз кӧ став силосыс унаӧ ковмас.
Сьӧкта 1 куб. метра силос заа быдтасъясысь джуджыд башняясын шӧркоддем вылӧ босьтсьӧ 7-сянь 8 центнерӧдз, полубашняясын — 6 центнер, а гуясын 5 центнер, кыдз ляпкыдджык местаясын силос абу сэтшӧм топыд да сы понда кокньыдджык. Силос васӧда матеръялъясысь сьӧкыдджык мукӧдысь: 1 куб. метр сылӧн веситӧ 8–9 центнер.
Диаметр башнялысь лӧсьӧдны сідз, мед суткиа сетӧм вылӧ перйыны кӧрым 10 сантиметр кызта. Кызджык слӧйӧн да кузьджыка вердӧмӧн ковмас вывті джуджыд стрӧйбаяс. Сідз, 10 сантиметр кызтанас нин 180 лунъя вердӧмӧн башнялӧн джуджтаыс каяс 18 метраӧдз, мыйӧн ёна донсялӧ стрӧйбаыс да сэні вӧдитчӧмыс.
Та серти позьӧ стӧч лыддьыны силоснӧй стрӧйбалысь ыдждасӧ, а не стрӧитны гадайтӧмӧн.
Кокньыдджыка лыддьӧм вылӧ вайӧдам таблица (видзӧд таблица 47-ӧд листбокысь).
| Диаметр (метраӧн) Судта (метраӧн) | Кӧрымлӧн сьӧкта (тоннаӧн) | Cодтӧд | ||||||||
| 2,0 | 2,5 | 3,0 | 3,5 | 4,0 | 5,0 | 6,0 | 7,0 | 8,0 | ||
| 2,0 | 3,1 | — | — | — | — | — | — | — | — | Сьӧкта 1 куб. метра силослысь босьтӧма 5 центнерӧ |
| 2,5 | 3,9 | 5,0 | — | — | — | — | — | — | — | |
| 3,0 | 4,7 | 6,0 | 10,6 | — | — | — | — | — | — | |
| 3,5 | 5,6 | 7,0 | 12,4 | 16,8 | — | — | — | — | — | |
| 4,0 | 6,3 | 8,0 | 14,1 | 19,2 | 25,1 | — | — | — | — | |
| 5,0 | 9,4 | 12,0 | 21,2 | 28,8 | 37,7 | 58,9 | — | — | — | Сьӧкта 1 куб. метра силослысь босьтӧма 6 центнерӧ |
| 6,0 | — | 14,5 | 25,4 | 34,6 | 45,2 | 70,7 | 95,8 | — | — | |
| 7,0 | — | 16,9 | 29,7 | 40,4 | 52,7 | 82,4 | 129,7 | 161,5 | — | |
| 8,0 | — | — | 34,0 | 46,1 | 60,3 | 94,2 | 111,7 | 184,6 | 241,1 | |
| 9,0 | — | — | 44,5 | 60,5 | 79,1 | 123,7 | 171,0 | 242,3 | 316,5 | Сьӧкта 1 куб. метра силослысь босьтӧма 7 центнерӧ |
| 10,0 | — | — | — | 67,3 | 87,9 | 137,4 | 190,8 | 269,2 | 351,7 | |
| 11,0 | — | — | — | 74,0 | 96,7 | 151,2 | 210,6 | 296,1 | 386,8 | |
| 12,0 | — | — | — | — | 105,5 | 164,9 | 230,4 | 323,0 | 422,0 | |
| 13,0 | — | — | — | — | — | 204,2 | 285,9 | 400,0 | 522,5 | Сьӧкта 1 куб. метра силослысь босьтӧма 8 центнерӧ |
| 14,0 | — | — | — | — | — | — | 308,5 | 430,7 | 562,6 | |
| 15.0 | — | — | — | — | — | — | 331,1 | 461,6 | 602,9 | |
| 16.0 | — | — | — | — | — | — | — | 492,3 | 643,0 | |
Тайӧ таблицаын босьтӧма лыд вылӧ, мый диаметр силоснӧй стрӧйбалӧн оз ков лоны ыджыдджык джуджтасьыс. Джуджта таблицаын босьтӧма 2 либӧ 3 мында унджык диаметр серти, либӧ ӧтмоз.
Стрӧйбаяслысь ыджда лӧсьӧдігӧн, колана кӧрым лыд кындзи, колӧ нӧшта артавны, уна-ӧ эм овмӧсын силосуйтан тор, а сідз жӧ машинаяс ӧдйӧджык башняяс тыртӧм вылӧ да, эм-ӧ тырмымӧн кыскалан торъяс, мед ас пӧраын судзӧдны башня бердӧ, либӧ гу бердӧ уль масса. Кыдз тайӧ условйӧясыс оз век да быдлаын вермы лоны, колӧ лыддьыны бурджыкӧн, весиг кор уна колӧ силосуйтӧм кӧрым, ӧти ыджыд стрӧйба пыдди стрӧитны неуна посньыдджык, но унджык силоснӧй стрӧйбаяс. Гырысь скӧт видзан колхозъяслы рекомендуйтчысьӧ башняяс либӧ полубашняяс ыдждаӧн 250–500 тонна вылӧ, шӧркоддьӧмъяслы — башняяс либӧ траншеяяс 150–250 тонна вылӧ, а посньыдъяслы — гуяс, траншеяяс либӧ полубашняяс шӧркоддема быдӧнлы 50 тонна гӧгӧр.
