ТУРУН ЗАГОТОВИТӦМ, ПРЕССУЙТӦМ, КРАНИТӦМ, НУӦМ
Колхозъяслы, совхозъяслы да заготовительяслы практическӧй руководство
СЁРНИӦ ПЫРТӦДАН ЮКӦД
СССР-ын ТУРУН ЗАГОТОВИТӦМ ЙЫЛЫСЬ ДА ТУРУН РАЙОНЪЯС ЙЫЛЫСЬ
Турун заготовитӧмлӧн значенньӧ. Турун прессуйтӧмлӧн значенньӧ. СССР-лӧн турун запасъяс (ресурсъяс). Турун районъяс. Войвыв крайлӧн турун. Коми обласьтын турун.
Колхозъясын да совхозъясын кӧрым база организуйтӧм йылысь вопрос кыскӧ ӧнія кадын общӧй вниманньӧ.
Медым обеспечитны скӧт видзӧмлысь бура паськалӧм, коді мунӧ став сӧветскӧй овмӧс кыпӧдан ӧдъяскӧд радысь, колӧ примитны медъён мераяс кӧрым база паськӧдӧм да реорганизуйтӧм кузя. Регыдъя кадӧн колӧ олӧмӧ пӧртны бура уна мероприяттьӧяс: бурмӧдны колхозъясын да совхозъясын видзьяс, паськыда нуӧдны мелиорация (нюр косьтӧм), обеспечитны турун кӧдзӧм, бурмӧдны турун идралан техника, обеспечитны турун видзанінъяс стрӧитӧм, медбӧрын, лӧсьӧдны лишалан турун прессуйтӧм да кӧрымысь нуждайтчысь местаясӧ нуӧм.
Кӧрымъяс пӧвстын турун босьтӧ медуна места СССР-са унджык районъясас, шуам, Войвыв крайын 72% став кӧрымъяс пытшкын, Сибырын — 61%, Казахстанын — 76%, Улыс Волга кузя — 51%, Урал кузя — 50%, Московскӧй обласьтын — 40% да сідзи водзӧ. Сы понда турунӧн снабжайтан проблема СССР-са быд районын абу ӧткодь.
Турун заготовитӧмлӧн значенньӧ
Турун заготовитан техника дінӧ интерес бӧръя воясӧ тӧдчымӧн ёна содіс. 3–4 во сайын на централизованнӧй снабженньӧ система эз вӧв тырмымӧн паськӧдӧма. Уна нелючкияс бӧрын, кодъяс вӧліны уналаын этша лымъя тӧвъяс понда да турун артмытӧм понда, тыдовтчис, мый колана кадын ылі районъясысь нуждайтчысь местаясӧ бура гӧтӧвитӧм турун нуны абу зэв кокни.
Сыысь кындзи, сӧветскӧй овмӧсъяс да колхознӧй движенньӧ быдмӧм понда ёнджыка кутіс ковны народнӧй овмӧсса социалистическӧй секторын скӧт кӧрым заптӧм, а вӧр лэдзан программаяс ыдждӧм вӧсна унджык кутіс ковны гырысь кӧрым, кылӧданінӧ вӧр кыскалӧм организуйтӧм вылӧ.
Сэсся некор оз ков вунӧдны турунӧн снабжайтӧмлысь значенньӧсӧ страна дорйӧм вылӧ. Не сӧмын война дырйи, но сідзжӧ войнатӧм кадын турунӧн снабжайтӧм колӧ организуйтны сідз, медым быд пӧраӧ позис паськӧдны турун заготовитӧм сэтшӧмӧдз, кутшӧм колӧ сійӧ война дырйи.
Кӧрым заптан вопросъяс зэв коланаӧсь скӧт видзан став юкӧдъяслы, но торъя ыджыд значенньӧ лоӧ сылӧн кочевӧй йӧз олан районъясын. Кочевӧй йӧзӧс оседлӧйӧ пӧртӧм да ёнджыка культурнӧй овмӧс вылӧ вуджӧдсьӧм дзоньнас тӧв кежлӧ кӧрым заптӧм сайын.
Уна районъясын, кӧні войдӧр вӧлі пуктӧны медуна турун, ӧні паськалӧны гырысь сӧветскӧй овмӧсъяс, кодъяс пӧртӧны муӧ пӧскӧтиналысь да степъяслысь вывті паськыд плӧщадьяс. Сы понда, медым турунӧн снабжайтӧмын оз лоны дзескаммӧмъяс, колӧ не сӧмын бурмӧдны видзьяс, но сідзжӧ кыскыны турун заготовитӧмӧ да вузалӧмӧ (товарооборотӧ) Сибырлысь ылын местаясӧс, используйтны Войвыв крайлысь вӧр турун да сідзи водзӧ.
Турун прессуйтӧмлӧн значенньӧ
Ӧти районысь мӧдлаӧ уна турун шыбитны позьӧ сӧмын прессуйтӧмӧн. Кыдз петкӧдлӧ воддза воясся опыт, этша туруна районъясӧ татшӧм турун вайӧм пыр лоӧ колана.
Специальнӧй турун вӧдитан (уджалан) совхозъяс организуйтӧм вылӧ, дай сідзкӧ турунӧн снабжайтӧмын централизованнӧй система организуйтӧм вылӧ колӧны торъя лӧсьӧдчӧмъяс: турун вӧдитан удж рационализируйтӧм, бурмӧдӧм, механизируйтӧм способъясӧн турун идралӧм да прессуйтӧм, складскӧй овмӧс да транспорт бурмӧдӧм. Сӧмын колхозъясса, совхозъясса да торъя заготовительнӧй организацияясса радӧвӧй уджалысьяс пӧвстысь унджыкыс на оз бура тӧдны турун заготовитан, прессуйтан, хранитан да нуан техника.
Турун ньӧбысьяс да заготовка организуйтысьяс норасьӧны, мый заготовительяс да кӧзяйственникъяс унаысь оз тӧдны весиг медся прӧстӧй приёмъяссӧ, кодъяс донтӧммӧдӧны заготовитӧм турунсӧ, сійӧс прессуйтӧмсӧ да нуӧмсӧ, сідзжӧ оз соблюдайтны рӧщӧтъяс вӧчигӧн строгӧй экономия да точнӧй калькуляция. Та понда заготовитӧм турунлӧн асдоныс унаысь овлӧ вылынджык план серти.
Уджын медъёнасӧ овлӧны татшӧм тырмытӧмторъяс:
1) нелючки турун пуктӧм;
2) турун качество вылӧ требованньӧяс соблюдайттӧм;
3) нелючкиа прессуйтчӧм;
4) транспортын нелючкияс (вагонъясӧ да баржаясӧ этша грузитӧм да сідзи водзӧ);
5) лёк ногӧн хранитӧм.
Ӧні совхозъясын прессуйтӧм турун заготовитӧм абу на ёна паськалӧма, дай сійӧ уджыс абу зэв кокньыд, кыдз мукӧддырйи кажитчӧ первойсяньыс. Турун заготовитан удж сложнӧйджык мукӧд прӧдуктаяс заготовитӧм дорысь.
Техника боксянь грамотнӧй уджалысьясӧс массӧвӧя лӧсьӧдӧм вылӧ, турун заготовитан техникаӧн да кӧзяйственнӧй значенньӧӧн найӧс тӧдмӧдӧм вылӧ колӧ гӧгӧрвоана практическӧй туйдӧд (руководство).
Та могысь тайӧ нигаын чукӧртӧма ёнджыка колана практическӧй сӧветъяс да индӧдъяс, кодъяс колӧны кыдзи радӧвӧй уджалысьяслы, сідзи и торъя нин колхозъясын да совхозъясын турун овмӧс организуйтысьяслы.
Бӧръя воясын быдмӧ да паськалӧ ӧтувтӧм турун овмӧс, нуӧдсьӧ турун идралӧмын машинизация, паськалӧ турун кӧдзӧм. Но такӧд ӧттшӧтш быдмӧ и социалистическӧй скӧт видзӧмлӧн потребносьтыс да каръясын турун рӧскодуйтӧм. Сы понда овлӧ кӧрымъясысь дзескаммӧм, торъя нин бур качествоа прессуйтӧм турунысь.
Но кӧрымлӧн тырмытӧм эз ло видзьяс тырмытӧм вӧсна. Видзӧдлыны кӧ та вылӧ матысяньджык, тыдовтчас, мый турунтӧм районъяскӧд радысь эмӧсь местаяс, кӧні зэв гырысь турун фондъяс омӧля используйтсьӧны переработкасӧ (прессуйтӧм) да иналӧмсӧ (вузалӧм) лючки организуйттӧм вӧсна.
СССР центръясын, торъя нин Москваын, турун ёна оз тырмы, турун вылӧ доныс мукӧд пӧлӧс кӧрымъяс серті вывті вылын. Бокиджык районъясын (окраинаясын) турун пуктан плӧщадь абу тырмымӧн разработайтӧма да производительносьтыс улын.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, турунӧн снабжайтӧмын централизованнӧй система паськалӧ зэв ичӧт местаӧ, унджык озырлуныс кольӧ тӧварнӧй оборотысь бокӧ. Та кузя турун овмӧс бурмӧм-паськалӧм вылӧ эмӧсь гырысь перспективаяс.
Турун районъяс
Турун потребляйтӧм да иналӧм боксянь СССР-са районъяс пукалӧны зэв не ӧткодя. Турун иналан зэв гырысь районъясӧн лоӧны: Москва да сы гӧгӧрса районъяс, Ленинград, став Украина, торъя нин Донбасс, Крым, Центрально-Чернозёмнӧй обласьт — Воронежа-Сталинграда кост, Кавказ сай ставнас да кутшӧмакӧ Урал.
Тайӧ районъяс пытшкысь некымыныс снабжайтсьӧны ёнджыкасӧ асланыс турунӧн. Шуам, Ленинград вермӧ вайны турун матігӧгӧрса местаясысь (сійӧ жӧ обласьтысь), сідзжӧ Войвыв да торъя нин Рытыввыв обласьтъясысь.
Центрально-промышленнӧй обласьт, кӧть и вермӧ нуӧдны гырысь заготовкаяс аслас матігӧгӧрса местаясын — Рязань, Тула да Тверь районъясын, — вайӧ турунсӧ ыліджык местаясысь.
Турун заготовитан районъяс куйлӧны медвойдӧр Войвыв Кавказын, Тверскӧй, Кубанскӧй, Ставропольскӧй да Донскӧй округъясын, мунӧны паськыд визьӧн Украина лунвывті Белоруссия границаӧдз, сэсся, неуна косталӧм бӧрын, паськалӧны Центрально-промышленнӧй обласьтса став рытыввылӧ да став Ленинградскӧй обласьт пасьта. Сыысь кындзи, заготовка нуӧдан районъяс дінӧ позьӧ ӧтлаавны Уральскӧй обласьтлысь асыввывсӧ да войвывсӧ, сідз жӧ Улыс Волга, Казахстан да Киргизия.
Войвыв крайлӧн турун
Войвыв крайын, Коми обласьтӧс тшӧтш лыддьӧмӧн, скӧтӧс вердан турунлӧн значенньӧыс вывті ыджыд. Тані став кӧрым пытшкысь 72% воӧ кӧдзтӧг быдман (естественнӧй) турун вылӧ, а СССР-са мукӧд районъясын, кыдз, шуам, ЦЧО-ын да Украинаын, татшӧм туруныс овлӧ сӧмын 10–15% (став кӧрым пытшкын). Войвыв Ледовитӧй океанӧ усьысь паськыд юяс пӧлӧн, торъя нин Войвыв Двина, Эжва да Печӧра кузя да мукӧдлаын, эмӧсь зэв бур ойдлан да дав выв видзьяс (Холмогорскӧй, Красноборскӧй да мук.), а вӧр турун йылысь да море дорса видзьяс йылысь нинӧм и сёрнитны. Увтас видзьяс ёна ваӧсь, но турунсӧ оз позь лыддьыны дзик шогмытӧмӧн: ваын быдмысь эжӧр бура сёйӧны мӧсъяс.
Ойдлан турун тані гырысь, но ёна сочнӧй. Видзьяс вылын медъёна быдмӧны: гырысь турун пытшкын — чинаяс да безостӧй костёр, шӧркоддьӧм турун пытшкын — лугӧвӧй ситурун, тимофеевка да лисохвост, посни турун пытшкын — лугӧвӧй мятлик, еджыд полевица да ситурун. Уна паныдасьлӧны гӧрд да еджыд бобӧнянь. Сыысь кындзи паныдасьлӧны лугӧвик, гартчысь вейник, манжетка, бор, перловник, овёс (турун), песчаник да роч лисохвост.
Войвыв крайлӧн турун запасъяс (ресурсъяс) 1931 воын вӧліны татшӧмӧсь (с.-хоз. наука Ставсоюзса Академия тӧдмӧдъяс серти):
| Видзьяс | Площадь: сюрс гектар лыд | Гектар вылысь урожай цент. | Чукӧртӧма турун сюрс цент. |
| Ойдлан видзьяс | 188 | 22 | 4050 |
| Дав выв видзьяс | 1008 | 11 | 10800 |
| Увтас видзьяс | 426 | 11 | 5060 |
| Нюр видзьяс | 168 | 10 | 1680 |
| Море дорса видзьяс | 10 | 15 | 150 |
| Ставыс | 1800 | 12 | 21740 |
Коми обласьтын турун
Коми обласьт озыр турун пуктан местаясӧн, сӧмын унджык видзьясыс либӧ васӧдӧсь, либӧ абу культурнӧйӧсь, разі-пельынӧсь да унаысь овлӧны йӧз оланінсянь вывті ылынӧсь.
Турун сикас йылысь (ботаническӧй состав йылысь) колӧ шуны, мый сійӧ ёна эм видз места сайын да важӧн-ӧ видзсӧ вӧчӧма. Ботаническӧй состав обследуйтӧм серти, Эжва йылын быдмӧны злак сора уна пӧлӧс турунъяс. Тимшор ю кузя эмӧсь кузя да тшӧкыда быдман гырысь злака турунъяс, кодъяс пытшкын ёнджыка быдмӧны: лисохвост, безостӧй костёр, лугӧвӧй мятлик да мук. Козъя вӧр улас вӧчӧм видзьяс вылын первой вояснас, костёр да пырей кындзи, быдмӧны чемерича, василистник, малӧй пижма, аконит, валерианӧвӧй турун (Кельтма ю кузя). Видз вӧчӧм бӧрын 12–20 во мысти мӧдӧны быдмыны бурджык турунъяс.
ОЗУ план серти, став видзьяслӧн плӧщадь да турун чукӧртӧм 1932 воын артавсьӧ татшӧм лыдпасъясӧн:
| Районъяс | Плӧщадь: сюрс гектар | Урожай 1 гаысь центнер лыдӧн | Чукӧртны турун сюрс тон. | ||||
| І ытшкӧм | ІІ ытшкӧм | Ставыс | І ытшкӧм | ІІ ытшкӧм | Ставыс | ||
| Сыктывдін | 39,6 | 2,9 | 42,5 | 12,4 | 49,2 | 1,7 | 50,9 |
| Сыктыв | 35,0 | 2,5 | 37,5 | 12,6 | 44,1 | 1,4 | 45,5 |
| Луз | 32,0 | 2,0 | 34,0 | 12.7 | 40,8 | 1,2 | 42,0 |
| Емдін | 39,0 | 3,0 | 42,0 | 14,1 | 55,1 | 1,7 | 56,8 |
| Шойнаты | 25,0 | 1,1 | 26,1 | 13,6 | 33,9 | 0,6 | 34,5 |
| Кулӧмдін | 45,0 | 2,5 | 47,5 | 13,3 | 62,3 | 1,5 | 63,8 |
| Удора | 23,6 | — | 23,6 | 13,2 | 31,1 | — | 31,1 |
| Мылдін | 7,4 | — | 7,4 | 16,8 | 12,4 | — | 12,4 |
| Изьва | 42,0 | — | 42,0 | 17,7 | 75,3 | — | 75,3 |
| Усьтьцыльма | 26,0 | — | 26,0 | 17,7 | 46,0 | — | 46,0 |
| Сыктывкар | 5,4 | — | 5,4 | 15,0 | 8,0 | — | 8,0 |
| Ставыс | 320,0 | 14,0 | 334,0 | 14,3 | 458,2 | 8,1 | 466,3 |
Кутшӧм ногӧн юксьӧны тайӧ видзьясыс места сертиыс — тӧдмӧдъяс абуӧсь, но босьтны кӧ Облпланлысь важ вося лыдпасъяс, найӧ юксьӧны ылӧсас тадзи:
| Ойдлан видзьяс — 53,0 прӧчент (на пытшкын увтас видзьяс — 26 % да васӧд видзьяс — 34 %). |
| Дав выв видзьяс — 22,0 прӧчент. |
| Вӧр видзьяс — 11,0 прӧчент. |
| Нюр видзьяс — 10,0 прӧчент. |
| Эндӧм местаяс — 4,0 прӧчент. |
Бура уна видзьяс, тыдалӧ, оз используйтсьыны: 1931 воын чукӧртӧм став турун эз пет 274 сюрс тоннаысь либӧ тыртӧма вӧлі сійӧ вося плансӧ 95,2 % вылӧ, а планас босьтӧма вӧлі 1930 вося лыдпасъяс, уна-ӧ сэки фактически вӧлі турунсӧ чукӧртӧма.
ОЗУ-ӧн 1932 во вылӧ разработайтӧм план кузя турун пуктан плӧщадь юксьӧ секторъяс костын татшӧм ногӧн:
| Сектор | Видз плӧщ. сюрс гектаръясӧн | Чукӧртсьӧ 1 га-ысь цент. лыд. | Став турун сюрс тоннаӧн. |
| Совхозъяс | 12,0 | 16,5 | 19,6 |
| Кооперация | 2,4 | 15,6 | 3,7 |
| Комилес | 14,6 | 12,5 | 16,7 |
| Колхозъяс | 148,8 | 13,3 | 219,0 |
| Ӧтка овмӧсъяс | 146,7 | 13,5 | 197,3 |
| Мукӧд организацияяс | 9,5 | 10,0 | 10,0 |
| Ставыс | 334,0 | 14,3 | 465,3 |
1931 вося серти 1932 вося план лоӧ неуна ыджыдджык: сэні шуӧма содтыны кыдзи став турун чукӧртӧмсӧ, сідзи и ӧтувтӧм (обобществитӧм) секторын турун чукӧртӧм, торъя нин колхозъясын, кӧні 1932 вося план кузя содтӧма кык мында.
Соцсекторлӧн потребносьтъяс содӧны да требуйтӧны унджык турун лӧсьӧдӧм торъя нин вӧр лэдзан уджъяс нуӧдӧм вылӧ. Та понда турун овмӧс нуӧдӧм кузя, обласьт водзӧ сувтӧны могъяс — нуӧдны турун пуктан местаяслы (видзьяслы) точнӧйджык учёт да пӧртны найӧс (местаяссӧ) культурнӧй видзьясӧ, медым дзикӧдз дугӧдчыны вӧр лэдзӧмлы колан прессуйтӧм турун бокысь вайӧмысь да паськӧдны тырмӧдз турун заготовитӧм асланым обласьт пытшкын.
МЕДВОДДЗА ЧАСЬТ
МЫЙ КОЛӦ ТӦДНЫ ТУРУН ЙЫЛЫСЬ
1-ой ЮКӦД
Кос турун, идзас да жуг. Турун сикасъяс. Турунлӧн ботаническӧй составыс. Кӧрым вылӧ шогмӧм серти турун сикасъяс юклӧм. Ядовитӧй да вреднӧй турунъяс.
Кос турун. Кос турунӧ пырӧны видзьяс вылӧ быдман быдсяма пӧлӧс веж турунлӧн косьтӧм заыс, коръясыс да дзоридзыс. Кос турун торъялӧ веж кӧрым дінысь, медвойдӧр, аслас кослуннас: веж кӧрымӧ пырӧ ва 80–90%, а кос турунӧ сӧмын 12–15%. Сэсся торъялӧ сійӧ веж кӧрым дінысь аслас ыджданас (объёмӧн) и медбӧрын — аслас химическӧй составӧн: косьтігӧн турун шузьӧ да сэки вежсьӧ сылӧн химическӧй составыс.
Шузян процесс бурмӧдӧ турунлысь качествосӧ. Сы понда турун лӧсьӧдан-косьтан ноглӧн значенньӧыс зэв ыджыд. Та вылӧ бура колӧ видзӧдлыны коллективъяслы, кодъяс сувтӧдісны аслыныс могӧн организуйтны турунӧн вузасьӧм, да медвойдӧр примитны мераяс асланыс районын турун идралан да видзан ногъяс лючки лӧсьӧдӧм кузя. Не заготовитан пунктӧ вайӧмсянь, а идралӧмсянь турун бӧрся наблюдайтӧмӧн заготовительяслы колӧ водзвыв тӧдны пунктӧ воан турунлысь качествосӧ (став особенносьтсӧ).
Рекомендуйтсьӧ, шуам, ытшкӧм бӧрын места вылас 2–3 лун чӧж турун косьтӧм пыдди, чукӧртлыны ытшкӧм веж турунсӧ лёдзьясӧ ӧти метр судтаӧдз, либӧ весиг кык метр судтаӧдз, медым сэні неуна шоналыштас, сэсся вӧлисти бӧр разӧдны да косьтыны ^Турун чукӧртӧм-идралӧм йылысь дженьыдика висьталӧм видзӧд водзысьджык (тайӧ нигаын), а подробнӧйджыка висьталӧма торъя туйдӧдъясын./^.
Турунлӧн пӧтӧслуныс бура тыдалӧ уна пӧлӧс кӧрымъяслысь пӧтӧслун ӧткодялан лыдпасъясысь. Ӧти кӧрым единицалы вочаасьӧ:
1. Концентрированнӧй топыд кӧрымъяс:
Ӧтруб .... 0,4 кг.
Шабді жмык .... 0,4 кг.
2. Уль кӧрымъяс:
Веж бобӧнянь (клевер) .... 2,5 кг.
Видз выв веж турун .... 4,9 кг.
3. Кос кӧрымъяс:
Бобӧнянь турун .... 0,8–1,0 кг.
Видз выв турун .... 1,0–1,2 кг.
Нюр турун .... 1,6 кг.
Ид идзас .... 1.6 кг.
Рудзӧг идзас .... 2,0 кг.
Медым тӧдны, уна-ӧ районын вермас лоны турун да уна-ӧ вермас воны выль урожайысь, ылӧсас позьӧ артавны со кутшӧм таблица серти:
Гектар ыджда видз вылысь шӧркоддьӧма воӧмӧн лыддьыссьӧ:
кӧдзӧм видзьяс вылысь .... 33 центнер,
ойдлан видзьяс вылысь .... 23 центнер,
увтас видзьяс вылысь .... 16 центнер,
нюр видзьяс вылысь .... 12,5 центнер,
вӧр видзьяс вылысь .... 16,5 центнер,
дав выв видзьяс вылысь .... 10,0 центнер.
Идзас да жуг. Идзаслӧн пӧтӧслун торъялӧ быдтас серти. Бобӧвӧй быдтасъяслӧн (чечевица) идзасыс ёнджыка пӧтӧса, весиг бур турунысь оз овлы омӧльджык.
Злакӧвӧй быдтасъяс пытшкысь бурджык идзас сетӧны тулысын кӧдзан няньяс: ид, зӧр, шобді да проса. Арся кӧдза шобді идзас да сю идзас, кӧть и омӧля туйӧны кӧрым вылӧ, позьӧ найӧс прессуйтны дай мунӧны вольӧс вылӧ, кыдз бур материал. Кӧрым пыдди вердӧны тайӧ идзассӧ сӧмын, ытшкӧма кӧ сійӧс вежӧн, шуам, кӧдзӧм артмытӧм вӧсна.
Жуг артмӧ нянь вартігӧн да тӧлӧдігӧн. Пӧтӧслун кузя жуг омӧля торъялӧ идзас дінысь. Медбурӧн лыддьысьӧ зӧр жуг.
Та ногӧн идзас юксьӧ кык сорт вылӧ: тувсов кӧдза няньяслӧн идзас мунӧ скӧт кӧрым вылӧ, арся кӧдза няньяслӧн — вольӧс вылӧ да мыйсюрӧ (кульяс да мук. тор) вӧчӧм вылӧ. Вӧчасян материал пыдди идзас примитігӧн требуйтчӧ, мед вӧлі сійӧ кос да свежӧй, мед эз вӧв сісь да мед эз вӧв жугӧдӧма шыръясӧн, сідз жӧ мед эз вӧв ныралӧма (нӧйтчӧма).
Сооруженньӧ институтӧн помалӧма опытъяс стрӧитчан материал пыдди идзас используйтӧм кузя. 1930 вося декабр 7 лунся «Известия» газет юӧртӧм серти, заводитӧма проектируйтны СССР-ын медводдза опытнӧй завод. Кыдз кутас паськавны тайӧ стрӧительствоыс, идзас заготовитӧм ёна содас.
Турун сикасъяс
Турун юксьӧ ботаническӧй состав серти, быдман места серти да мукӧдторъяс серти видъяс вылӧ (кутшӧм туруныс), типъяс вылӧ да сорт вылӧ. Турунлысь тайӧ торъялӧмсӧ (юксьӧмсӧ) миянлы колӧ тӧдны, медым тӧдны сылысь естественнӧй свойствояссӧ, качествосӧ да «кӧзяйственнӧй донсӧ», либӧ, шуны кӧ, кутшӧмджык потребительлы туруныс лӧсялӧ (хозорганъяслы, госучрежденньӧяслы, военнӧй ведомстволы да сідз водзӧ).
Став пӧлӧс типъяс костын да сортъяс костын дерт мукӧддырйи ёна торъялӧмыс абу. Шуам, РСФСР шӧр полосаын юклӧны турунсӧ прӧстӧ видзьяс серти: ойдлана, ойдлытӧм, лугӧвӧй да дав выв вылӧ (быдӧнӧс кык сорт вылӧ торйӧдӧмӧн), сідз жӧ кӧдзӧм турун вылӧ.
Тайӧ нигалӧн, кыдз практическӧй руководстволӧн, мог — паськыда югдӧдны гырысь потребительяслы — хозорганъяслы да военведлы — лӧсьӧдӧм требованньӧяс. Та понда водзынджык лоӧ сетӧма первой турун сикасъяс йылысь общӧй тӧдмӧдъяс, сэсся лоӧ вайӧдӧма стандарт.
Сикасъяс вылӧ турун юксьӧ, медвойдӧр, быдманін сертиыс.
І. БЫДМАНІН СЕРТИ ТУРУН ЮКСЬӦ (ТОРЪЯЛӦ):
А. Кӧдзӧм турун:
а) полевӧй, кодӧс юклӧны кӧдзӧм турун серти: бобӧнянь, вика, люцерна, тимофеевка да сора турун;
б) лугӧвӧй — видзьяс вылын злакӧвӧй кӧдзакӧд сорӧн (80%-ысь не этшаджык).
Б. Видз выв турун:
а) лугӧвӧй: 1) ойдлан видз вылысь небыд турун (ва сулавтӧминысь и ва сулаланінысь), 2) видз дав выв, лощиннӧй, эновтӧм пашня вылысь (пустӧш), 3) нюр турун;
б) вӧр турун;
в) степнӧй турун;
г) горнӧй турун.
ІІ. БЫДМӦМ ДЫРА СЕРТИ ЮКЛӦНЫ ТУРУН:
1) гырысь — ытшкӧма дзоридзалӧм бӧрын;
2) посни — ытшкӧма дзоридзавны заводитігӧн;
3) шӧркоддьӧм — ытшкӧма дзоридзалігӧн.
Медбурӧн лыддьыссьӧ посни да шӧркоддьӧм турун: сэтчӧ пырӧны турунлӧн ёнджыка пӧтӧса часьтъясыс, дзоридзыс да коръясыс. Медым сюрасны тайӧ пӧтӧсаторъясыс, турун колӧ пуктыны ас кадын.
СТО-ӧн лӧсьӧдӧм стандарт кузя турун юксьӧ нормальнӧй да сӧрмӧм (кӧйдыс воӧм бӧрын идралӧм) вылӧ.
Турун арлыд йылысь подробнӧйджык тӧдмӧдъяс сетӧма «Турун примитӧм йылысь» юкӧдын. Сэні жӧ индалӧма, кыдзи тӧдмавны турунлысь арлыдсӧ (быдмӧмыслысь дырасӧ).
Турун идралӧм
Ми лыддям ковтӧмӧн гижавны тані турун идралӧм йылысь став техническӧй вопроссӧ. Сы йылысь бӧръя кадын петісны уна брошюраяс да статтяяс, дай тайӧ руководствоыс лэдзсьӧ ёнджыкасӧ мукӧд районъясысь вайӧм турун используйтӧм могысь. Тані лоӧ сувтлыны сӧмын турун идралан кад йылысь вопрос вылын, кодлӧн значенньӧыс ӧнія кадын зэв ыджыд.
Турун идралан кад лоӧ медколан условйӧӧн, коді решайтӧ турун заготовитӧмын да иналӧмын успех, обеспечитӧ продукциялысь медбур качествосӧ.
Бур турун пуктӧм вылӧ, медвойдӧр, непременнӧ колӧ, медым турунсӧ вӧлі ытшкӧма дзоридзалігас. Сэки сійӧ медуна сетӧ пӧлезнӧй сёян часьтъяс, дзоридз да чӧскыд дук. Татшӧм турун абу вывті посни дай абу чорыд, абу сӧр, сэні пыр эм «дзоридз», бобӧвӧй турунъяслӧн юръяс либӧ злакӧвӧй шепъяс. Скӧтлы вердӧм вылӧ да прессуйтӧм вылӧ татшӧм туруныс сетӧ медбур материал.
Гырысь, чорыд турун, коді оз туй вӧвлы вердӧм вылӧ, туйӧ сӧмын кыскасян ӧшлы. Вывті посни турун абуджык бур: сійӧ ӧдйӧ косьмӧ да вывті ёна чирйысьӧ — уна шыбитчӧ.
Ӧні турун пуктӧмӧн обычнӧя сёрмӧны. Сы понда быд во вошӧ турун 30–40%-ӧдз. Сыысь кындзи, лишнӧй дыр быдмӧмла (сӧрмӧмла) да мӧдысь ытшкыны шогмытӧмла, ӧтава сюртӧмла вошӧ 50%-ӧдз белок да кӧрым единица. Турун пуктӧм ӧні заводитчӧ кор туруныс самӧй дзоридзалӧ да помасьӧ кӧйдыс киссигас. Тадзӧн турунлӧн качествоыс омӧльтчӧ: дзоридзалігӧн пӧтӧсаторъясыс заысь да коръясысь вуджӧны кӧйдысӧ, а кӧйдысыс турун идралігӧн киссяс.
Тадзи ытшкӧмӧн сюрӧ пуктыны турунлӧн идзасыс (сӧрмӧм турун) 80%-ӧдз да сӧмын 20% веж турун. Сыысь кындзи, водзджык ытшкӧмӧн вевъялас быдмыны ӧтава, позьны кутас ытшкыны мӧдысь да тадзӧн турунлӧн став вося урожайыс содас 25–30% вылӧ дай белокыс содас кык мындаӧдз. Та понда медбур ытшкан кадӧн колӧ лыддьыны видзвывса медуна турунлысь шепталан кад, бобӧвӧй турун юр гӧрдӧдан кад. Вӧра местаясын турун пуктан кад позьӧ тӧдны лугӧвӧй ситурун (овсяница) да мятлика турунъяс воӧм серти, а вӧра степъяс вылын — безостӧй костёр да пырей воӧм серти. Пуктысьӧм колӧ помавны турун дзоридзалігӧн.
СССР-са ЦСУ-ӧн 1922-ӧд восянь 1926-ӧд воӧдз чукӧртӧм статистическӧй тӧдмӧдъяс серти, турун пуктӧм медся войдӧр заводитчӧ ойдлан видзьяс вылын. Юнь заводитчигӧн турун пуктыны петӧны Крымын, юнь шӧрын — Войвыв Кавказын, Дагестанын да Украинаын (оз пасьталаыс, а унджыклаас). Сэнъясын турун пуктӧм кыссьӧ 2-сянь 3 вежонӧдз. Дав выв видзьяс вылын турун пуктӧм заводитчӧ вежон кык-куимӧн сёрджык.
Улыс да Шӧр Волгаын турун пуктӧм заводитчӧ ойдлан видзьяс вылын юль тӧлысь заводитчигӧн да дав выв видзьяс вылын 10–14 лун мысти. Сэк жӧ заводитчӧ турун пуктӧм Ленинград обласьтын, Уралын, Нижегородскӧй крайын да Казахстанын. Неуна сёрӧнджык, юль шӧрын кымын, пуксьӧ турун пуктан кад РСФСР-са центральнӧй районъясын — ЦЧО-ын (Центральнӧй Чернозёмнӧй обласьтын), Рытыввыв обласьтын, сідз жӧ Киргизияын. Юльын жӧ мӧд джынъяс заводитчӧ турун пуктӧм Сибырын да Войвыв крайын. Августын турун пуктӧм овлӧ сӧмын Бурято-Монголияын. Сэк жӧ помасьӧ турун пуктӧм дав выв видзьяс вылын Белоруссияын, Войвыв крайын да Сибырын.
Коми обласьтын турун пуктӧм кыссьӧ шӧркоддьӧма 20 лун, юль тӧлысьын, мукӧдлаын — водзджык, мукӧдлаын — сёрӧнджык.