Унджык посни силосъяс позьӧ тыртны разнӧй пӧраын материал судзӧдӧм серти.
Быд силоснӧй стрӧйба колӧ стрӧитны матӧджык скӧт карта бердӧ, мед эз ковмы ылӧ кыскавны кӧрымсӧ.
СИЛОСНӦЙ СТРӦЙБАЯС
ПЫТШКӦССӦ ЭЖТӦМ ГУЯС
Мед прӧстӧй пӧлӧс силос стрӧйба лоӧ эжтӧм гу.
Прӧстӧй гуяс кодйыссьӧны кӧні грунтӧвӧй ваыс пыдын, грунтыс чорыд сёй, лыа сора сёй, либӧ ил пуксьӧм местаын. Кокньыд, ас пырыс ва лэдзысь мусин оз шогмы силос сюйӧм вылӧ прӧстӧй эжтӧм гуясын. Тайӧ условйӧяссӧ нуӧдтӧг силос вермас тшыкны.
Прӧстӧй гуяс вӧчсьӧны цилиндрическӧй модаӧн либӧ кузьмӧсӧнджык.
Цилиндрическӧй прӧстӧй гуяс ыдждасӧ зэв топӧдӧны кыдз ми индалім-нін, мый джудждаыс 4,5 метраысь ыджыд абу колана, а диаметрыс джудждаысь мед эз вӧв 4,25 метра джудждаӧн да 3 метра диаметрӧн татшӧм гулӧн пытшкӧсыс лоӧ 30,2 куб. метра, да сэтчӧ тӧрас 18 тонна силос (видзӧд 14 серпас). Силослӧн чинӧм эжтӧм гуясын ёна вылынджык эжӧм дорысь, воӧ 40% ӧдз либӧ вылӧджык, шӧркоддема 30% не этша сюйӧм массаысь. Этшаджык кӧрым чинӧм вылӧ, зэв бур гу стена гӧгӧрсӧ мавтны уль сёйӧн, мед лоӧ чорыд шыльыд вылыса. Бур кӧрым, индӧм ыджда гуын, вермас кольны 13 тонна гӧгӧр либӧ 5–6 мӧс вылӧ.
Унджык силос сюйӧм вылӧ гуяс вӧчсьӧны кузьмӧсӧнджык помъяссӧ гӧгрӧстӧмӧн (16-ӧд серпас). Кӧрым чинӧм татшӧм гуясын не этшаджык гӧгрӧс дорысь да найӧ босьтӧны зэв ыджыд места. Сідз, босьтны кӧ 20 мӧс вылӧ, ковмас 50 тонна кӧрым. 30 % мында чинӧм да тшыкӧм, арталӧмӧн ковмас лӧсьӧдны гу 65 тонна кӧрым вылӧ, либӧ ыдждаӧн 130 куб. метра. 3,5 метра джуджтаӧн да 3 метра пасьтаӧн кузьтаыс ковмас 12,4 метра.
ЭЖӦМ ГУЯС
Татшӧм гуяслы места бӧрйӧм сэтшӧм жӧ, кутшӧм и эжтӧм гуяслы. Кӧрым ковмӧм серти найӧс стрӧитӧны сэтшӧм жӧ модаӧн да сы пытшкӧс ыдждаӧн, кыдз и эжтӧм гуяс. Джуджда мупытшся эжӧм гуяслӧн, ёна нин эжӧма кӧ цементӧн либӧ изъясь цемент вылын, вермас лоны ыджыдджык, (18 серпас). Татшӧм гуяслы колӧ лӧсӧдны кӧрым лэпталан.
Эжӧм стенасӧ неуна лэптӧны вылӧджык му вевдорсяньыс, мед видзны ва визывтӧмысь да ыдждӧдны пытшкӧссӧ. Кӧрым чинӧм ёна этшаджык эжтӧм гу дорысь, лыддьӧны 15–20% мында сюйӧм масса сьӧкта серти.
Эжӧм вылӧ бур материалӧн лоӧ кирпич либӧ из сорӧса вылын (цемент, извесьт да лыа). Цемент тырмытӧм понда позьӧ тэчны извесьт вылын, но пытшкӧс стенасӧ гулысь быть колӧ штукатуритны цементнӧй сорасӧн. Та вылӧ 50 тоннаа кӧрым гуӧ ковмас 5 бӧчка цемент. Сорас вӧчсьӧ сідзик: ӧти юкӧн цемент вылӧ пуктысьӧ 9 юкӧн лыа.
Абу кӧ кирпич либӧ из, гу позьӧ эжны пуӧн дӧскаӧн либӧ плакаӧн. Мед кокньӧдны уджсӧ, татшӧм гуяс позьӧ вӧчны уна пельӧсӧн.
Из, кирпич да дӧска кындзи силоснӧй гулӧн стена эжсьӧ саманӧн. Саман лӧдсьӧ кизертӧм сёй вылын да штукатуритчысьӧ пытшкӧссяньыс сёйӧн. Пыдӧс сідз жӧ вольсавсьӧ саманӧн 2–3 рад да кисьтӧны сёйӧн.
Кӧні эм тырмымӧн кустарник либӧ посни вӧр да позьӧ лӧсьӧдны места вылын кузь ньӧръяс, позьӧ гусӧ эжны кыӧмӧн. Сы вылӧ гу стен гӧгӧрыс пыдӧсас тшӧкыда тувъявсьӧ майӧгъяс, кодъясӧс кыӧны ньӧрйӧн. Стена да кыӧм костыс тыртсьӧ небыд сёйӧн, а вылысыс сёйӧн штукатуритсьӧ. Пыдӧсыс сідз жӧ тупкыссьӧ сёйӧн четверт метра кызтаӧ.