Турун пуктан кад йылысь точнӧйджык тӧдмӧдъяс сетам сӧмын ӧткымын, ёнджыка тӧдчана районъяс кузя (важ вояслысь).
| Районъяс | Ойдлан видзьяс | Дав выв видзьяс | ||||
| Заводитчӧ | Помасьӧ | Кымын лун кыссьӧ | Заводитчӧ | Помасьӧ | Кымын лун кыссьӧ | |
| 1. Войвыв | VІІ/19 | VІІІ/13 | 25 | VІІ/16 | VІІІ/13 | 28 |
| 2. Ленинград обл. да Карелия | VІІ/11 | VІІІ/8 | 28 | VІІ/14 | VІІІ/13 | 30 |
| 3. Рытыввыв | VІІ/14 | VІІІ/6 | 23 | VІІ/15 | VІІІ/7 | 23 |
| 4. Центр.-Промышл. | VІІ/10 | VІІ/25 | 15 | VІІ/10 | VІІ/15 | 15 |
| 5. Центр.-Чернозёмн. | VІ/30 | VІІ/14 | 14 | VІ/30 | VІІ/11 | 11 |
| 6. Войвыв Кавказ | VІ/14 | VІІ/6 | 22 | VІ/10 | VІІ/5 | 25 |
| 7. Сибыр | VІІ/18 | VІІІ/15 | 28 | VІІ/15 | VІІІ/11 | 27 |
| 8. Белоруссия | VІІ/10 | VІІ/30 | 20 | VІІ/14 | VІІІ/7 | 24 |
Тані колӧ висьтавны, мый турун пуктан примернӧй план, кодӧс лӧсьӧдӧма В. И. Ленин нима ставсоюзса с.-кӧзяйственнӧй академиялӧн кӧрымъясӧн ведайтан институт, зэв ёна торъялӧ фактическӧй пуктысян кадъясысь, кодъясӧс гижалӧма кольӧм воясӧ статистическӧй органъясӧн. Сідз,
| Войвыв крайын VІІ/19 — VІІІ/13 лунъяс пыдди рекомендуйтчысьӧ пуктысьны | VІ/15 – VІІ/20 лунъяс костын. |
| Московскӧй обласьтын | VІ/10 – VІІ/15 лунъяс костын. |
| Рытыв-войвыв Украинаын | VІ/15 – VІІ/10 лунъяс костын. |
| Асыв лунвыв Украинаын | V/25 – VІІ/25 лунъяс костын. |
| ЦЧО-ын | VІІ/5 – VІІ/10 лунъяс костын. |
| Войвыв Уралын | VІ/15 – VІІ/20 лунъяс костын. |
| Войвыв Кавказын | V/1 – VІ/1 лунъяс костын. |
| Войвыв Казахстанын | VІ/1 – VІ/25 лунъяс костын. |
| Рытыв-войвыв Сибырын | VІ/15 – VІІ/15 лунъяс костын. |
Но колӧ зільны кыдзи мый позьӧ водзджык турун пуктыны.
ІІІ. ВЫЛЫССЯНЬ ВИДЗӦДӦМӦН ДА ГӦТӦВИТӦМ СЕРТИ
Вылыссянь видзӧдӧмӧн да гӧтӧвитӧм серти кос турун юклӧны тадзи:
1) веж турун (мича турун),
2) горелӧй турун
3) бурӧй турун
Веж кос турун (мича турун) вӧчӧны ытшкӧм бӧрын тӧв йылын косьтӧмӧн.
Бурӧй турун вӧчӧм вылӧ ытшкӧм туруныс оз дзикӧдз косьтыссьы — вӧтлӧны сы пытшкысь васӧ сӧмын 50–60%, сэсся турунсӧ тэчӧны зорӧдӧ. Сэні сійӧ шузьӧ, кытчӧдз став лишнӧй ваыс дзикӧдз оз косьмы. Татшӧм туруныс лоӧ пӧжалӧм нянь дука дай чӧскыдджык кӧра.
Горелӧй турун вӧчигӧн ытшкӧм турунсӧ первой видзыштӧны тӧв йылын, сэсся чукӧртӧны топыд, гырысь юръясӧ. Сэні сійӧ мыйкӧдыра шузяс, сэсся бӧр разӧдӧны да косьтӧны тӧв йылын.
Коми обласьтлы, кӧні турун пуктігӧн тшӧкыда овлӧны зэръяс, колӧ рекомендуйтны бурӧй турун лӧсьӧдӧм.
Кӧрымъяс лӧсьӧдӧмӧн ведайтан институт рекомендуйтӧ татшӧм бурӧй турун лӧсьӧдан способ:
«Ытшкӧм турунысь вӧтлыссьӧ лишнӧй ваыс лёдзьясын косьтӧмӧн. Кор косьмас ваыс 50 прӧчентысь не этшаджык (турунсьыс кольта йи кодьӧс гартігӧн оз ков мыччысьны валы), турунсӧ топыда, быд пласт талялӧмӧн тэчӧны зорӧдӧ (тыртӧминъяс да коластъяс кольны оз ков). Зорӧд вылыс вевттьӧны идзасӧн 17–18 см кызта. Зорӧд обычнӧя вӧчсьӧ 3–4 метр пасьта да 5–6 метр судта. Зорӧдын шоналӧм да шузьӧм кыссяс 3–4 вежон, сэсся сы бӧрын турун кӧдзалӧ. Первойя кадсӧ колӧ наблюдайтны, медым туруныс эз сотчы. Та могысь мерайтӧны зорӧд пытшкысь температурасӧ кӧрт беддьӧн. Беддьыс кӧ пӧсялас да оз позь кутны киын, зорӧд колӧ косявны да косьтыны.
Бурӧй турун лӧсьӧдӧм вылӧ позьӧ используйтны сідз жӧ ӧтава».
(Кӧрымъяс лӧсьӧдӧмӧн ведайтан институт статтяысь, кодӧс печатайтӧма «Соц. Земл.»-ын, 148-ӧд №-ын).
ІV. КӦДЗӦМ ТУРУН
СТО стандарт кузя кӧдзӧм турун юксьӧ полевӧй да лугӧвӧй вылӧ. Полевӧйыс ачыс бара жӧ юксьӧ подтипъяс вылӧ, кутшӧмъясӧс подробнӧя лыддьӧдлӧма водзынджык, «СТО-лӧн стандарт» юкӧдын.
Кӧдзӧм турун пыр овлӧ ӧти сикасысь, оз пырны сэтчӧ ковтӧм да вреднӧй быдтасъяс. Кӧдзӧм турун ёна пӧтӧса. Сы понда лыддьыссьӧ сійӧ медбур турунӧн да донъявсьӧ вылӧ, торъя нин, ас кадын кӧ идралӧма да бура гӧтӧвитӧма. Торъя вылӧ донъявсьӧ медводдза воясын босьтӧм турун — коймӧд воысь не сёрсяджык.
V. ГЕОГРАФИЧЕСКӦЙ ПОЛОЖЕННЬӦ СЕРТИ
Географическӧй положенньӧ серти торъялӧны со кутшӧм сортъяс:
Горнӧй турун лыддьыссьӧ медся бурӧн. Сійӧ пӧтӧслун кузяыс омӧля торъялӧ концентрированнӧй топыд кӧрым дінысь. Миян сэтшӧм туруныс эм Кавказын, Кавказскӧй хребет гӧраяс пӧлӧн, Дагестанса да Ичӧт Кавказса скалаа гӧраясын кындзи.
Горнӧй турун зэв пӧтӧса, чӧскыд дука да нежнӧй, чӧскыд кӧра. Сэтчӧ пырӧны пырей, бобӧнянь, люцерна, вика, тимофеевка, ёжа, костёр да мук. пӧлӧс турунъяс.
Вылын гӧраясысь пуктан турунлӧн ӧти тырмытӧмтор — сійӧ неуна дубыдджык. Сы понда скӧтлы вердӧм вылӧ колӧ сійӧс солавны. Горнӧй турун торъя бур йӧла скӧтлы вердӧм вылӧ.
Ойдлан видзьяс вылысь (поемнӧй) турун пуктыссьӧ ю пӧлӧнъясын да ты гӧгӧръясын: Волга йылын, Ока, Свияга, Кама, Войвыв Двина, Эжва юяс пӧлӧн да мук. Татшӧм турунсӧ бура уна пуктӧны сідз жӧ Центральнӧй Промышленнӧй обласьтын да мыйтакӧ Ленинград обласьтын да Татреспубликаын. 90%-ӧдз злакъяс пырӧм понда тайӧ туруныс зэв пӧтӧса.
Ва ыдждылӧм бӧрын ёна кӧтасьӧм да нюйтӧн бурмӧм видзьяс обычнӧя сетӧны пышыд да зэв уна пӧлӧс турун, кодъяс быдмӧны асьныс, а мукӧддырйи тшӧтш веськалӧны ваӧн вайӧм культурнӧй кӧйдысъяс.
Ойдлан видзьяс вылын быдмӧны кӧйдыса гырысь турунъяс: манник, канарейник, бекмания, лисохвост, костёр, мятлик да мыйтакӧ бобовник. Ойдлан видзьяс вылысь турун юксьӧ куим пӧлӧс вылӧ:
Гырысь турун — пуктыссьӧ улі местаясысь — юяс пӧлӧнысь да тыяс гӧгӧрысь. Сылӧн ботаническӧй составыс — канарейник, мятлик, бекмания, чаполица, чинос, безостӧй костёр.
Шӧркоддьӧм турун — пуктыссьӧ сэтшӧм керӧс бокъясысь да ю пӧлӧнъясысь, кыті ойдлӧ ваӧн, но ваыс сэні оз сулав. Татшӧм туруныс торъя бур, кокни да тырмымӧн жирнӧй. Ботаническӧй составӧ ёнджыка пырӧны: горошек, чина, лисохвост, нюрвывса мятлик, лугӧвӧй ситурун, тимофеевка, астрагал, сборнӧй ежа турунъяс.
Посни турун — пуктыссьӧ вылын местаясысь, кыті ваыс босьтлывлӧ не быд во да кытысь туруныс омӧля торъялӧ дав выв турун дінысь. Сылӧн ботаническӧй составыс: лугӧвӧй мятлик, еджыд, гӧрд да шӧркоддьӧм бобӧнянь, еджыд полевица, горошки, ситурун.
Ойдлан турунлӧн тырмытӧмтор — нюйтӧн либӧ лыаӧн лякӧссьӧм да эжӧр турунӧн сорласьӧм.
Степнӧй турун пуктыссьӧ Войвыв Кавказса, Терекса, Кубаньса да Ставропольскӧй степъяс вылын, Донын да Улыс Волгаын, сідз жӧ Казахстанын, Башкирияын, Уралын да Саратовскӧй районын.
Степнӧй турун пытшкӧ пырӧны зэв уна пӧлӧс турун; медся ёна овлӧны дикӧй костёр, ночевница, овсюг да мук. пӧлӧс. На пытшкын медуна быдмӧ пырей, кодлӧн свойствоясыс, быдманін мусин серти, абу быд местаын ӧткодь. Сы понда тайӧ пырейыслӧн эм уна пӧлӧс ним (быдман места серти).
Пырей быдман районъяс основнӧя позьӧ юкны кык пельӧ: первой — степъяс вылын сэтшӧм местаяс, кыті выльӧн на гӧрлӧмаӧсь, но эновтӧмаӧсь, сетӧны тадзи шусян «пырей турун».
Несолончаковӧй степъяс вылысь, кыті войдӧр уджавлӧмаӧсь, пуктыссьӧ медбур пырей турун, абу кӧ сійӧ ёна сорласьӧма полынь турунӧн. Тайӧ туруныс (пырейыс) ёна кос да пӧтӧса, сӧмын мед эз вӧв ытшкӧма сёрӧн, а сёрӧн кӧ ытшкыны, лоӧ зэв чорыд.
Пырей турун вылӧ, тшӧтш «донса пырей» вылӧ, сетӧны ыджыд дон ылын лунвыв местаяс сайын на, дай лыддьыссьӧ ёна бур турун пыдди, весиг Москваса рынок вылын. Сэні тайӧ туруныс вежӧ мукӧддырйи ойдлан видзьяс вылысь пуктӧм турунӧс.
Мӧд пӧлӧс пырей турун пуктыссьӧ ёнджыка важӧн уджавлӧм да эндӧдӧм местаясысь. Тайӧ туруныс воддза сертиыс гырысьджык, чорыдджык заа да пырӧны сэтчӧ тшӧтш кустӧвӧй злакъяс, ковыль да тонконог нима турунъяс.
Солончаковӧй степъяс вылысь пырей турун шусьӧ «острецӧн». Сійӧ — аслыспӧлӧс, дзирдаланкодь рӧма (гулю морӧслань мунӧ). Важӧнджык эндӧдӧм местаясын тайӧ туруныс быдмӧ мича, а бӧрынджык эндӧдӧм местаясын — полынь, чемерича да мук. пӧлӧс турун сора.
Острец кындзи эмӧсь нӧшта пырей турунлӧн сортъяс: «житняк» либӧ гребенчатӧй пырей — быдмӧ кӧдзӧмӧн; «аржанец» либӧ сухолиманнӧй турун — пуктыссьӧ степъяс вылысь улын местаясысь, балкаяс вылысь, кӧні бура дыр олӧ лым да торъя ёна быдмӧ костёр турун.
Быдсяма пӧлӧс степнӧй турун чӧскыд дука, сӧмын неуна чорыдджык, торъя нин важӧнджык эндӧдӧм местаясын быдман турун, кӧні овлӧны кустӧвӧй злак соръяс.
Лугӧвӧй — дав выв турун пуктыссьӧ Войвыв крайын, Ленинград обласьтын да РСФСР-са центральнӧй обласьтъясын. Сійӧ торъялӧ ойдлан видзьяс вылысь пуктан турун дінысь аслас ботаническӧй составӧн, сідз жӧ уна пырӧны сэтчӧ кӧрӧба (юра) турунъяс да мукӧддырйи аслас пӧтӧслунӧн оз сетчы ойдлан турунлы. Быдман места серти (юяс пӧлӧн, либӧ улын местаясын) тайӧ туруныслӧн эмӧсь уна пӧлӧс местнӧй нимъяс:
«Лугӧвӧй» турун: а) РСФСР центральнӧй обласьтъясса вӧра местаясысь да степъяс вылысь, б) Войвыв крайса да Сибырса турун. Тайӧ туруныс посни. Сэтчӧ ёнджыка пырӧны татшӧм турунъяс (турунлӧн ботаническӧй состав): ситурун, гӧрд да лугӧвӧй полевица, горошки, бобӧняньяс, прӧстӧй полевица, душистӧй колосок.
«Полевӧй» — бурмӧдӧм видзьяс вылысь да эндӧм муяс вылысь (пашняяс вылысь) пуктӧм турун. Тайӧ туруныс гырысьджык. Сэтчӧ пырӧны: тимофеевка, ежа, бобӧнянь, вика, мятлик, горошек турунъяс.
Дав выв видзьяс вылын быдмӧны зэв уна пӧлӧс турун, уна пырӧны сэтчӧ злакъяс да бобӧвӧй турунъяс, сідз жӧ тайӧ видзьясыслӧн уна пӧлӧс природнӧй условйӧясыс. Сы понда дав выв турунлӧн тшӧтш зэв уна пӧлӧс овлӧ качествоыс: овлӧ мича да посни сорт — зэв бур турун, кытчӧ уна пырӧны ёна пӧтӧса турунъяс, овлӧ и омӧль сорт — белоус сора турун (белоус туруныс чорыд да пӧтӧстӧм).
Вӧр турун пуктыссьӧ вӧр костъясысь, шоч вӧраинъясысь да мукӧдлаысь. Сылӧн пӧтӧслуныс неуна улынджык ойдлан да лугӧвӧй турунъяс серти, но омӧля торъялӧ дав выв турун дінысь, торъя нин, абу кӧ пуктӧма сійӧс васӧдінысь либӧ ёна шонді сайӧдысь, кӧні быдмӧны омӧля пӧтӧса да сёйтӧм турунъяс: оз, чӧд, ландыш да мук. Вӧр турун пытшкын уна гартчысь да паськыд коръя быдтасъяс, унаысь овлӧны туйтӧм турунъяс: Иван да-Маръя да мук. пӧлӧс. Вӧр турун торъялӧ мукӧд турун дінысь медвойдӧр сійӧн, мый сэні уна эм пу коръяс, нитш да папоротник. Сы понда тайӧ туруныс оз лыддьыссьы бурӧн. Ботаническӧй состав: бор, перловик, ситурун, полевица, трясунка, пахучӧй колосок турунъяс.
«Нюрвыв» либӧ «шома» турун быдмӧ ёна ва мусин вылын. Пӧтӧслун кузя сійӧ медся омӧль, сэні уна эм эжӧр да мукӧд пӧлӧс сёйтӧм турунъяс: ситник, лютикӧвӧй турунъяс да дзоридз. Сэтчӧ жӧ уна пырӧ кремневӧй кислота. Сы понда тайӧ туруныс кӧрым вылӧ оз рекомендуйтчыссьы да бокӧ вузалӧм вылӧ ньӧти оз туй.
Ӧтава. Медбӧрын колӧ казьтыштны нӧшта ӧтава турун йылысь, кодӧс пуктӧны видзсӧ ӧти во пытшкын мӧд пӧв ытшкӧмӧн. Ӧтава турун — пемыдвеж рӧма. Сійӧ абу воӧм турун, пуктыссьӧ дзоридзавтӧдз да, абу сэні колана пӧтӧса свойствоясыс. Сы понда заготовка вылӧ (бокӧ вузалӧм вылӧ) тайӧ туруныс оз мун.
Турунлӧн ботаническӧй составыс
Медым тӧдмавны, туйӧ оз туруныс скӧтлы вердӧм вылӧ, сідзжӧ, кутшӧм сылӧн качествоыс да сортыс, колӧ тӧдны сылысь ботаническӧй составсӧ (турун сикасъяс). Тайӧ тӧдӧмыс зэв коланатор ^Турунлысь ботаническӧй составсӧ велӧдігӧн колӧ пӧльзуйтчыны гербарийӧн (кӧні видзӧны быдсяма пӧлӧс косьтӧм турунъяс) да ветлыны видзьяс вылӧ турун дзоридзалігӧн экскурсияясӧн, либӧ сӧветуйтам волыны Коми обласьтувса музейӧ (Сыктывкарын), кӧні сельскокӧзяйственнӧй юкӧдас эм гербарий и выставка. Сэн научнӧй сотрудник тӧдмӧдас турун сикасъясӧн да сетас разъясненньӧяс./^.
Турун сикасъяс вермӧны лоны зэв уна пӧлӧс естественнӧй условйӧяссянь, быдман местаяс серти, но век жӧ позьӧ сійӧс группируйтны, кутшӧм сикас турун ёна-ӧ пӧлезнӧй, пӧтӧса, ньӧти пӧтӧстӧм, либӧ весиг вреднӧй. Ставсӧ кӧ тайӧс лючки да бура тӧдны, колӧ лоны агрономӧн (колӧ агрономическӧй образованньӧ), но кутшӧмакӧ тӧдмасьны турун сикасъясӧн (ботаническӧй составӧн) колӧ быд практическӧй уджалысьлы, торъя нин сэтшӧмъяс дырйи, кор турун сикас серти тӧдмавсьӧ сылӧн сортыс либӧ кор колӧ тӧдны турун пышкысь ӧткымын сикасъяслысь прӧчент лыдсӧ. Шуам, унджык кӧ турун пытшкын вреднӧй да ядовитӧй турунъяс, сэтшӧм туруныс кӧрым вылӧ оз туй, ни оз позь примитны заготовка дырйи.
Сэтшӧмъяс дырйи заготовка кузя быд уджалысьлы, весиг рабочӧйяслы, кӧлӧ тӧдны, кутшӧм сикас турун соръяс оз позь лэдзны примитан турун пытшкӧ, медым сэтшӧм турунсӧ не и примитны. Опытнӧй уджалысьяс обычнӧя бура тӧдӧны тайӧясӧс.
Улынджык гижалӧма кыдзи, кутшӧм группаяс вылӧ юксьӧны турун сикасъяс асланыс бурлун-пӧтӧслун серти.
БУРЛУН-ПӦТӦСЛУН СЕРТИ ТУРУН СИКАСЪЯС ЮКЛӦМ
Чӧскыд турунъяс
І-й группа (медбуръяс)
Лугӧвӧй лисохвост, сборнӧй ёжа, лугӧвӧй ситурун, итальянскӧй райграс, лугӧвӧй мятлик, тимофеевка.
ІІ-ӧд группа (буръяс)
Тростникӧвӧй ситурун, уна пӧлӧс коръя ситурун, прӧстӧй мятлик, сёрӧн воан мятлик, ӧти вося мятлик, еджыд полевица, прӧстӧй гребеник, французскӧй райграс, кузя быдмысь зӧр, зӧлӧтистӧй зӧр, английскӧй райграс, тростникӧвӧй канарейник, коленчатӧй батланчик, безостӧй костёр прӧстӧй пырей.
ІІІ-ӧд группа (шӧркоддьӧмъяс)
Гӧрд ситурун, пахучӧй колосок, веськыд костёр, прӧстӧй манник, вӧрса мятлик, сплюснутӧй мятлик, прӧстӧй полевица, степнӧй тимофеевка, полевӧй костёр, баля ситурун, небыд костёр.
ІV-ӧд группа (шӧркоддьӧмысь омӧльджыкъяс)
Коленчатӧй батланник, гартчӧм лугӧвик, лугӧвӧй зӧр, кӧч зӧр, вӧрса коротконожка, наземнӧй вейник, ланцетнӧй вейник, вӧрса вейник, колосник, молотянка, кузя быдмысь ситурун, гӧна бухарник, реснитчатӧй перловник, поникшӧй перловник.
V-ӧд группа (омӧль сорт)
Полевӧй мятлица, пон полевица, щучка (дернистӧй лугӧвик), полевӧй батланчик, сю костёр, небыд бухарник, молния, пон шобді.
VІ-ӧд группа (шома турунъяс)
Эжӧр, сыть, ситник, ожика, белоус, пушица, рогоз, камыш.
Эжӧр юксьӧ куим класс вылӧ: а) медбур эжӧр турун, кодӧс радейтӧ скӧт: бледнӧй, воднӧй, двудомнӧй, кӧч, прӧстӧй да просянӧй нима эжӧр турунъяс; б) шӧркоддьӧм качествоа: еджгов, дернистӧй, кузь, звездчатӧй, виж, гӧгрӧс заа, вӧрса, повислӧй да страннӧй нима эжӧр турунъяс. Став мукӧд сикас эжӧр турунсӧ скӧт оз сёй (ІІІ-ӧд класс).
Бобӧвӧй турунъяс
Татшӧм турунъяс пытшкысь унджык сикасыс зэв пӧтӧсаӧсь да чӧскыдӧсь. Сы понда татшӧм турун сикасъяслӧн сорыс быд пӧлӧс турунӧ зэв колана. Лугӧвӧй турун пытшкын медся ёна овлӧны татшӧм бобовӧй турунъяс: гӧрд, еджыд да шведскӧй бобӧнянь (клевер), инкарнатнӧй бобӧнянь; кӧдзтӧг быдман уна пӧлӧс вика турунъяс, ёнджыка шыр анькытш да потшӧс бердса анькытш; французскӧй люцерна, шведскӧй либӧ чарла кодь люцерна, таг кодь люцерна; вердчан эспарцет; лугӧвӧй да вӧрса чина; сюра лядвенец; прӧстӧй язвенник либӧ кӧч бобӧнянь да мукӧд пӧлӧс.
Кӧра да лекарствоа турунъяс
Прӧстӧй тмин, анис, маун, либӧ валериана, прӧстӧй манжетка, лекарственнӧй кровохлёбка, прӧстӧй черноголовка, лугӧвӧй пӧлӧзнича (либӧ жбырыльӧ), аир, прӧстӧй лушица, пижма, прӧстӧй тысячелистник, лекарство вӧчан одуванчик, лапкор (подорожник), прӧстӧй катшасин (ромашка, поповник).
ЯДӦВИТӦЙ ДА ВРЕДНӦЙ ТУРУНЪЯС
Ядовитӧй турунъяс да быдтасъяс, кодъяссянь ёна висьмӧны, либӧ весиг кулӧны скӧт, татшӧм нимаӧсь ^Скобкаяс пытшкӧ гижалӧм турунъяс СТО-лӧн общесоюзнӧй стандарт лыддьӧ вреднӧйӧн да нӧшта содтӧ: борец (аконит), авран, звездчатка, калужница да живокосьт турунъяс./^ :
Зимовник-безвременник (кольмӧдысь бутень), (сёйысь лютик), (ветраница), дука дурман, сьӧд белена, молочай, сьӧд да еджыд чемерица, коддзӧдысь плевел, (болиголов), кокорыш — пон петрушка, (паслен), гӧрд да гырысь дзоридза наперстянка, (нюрвыв, либӧ тод дзоридз), (ядовитӧй вех), мак-самосейка.
Ядовитӧй турун сора турунъяс ньӧти оз ков примитны. Но сэтшӧм турунъясыс век жӧ вермасны веськавны босьтан турунъяс пытшкӧ. Сы понда скӧтӧс вердігӧн либӧ турунсӧ прессуйтігӧн колӧ примитны мераяс, медым ядовитӧй турунъяссӧ вӧлі шыблалӧма. А медым ядовитӧй турунъяс оз веськавны примитан турунъяс пытшкӧ, приёмщикъяслы дай став уджалысьяслы колӧ бура тӧдны, кутшӧм сикас турунъяс вреднӧйӧсь. Та понда торйӧн лоӧ сувтлыны сэтшӧм турунъяссӧ гижалӧм вылӧ.
Безвременник (сідзжӧ шусьӧ зимовникӧн) быдмӧ быдлаын, улын васӧд видзьяс вылын. Туруныс ставнас зэв ядовитӧй. Сылӧн ядыс дзоридзас да коръясас олӧ куим во чӧж. Яд кутас действуйтны 10–20 час мысти 0,5–1 килограмм мында кос турун сёйӧм бӧрын. Турун сёйысьлӧн зэв ёна торксьӧны пищеварительнӧй органъясыс дай став организмыс. Сы бӧрын лоӧ паралич лолалан органъясын да пемӧсыс кулӧ.
Борец. Тайӧ туруныслӧн эмӧсь сідз жӧ мукӧд пӧлӧс нимъяс: простель, фомичев турун, зозулин черевяк, колпачки, цар зелля, аконит, христопродавка, любоза да мук. Тайӧ уна вося турун, дзоридзыс — лӧз, виж, мукӧддырйи еджгов, колокольчик модаа, уна да пила пинь кодь коръяса, заыс кузь да гӧна. Зэв ядовитӧй, сёйӧм бӧрын пемӧсъяс кулӧны.
Тайӧ туруныс быдмӧ быдлаын, торъя нин гӧраа местаясын, сідз жӧ быдмӧны садъясын мича пыдди (кыдз декоративнӧй быдтас), быдмӧ вӧрын да кустъяс пӧвстын.
Дурман. Тайӧ турунсӧ сідзжӧ шуӧны дыдорӧн, гломушаӧн, дурнопьянӧн, шалейӧн, код ӧгуречӧн. Быдмӧ РСФСР-са шӧр да лунвыв полосаясын. Зэв ядовитӧй, первой гажмӧдӧ, сэсся сутшкӧм, унзіль да войтӧв кыскалӧм босьтас. Сы бӧрын пемӧсъяс кулӧны.
Белена, сідзжӧ шусьӧ сьӧд беленаӧн, блекотӧн, зубникӧн, коростӧн. Белена — вывті чорыд яд, вывті ёна действуйтӧ мортъяс вылӧ и скӧт вылӧ. Беленаӧн отравитчигӧн унаысь кувлӧны. Сьӧд белена быдмӧ быдлаын, кӧнъясын быдмӧны лёкджык турунъяс.
Молочай. Талӧн эмӧсь нӧшта нимъяс: изгон, кура молоконка, молочак, молочник, одолей, прогон, рамин зелля, рамин вуж, сьӧлӧм вуж, утичйӧ йӧв, чистотел. Быдмӧ быдлаын, ядовитӧйӧсь вежинъясыс.
Мӧсъяс вермӧны сёйны молочай турун некутшӧм вредтӧг дзоридзавтӧдзыс ёна дыр водзджык, дзоридзавсьӧмсяньыс молочай лоӧ вывті ядовитӧй. Кос молочай турунлӧн ядыс неуна бырыштӧ, но дзикӧдз оз быр и век лоӧ ядовитӧй.
Чемерица, либӧ смертоед, чемеричник, чихотка. Быдмӧ быдсяма видзьяс вылын да кустъяс пӧвстын. Чемерица ставнас вывті ядовитӧй. Отравитчӧм бӧрын быд бокын лоӧ паралич. 200 грамм чемерица виӧ вӧлӧс.
Мак самосейка (кӧдзтӧг быдман мак). Талӧн эмӧсь йӧзкостса нимъяс: мачок, мачина, дикӧй мак, насон. Туруна ӧти вося быдтас, уна вожа коръяса, вывті веж рӧма. Заас да коръясас ёна быдмӧны чурвидзан гӧнъяс. Дзоридзьясыс югыд гӧрдӧсь, быдмӧны торйӧн-торйӧн. Быдмӧ СССР-са шӧр да лунвыв полосаясын. Сёйӧм бӧрын кулӧм овлӧ зэв шоча, но овлӧны йӧймӧмъяс, войтӧв кыскалӧмъяс да сідзи водзӧ. Ядовитӧйӧсь джынвыйӧ воӧм кӧйдыса коробочкаясыс (юръясыс).
Наперстянка — кык вося да уна вося турун, гын кодь гӧна заа, ланцет кодь коръяса, дзоридзьясыс гырысьӧсь, кувшин кодьӧсь. Эмӧсь сылӧн народнӧй нимъяс: наперсточнӧй турун, давочник, колокольчикъяс. Вежнас вывті ядовитӧй. Быдмӧны шӧр да лунвыв полосаясын, муяс вылын овлӧны ёна шоча, овлӧны вӧр турун пытшкын. 100 грамм турун виӧ вӧлӧс. Торъя нин ядовитӧйӧсь коръясыс.
Аптечнӧй авран, дженьыдик турун, быдмӧ васӧд видзьяс вылын, вывті ӧшалан да ланцет кодь коръяса. Дзоридзьясыс еджыдӧсь, кузь кок йылын. Сёйӧм бӧрын пемӧсъяс мытитӧны гырдӧн, мукӧддырйи овлӧ кувтӧдз. Народнӧй нимъяс: лихорадочнӧй турун, благодать, зажмурник, кровник, мокрец, кӧр турун.
Кокорыш либӧ пон петрушка. Йӧрын быдман петрушкакӧд ӧткодь сяма, кӧйдыса. Быдмӧ быдлаын: садъясын, йӧрын да лёк турунъяс пӧвстын. Мӧсъяс вылӧ ёна действуйтӧ.
Пролеска. Талӧн народнӧй нимъяс: курзелля, пон капуста, чистуха, щир. Быдмӧны быдлаын муяс вылын да лёк турун быдманінъясын. Тайӧ туруныслӧн ядовитӧй сӧкыс. Тайӧ ядыс овлӧ турун пытшкын пыр, сэсся чукӧрмӧ организмӧ да, зэв этшаӧн отравитчӧ быдсяма скӧт.
Коддзӧдысь плевел, ёна туруна (пушыд) ӧти вося быдтас. Быдмӧ быдлаын. Сылӧн народнӧй нимъяс: головня, плевелы, роженец, кострика трава (роч ногӧн), волчок, галка. Зэв ёна ӧткодясьӧ итальянскӧй да английскӧй райграс турункӧд. Кузь шепта. Шептыс гырысь да куим пӧлӧс рӧма. Торъя ёна вреднӧй вӧвъяслы да мӧсъяслы. Ядовитӧйӧсь кӧйдысыс, заыс да коръясыс.
Нюр вылын быдман калужница. Сідзжӧ шусьӧ лагушечникӧн, нюнькиӧн, куриннӧй слепотаӧн, лотошкиӧн, болотнӧй лопухӧн. Дзоридз сертиыс — лютик нима турун кодь, коръясыс неуна чӧрвӧнь кодьӧсь, неуна вӧрк кодьӧсь, вылысыс югъялӧ. Овлӧны нюр выв турун пытшкын да ляпкӧс видзьяс вылын. Турун сёйӧм бӧрын лоӧ мыт да висьмӧны вӧркъяс. Калужница турун сора турунъяс скӧт оз сёй.
Злачнӧй звездчатка. Сідзжӧ шусьӧ — блошинник, конобой, конскӧй вех, коддзан турун да сідзи водзӧ. Сылӧн коръясыс уна, посниӧсь, нёль пельӧсаӧсь да пыр вежӧсь. Дзоридзьясыс посниӧсь да уна вожаӧсь, быдмӧ быдлаын. Звездчатка турун сёйӧм бӧрын пемӧсъяс отравитчӧны.
Вреднӧй быдтасъясӧн лоӧны сэтшӧм турунъяс, кодъяссянь оз отравитчыны ядовитӧй турунъясӧн моз, но висьмӧны, сӧмын оз кувны.
Турун заготовитігӧн оз ков примитны либӧ прессуйтны сідз жӧ вреднӧй турунъяс. Сы понда колӧ кӧть неуна тӧдмасьны сэтшӧм вреднӧй турунъяскӧд, кодъясӧс лыддьӧ вреднӧйӧн СТО бердса Стандартнӧй комитет.
Общесоюзнӧй стандарт лыддьӧ вреднӧй турунъясӧн: бутень, омежник, вӧв укроп, пасленъяс, тод зӧридз, ландыш, рака син да чистотел.
Стандартнӧй комитет лыддьӧ сёйтӧмӧн, но не вреднӧй турунъясӧн: ветреница, лютикъяс, бодяк, чертополох, шомкор, татарник, ва переч, погремок, чорыд йӧн, ӧшалан гречишник, еджыд лук (чеснок), тшай турун (зверобой), кислица, полынь, дзодзӧг лук, папоротник, камыш, ситникъяс, нитш, мукӧд пӧлӧс чорыд турунъяс, кодъяслӧн коръясыс да дзоридзьясыс сутшкалӧны, сідз жӧ сӧрмӧм эжӧр турун.
ІІ ЮКӦД
ТУРУН ПРИМИТӦМ
Веситӧм турунлӧн тип. Рӧм. Влажносьт. Дук. Лёк турун сор. Турун донъялӧм. Стандарт. Военведлӧн техническӧй условйӧяс. Банитировка. Турунлы анализ.
Турун примитсьӧ веситӧмӧн, сэсся мед сійӧ вӧлі лӧсялӧ турун примитан условйӧяслы, турунлӧн мед вӧлі определённӧй сорт да качество.
Турунлӧн качество тӧдмавсьӧ государственнӧй хлебнӧй инспекция сертификатӧн либӧ видлалӧмӧн (натураӧн). Турун заготовитысь учрежденньӧяс обычнӧя сувтӧдӧны требованньӧ, медым туруныс вӧлі непременнӧ сійӧ восяыс, кутшӧм во вылын мунӧ заготовкаыс либӧ прессуйтӧмыс, да унаысь водзвыв урчитӧны, кутшӧм районысь либӧ местаысь босьтны турунсӧ. Тайӧторъяс йывсьыс быд турун тюк бердӧ колӧ ӧшӧдны гижӧд (бирка), турунсӧ кӧ прессуйтӧма.
Натураӧн турун видлавсьӧ «опытнӧй» экспертиза вӧчӧмӧн либӧ лабораторияын видлалӧмӧн (анализ вӧчӧмӧн), код ногыс ковмас. Натураӧн примитігӧн турун быть колӧ видлавны. Ӧти анализ кузя турунлысь качество тӧдмалӧм оз ло тырмана. Видлавны колӧ лунын, а не биа дырйи (не искусственнӧй светӧн.)