Коллективизация водзӧ паськалӧмӧн да сы весьтӧ ӧтка овмӧс бырӧм вӧсна прӧстӧй гуяс оз кут ковны. Сідз жӧ оз зэв колана ло и пытшкӧссӧ эжӧм гуяс, и сэні ёна чинӧ кӧрымыс башняяс серти, дай этша кӧрым тӧрӧ. Тӧдана, мый гуяс гырысь колхозъясын оз нин вермыны тыртны коланлунсӧ кӧрым лӧсьӧдӧмлысь.
Но ӧні миян абу на лӧсӧдӧма гырысь силоснӧй стрӧйбаяс да локтан воясӧ ковмас на силос заготовитны эжӧм гуясын, а унаысь на и эжтӧмын.
Век жӧ, гырысь скӧт видзан колхозлӧн уна ӧтласа скӧтӧн ӧдйӧ паськалӧм требуйтӧ лӧсьӧдны колана силоснӧй стрӧйбаяс. Ӧнія пӧра кежлӧ позяс сувтлыны силоснӧй траншея стрӧйба вылӧ.
ТРАНШЕЙНӦЙ СИЛОСЪЯС
Дона сулалан силоснӧй башняяс пыдди, ёна нин ӧнія пӧраын, кор гырысь башняяс стрӧитӧм абу на лӧсьӧдӧма кыдз колӧ, ковмас силосуйтӧм кӧрым лӧсьӧдны траншейнӧй силосъясын.
Траншейнӧй силосъяс лоӧны кузь канаваяс джуджтанас 2,5-сянь 4,5 метраӧдз да пасьтанас 2,5-сянь 3 метраӧдз, унаыс увланьысь неуна векняммӧмӧн.
Кузьта вӧчсьӧ овмӧсын кӧрым ковмӧм серти.
Америкаын гырысь силоснӧй башняяскӧд радысь сідз жӧ пӧльзуйтчӧны кӧрым силосуйтӧм вылӧ траншейнӧй силосъясӧн.
Уна пӧлӧс климатическӧй да природнӧй условйӧяс СССР-ысь лыддьӧмӧн, а сідз жӧ ӧткымын стрӧитчан матеръялъяс судзсьытӧм, местаяс вылын колӧ пӧльзуйтчыны заграничаса практикаӧн траншейнӧй силосъясын кӧрым силосуйтӧм кузя.
Траншейнӧй силосъяслӧн эмӧсь омӧльторъяс и бурторъяс гырысь башняяс серти. Бурторъяс сэтшӧмӧсь, мый сэні кӧрым позьӧ видзны кынмӧмысь, мый оз удайтчы вӧсни стенма башняясын. Омӧльторъяс сійӧяс жӧ, мый и гуяслӧн.
Овмӧсын, грунт сертиыс, вӧчсьӧны прӧстӧй траншеяяс грунтын, либӧ эжӧмӧн. Траншеяяс эжӧны сійӧ жӧ матеръялъясысь, сэтшӧм ногӧн жӧ, кыдзи и гуяс.
КЫДЗИ ОВМӦСЛЫ ЛЫДДЬЫНЫ ТРАНШЕЯ ЫДЖДА
Траншеялӧн джуджта оз овлы 4 метраысь ыджыд, сы йылысь вӧлі индӧма вылынджык. Сьӧкта 1 куб. метра кӧрымлӧн траншейнӧй силосын босьтсьӧ тонна джын (5 центнер) мында.
Ыджда траншейнӧй силослысь тӧдмавсьӧ джуджтасӧ шӧр пасьта вылӧ ӧта-мӧд стенасяньыс босьтӧмӧн. Лоӧм площадьсӧ босьтӧны кузьта вылас. Тайӧ петкӧдлӧ куб. метра лыд траншеялысь. Бура тыртӧм траншеяын тонна лыд кӧрымлӧн лоӧ траншея куб. метра лыд джын мындаыс.
Босьтам, джуджда — 2,5 метра, пасьта пыдӧслӧн — 2,5 метра, пасьта вылыса дорӧдыс — 3,5 метра, шӧркодь пасьтаыс 3,0 метра. 1 метра кузьта траншеялӧн сетӧ: 2,5х3х1=7,5 куб. метра, либӧ 3,75 тонна силос. Шӧркоддьӧма вердӧмӧн ӧти мӧс вылӧ во гӧгӧрӧн ковмас силос 2,5 тонна, миян лоӧ траншея индӧм ыдждаӧн быд мӧс юрӧ 0,7 метра. Сідз кӧ, 100 мӧс юрӧ ковмас 70 погоннӧй метра кузьта траншея. Но та кузьта траншея абу удобнӧ вӧчны. Бурджык кузьтаӧн лыддьысьӧ 30 метра гӧгӧр. Кузя вӧчӧмысь лёкыс некутшӧм абу, эм кӧ сы вылӧ условйӧясыс.
Траншейнӧй силосъяс тыртсьӧны да тупкысьӧны, кыдзи и кузь гуяс, мый йылысь вӧлі индӧма нин вылынджык. Траншеяысь кокньыдджыка кӧрым перйӧм вылӧ ӧти помас вӧчсьӧ ньывта лэччӧм, код кузя вермӧ телега лэччыны да траншеяысь петкӧдны кӧрымсӧ (19 сэрпас).