Турун видлалігӧн колӧ определитны: а) сорт (тип), б) рӧм, в) ёна-ӧ уль туруныс, г) дук, д) соръяс, э) кутшӧм лёк турунъяс пырӧны, ж) ёна-ӧ тшыкӧма: пӧдӧма, сотчӧма, бакшасьӧма, кипаясыс кынӧсь, з) абу-ӧ зорӧд пыдӧс, зорӧд вылыс либӧ вӧйӧмин, и) кыдзи упакуйтӧма. Сідзи водзӧ.
Турунлысь качество тӧдмалан точнӧй нормаяс да потребительсянь турун качество вылӧ став требованньӧяс гижалӧма «кондицияясын», кодъяс йылысь видзӧд водзысьджык (тайӧ жӧ юкӧдын). Сійӧ нормаясыс условнӧйӧсь да вермасны вежсьыны сы серти, кутшӧмӧсь лоӧны запросъяс да турун заготовитан сезоныс.
Водзын лоӧ гижалӧма первой общӧй теоретическӧй установкаяс, сэсся стандарт.
Точнӧй рӧщӧтъяс вӧчӧм вылӧ Наркомснаблысь установкаяс гижалӧма «заготовка организуйтӧм йылысь» юкӧдын.
Турун веситӧм
Турунлӧн сьӧкта (вес) тӧдмавсьӧ доддя вескиӧн веситӧмӧн. Сэтшӧм вескиыс кӧ абу да колӧ тӧдмавны турунлысь сьӧктасӧ торйӧдлӧмӧн (этшаӧн) веситтӧг, позьӧ вӧчны сійӧс турун юр ыджда серти. Зорӧдын 1 куб. метр мында турунлӧн сьӧктаыс лоӧ:
Выль пуктӧм турун, коді абу на пуксьӧма …. 0,7 центнер.
Тӧлысь бӧрын …. 0,85 центнер
6 тӧлысь бӧрын …. 1,1 центнер
Сю да шобді идзас …. 0,8–0,9 центнер
Нӧйтчӧм идзас …. 0,5 центнер
Зӧр да ид идзас …. 0,7 — 0,8 центнер
Турун юр кӧ юкны медся кызінтіыс (йывсяньыс веськыда увлань), артмас кык конус: вылыс да улыс. Улысыс лоӧ тшӧтшыд. Медым тӧдны 6 тӧлысь сулалӧм турун юрлысь сьӧктасӧ, колӧ мерайтны юрыслысь гӧгӧрсӧ улысӧдыс, Ж да З визьяс кузя да медся кызінтіыс, ГДЕБ визьяс кузя, дай торйӧн мерайтавны юрыслысь вылыссӧ. Сэсся мера лыдпасъяссӧ колӧ тэчны татшӧм формулаяс кузя:
Вылыс конуслы:
ГДЕБ = 25 метр
АВ = 6 «
25 × 25 × 0,0265 × 6 = 99,4 куб. метр.
Улыс (тшӧтшыд) конуслы:
БВ = 3 метр
ЖЗ = 18 метр
(25 × 25) + (18 × 18) + 18 /× 0,0265 × 3 = 111,2 куб. метр.
99,4 + 111,2 = 210,6 куб. метр.
1,1 × 210,6 = 231,6 центнер.
Тайӧ пример кузя турун юрлӧн сьӧкта лоӧ 231,6 центнер.
Турунлӧн тип
Медвойдӧр тӧдмавсьӧ турунлӧн типыс либӧ сортыс, а туруныс кӧ уна пӧлӧс, тӧдмавсьӧ тшӧтш, уна-ӧ да кутшӧм основнӧй типъяс: ойдлан, дав выв да кӧдзӧм турунъяс пырӧны примитан турунӧ. Турун типъяслы пропорция лӧсьӧдсьӧ колӧм серти, сӧмын дерт ёнджыкасӧ лоӧ лӧсьӧдны сы серти, кутшӧм сикас турун быдмӧ сійӧ районас либӧ кутшӧм сикас турун колӧ босьтысьыслы (потребительлы). Шуам, медым став заготовитан турун пытшкын вӧлі ойдлан турун — 60% да дав выв турун — 40% либӧ кыкнан сикасыс ӧтмындаӧн. Лунвылын позьӧ мӧд ногӧн лӧсьӧдны горнӧй (посни) да степнӧй (гырысьджык) турунъяслысь соотношенньӧсӧ. Сідзи водзӧ.
Сыысь кындзи, турун торъялӧ аслас ботаническӧй состав серти (кутшӧм сикас турунъяс сэтчӧ пырӧны). Та ногӧн торйӧн лыддьӧны, шуам, пырей турун, бобӧнянь турун да сідзи водзӧ. Тані зэв колана тӧдны, кутшӧм быдтас часьтъяслӧн торъя группаяс пырӧны турунӧ, кодъясӧс лӧсьӧдӧма турун вылӧ примитӧм шӧркоддьӧм кондицияясӧн. Та понда кондицияяс колӧ лӧсьӧдлыны стандарт серти (стандарт под вылын).
Стандартизация нуӧдан комитетӧн лӧсьӧдӧма турунлы классификация, кӧні, квайт основнӧй типысь ӧтдор, лӧсьӧдӧма нӧшта подтипъяс вылӧ юклӧм сы серти, кымын прӧчент мукӧд пӧлӧс турун соръяс пырӧны основнӧй видӧ. Шуам, кӧдзан полевӧй турун юксьӧ дас подтип вылӧ, степнӧй — вит вылӧ да сідзи водзӧ.
Ботаническӧй анализ вӧчӧм вылӧ турун партияысь босьтӧм проба надзӧникӧн торйӧдлӧны турун сикасъяс серти татшӧм часьтъяс вылӧ:
1) злак,
2) бобӧвӧйяс,
3) мукӧд пӧлӧс сёян турунъяс,
4) став мукӧд пӧлӧс сёйтӧм турунъяс, ядовитӧйяс да вреднӧйяс кындзи, кодъясӧс бӧрйӧдлӧны да лыддьӧны торйӧн.
Став тайӧ часьтъяссӧ веситӧны да арталӧны налысь прӧчент лыдсӧ став проба дінӧ.
Турунлӧн рӧм. Кӧрым вылӧ турун туйӧм йылысь медся ёна позьӧ тӧдны турун рӧм сертиыс. Сы понда кондицияясын сідз жӧ лӧсьӧдлӧма (гижалӧма) турунлысь рӧмсӧ. Зорӧд пытшкӧсса турунлӧн нормальнӧй рӧмӧн лыддьыссьӧ — веж рӧм, но ёна югыд веж рӧм висьталӧ, мый сійӧ турунсӧ пуктӧма вывті водз либӧ уна сы пытшкын эжӧр турун, а тайӧяс дерт оз бурмӧдны, а омӧльтчӧдӧны турунлысь пӧтӧслунсӧ. Та понда ёна веж рӧм вылӧ ышмыны оз ков. Колӧ тӧдны, мый турун вермӧ воштыны ассьыс мича веж рӧмсӧ сідзжӧ зэр улӧ сюрлӧмӧн либӧ лысваӧн, либӧ эм кӧ сы пытшкын уна пырей, бобӧнянь да мукӧд пӧлӧс бур турунъяс, кодъяс понда турунлӧн пӧтӧслуныс ньӧти оз чин.
Вылынджык гижалӧм быд турун типлӧн эм аслас рӧм, код кузя тӧдмавсьӧ турунлӧн нормальнӧй рӧмыс.
Турунлӧн рӧм вежласьӧ типъяс кузя тадзи:
1) кӧдзӧм турун — а) бобӧвӧй сора злакъяс: злакъяслӧн — веж, бобӧняньлӧн — бурӧй сяма веж, югыд дзоридзьяса;
2) кӧдзӧм турун — б) бобӧнянь: дзоридзыс да заыс — бурӧй сяма веж, торйӧн дзоридзыс — синмӧ чеччан югыд рӧма;
3) кӧдзӧм турун — злакъяс — веж (неуна рудов, а мотылькӧвӧй сора турунлӧн — бурӧй сяма веж); лишнӧй дыр сулалӧм турун лоӧ пемыдвеж рӧма;
4) кӧдзӧм турун — люцернӧвӧй — веж;
5) дав выв кӧдзӧм турун — веж;
6) степнӧй турун — югыдвеж; острецӧвӧй — лӧзоввеж;
7) вӧр турун — бурӧй сяма веж;
8) нюр турун — югыдвеж (изумруднӧй).
Сотчӧм турун тӧдӧны пытшкӧс слӧйяс пемдӧм серти. Сылӧн вежсьӧ дукыс, пӧсялӧ дай ульджык.
Турунлӧн рӧм тӧдмавсьӧ не турун чукӧр (кипа) вылыс серти, а пытшкӧс слӧйяс сертиыс.
Влажносьт. Турун пытшкын ва (влага) оз ков лоны 13–15%-ысь унджык, а бобӧвӧй турун пытшкын — 16–17%-ысь унджык. Точнӧя тӧдмавны тайӧ прӧчентсӧ позьӧ сӧмын лабораторияын видлалӧмӧн. Лабораторияын кӧ анализ вӧчны некыдзи, турунлысь качество лоӧ определитны приёмщиклы. Та понда турун примитӧм вылӧ лӧсьӧдӧм условйӧясын колӧ прӧста урчитны влажносьтлысь медыджыд прӧчентсӧ да индыны, медым кык ки костын омӧлика ниртігӧн туруныс эз чегъясь дай эз гартчы, а сӧмын трачкӧдчис.
Кос турун куртігӧн шаракылӧ, а коръясыс ки пыдӧс вылын ниртігӧн жугавлӧны. Та серти позьӧ тӧдны турунлысь бура косьмӧмсӧ. Бобӧнянь турунлысь воӧм позьӧ тӧдны засӧ гартӧмӧн (песлалӧмӧн) да гыжъяс костӧд ӧтка за лэдзӧмӧн. Тайӧ кыкнан ногыс видлалігӧн оз ков мыччысьны ни ӧти войт ва, дай засӧ гартігӧн оз ков сылӧн орны (туруныс кӧ буретш воӧма).
Вывті косьтӧм турунлӧн жугавлӧны да вошӧны идралігас коръясыс да дзоридзьясыс. Турунсӧ кӧ абу тырмымӧн бура косьтӧма да идралӧма ульӧнджык либӧ кӧтасьлӧма, гартігӧн сійӧ оз жугавлы, а лоӧ ки улын лапыдкодь.
Прессованнӧй турунлысь влажносьт видлалігӧн позьӧ туйдӧдчыны татшӧм вылысса признакъясӧн:
1. Прессуйтӧм кос турун тюклӧн бокъясыс овлӧны пушыдӧсь, а бура косьмытӧм турунлӧн — топалӧмаӧсь да оз пушитчыны.
2. Бура косьмытӧм турун тюк топыд да бӧр оз чеччы (абу лайкыд). Шыбитны кӧ кос тюк, сійӧ мач моз бӧр чеччыштлас, а уль тюк водӧ пластӧн.
3. Кос тюк кӧ гартовтны сутугаӧн, кӧрталӧмыс кольӧ ӧткодь зэлыд, а ульджык турун тюкын кӧрталӧмыс личалӧ да сутуга улас обычнӧя позьӧ аддзыны сім туй.
Стандартизация нуӧдан комитетӧн лӧсьӧдӧм общесоюзнӧй стандарт серти турун юклысьӧ влажносьт кузя ноль ногӧн (влагасӧ лыддьӧма весӧн): 1) кос турун — влага пырӧ 15%-ӧдз, 2) шӧркоддьӧма кос турун — влага 15-сянь 17%-ӧдз, 3) влажнӧй (лапыд) турун — влага 17-сянь 20%-ӧдз, 4) уль турун — влага 20%-ысь унджык.
Точнӧйджыка влажносьт тӧдмавсьӧ изӧдтӧм няньлысь влажносьт тӧдмалан приборъясӧн, косьтысян шкапӧн. Удж да Оборона Сӧветӧн лӧсьӧдӧм инструкцияын эмӧсь турунлы анализ вӧчӧм кузя подробнӧй индӧдъяс, кыдзи тӧдмавны влажносьт лабораторнӧй способӧн. Тайӧ индӧдъясыс специальнӧй сямаӧсь да ёна сложнӧйӧсь. Сы понда ми тані ог кутӧ сёрнитны сы йылысь, а интересуйтчысьяслы рекомендуйтам тӧдмасьны сійӧ инструкциянас.
Дук. Турунлысь бурлунсӧ сідз жӧ позьӧ тӧдны дук сертиыс. Турунлӧн эм аслыспӧлӧс чӧскыд дук. Тшыкӧм турунлӧн зэв ёна вежсьӧ дукыс, лоӧ сійӧ пӧдӧм, чӧскыдтӧм дука. Турунлысь нормальнӧй дук тӧдмалӧм кузя сетсьӧны индӧдъяс турунлы анализ вӧчан инструкцияын, кодӧс сюйӧма общесоюзнӧй стандартӧ.
Тайӧ инструкция кузяыс турунлӧн дук — свежӧй, омӧлика дуксьыштӧм, несвежӧй да пӧдӧм — тӧдмавсьӧ нырӧн дукалӧмӧн. Пӧдӧм дук кузя кӧ лоӧ сомненньӧ, босьтӧны турун чепӧль да пуктӧны стӧканӧ, кисьтӧны сэтчӧ неуна пӧсь ва (сӧмын мед туруныс ставнас кӧтасяс) да вевттьӧны стеклӧӧн. 2–3 минут мысти бара видлӧны шонтӧм турунлысь дуксӧ. Пӧдӧмыс кӧ эм, шоналӧм бӧрын сылӧн дукыс ёнджыка кылӧ.
Лёк турун соръяс. Турун пытшкӧ кутшӧм сюрӧ сёйтӧм быдтасъяс нарошнӧ сорлавны некутшӧма оз позь, а кор найӧ асьныс быдмӧны видз вылын сёян турунъяс пӧвстас, 10%-ысь унджык лэдзны оз жӧ позь.
Примитігӧн кӧ турун пытшкысь лоӧ аддзӧма вылынджык лыддьӧдлӧм ядовитӧй да вреднӧй турунъяс, сідзжӧ шома злакъяс, сэтшӧм турунсӧ либӧ ньӧти оз ков примитны либӧ примитны донсӧ чинтӧмӧн, сӧмын мед прессуйтӧм водзвылын став татшӧм турунъяссӧ вӧлі бӧрйӧдлӧма да шыблалӧма.
Ёг турун. Чирссьӧм турун сор (турун чир) оз позь лэдзны примитан турун пытшкӧ условйӧясын индӧм прӧчент дорысь унджык, но тані колӧ тӧдны, мый овлӧны сёйтӧм турун чиръяс: ёг турун да сідзи водзӧ. Ӧдйӧ чирссьысь турун дзоридзьяс да бобӧвӧйяслӧн коръяс буретш лоӧны турунлӧн медся пӧтӧса иныс. Татшӧм турун чир оз вермы чинтыны кӧрымлысь качествосӧ. А. Девель висьталӧм серти, турунын кӧ абуӧсь коръясыс да дзоридзьясыс, а эм татшӧм турун чирйыс, сійӧс кутшӧмакӧ позьӧ лыддьыны бур качествоа турун сорӧн.
Турун пытшкысь посни да гырысь чир тӧдмалан способъяс бура разработайтӧма Удж да Оборона Сӧветлӧн инструкцияын, кӧні гижалӧма испытанньӧ вӧчан методъяссӧ. Тайӧ методъяснас колӧ бура тӧдмасьны быд заготовительлы.
Та могысь турун проба первой пыркӧдӧны, медым торъяласны посни да гырысь чиръясыс, сэсся пожналӧны 2 см-ысь посньыдджык чиръяссӧ, а 2 см-ысь гырысьджык чиръяссӧ бӧрйӧдлӧны чунь пыр лэдзӧмӧн.
Турун чир пожнавсьӧ 6,5 либӧ 7 мм гырся гӧгрӧс синъяса пож пыр. Мӧдысь пожналӧм бӧрын кольӧм чирйыс лоӧ гырысь, а петӧмыс — посни. Тайӧ кыкнан пӧлӧс чирйыслысь прӧчент лыдсӧ тӧдмалӧны сьӧкта сертиыс (веситӧмӧн).
Турун пытшкысь бус тӧдмалӧны кипа шӧрысь перйӧм турун слӧй пыркӧдӧмӧн.
Зорӧд пыдӧс, зорӧд вылыс да вӧйӧминъяс тӧдмавсьӧны кипа шӧрысь воймӧм (бурӧй рӧма) турун аддзӧмӧн. Горелӧй турун аддзӧны кипа да штабель шӧрса турун пластъяс пемдӧм серти. Турун пытшкысь сов тӧдмалӧны ляписӧн видлалӧмӧн. Турун кӧ солалӧма, ляписӧн кӧтӧдлӧминӧ кольӧ паськыд, еджыд осадок. Бакшасьӧм, сісьмӧм, кынмӧм, нюйтӧссьӧм либӧ лыаӧссьӧм тӧдмавсьӧ кипаяс видлалӧмӧн.
Турунлысь тшакъясӧн висьӧм (ужпиньӧн, сімӧн да шой шепӧн) тӧдмавсьӧ видлалӧмӧн: ужпиньяс овлӧны шепта злакъясын либӧ сюралӧны турун чир пытшкысь; сімӧн (ржавчинаӧн) висигӧн овлӧны турун заясын, коръясын либӧ шепъясас гӧрд, сьӧд либӧ вижов печатъяс да визьяс, дай шепъясыс абу дзоньӧсь, а сёйӧмаӧсь; шой шепӧн висян турунлӧн сьӧдӧдӧны шепъясыс да рос кодь йывъясыс, а кӧйдысъясыс пӧрӧны са кодь сьӧд массаӧ, коді сьӧдӧдӧ китӧ (дукыс сылӧн сельдилӧн кодь).