Век жӧ, бурджык стрӧйбаӧн силосуйтчӧм вылӧ, лоӧны полубашняяс да башняяс.
ПОЛУБАШНЯЯС
Тайӧ постройкаясыс лоӧны цилиндр модааӧсь, коймӧд юкӧн либӧ джынвыя муӧ сюйӧмӧн. Вывті джуджыда муӧ пырӧмӧн сьӧкыд лоӧ кӧрымсӧ лэптавны. Сідз жӧ, кыдз и гуясын, 4 метраысь пыдӧ муӧ пырӧм абу колана. Тайӧ лоӧны мед гырысь полубашняяс. Пырӧмыс кӧ лоӧ коймӧд юкӧн мында джудждасьыс, став джудждаыс лоӧ 12 метра мында. Судтаысь кӧ джынвыйӧ диаметрыслы 6 метра, сэтшӧм башняӧ тӧрас 230 тонна кӧрым (пӧшти 100 мӧс вылӧ).
Полубашнялысь ыджда позьӧ содтыны диаметрсӧ ыдждӧдӧмӧн, но сійӧ оз сет колана бурлун диаметр джуджда бердӧ.
Ыджыдджык юкӧн башнялысь муӧ сюйӧмӧн ыдждаыс сылӧн чинӧ. Сідз, муас сюйӧмыс кӧ (4,0 метра) лоӧ джын мында судтаысь, сэк став судтаыс лоӧ 8 метра. Сы серти чинӧ и диаметр, а сідз кӧ и пытшкӧс.
Силос кынмӧмысь видзӧм вылӧ позьӧ вӧчны проф. Г. В. Богаевскӧй тип серти, (видзӧд 20 ӧд, 21-ӧд серпас). Коймӧд юкӧн выяыс башня пырӧ муӧ, мыйкӧ мында ортсыся юкӧнысь башнялӧн гӧгӧрыс тыртсьӧ гусьыс перйӧм муӧн. Вылітіджык шоныд вылӧ тыртӧны идзасӧн да жугйӧн башня да плетень костӧ. Плетень кысьӧ ньӧрйысь маегъяс гӧгӧр, кодъясӧс тувъялӧма башня гӧгӧрса насып вылӧ.
Мупытшса юкӧн башнялӧн вӧчсьӧ изйысь, вылыссӧ сідз жӧ изйысь либӧ кирпичыс. Пытшкӧссӧ штукатуритӧны цементӧн.
Башня проф. В. Г. Богаевскӧйлӧн ӧнӧдз мед удачнӧй силос кынмытӧм боксянь СССР-СА условйӧясын. Татшӧм башняяс паськалӧмлы ёна торкӧ ӧнія кадын цемент судзсьытӧм, коді уна мунӧ татшӧм стрӧйбаяс лэптӧм вылӧ. Водзӧ кор пондас цемент судзсьыны, миян кӧдзыд тӧла да жар гожӧма районъясын, татшӧм башняяс ёна паськалӧны. Унджык тайӧ башня йылысь гижӧма В. Г. Богаевскӧй нигаын. «Кӧрымъяс силосуйтӧм».
Заграничаса полубашняясысь негырысь колхозъяслы, СССР-са Европейскӧй юкӧн лунвыв да шӧрвыя районъясын зэв эськӧ лӧсяліс германскӧй полубашня Шмидт системаа (видзӧд 22-ӧд да 23-ӧд серпас). Германияын найӧ стрӧитчӧны кӧртбетонысь да лӧсьӧдӧма кӧрт тупкӧса ӧшиньяс (люкъяс) да нарошнӧ силос топӧдан. Миянлы ӧні тайӧ вермытӧм на (ӧти силос 40 мӧс вылӧ ставсӧ лӧсьӧдӧмӧн сулалӧ 4200 марка, либӧ миян деньга вылӧ 2100 шайт гӧгӧр). Ыджыдджык интерес миянлы силос топӧданыс, кодӧн бурджыка артмӧ кӧдзыдӧн силосуйтӧм да этшаджык чинӧ кӧрымыс.
Полубашняяс Шмидт системаӧн стрӧитчӧны негырысьӧсь 40-сянь 165 куб. метрӧдз да арталӧма найӧ 180 лун вердӧм вылӧ 10-сянь 40 мӧскӧдз. Унджык скӧт вердӧм вылӧ стрӧитчысьӧ уна полубашня орччӧн ӧти вевт улын.
Полубашняяс вӧчӧмын эмӧсь бурторъяс му вевдорса башняяс серти сэтшӧмӧсь:
а) полубашняяс стрӧитігӧн позьӧ 1/ 3 юкӧнсӧ либӧ джынсӧ видзны меставывса стрӧитчан материал — из, бутӧвӧй из да мукӧд; тайӧн донтӧммӧ стрӧйбаыс;
б) ӧтыжда пытшкӧсӧн ортсы джудждаыс полубашнялӧн улынджык му вевдорса башня дорысь, мый кокньӧдӧ башняӧ совтӧм да сы бӧрся дӧзьӧр;
в) улі мупытшса башня юкӧнас тӧлын силос оз кынмы, мый понда сійӧс позьӧ видзны да вердны тулысын либӧ гожӧмын.
БАШНЯЯС
Башняяс лоӧны бурджык сикас силоснӧй стрӧйбаяс. Найӧ стрӧитчӧны либӧ ставнас му вевдорас, либӧ мыйкӧ мында муӧ сюйӧмӧн.
Ыджда сертиыс башняяс зэв уна сикас — кымынкӧ дас тоннасянь сюрс тоннаӧдз.
Башняяс стрӧитӧны уна сикас материалъясысь: из, кирпич, бетон, кӧрт-бетон, пу, кӧрт, сталь да уна мукӧд тӧръясысь. Быд пӧлӧс материалысь позьӧ вӧчны уна сикас башня.
Миянлы ёнджыка шогмана да вермана татшӧм сикас башняяс:
КИРПИЧА БАШНЯ ГЕРАРД ТИПА СТЕНАЯСӦН
Ыджда тайӧ башнялӧн вермӧ лоны разнӧй, овмӧсса колӧм серти. Витӧд юкӧн мындаыс джуджтасьыс сюйӧма муӧ. Муӧ сюйӧм абу быть колана, сійӧ вӧчсьӧ, ӧтикӧ матеръял видзтӧм понда, мӧд кӧ зумыдджыка башня сулалӧм понда.
Фундамент да му пытшса стенаяс башнялӧн вӧчсьӧны изйысь либӧ кирпичысь. Вылысса юкӧныс — кирпичысь. Кирпич тайӧ башнялы мед вӧлі ӧткыза, ён. Герардлӧн башня арталӧма стенъяс кынмытӧм вылӧ.
Стенъяс ставнас 2½ кирпич кызта, вӧчӧма кык пӧвсӧн, сідз, мый бытьӧ кӧ ставнас башняыс кык цилиндрысь: ортсыыс ыджыдджык, пытшкӧсыс — ичӧтджык, прӧста ӧта-мӧд пытшкас сюймӧн.
Стена быд цилиндрлӧн ӧти кирпич кызта. Кык цилиндр кост пасьтаыс лоӧ кирпич-джын кызта.
Быд кык кирпич рад мысти ортсыладор да пытшкӧс цилиндръяс йитчӧны ӧта-мӧдыскӧд кирпич растыхъясӧн. Кыккостса тыртӧм местаыс тыртсьӧ омӧля шоныд лэдзан матеръялъясӧн, кыдз: пильнӧй пызь, шом бускӧд сорӧн да мукӧд торъясӧн. Тыртны идзасӧн, жугйӧн да мукӧд сисьмана торъясӧн абу колана. Кирпич тэчӧны цемент вылын либӧ цемент сорасӧн.
Пытшкӧс стенасӧ штукатуритӧны цемент сорасӧн — 1 юкӧн портландскӧй цемент да 3 юкӧн лыа.
Джоджсӧ бетонӧн вевттьӧны, сэн жӧ пельӧсъясыс стенаяс да джодж ӧтласяніныс гӧгрӧстсьӧны.
Кӧсякъяссӧ кӧрым перъялан ӧдзӧсъясас (люк) вӧчсьӧ помвыв вылыссяньыс да улӧдзыс да поперечникӧн торъявсьӧны. Помвыв кӧсякӧн башнялӧн омӧльтчӧ ёнлуныс: ёнлунсӧ видзӧм понда ӧшиньяс пӧперечникӧдыс кӧсякъяс пырыс нуӧны кӧрт полосаяс, кодъяс помассьӧны крепитӧм якӧръясӧн кӧсяк саяс стенас.. Зэв джуджыд башняясын улыс юкӧнас стена пытшкӧдыс пуктыссьӧ кымынкӧ рад асык кыз кӧртысь силос сьӧктанас йӧткигӧн паськалӧмысь видзӧм вылӧ. Торъя ёна колӧ видзӧдлыны ӧдзӧс вӧчӧм вылӧ, вӧчны ӧкуратнӧйджыка. Ӧдзӧсъяс омӧля пӧдлалӧмӧн башня вермас воштыны ассьыс став бурлунсӧ, кутас кӧ тшельясӧдыс пырны сынӧд да ва.
Тайӧ индӧд инмӧ ставсикас башняяслы да полубашняяслы.
Бурджыка видлалам ӧдзӧсъяс вӧчӧм инженер А. Н. Лейбо башня йылысь гижигӧн. Башня вевт вермас лоны уна нога.
Вевтвывса ӧшиньыс лоӧ силоссӧ сюйӧм вылӧ. Сійӧ вӧчсьӧ сэтшӧм боксянь, кодарын сувтӧдсьӧ силос шыран машина силос сюйигӧн. Тайӧ ӧшинь озджык веськав ӧтвесьтӧ силос перъян ӧшиньяскӧд, кыдз бӧръяясыс векджык овлӧны карталадор боксянь.
Башня кузьтаыс 2–2,5 метрасянь заводитӧмӧн мусяньыс да башня вылыс дорӧдзыс ӧдзӧсъяс весьтас вӧчсьӧ тамбур (24-ӧд серпас). Тамбур лоӧ векньыдик стрӧйба башня ӧшиньяс весьтас, коді вӧчсьӧ ӧшиньяссӧ лёк поводдяысь видзӧм вылӧ: зэрысь да лымйысь, а сідз жӧ лёк поводдяӧн кокньыдджыка кӧрым перйӧм вылӧ. Тамбур пытшкас, ӧшиньяс бердас вӧчсьӧ площадка башняысь кӧрым перйигӧн сувтӧм вылӧ, площадкаяс ӧтлаассьӧны посъясӧн.