Арлыд. Удж да Оборона Сӧвет инструкция кузя турунлысь арлыд тӧдӧны злакӧвӧй либӧ бобӧвӧй турун кӧйдысъяс серти (проба вӧчӧмӧн). Дзоридзалігӧн ытшкӧм злак шепъясын абу кӧйдысыс, а эмӧсь сӧмын дзоридзьясыс; кӧйдысъяс кӧ сюралӧны сӧмын улыс шепъясысь, сэк колӧ лыддьыны, мый ытшкӧма дзоридзалӧм бӧрын. Унджык шептыс кӧ кӧйдыса либӧ эмӧсь кӧйдыс быдманінъясыс (шеплӧн шульясыс) — турун вывті дыр быдмӧма (сӧрмӧма).
Дзоридзалӧм бӧрын ытшкӧм посни турун чир пытшкысь позьӧ аддзыны неуна кӧйдысъяс, а сӧрмӧм турун чир пытшкысь — бура уна кӧйдыс. Бур кадын (дзоридзалігӧн) пуктӧм злакӧвӧй турунлӧн заясыс вежӧсь, а сӧрмӧм турунлӧн — вижӧдӧма либӧ идзас рӧма.
Эжӧр лыддьыссьӧ сӧрмӧмӧн, коръясыс кӧ за дінсьыс гылалӧны (киссьӧны), а оз кӧ гылавны да помас кольӧны тшӧтш дзоридзьясыс (пыльникыс) — турун лыддьыссьӧ дзоридзалігӧн пуктӧмӧн.
Упаковка. Общесоюзнӧй стандарт серти, кыдзи механическӧй, сідзи и ручнӧй ногӧн прессуйтӧм турун кипалӧн сьӧкта оз ков лоны 50 килограммысь кокниджык, а кузьтаыс — 90 сантиметрысь унджык.
Механическӧй ногӧн прессуйтӧм турун кипалӧн улыс бокыс колӧ лоны нёль пельӧса кузьмӧс ящик кодь, кипалӧн пасьтаыс пӧшти кык мындаӧн этшаджык кузьта сертиыс. Тайӧ условйӧяссӧ соблюдайтӧмӧн кипа лыддьыссьӧ стандартнӧйӧн.
Кипа колӧ кӧртавны кык кӧрт сутугаӧн, кодлӧн кызтаыс колӧ лоны 14-ӧд №-ысь не вӧсниджык ^Военвед стандарт кузя позьӧ вӧлі кӧртавлыны турун кипаяс 14 да 15-ӧд №-ра сутугаясӧн./^. Кипа вылысь кыскигӧн сутугалӧн колӧ сьӧкыда торъявны (кыссьыны), а турун нетшыштігӧн мед ни ӧти пласт оз шед.
Ручнӧй прессовкалы кипалӧн улыс бокыс колӧ лоны нёль пельӧса квадрат кодь.
Ручнӧй прессовкалы колӧ кӧртӧд вӧсньыдджык сутугаысь либӧ мукӧд пӧлӧс материалысь (гез, идзас). Татшӧм кӧртӧд кокниа кыссьӧ кипа вылысь: кӧрталӧм кипаысь кокниа шедӧны турун пластъяс (слӧйяс).
Требуйтан партияын (вагонын, баржаын, мук.) стандартнӧй ногӧн упакуйтӧм турунлӧн колӧ лоны ӧтгырся кипаяс.
Быд прессованнӧй турун кипаын колӧ лоны кык сутуга улӧ пуктӧм пу пӧвторъяс (биркаяс). Сійӧ пӧвъясас колӧ гӧгӧрвоана лючки гижны: места, кад, кутшӧм районын прессуйтӧма да коді заготовитысьыс.
Ставсӧ донъялӧм. Определённӧй районын став заготовитан турун, кӧть и сідзсӧ лӧсялӧ кондицияяслы дай турун сикасъясыс пӧшти ӧткодьӧсь, ёна на унаысь оз овлы ӧткодь качествонас либӧ уна ногӧн идралӧм (чукӧртӧм) да видзӧм понда, либӧ не ӧткодь видзьяс понда да не ӧткодь мусин свойствояс понда. Но точнӧя тӧдны турунлысь став пӧлӧс торъялӧмъяс зэв сьӧкыд. Та понда ёнджыкасӧ лоӧ надейтчыны приёмщик тӧдӧмлун да кужӧмлун вылӧ, медым сійӧ опытӧн аддзыны быд турун партиялысь качество кузя торъялӧмъяс да сы серти пуктыны турунлы лӧсялана примитан дон.
Турунлы дон пуктӧм колӧ не сӧмын чорыд тшӧтысь заготовка нуӧдігӧн, но сідз жӧ комиссионнӧй либӧ комиссионно-залогӧвӧй ногӧн турун сетігӧн-вузалігӧн. Ӧти весӧн тырмӧдчыны оз позь, колӧ тӧдны, мый весиг ӧткодь сорт туруныслӧн оз овлы ӧткодь качествоыс, сідз кӧ, оз овлы ӧткодь и доныс.
Став вылынджык лыддьӧдлӧм турун примитан условйӧяс шусьӧны обычнӧя кондицияясӧн либӧ условйӧясӧн.
Кондицияяс. Турунлӧн эм зэв уна сорт не сӧмын качество петкӧдлан естественнӧй условйӧяс понда, но сідзжӧ заготовка нуӧдан уна пӧлӧс условйӧяс понда (идралӧм, прессуйтӧм да видзӧм). Сы вӧсна турунлысь качество тӧдмалӧм вылӧ колӧны чорыдджык, точнӧйджыка лӧсьӧдӧм нормаяс.
Нормаяс лӧсьӧдлӧны потребительяс, найӧ (нормаясыс) вермӧны вежласьны (либӧ не ӧткодьӧн лоны) турун заготовитан районъяс да условйӧяс серти, сідз жӧ турун чукӧртан быд вося условйӧяс серти, но век жӧ найӧ кутшӧмакӧ воӧны ӧти основнӧй положенньӧясӧ. Турунлысь колана качество требуйтысь тайӧ положенньӧясыс либӧ условйӧясыс шусьӧны кондицияясӧн.
Турун вылӧ стандарт
Стандартизация нуӧдан СТО бердса комитетӧн вынсьӧдӧма 1929 воын ноябр 23 лунӧ да йӧзӧдӧма 1930 воӧ турун вылӧ стандарт № 784.
Тайӧ стандарт кузя турун юксьӧ типъяс, подтипъяс, категорияяс да классъяс вылӧ.
Турунлӧн типъяс:
1) кӧдзӧм полевӧй турун,
2) кӧдзӧм лугӧвӧй турун,
3) ойдлан турун,
4) степнӧй турун,
5) дав выв турун,
6) нюрвыв турун.
І. Кӧдзӧм полевӧй турун юксьӧ подтипъяс вылӧ:
1) тимофеевка, кӧні 80 прӧч. либӧ унджык тимофеевка, 10%-ысь не унджык бобӧнянь да 10%-ысь не унджык мукӧд пӧлӧс турунъяс;
2) тимофеевка да бобӧнянь сорӧн, первойыс 50%-сянь вылӧджык, бобӧняньыс 50%-ӧдз да мукӧд сикас турунъяс 10%-ӧдз;
3) тимофеевка сора бобӧнянь, бобӧняньыс 50%-сянь вылӧджык, тимофеевкаыс 50%-ӧдз;
4) уна пӧлӧс бобӧнянь 80% вылӧ да унджык;
5) люцерна 80% вылӧ да унджык;
6) костёр 80% вылӧ да унджык;
7) зӧр сора вика 80% вылӧ да унджык, мукӧд сикас турунъяс 20%-ӧдз;
8) костёр сора люцерна, люцернаыс 50%-сянь вылӧджык;
9) люцерна сора костёр, сэні костёрыс 50%-сянь вылӧджык, люцерна да уна вося мукӧд пӧлӧс злакъяс 50%-ӧдз;
10) эспарцет 50% вылӧ да унджык.
ІІ. Кӧдзӧм лугӧвӧй турун колӧ лоны 80% вылӧ злакӧвӧй турунъясысь, сэсся сорӧн мотылёкъяс 10%-ӧдз да мукӧд пӧлӧс турун 10% ӧдз.
ІІІ. Ойдлан турун юксьӧ гырысь, шӧркоддьӧм да посни турунъяс вылӧ. Сэні колӧ лоны бобӧвӧй да злакӧвӧй турунъяс 60%-ысь не этшаджык.
ІV. Степнӧй турун юксьӧ подтипъяс вылӧ: 1) пырей, 2) житняк, 3) острец, 4) целиннӧй (гырысь), тані лыддьӧдлӧм турунъяс пытшкысь, 5) целиннӧй (посни) ковыльысь, овсянникысь, тонконогысь, сӧмын мед основнӧй турун сикасыс вӧлі 50%-ысь не этшаджык.
V. Дав выв турун юксьӧ подтипъяс вылӧ:
1) лугӧвӧй — СССР-са войвыв да центральнӧй районъяслӧн;
2) переложнӧй полевӧй — СССР-са центральнӧй районъясын эновтӧм муяс вылысь;
3) вӧр турун — став пӧлӧс подтипын бобӧвӧй да злакӧвӧйяс этша вылӧ 60%.
VІ. Нюр турун;
1) гырысь турун — гырысь эжӧр этша вылӧ 40%,
2) посни турун.
Категорияяс кузя турун торъялӧ овмӧслы шогмӧм серти: 1) дзоньвидза (бур) турун: а) класснӧй, б) некласснӧй: 2) дефективнӧй (омӧль) турун.
Класснӧй турун юксьӧ куим класс вылӧ сы серти, кымын прӧчент пырӧ сэтчӧ сёйтӧм турунъяс, турун чир, вреднӧй да ядовитӧй турунъяс, сідз жӧ ёна-ӧ сійӧ уль.
«Класснӧй» турунӧн лыддьыссьӧ типлы да подтиплы лӧсялана дзоньвидза, бур турун, кодлӧн колана рӧмыс абу вежсьӧма (лёк ногӧн идралӧмла да видзӧмла абу тӧвзьӧма да абу пемдӧма), абу вошӧма свежӧй дукыс, абу сӧрмӧма. Сійӧ мед эз вӧв сотчӧма, пӧдӧма, бакшасьӧма, буса, кын нюйта, лыаа да солалӧма, сідз жӧ мед эз вӧв зорӧд пыдӧсысь, вылысысь да вӧйӧминысь. Сыысь кындзи, тайӧ турунлы колӧ удовлетворитны став требованньӧяслы, кутшӧмӧс сетӧма 1, 2 либӧ 3 класслы, а требованньӧясыс со кутшӧмӧсь: (видзӧд таблица 47-ӧд листбокысь)
І–V типъяслы классъяс ^VІ-ӧд типлӧн — нюр турунлӧн классъяс абуӧсь./^
| Класслӧн № | Медуна вермас лоны сёйтӧм турун | Ёна-ӧ колӧ кос | |||
| Безвреднӧй сёйтӧм турун | Турун чир | Вреднӧй да ядовитӧй турунъяс* | |||
| Ставыс | На пытшкын посни | ||||
| 1 | 1%-ӧдз | 6%-ӧдз | 3%-ӧдз | 1%-ӧдз | шӧркоддьӧм кос |
| 2 | 1-сянь тыр 5%%-ӧдз | 6-сянь тыр 9%-ӧдз | 3% „ | 1% | „ „ |
| 3 | 5 „ „ 10% « | 9 „ „ 12%-ӧдз | 3% „ | 1% | „ „ |
* Класснӧй турун пытшкын ядовитой турунъяс ӧтчукӧрын (ёкмыльӧн) оз ков лоны 0,2 кг-ысь унджык да вреднӧй турунъяс — 0,6 кг-ысь унджык.
Сёян турунъяс пытшкӧ пырӧны злакъяс, бобӧвӧйяс, эжӧр да разнӧй турун, гырысь турун чир, кодъяслӧн кузьтаыс 2 см-ысь не дженьыдджык да кодъяс оз петны 7 мм гырся синма пож пыр.
Сёйтӧм турунъяс пытшкӧ пырӧны ядовитӧй да вреднӧй турунъяс, безвреднӧй сёйтӧм турунъяс да посни турун чир, коді артмӧма посни органическӧй, минеральнӧй да мук. пӧлӧс торъясысь да коді петӧ 6,5–7 мм гырся синма пож пыр.
Некласснӧй турун — дзоньвидза турун, сӧмын оз удовлетворит став требованньӧыслы, кутшӧмъясӧс лӧсьӧдӧма класснӧй турунлы. Весиг ӧти требованньӧлы кӧ оз удовлетворит, лыддьыссьӧ нин некласснӧй турунӧн.
«Дефективнӧй» турун — изъяна турун. Дефективнӧйӧн лыддьыссьӧны со кутшӧм турунъяс:
1) кӧні эм 1%-ысь унджык вреднӧй да ядовитӧй турун соръяс, сідзжӧ ӧтчукӧрын ядовитӧй турунъяс 0,2 килограммысь унджык либӧ вреднӧй турунъяс 0,6 килограммысь унджык;
2) кӧні видлалігӧн аддзӧма кипаяс пытшкысь 10%-ысь унджык пӧдӧм дука, сісь да бакшасьӧм турун слӧйяс (пластъяс), сідз жӧ нюйта, лыаа либӧ кын слӧйяс;
3) шоналысь турун.
Военведлы лӧсьӧдӧм турун примитан техническӧй условйӧяс сӧгласуйтӧма 784-ӧд №-а общегражданскӧй стандарткӧд.
Вӧвъясӧс вердӧм вылӧ допускайтчӧ класснӧй турун — став куимнан классыс, сідзжӧ став типъяслӧн да подтипъяслӧн дзоньвидза, кос либӧ шӧркоддьӧм кос турун. На пытшкысь оз допускайтчы сӧмын:
а) ІV-ӧд типлӧн — целиннӧй посни турун (степнӧй турун);
б) VІ-ӧд типлӧн — нюр турун.
Эжӧр пырӧ безвреднӧй сёйтӧм турунъяс пытшкӧ. Сылӧн мындаыс оз ков лоны лӧсьӧдӧм нормаясысь унджык, либӧ безвреднӧй сёйтӧм турунъяскӧд ӧтлаын лыддьӧмӧн 30%-ысь унджык (РВС-лӧн 1931 вося приказ №134).
Турунлысь качество тӧдмалӧм (бонтировка)
Турунлысь качество тӧдмавны медся бура позьӧ лабораторнӧй способӧн. Та могысь примитны вӧзйӧм партияысь босьтсьӧ разнӧй местаысь проба вылӧ неуна турун. Но позьӧ вӧчны анализ и аслыд.
Тайӧ пробаысь колӧ бӧрйӧдлыны да тэчны торйӧн ёнджыка характернӧй турунъяс: шома злакъяс, ядовитӧй турунъяс да сідзи водзӧ. Сэсся быд пӧлӧс турун (быд чукӧр) колӧ веситны торйӧн да тӧдмавны налысь прӧчент лыд, уна-ӧ воӧ став проба вылӧ. Тадзи жӧ вӧчсьӧ турун чирлысь мында тӧдмалігӧн. Влажносьт тӧдмавсьӧ турунсӧ косьтытӧдз да косьтӧм бӧрын веситӧмӧн, сӧмын дерт косьтыны колӧ зэв кужӧмӧн. Сідзкӧ тайӧ операциясӧ колӧ вӧчны лабораторияын.
Но прӧчент лыд тӧдмалӧм, кыдзи требуйтчӧ кондицияясӧн, абу на тырмана, медым дзикӧдз тӧдмавны турунлысь качествосӧ став бур боксяньыс и омӧль боксяньыс. Та вылӧ колӧ ӧтувтны став пӧлӧс признакъяссӧ да ӧткодявны найӧс определённӧй система под вылын.
Татшӧм ногӧн тӧдмалӧмыс зэв колана практическӧй уджалысьяслы, сӧмын прӧстӧйджык да кокниа артман способъяс, кыдз, шуам, изӧдтӧм нянь пурка кузя тӧдмалӧм, турунлы абуӧсь.
Ӧткымын специалистъяс (Виттмак, Богданов да мук.) лӧсьӧдісны да предложитісны турунлысь качество тӧдмалан шкалаяс. Сійӧ шкалаяссӧ лӧсьӧдӧма ёнджыкасӧ не быдлунся практическӧй удж нуӧдӧм вылӧ, а бонитировка велӧдӧм вылӧ, медым быд приёмщиклӧн лои навык, кыдзи практичнӧя матыстчыны турунлысь качество тӧдмалӧм дінӧ.
Тайӧ шкалаясыс заготовительлы колана не сӧмын сійӧ боксянь, медым механическӧя урчитны (определитны) турунлысь класс (качество серти), сійӧ колана сідзжӧ сэтшӧмторъяс тӧдмалӧм вылӧ, кодъясӧс оз позь кольны бокӧ: 1) кыдзи идралӧма да видзӧма (хранитӧма) турунсӧ, 2) кор идралӧма, 3) уна-ӧ пырӧны чорыд да вреднӧй турунъяс, 4) чӧскыд да шома турунъяс, 5) чӧскыд турунъяслӧн качество, 6) уна-ӧ пырӧны бобӧвӧй турунъяс. Быд татшӧм сикас турунлы либӧ идралан да видзан ноглы шкала кузя сетсьӧны торъя пасъяс (пунктирнӧй способ).