СТАНДАРТНӦЙ ПУ БАШНЯЯС
Миянлы колӧны башняяс, прӧстӧй конструкцияа, заводса ногӧн вӧчӧма, зэв уна лыдӧн, кодъясӧс кокньыда позьӧ нуны кытчӧ колӧ, да кокньыда тэчны.
Оз быдлаын, кӧні стрӧитӧны башняяс, меставылын сюр стрӧитчан материал да ёна кужысь мастеръяс, кодъяслы позьӧ сетны сэтшӧм ответственнӧй стрӧйбаяс. Миян ӧні оз на тырмыны и индалысь да стрӧйба удж бӧрся видзӧдысь техникъяс. Сы понда колӧны сэтшӧм башняяс, кодъясӧс эськӧ позис вӧчны заводъясын да тэчтӧгыс мӧдӧны местаяс вылӧ, а сэн ӧдйӧ тэчны меставывса йӧз вынӧн ветлысь инструкторъяс индӧд серти. Сійӧ башняясыс мед сэтшӧмӧсь жӧ вӧліны, кӧні позис нуӧдны став вылынджык индӧм условйӧяссӧ. Медлӧсьыд матеръялӧн сы вылӧ лоӧ вӧр. Стрӧитӧм ногыс татшӧм башняяслы мед удачнӧй лоӧ инженер Лейболӧн.
ИНЖЕНЕР А. Н. ЛЕЙБО НОГӦН БАШНЯ СТРӦИТӦМ
Формаыс Лейбо башнялӧн — цилиндрическӧй (видзӧд 25-ӧд серпас). Материалъяс башня корпус лӧсьӧдӧм вылӧ — вундалӧм дӧскаяс.
Ыджда Лейбо башнялӧн вермас лоны разнӧй, овмӧслы ковмӧм серти. Ми сувтлам 350 куб. метра башня вылӧ (250 тонна тӧриг), кодӧс вӧчӧны жигулевскӧй заводын Самара карын.
Джудждаыс пытшкӧсӧдыс — 12 метра, ортсыӧдыс (стена вевдорӧдз) — 10,5 метра, пытшкӧсса диаметр — 6,1 — метра.
Ӧти да джын метра вылӧ (пытшкӧс джудждасьыс) башня сюйӧма муӧ.
Фундамент стенаяс улын улі юкӧнас бутӧвӧй изйысь кызтаӧн 0,55 метра.
Выліджык юкӧныс фундаментлӧн кирпичысь метра джын кызта (2 кирпич).
Цоколь (увдор стеналӧн) судтанас 0,4 метра, ӧти кирпич радысь. Став тэчӧмыс (фундамент да цоколь) вӧчсьӧ сорӧс вылын ӧти юкӧн цементысь, ӧти юкӧн извесьтыс да 9 юкӧн лыаысь.
Башня пыдӧс бетоннӧй: 1 юкӧн цемент, 3 юкӧн лыа да 6 юкӧн гырысь лыа, либӧ негырысь гӧгрӧс изъяс.
Став мупытшса юкӧн башнялӧн (а сідз жӧ и пыдӧс) пытшкӧссяньыс штукатуритсьӧ цементӧн церезит либӧ стаозит вылын.
СОДТӦД: Стаозит пуктыссьӧ стрӧитчигӧн каменнӧй стенаӧ ва пырӧмысь ёнджыка кутӧм вылӧ. Стаозит (церезит) — нӧк кодь, Немсяма дуктӧм. Сорас ӧти юкӧн стаозитысь да 10 юкӧн ва, лоӧ йӧвкодь, мунӧ сорас вылӧ кос цемент да лыа бердӧ. Ӧти кв. метра площадь вылӧ штукатуритны 2 сантиметр кызта ковмас килограмм джын стаозит.
Пыдӧс шӧрас вӧчсьӧ неыджыд гуран няйт ва чукӧртӧм вылӧ башня мыськалігӧн. Вылись тырттӧдз тайӧ гураныс топыда тупкыссьӧ пу вевтӧн.
Башнялӧн корпус лӧсьӧдӧма сложнӧй секцияясысь (тросьтъясысь).
Быд тросьт лӧсьӧдӧма 7 дӧскаысь 45 миллиметра кызтаӧн, 133 миллиметра пасьтаӧн. Кузьта тросьтлӧн разнӧй: 1,55 метра, 2,5 метра да 2,75 метра, сы вылӧ, мед торъя кольчаяс башнялысь чукӧртігӧн найӧ ӧтлаасисны ӧта-мӧдыскӧд, кыдз шестерня пиньяс.
Дӧскаяслӧн пасьтаыс сетӧ башнялысь стена кызта. Меставывса климатическӧй условйӧяс серти вермасны пуктыны векньыдджык либӧ паськыдджык дӧскаяс. Жигулевскӧй завод стрӧитӧ Шӧр Волгалы 133 миллиметр пасьта дӧскаясысь. Дӧскаяс быд тросьтыс ӧтлаасьӧны ӧта-мӧдыскӧд 12,7 сантиметра кӧрттувъясӧн либӧ пу нагельясӧн.
Дӧска вылысыс (пасьта ногыс) крепитӧм водзвылас мавтсьӧ кизьӧр пӧсь сирӧн. Сійӧ йитӧ дӧскаяссӧ быд тросьтысь ӧти брусӧ.
Ӧта-мӧдкӧд йитӧм дӧскаяс тросьтъясӧн мӧдӧдсьӧны лӧсьӧдны машина вылын, кӧн фуганокӧн стружитӧны дорса дӧскаяссӧ конус вылӧ, кодъясысь тэчигас артмӧ башнялӧн цилиндр.
Трость помъясас (ӧти пом кындзи дорса вылыса да улыса тросьтъясас) вундыссьӧны жӧлӧб моз ворга (фальцы) тросьтъяссӧ ӧтлаалӧм вылӧ сувтса ногыс.
Тросьтъяс вӧчсьӧны кык сикас ыдждаӧн: дженьыдджык да кузьджык, сувтӧдавсьӧны ӧти-мӧд бӧрсьыс — ӧти кузь, сэсся дженьыд, сэся бара кузь да с. в. Быд тросьт рад йитчӧ мӧдкӧд, кыдз шестерня пиньяс, сӧмын дзик топыда. Ӧти тросьт рад йитан местаті мӧд радкӧд башня ортсыладорсяньыс зэлӧдсьӧ кӧрт асыкъясӧн. Асыкъяс пуктавсьӧны став башня судтаыс параӧн. 10,5 метра ортсы башня судтаӧ ковмӧ 16 асык. Улысса 8 асыкыс вӧчсьӧны 25 миллиметра кызта гӧгрӧс кӧртысь, а вылыса 10 асыкыс — 19 миллиметрӧвӧй кӧртысь. Быд асык вӧчсьӧ куим либӧ нёль юкӧнысь, ӧта-мӧдкӧд юкӧнъясыс йитӧма чугунӧй муфтаӧн, код пыр топӧдсьӧ либӧ личӧдсьӧ асыкыс винтӧн.
Башня тэчигӧн тросьтъяслӧн ӧтлаасянінъясыс мавтсьӧны пӧсь кизер сирӧн.
Пу цилиндр башнялӧн топӧдӧма фундамент бердас 25 миллиметр кызта болтъясӧн, мый вылӧ улыса цилиндр юкӧнас кӧкъямыс местаӧ йитчӧны специальнӧй кӧрт башмакъяс.
Силос перйӧм вылӧ судтаногыс лӧсьӧдӧма 8 нёльпельӧса ӧдзӧсъяс ыдждаӧн 0,725 метра х 0,750 метра. Ӧдзӧсъяс тупкысьӧны кык ёна топӧдӧм ӧдзӧсъясӧн — пытшкӧсса да ортсыса. Быд ӧдзӧс вӧчӧма 45 миллиметр кызта дӧскаысь топыда шпунтӧн сюйӧмӧн.
Вевт тамбур да пос Лейбо башняын сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и Герард башняын.
Инженер Лейбо проект кындзи эмӧсь миян нӧшта кымын кӧ проектъяс стандартнӧй пу башняяслӧн, но найӧс эз на збыльысьӧдз нуӧдны олӧмӧ.
Тайӧ проектъяс кузя Москваын Симоновскӧй вӧр пилитан заводын вӧчӧм опытъяс эз сетны бур результатъяс. Колӧ шуны, мый Лейбо башня кындзи, миян абу бурджык проектъяс стандартнӧй пу башняяслӧн.
Унджык стрӧитан башняясысь колӧ сувтлыны 1930 вося нима башняяс вылӧ, кутшӧмӧс уна вӧчӧны сов-колхоз строй заказъяс серти.
1930 ВОСЯ СТАНДАРТНӦЙ БАШНЯЯС
Тайӧ сикас башня артмис Лейбо, Папков (кык стенма башня) да Кинга (американскӧй ӧти стенма башня) проектъяс серти.
1930 вося башня сикас ӧтлаалӧма Папков башня юкӧнысь (стойкаяс) да Кинга юкӧнысь (дӧскаяс).
Башнялӧн ыджда — 300 тонна тӧриг.
Пытшкӧсса бокыс башнялӧн 12,540 метра, пытшкӧсса диаметр — 7,0 метра. Ортсыса судтаыс стена вевдорӧдзыс — 10,5 метра.
Фундамент башнялӧн сюйӧма му пытшкӧ сымында, мый пытшкӧсыс лоӧ 2 метра судта.
Матеръял фундаментлӧн — бутӧвӧй из.
Цоколь фундаментлӧн кайӧ мусяньыс 250 миллиметр вылӧ.
Пыдӧс башнялысь лӧсьӧдны ӧти слӧй тальӧм сёйысь 150 миллиметр кызта, бетон слӧй — 125 миллиметр да слӧй цементнӧй штукатурка. Став куим слӧйыс пӧката стенсяньыс шӧрланьыс.
Стенаыс да пыдӧсыс вермӧны пуксьыны сьӧктанас торйӧн ӧта-мӧдсьыс.
Фундамент пытшкӧстіыс штукатуритчысьӧ цементнӧй сорасӧн (ӧти цемент юкӧн вылӧ кык юкӧн лыа) 25 миллиметра кызта.
Фундамент вылас лӧдсьӧ обвязка 20 пу наклад ка звеноясысь, кодсянь пытшкӧсса окружносьтыс диаметрӧн лоӧ 70 метра ыджда, а ортсысяньыс кызь пельӧса.
Башнялӧн корпус лӧсьӧдӧма шпунтуйтӧм да пытшкӧсса боксяньыс стружитӧм дӧскаясысь да стойкаясысь, мыджсьӧны улыса обвязка вылӧ да зэлӧдӧма комын кӧрт асыкӧн.
Быд асык лӧсьӧдӧма 19 миллиметр кызтаа куим кӧрт стерженьысь помъясас винт местаяс. Помъясыс йитчӧны ӧта-мӧдкӧд чугуннӧй муфтаясӧн да гайкаясӧн.