Тані ставнас вайӧдам Виттмаклысь шкаласӧ ^«Справочник агронома» лэдзӧма 1929 г./^:
ПУНКТЪЯСӦН ТУРУН ДОНЪЯЛӦМ
(качество тӧдмалӧм)
Пунктъяс
1. Кыдзи идралӧма да видзӧма
Турун лёк ногӧн идралӧма, лёк ногӧн видзӧма, ёна буса, пӧдӧм дука …. 1
Омӧлика кӧтасьлӧма зэрӧн, омӧля буса либӧ неуна пӧдӧм дука …. 2–5
Турун бура идралӧма, чӧскыд дука …. 6–10
2. Турун идралан (чукӧртан) кад
Идралӧма сёрӧн …. 1
Идралӧма сёрмыштӧмӧн …. 2–5
Идралӧма ас кадын …. 6–10
3. Уна-ӧ пырӧны чорыд да вреднӧй турунъяс
Чорыд заа либӧ вреднӧй турун сор уна …. 1
Шӧркоддьӧм мында: чорыд турунъяс 10%-ӧдз, вреднӧй турунъяс 2%-ӧдз …. 2–3
Кыкнан пӧлӧс туруныс зэв этша …. 4–6
4. Злакъяс да эжӧра турунъяс костын торъялӧм
Пӧшти ставыс либӧ дзик эжӧра турунъяс …. 1
Джынйыс эжӧра турунъяс …. 2–5
Пӧшти ставыс либӧ дзик ставыс злакъяс …. 6–10
5. Злакъяслӧн качество
Ставыс либӧ пӧшти став злакыс медомӧль качествоа (3-ӧд класс) …. 1–5
Уна эмӧсь шӧркоддьӧм качествоа злакъяс …. 6–10
Ставыс либӧ пӧшти став злакыс медбур качествоа …. 11–20
6. Уна-ӧ пырӧны бобӧвӧй турунъяс
Ньӧти абу либӧ зэв этша …. 1
Шӧркоддьӧм мында …. 2–4
Уна …. 5–8
Сумма ....
Сумма кӧ лоӧ 30-ӧдз — турун лыддьыссьӧ ІІІ классӧн — омӧль турун
Сумма кӧ лоӧ 31–50 — турун лыддьыссьӧ ІІ классӧн — шӧркодь турун
Сумма кӧ лоӧ 51 да унджык — турун лыддьыссьӧ І классӧн — бур турун
Виттмаклӧн шкала абу дзик точнӧй, сэні эм уна тырмытӧмторъяс. Сы понда ӧні ёнджыка пӧльзуйтчӧны проф. Богданов шкалаӧн, сӧмын сійӧ зэв сложнӧй да сьӧкыд применитны практика вылын. Богданов шкалаӧн позьӧ тӧдмасьны кӧть «Справочник агронома» нига кузя (лэдзӧма 1929 воӧ, 301 лист бок).
Турунлы анализ вӧчӧм йылысь
Турунлысь шогмӧмсӧ да качествосӧ тӧдмалӧм вылӧ бура колӧ тӧдны, кыдзи босьтсьӧны став турун партияысь шӧркоддьӧм пробаяс (выёмкаяс) да кыдзи вӧчсьӧ анализ. Ӧнӧдз вӧлі вына военведлӧн та йылысь инструкция, кодӧс сетӧма Реввоенсовет приказын 1929 воӧ, май 21 лунӧ (№122), да мӧд сэтшӧм жӧ инструкция, кодӧс печатайтӧма Наркомторглӧн да СССР са государственнӧй хлебнӧй инспекциялӧн сборникын (68-ӧд листбок). Анализ вӧчигӧн колӧ туйдӧдчыны СТО-ӧн сетӧм инструкцияӧн.
Общесоюзнӧй стандартын, „Г“ лит. улын сетӧма пӧшти сэтшӧм жӧ инструкция, сӧмын вӧчалӧма некымын вежлалӧмъяс.
Общесоюзнӧй стандартлӧн инструкция вывті колана техническӧй детальяс паськыда гижалӧм понда, сӧмын сійӧ сложнӧй да омӧля доступнӧй. Сы понда ми рекомендуйтам тӧдмасьны подлинникнас, а тані сувтлыны сійӧ вопрос вылын ог кутӧ. Основнӧй тӧдмӧдъяс сетӧма тайӧ юкӧд заводитчан помын.
ІІІ-ӧд ЮКӦД
Промфинплан лӧсьӧдӧм. Асдон арталӧм (калькуляция). Рӧщӧтъяс вӧчӧм. Турун заготовитӧм вылӧ сьӧм лэдзӧм (финансируйтӧм)
Тайӧ практическӧй руководстволы ыдждасӧ босьтӧма ичӧтӧс. Сы понда став пӧлӧс организационнӧй вопросъяс: планируйтӧм, заготовитан сеть да аппарат лӧсьӧдӧм, рӧщӧт вӧчан ног, сідз жӧ учёт да отчётносьт нуӧдан став вопросъяс, тайӧ нигаӧ оз ло сюйӧма, а сетам тані ӧти тор йылысь — финплан лӧсьӧдӧм йылысь да сыкӧд тшӧтш рӧскодъяс арталӧм йылысь, кодъясӧс некутшӧма оз позь кольны.
Турун заготовитӧм — сложнӧй удж, торъя нин негырысь колхозъяслы, кодъяслӧн унаысь оз овлыны тырмымӧн йӧз, ни опыт. Та понда заготовка дінӧ кутчысьтӧдз колӧ гӧгӧрбок бура артавны став торсӧ, мыйяс ковмас вӧчны операция дырйи, да разработайтны:
1. Организационнӧй план, — артавны, уна-ӧ заготовитны турун да лӧсьӧдны календарнӧй план.
2. Финансово-операционнӧй план, — добитчыны, медым заготовкалысь да транспортлысь (кыскасьӧмлысь) став гырысь и посни уджъяс вӧлі йитӧма докоднӧй да рӧскоднӧй сметаса став составнӧй часьтъяскӧд: артавны да урчитны асдон (калькуляция) да оборотнӧй средство корсянінъяс (источникъяс).
3. Производственно-техническӧй план, — бӧрйыны турун прессуйтан способ, машинаяслысь система, переработайтан ногъяс.
Промфинплан лӧсьӧдӧм
Турун заготовитны заводитчытӧдз колӧ тӧдмавны вопрос средствояс йылысь, мый вылӧ кутас нуӧдсьыны тайӧ операцияыс, вӧчны финансӧвӧй план да докодъяслы да рӧскодъяслы смета.
Медвойдӧр колӧ чукӧртны тӧдмӧдъяс, ыджыд-ӧ лоас районын турун урожай да уна-ӧ позьны кутас заготовитны, а сыкӧд тшӧтш тӧдмавны, дона-ӧ сувтас турун видзанін стрӧитӧм либӧ турун прессуйтан пункт оборудуйтӧм да сылы колана инвентар лӧсьӧдӧм сы серти, нуӧм вылӧ али сэні вердӧм вылӧ кутас нуӧдсьыны заготовкаыс.
Татшӧм уджсӧ кокньӧдӧм могысь водзынджык лоӧ сетӧма сметаяс турун видзанінъяс да турун прессуйтан пунктъяс оборудуйтӧм вылӧ, сооруженньӧяслысь да машинаяслысь донсӧ индалӧмӧн.
Став уджлысь дон арталӧм лоӧ заготовка организуйтӧмын ёнджыка сложнӧй да ответственнӧй торйӧн. Рӧскодъяслысь став составнӧй часьтъяссӧ колӧ гӧгӧрбок зэв бура артавны. Турунлысь став асдонсӧ тэчӧм-арталӧм вылӧ колӧ босьтны куим пӧлӧс рӧскодъяс:
1) уна-ӧ сулалӧ рассыпнӧй турун да постояннӧй видзанінӧдз либӧ прессуйтан пунктӧдз сійӧс кыскалӧм;
2) донаӧ сувтас переработкалӧн став пӧлӧс уджыс, вагонӧдз либӧ баржа вылӧдз турунсӧ вайӧмӧн;
3) дона-ӧ сувтас места вылӧдз турунсӧ нуӧм (транспорт), сідзжӧ вузаланінын турун видзӧм да разӧдӧм (юклӧм) кузя рӧскодъяс.
Ёнджыка вежласьны вермас рассыпнӧй турунлӧн сулалан доныс (асдонлӧн медводдза часьтыс). Дон вежсьӧм вылӧ вермасны лоны уна помкаяс: пуктысян места (район), кад, гожся условйӧяс (поводдя, кутшӧм урожай), заготовитан сезон, ыджыд-ӧ спрос да уна-ӧ вузӧс турун. Медся вежласьтӧмӧн (чорыдӧн) колӧ лыддьыны транспорт кузя рӧскодъяс, сӧмын колӧ тӧдны нуан расстоянньӧ да лючки используйтны транспорт.
Сметаын центральнӧй часьтӧн колӧ лыддьыны прессуйтӧмлысь асдон арталӧм. Кӧть и уна пӧлӧс организацияяслӧн (госорганъяслӧн, колхозъяслӧн да сідзи водзӧ) овлӧны организационнӧй уджын кутшӧмакӧ торъялӧмъяс, век жӧ позьӧ босьтны асдон арталігӧн ёнджыка лӧсялана шӧр нормаяс, кодъясӧс лӧсьӧдӧма уна пӧлӧс организацияяслысь босьтӧм турун заготовитан опыт серти. Но вайӧдны тайӧ нормасӧ паськыда пӧльзуйтчан ӧтсяма шкалаӧ — сьӧкыд. Та понда ми сетам тані пример вылӧ некымын норма, кодъясӧс лӧсьӧдӧма уна пӧлӧс организацияясӧн да не ӧти кадӧ, сӧмын найӧс оз позь лыддьыны обязательнӧй да точнӧй нормаясӧн да оз ков дзик сідзи применитны практика вылын. Быд колігӧн тайӧ нормаяссӧ колӧ проработайтны да лӧсьӧдны местнӧй условйӧяс серти.
Тані медвойдӧр оз ков ӧткодьӧн лыддьыны первичнӧй производственнӧй коллективын калькуляция вӧчан ног (методъяс), кӧні кутшӧмсюрӧ рӧскодъясысь позьӧ мынтӧдчыны уджалысьяслысь труд используйтӧмӧн, да ыджыд совхозлы либӧ госорганлы калькуляция вӧчан ног, кодъяс организуйтӧны турун заготовитӧм ыджыдаӧн. Тайӧ мӧд группа организацияяслы (гырысь совхозъяслы либӧ госорганъяслы) калькуляция вӧчӧм сложнӧйджык. Тані донъяссӧ босьталӧма 1930 вося калькуляцияысь. Сы понда колӧ вӧчавны кутшӧмсюрӧ веськӧдлӧмъяс да вежлалӧмъяс, но позьӧ пӧльзуйтчыны сійӧн кыдз примернӧйӧн.
Рассыпнӧй турунлӧн дон заготовитан пунктӧдз вайӧмӧн
Сійӧ кӧ артавсьӧ, шуам, 1 шайт 50 урсянь 2 шайт да 50 урӧдз центнерысь, чорыд донӧн ньӧбӧм вылӧ ковмас бура уна сьӧм. Сы понда ковмас сюйны рӧскоднӧй сметаӧ прӧчент мынтӧм.
Мӧд группаӧ пырӧ прессуйтан пунктӧ вӧлӧн турун кыскалӧм кузя рӧсход. Тайӧ рӧсходлӧн ыдждаыс вермас зэв ёна вежласьны, водзвыв буретша артавны он вермы. Но колӧ следитны, медым тайӧ рӧскодъясыс мунісны ньӧбан либӧ рӧщӧтайтан дон чинтӧм весьтӧ (кодӧс босьтӧ ачыс турун пуктысьыс). Обычнӧя тайӧ сідзи и овлӧ: кымын ылынджык кӧрт туйсянь либӧ юсянь, сымын улын рассыпнӧй турунлӧн доныс.
Нуны шогмана выйӧдз турун лӧсьӧдӧм кузя став рӧскодъяс лоӧны татшӧмӧсь: 1) прессуйтӧм кузя рӧскодъяс, 2) накладнӧй рӧскодъяс, 3) организационнӧй рӧскодъяс. Ставыс куим пӧлӧс рӧскод.
1. Прессуйтӧм кузя рӧскодъяс овлӧны татшӧмӧсь: уджалысьясӧс медалӧм вылӧ, машинаяс ремонтируйтӧм вылӧ да киссьӧм весьтӧ (амортизация) да прессуйтчан сутуга ньӧбӧм вылӧ. Водзынджык лоӧ подробнӧя индалӧма быд пӧлӧс рӧскод кузя детальнӧй показательяс (уна-ӧ позьӧ вӧчны рӧскод) турун заготовитан медся главнӧй районъяс кузя юклӧмӧн (1930 вося тӧдмӧдъяс серти), а ӧні сӧмын висьталам, мый вӧла да механическӧй прессъясӧн уджалӧмӧн тайӧ рӧскодыс сувтас 46-сянь 60 урӧдз быд центнерысь. Киӧн прессуйтан дон чинӧ 42 урӧдз.
2. Накладнӧй рӧскодъясӧ пырӧны:
а) прессуйтігӧн турун чинӧм (сійӧ пыр овлӧ) — 3,6 урсянь 6,1 урӧдз центнер вылӧ;
б) вагон-баржа дорӧ кыскалӧм да сэтчӧ грузитӧм ылӧсас 12,2 урсянь 18,0 урӧдз центнер вылӧ;
в) кӧрт туй вывса сборъяс — 8,8 ур;
г) транспорт вылӧ договоръяс вӧчӧм (реквизит, видзӧд турун кыскалӧм йылысь юкӧд) — 16,18 ур центнер вылӧ;
д) инспектированньӧ кузя да мукӧд пӧлӧс рӧскодъяс.
Став тайӧ рӧскод чукӧрыс босьтас 45 урсянь 54 урӧдз.
3. Организационнӧй рӧскодъяс:
а) аппарат видзӧм, служащӧйяслы уджалан дон мынтӧм 9 урсянь 15 урӧдз;
б) конторскӧй рӧскодъяс — 0,5-сянь 2,0 урӧдз;
в) помещенньӧ содержитӧм — 1,7-сянь 3,9 урӧдз;
г) командировкаяс — 1,5-сянь 3,0 урӧдз;
д) налогъяс — 7,4 ур;
е) мукӧд пӧлӧс рӧскодъяс — 12,5 ур центнер вылӧ.
Став организационнӧй рӧскодъяс лоӧны 34,0-сянь 45,3 урӧдз.
Сыысь кындзи, заготовка нуӧдысь организацияяс вермӧны содтыны аслыныс пӧльза вылӧ 14,5-сянь 25,0 урӧдз, местнӧй условйӧяс серти.
Та ногӧн, турун переработайтӧм кузя став рӧскодыс, НКТрудӧн сетӧм 1930 вося тӧдмӧдъяс серти, лоӧ 1 шайт да 52 урсянь 1 шайт да 75 урӧдз, а 1931 вося тӧдмӧдъяс серти артавсьӧ 1 шайт да 65 урсянь 2 шайт да 14 урӧдз.