Стойкаяс костыс тыртсьӧ ӧта-мӧд бердӧ шпунтӧн топӧдӧм 38 миллиметр кызта дӧскаясӧн.
Войвыв районъясын стойкаяс бердӧ сувтӧдавсӧ шоныд кутӧм вылӧ щитъяс планкаясӧн топӧдӧмӧн.
Стенаас, дӧскаяс да щитъяс костсӧ, шонтӧм вылӧ тыртӧны торфянӧй порошокӧн, шырӧм идзасӧн либӧ мукӧд торйӧн, кодъяс оз лэдзны шоныдлы петны.
Щитъяс позьӧ босьтавлыны косьтӧм да ремонтъяс вылӧ.
Башня юрыс пирамидальнӧй, толевӧй вевта (толь — кыз картон изшом сира, асфальта да мукӧд торъя) кодъяс ва оз лэдзны, ни оз сотчы, киськалӧма лыаӧн.
Ӧдзӧсъяс весьтас лӧсьӧдсьӧ тамбур. Сы пытшкын сувтӧдӧма пос да площадкаяс (тамбур йылысь висьталӧма нин вылынджык).
Тайӧ башня лӧсьӧдны ёна сьӧкыдджык Лейбо башня дорысь, да тэчны местаяс вылын колӧ индӧдъяс бура тӧдысь техникалӧн. Башня юкӧнъясыс посньыдӧсь да абу тырмымӧн ӧткодьӧсь, а сы понда башня тэчигӧн ковмас лӧсьӧдыштавны, тшыкӧм местаяссӧ вежлавны да мукӧд уджъяс, требуйтӧны опытнӧй столяръясӧс. Тайӧ башня оз позь лыддьыны дзик стандартнӧйӧн.
СИЛОСНӦЙ СТРӦЙБАЯСЛӦН ДОН
Силоснӧй стрӧйба йылысь сёрнитігӧн весиг ӧтчыд эгӧ казьтыштлӧй дон йылысь, кыдз миян абу на нӧшта стӧч донъясыс. Сы кындзи доныс стрӧйбалӧн овлӧ стрӧитчан материал серти, эм-ӧ места вылын да бур мастеръяс серти.
Позьӧ индыны водзыса донъяс гӧгӧр:
| Герард башня кирпичысь, 250 тонна кӧрым вылӧ кирпич кӧ стрӧйбасяньыс-матын) .... 6000 шайт гӧгӧр |
| Лейбо пу башня, 250 тонна кӧрым вылӧ .... 5000 „ „ |
| Башня 1930 вося, 300 тонна „ „ .... 3750 „ „ |
| Каменнӧй полубашняяс 100 тонна „ .... 2500 „ „ |
| Гуяс кирпичӧн либӧ изйӧн эжӧмъяс, 50 тонна вылӧ .... 750–1000 шайт„ |
Колӧ шуны — кымын ичӧт стрӧйба, сымын донаджык лоӧ ӧти муртӧса лыд.
Колхозъясын стрӧйба донтӧммӧм вермас лоны сэсянь, ёна-ӧ бура йӧз уджаласны стрӧитан материал судзӧдӧмын, кыскалӧмын да сьӧд уджъяссӧ вӧчӧмын.
КУТШӦМ БАШНЯЯС СТРӦИТНЫ СОВХОЗЪЯСЫН ДА КОЛХОЗЪЯСЫН
Совхозъяслы да колхозъяслы, ӧтувъя скӧтӧн, ӧтувъя скӧтнӧй картаын 100 да унджык скӧт юр вылӧ, мед бур стрӧйбаӧн силос вылӧ лоӧ башня 250–500 тонна кӧрым тӧрмӧн (100–200 юр вылӧ).
Оз кӧ позь стрӧитны ыджыд башня да колӧ лӧсьӧдны уна силос, сэк сувтӧдсьӧ кымын кӧ негырысь полубашняяс, либӧ эжӧм гуяс ӧти вевт улӧ, мыйӧн вермам вичмӧдны стрӧитчан матеръял.
Гуяс либӧ башняяс сувтӧдавсьӧны ӧтикӧн, либӧ кыкӧн радӧ, либӧ жӧ чукӧрӧ гӧгрӧсӧн, либӧ нёль пельӧсӧн, но быд раз сідз, мед кокньыда позьӧ матысмыны быд бердӧ кӧрым сюйӧм да перйӧм вылӧ.
Коланлун силоснӧй стрӧйбалӧн ӧтувтӧм скӧт видзан овмӧсын ачыс нин лӧсьыда тыдалӧ став гижӧмсьыс.
Оз прӧста шуны силоснӧй башнясӧ «скӧт видзан тракторӧн». Сідз жӧ, кыдз трактор бырӧдӧ межаяс ӧтка крестянскӧй муяс костын, чышкыштӧ границаяс ӧтка вӧлӧсьтъяс весиг районъяс костын, сідз жӧ силоснӧй башнялы колӧ бырӧдны став важ ӧтка кӧрым видзанінъяс да ӧтлаавны крестьянскӧй скӧт видзӧм гырысь дорвыв ӧтувъя овмӧсъясӧ, ӧтувъя кӧрым видзанінъясӧн.
Ӧтувъя гырысь механизированнӧй скӧт видзан овмӧсъяс пыр, гырысь силоснӧй стрӧйбаясӧн, СССР-ын гырысь скӧт видзӧм паськӧдӧм вылӧ — сэтшӧм мог талунъя лунӧ.