Асдон арталӧм
Торъя районъяслы разнӧй сорт турун вылӧ калькуляция (асдон арталӧм) вӧчӧма со кутшӧм ногӧн:
Торъя районъясын турун заготовитӧм кузя рӧскодъяс арталӧм (примернӧй калькуляция, лыддьӧма, уръясӧн, донсӧ босьтӧма 1930 восяӧс):
| Турун район Рӧскод пукталӧм | Войвыв Кавказ | Тат. респ. | Баш. респ. | Ленингр. обл. | Моск. обл. |
| Пырея турун | Ойдлан турун | Ойдлан турун | Дав выв турун | Дав выв турун | |
| І. Прессуйтӧм кузя рӧскодъяс: | |||||
| а) Ужалан дон да кыскасян вын медалӧм | 37,5 | 32,4 | 27,9 | 37,8 | 27,0 |
| б) Прессуйтчан сутуга | 17,0 | 17,0 | 17,5 | 12,0 | 15,0 |
| в) Прессъяс ремонтир. да амортизационнӧй | 5,5 | 5,5 | 5,3 | 2,8 | 4,0 |
| Ставыс | 60,0 | 54,9 | 50,7 | 52,6 | 46,0 |
| ІІ.Накладнӧй рӧскодъяс: | |||||
| а) Кыскалӧм да вагонӧ грузитӧм | 18,0 | 15,0 | 18,0 | 13,8 | 18,0 |
| б) Кӧрт туй вывса сборъяс | 8,8 | 8,8 | 8,8 | 8,8 | 8,8 |
| в) Инспектируйтӧм, выль пӧв прессуйтӧм, вагонъясӧс сулӧдӧм | 3,0 | 3,0 | 3,0 | 3,0 | 3,0 |
| г) Реквизит (договоръяс вӧчӧм) | 18,0 | 18,0 | 16,8 | 18,0 | 18,0 |
| д) Турунлӧн чинӧм (естест.) | 3,6 | 3,6 | 6,1 | 2,1 | 3,6 |
| Ставыс | 51,4 | 48,4 | 52,7 | 45,7 | 51,4 |
| ІІІ.Организацион. рӧскодъяс | |||||
| а) Ужалан дон, содталӧмӧн | 15,4 | 9,2 | 10,8 | 12,2 | 15,0 |
| б) Командиров. да разъездн. | 2,4 | 1,5 | 3,0 | 3,0 | 1,5 |
| в) Помещенньӧяс содержитӧм да кӧзяйств. рӧскодъяс. | 3,9 | 1,7 | 3,9 | 2,5 | 2,5 |
| г) Конторскӧй, поштӧвӧй да телеграф. рӧскодъяс | 2,0 | 1,5 | 0,5 | 0,5 | 0,5 |
| д) Урожай видлалӧм | 0,3 | 0,3 | 0,3 | 0,3 | 0,3 |
| е) Промналог (2%) да мук. | 7,4 | 7,4 | 7,4 | 7,4 | 7,4 |
| ж) Комиссия | 12,5 | 12,5 | 12,5 | 12,5 | 12,5 |
| Ставыс | 43,9 | 34,0 | 39,4 | 39,1 | 39,7 |
| Прибыль (пырӧны тшӧтш агромероприяттьӧяс вылӧ торйӧдӧмъяс) | 19,5 | 13,8 | 15,0 | 18,4 | 18,8 |
| Ставыс ӧтлаалӧмӧн | 174,8 | 151,2 | 157,8 | 155,8 | 155,9 |
Наркомснаблӧн 1931 воын вӧлі лӧсьӧдӧма Союзпромкормлы со кутшӧм рӧскод вӧчан нормаяс:
| 1. Общӧй да админ.-управленческӧй рӧскодъяс .... 43,0 ур. |
| 2. Удждысьӧм да убыль .... 10,0 ур. |
| 3. Прессуйтчӧм .... 60,0 ур. |
| 4. Грузитчӧм кузя операционнӧй рӧскодъяс .... 29,0 ур. |
| Ставыс 142,0 ур. |
Уръясӧн центнер вылӧ арталӧмӧн рӧскодъяслы калькуляция вӧчан ног ёнджыка паськалӧма дай точнӧйджык, но мукӧддырйи артавлӧны сідзжӧ прӧчент лыдӧн, коді босьтсьӧ заготовитан дон дінӧ. Прӧчент лыдӧн арталӧмӧн кокньыдджык тӧдны быд пӧлӧс рӧскодлысь ыдждасӧ (калькуляция пытшкӧсса отношенньӧ). Тані вайӧдам пример вылӧ тшӧтш сэтшӧм арталан ногсӧ.
Турун заготовитӧм кузя накладнӧй рӧскодъяс прӧчент лыдӧн арталӧм (прӧчентыс босьтсьӧ заготовит. дон дінӧ):
| І. Организационнӧй рӧскодъяс прӧч. лыд: |
| 1. Штат содержитӧм (жалованньӧяс)...................1,20 |
| 2. Соцстрахованньӧ......... 0,22 |
| 3. Месткомӧ торйӧдӧмъяс.............................. 0,02 |
| 4 Центральнӧй аппарат содержитӧм....................... 1,29 |
| 5. Канцелярскӧй рӧскодъяс........................... 0,15 |
| 6. Пӧжарысь видзчысян мероприяттьӧяс ................0,25 |
| 7. Инспектируйтӧм...................................0,25 |
| 8. Конвен. сбор........... .....................0,01 |
| 9. Мукӧд пӧлӧс сборъяс.............................. 0,02 |
| 10. Удждӧм капитал вылӧ прӧчент ..........................0,50 |
| 11. Поштӧвӧй рӧскодъяс..............................0,01 |
| 12. Деньгаяс ысталӧм................................0,03 |
| 13. Командировкаяс да туйвывса рӧскодъяс (разъездн.) 0,05 |
| 14. Культпросвет.....................................0,01 |
| 15. Водзвыв тӧдтӧм рӧскодъяс..........................0,01 |
| 16. Войся охрана да би лӧсьӧдӧм (освещенньӧ) .... 0,50 |
| 4,32% |
| ІІ. Турун прессуйтӧм прӧч. лыд: |
| 1. Уджалан вын.......................................14,00 |
| 2. Соцстрах да союз................................1,82 |
| 3 Месткомӧ торйӧдӧмъяс ...............................0,14 |
| 4. Вӧвъяс...........................................6,00 |
| 5. Сутуга ньӧбӧм.....................................5,00 |
| 6. Мавтчан да сотчан материалъяс....................0,04 |
| 27,00 % |
| ІІІ. Помещенньӧяс кӧртмалӧм |
| 1. Пыр вӧдитчан склад кӧртмалӧм.....................1,00 |
| 2. Контора улӧ помещенньӧ кӧртмалӧм ....... 1,00 |
| 2,00% |
| ІV. Амортизация (киссьӧм весьтӧ бергӧдӧм) |
| 1. Асшӧр складысь амортизационнӧй....................10,00 |
| 2. Асшӧр капиталӧн вӧдитчӧм вылӧ прӧчент............6,00 |
| 3. Инвентарысь амортизац............................. 1,50 |
| 4. Текущӧй ремонт..................................1,00 |
| 5. Удждӧм капиталӧн вӧдитчӧм вылӧ прӧчент ...........0,50 |
| 6. Прессъясысь амортизац............................. 1,25 |
| 7. Вескиясысь амортизац. да клейма..................1,25 |
| 21,50% |
| V. Утруска |
| 1. Вӧдитчигӧн турунлӧн естествен. чинӧм 2,00 |
| 2. Кык тӧлысь видзигӧн косьмӧмла чинӧм.................4,00 |
| 3. Грузитігӧн чирссьӧм да косьмӧм.......................1,00 |
| 7,00% |
| VІ. Страховка......................................1,00 |
| 1,00% |
| VІІ. Кыскалӧм да грузитӧм прӧч. лыд: |
| 1. Станция дорӧдз кыскӧм............................1,00 |
| 2. Вагонӧ (баржаӧ) грузитӧм........... .............2,50 |
| 3. Кӧрт туй вывса рӧскодъяс............................2,50 |
| 6,00 % |
| VІІІ. Тӧварнӧй разница |
| 1. Заготовительлӧн наложенньӧ (содтӧд босьтӧм) .... 7,00 |
| 7.00 % |
| Ставыс .... 75,82 % |
Турун заготовитӧм кузя операцияяс, быдсяма мукӧд пӧлӧс сӧветскӧй овмӧс моз жӧ, колӧ нуӧдны хозрасчёт вылын, быд пӧлӧс рӧскод водзвыв лӧсьӧдӧм план кузя нормаалӧмӧн да зэв ёна экономитӧмӧн.
Руководитысь органъяс быд во лӧсьӧдалӧны тӧргуйтан да накладнӧй рӧскодъяслы вося предельнӧй нормаяс став пӧлӧс основнӧй операцияяс кузя, кодъяс йитчӧны турун заготовитӧмкӧд. Сійӧ нормаяс сертиыс да вылынджык сетӧм тӧдмӧдъяс серти, позьӧ проработайтны быд заготовкалы торъя планъяс, калькуляция да нормаяс.
Наркомснаблӧн нормаяс
1931–32 восянь лӧсьӧдӧма тураса кӧрымлы заготовитан дон да накладнӧй рӧскодъяс арталан практика, код серти тайӧ доныс да рӧскодъясыс лӧсьӧдсьӧны быд заготовительнӧй сезон вылӧ, заготовкаясӧн, донӧн да накладнӧй рӧскодъясӧн ӧтиласянь веськӧдлан (централизованнӧй регулированньӧ) общӧй план серти.
Заготовитан дон йылысь вопросъяс, сідз жӧ СССР-ын турунӧн снабжайтӧм йылысь да заготовительнӧй аппарат лӧсьӧдӧм йылысь унджык вопроссӧ татчӧ огӧ сюйӧ, а сувтлам сӧмын накладнӧй рӧскодъяслы нормаяс лӧсьӧдӧм вылын.
Тані лӧсьӧдӧма накладнӧй рӧскодъяслы со кутшӧм номенклатура:
1. Пунктъяс содержитӧм кузя общӧй рӧскодъяс:
Уджалан дон содталӧмӧн (начисленньӧӧн), разъезднӧй, поштӧвӧй, телеграфнӧй да канцелярскӧй рӧскодъяс, участок, помещенньӧяс да мук. сэтшӧм тор кӧртмалӧм да оборудуйтӧм.
2. Административно-управленческӧй рӧскодъяс
Системаын быд звено кузя торйӧн: уджалан дон, канцелярскӧй рӧскодъяс, помещенньӧ кӧртмалӧм да сідзи водзӧ.
3. Содтӧд рӧскодъяс:
Удждысьӧм кузя рӧскодъяс да тураса кӧрымлӧн чинӧм (кранитігӧн, прессуйтігӧн да кыскалігӧн).
4. Прессуйтчӧм кузя рӧскодъяс:
Уджалан да тягӧвӧй вынлӧн сулалан дон, прессуйтчан сутуга сулалан дон, прессъяслӧн киссьӧм (амортизация) да ремонт, пресс новлӧдлӧм, сотчантор да мавтас лӧсьӧдӧм, сідзи водзӧ.
5. Грузитчӧм кузя операционнӧй рӧскодъяс:
Пунктсянь грузитанінӧдз кӧрым ваян дон, грузитан дон, стойкаяс да сутуга лӧсьӧдан дон, выль пӧв прессуйтӧм.
Накладнӧй рӧскодъяслы нормаяс Наркомснаб шуӧмӧн (1931 воӧ юнь 7 лунӧ) лӧсьӧдӧма татшӧмӧс:
| Рӧскодъяс | 1931 вося нормаяс уръясӧн | |
| Кооперациялы | Союзпромкормлы | |
| Общӧй да админ.-управленческ. | 45,8 | 43,0 |
| Удждысьӧм да турун чинӧм | 10,0 | 10,0 |
| Прессовка | 60,0 | 60,0 |
| Грузитчӧм кузя операц. рӧск. | 29,0 | 29,0 |
| Ставыс | 144,8 | 142,0 |
Колӧ пасйыны, мый организационнӧй установкаяс быд во вежласьӧны. 1932–33 вося сезонлы вермасны сетны заготовительнӧй аппарат организуйтӧмкӧд ӧтлаын тшӧтш выль нормаяс. Та понда тайӧ юкӧдын сетӧм став материаллӧн значенньӧыс, кыдзи вӧлі водзынджык висьталӧма нин, лоӧ сӧмын условнӧй, медым петкӧдлыны основнӧй приёмъяссӧ, кодъясӧн колӧ пӧльзуйтчыны финансӧвӧй план лӧсьӧдігӧн.
Турунысь рӧщӧт вӧчӧм
Заготовитӧм турунысь мынтыссьӧ да турун сетысь да приёмщик костын рӧщӧт вӧчсьӧ торъя заготовительнӧй директивнӧй донъясӧн, кодъясӧс лӧсьӧдалӧ быд во СССР-са Наркомснаб, турун сорт да заготовитан район серти. Шуам, Войвыв крайлы 1931 вося гожӧм кежлӧ вӧлі лӧсьӧдӧма 1 центнер кӧрымысь со кутшӧм донъяс:
Турун
Кӧдзӧм, полевӧй да лугӧвӧй турун. .... 600 ур.
Лугӧвӧй, дав выв да ойдлан турун .... 400 ур.
Нюр турун .... 300 ур.
Идзас
Ид, зӧр да проса идзас .... 290 ур.
Пелева да жуг .... 310 ур.
Тайӧ донъяссӧ сетӧма край вылӧ. Найӧс колӧ нӧшта торйӧдлыны да уточнитны местнӧй экономическӧй условйӧяс серти да ботаническӧй состав серти, сэсся, ковмас кӧ, содтыны либӧ чинтыны 10–15 % вылӧ. Сыысь кындзи, колӧ торйӧн лӧсьӧдны пристань дорса да кӧрт туй станция дорса донъяс да пыдын пунктъяслы (бокын местаяслы) донъяс.
Пыдын пунктъяссянь заготовитӧм кӧрым колӧ кыскыны станция дорӧдз либӧ пристань дорӧдз. Сы понда, кыскӧм вылӧ рӧскодсӧ бергӧдӧм могысь, сэтшӧм пунктъяслы лӧсьӧдсьӧны ичӧтджык донъяс, абу кӧ станцияӧдзыс либӧ пристаньӧдзыс 30 километрысь матынджык. Станциясянь либӧ пристаньсянь 30 километрӧдз дон оз чинтыссьы. Но и пыдын пунктъяслы оз позь чинтыны дон 1 центнер вылӧ 30 урысь унджык. Татшӧм нога рӧщӧтысь уроныс усьӧ Союзпромкорм вылӧ.
Турунлы лӧсьӧдӧм донъяс мынтыссьӧны нормальнӧй турунысь, кӧні оз ков лоны некутшӧм дефектъяс. Турун лыддьыссьӧ дефективнӧйӧн, сійӧ кӧ бакшасьӧма либӧ пӧдӧм дука, тырӧма нюйтӧн либӧ лыаӧн, йизьӧма либӧ заводитӧма пӧсявны. Татшӧм турун пытшкас кӧ эмӧсь вреднӧй да ядовитӧй турунъяс 1%-ысь унджык, сэк сійӧс ни ӧти оз позь примитны. Та ногӧн турунысь окончательнӧй рӧщӧт вӧчсьӧ сӧмын туруныслысь качествосӧ тӧдмалӧм бӧрын. Качество тӧдмалігӧн колӧ учтитны:
1) ядовитӧй да вреднӧй турун соръяс, кодъяс вермасны лоны 1%-ысь не унджык, а ядовитӧй турунъяс ӧтчукӧрын 0,2 кг-ысь унджык да вреднӧй турунъяс ӧтчукӧрын жӧ 0,6 кг-ысь унджык мед эз вӧвны (ядовитӧй да вреднӧй турунъяслысь список вӧлі сетӧма вылынджык);
2) ёна-ӧ туруныс уль (влажносьт): кос турунӧ пырӧ влага 15%-ӧдз, шӧркоддьӧма косӧ — 15–17%-ӧдз, влажнӧйӧ — 17–20%-ӧдз, уль турунӧ — 20%-ысь унджык;
3) безвреднӧй сёйтӧм турун соръяс — турун чир, коді петӧ 6,5–7 мм гырся гӧгрӧс синъяса пож пыр;
4) ёна-ӧ сёрӧн ытшкӧма (турунлысь арлыд). Тані колӧ торйӧдны: а) сӧрмӧм турун, кодӧс ытшкӧма кӧйдыс воигас нин, б) нормальнӧй турун, эмӧсь кӧ сылӧн злак шепъясас сӧмын дзоридзьясыс либӧ улыс дзоридз вожъясас неуна кӧйдысыс, эжӧр турунлӧн кӧ коръясыс оз торъявлыны за дінсьыс да эмӧсь на мыйтакӧ дзоридзыс (пыльникъяс), злакъяслӧн кӧ заясыс вежӧсь, «дзоридзалан кадын».
Вылынджык индалӧм донъяс лӧсьӧдсьӧны определённӧй качествоа турунлы (базиснӧй кондицияяс). Базисъяс бара жӧ лӧсьӧдсьӧны турунлысь урожай обследуйтӧм серти, а подулас (основа пыдди) пуктыссьӧ сэтшӧм качество, кутшӧм качествоа турун лоӧ медуна заготовительнӧй районъяс (шуам, Войвыв крайын). Кыдзи вӧлі вылынджык висьталӧма нин, базиснӧй кондицияяс лӧсьӧдсьӧны медся главнӧй показательяс кузя: ёна-ӧ кос, уна-ӧ пырӧны сёйтӧм турунъяс да ёна-ӧ сёрӧн ытшкӧма. Шуам, шӧркоддьӧм кос, сёйтӧм турун сор — 10%, дай ытшкӧма кадын.
Лӧсьӧдӧм донӧн рӧщӧт вӧчсьӧ сӧмын сэк, дзикӧдз кӧ лӧсялӧ туруныслӧн качествоыс примитӧм да вынсьӧдӧм условйӧяслы (базиснӧй кондицияяслы). Бурджык качествоа турунлы доныс содтыссьӧ (вӧчсьӧ надбавка), а омӧльджык качествоалы — чинтыссьӧ (скидка).
Бурджык качествоысь содтӧд шусьӧ бонификацияӧн, а омӧльджык качествоысь чинтӧд — рефакцияӧн.
Содтӧдъяс либӧ чинтӧдъяс вӧчсьӧны пыр, кор туруныс торъялӧ примитӧм базис дінысь бурмӧмлань либӧ омӧльтчӧмлань. Шуам, базис серти кӧ турун колӧ лоны шӧркоддьӧм кос, а сійӧ дзикӧдз кос, сэк турун бурмӧм весьтас вӧчсьӧ содтӧд (надбавка). А туруныс кӧ шӧркоддьӧм кос дорысь ульджык, вӧчсьӧ чинтӧд (скидка).
Влажносьт кузя содтӧд 1931 воын НКСнабӧн вӧлі лӧсьӧдӧма центнер вылӧ 10 урӧн быд вежсьӧмысь (ӧти состоянньӧсянь мӧд состоянньӧӧ вуджӧмысь, шуам, шӧркоддьӧм коссянь дзик косӧдз).
Сёйтӧм турун сор кузя дон содтыссьӧ центнер вылӧ 10 урӧн быд 5% сёйтӧм турун сор чинӧмысь.
Арлыд кузя бурджык качествоысь, шуам, сӧрмӧм турун пыдди ас кадын ытшкӧм (нормальнӧй) турун вайӧмысь, дон содтыссьӧ 40 урӧн быд центнерысь.
Чинтӧдъяс либӧ рефакцияяс вӧчсьӧны:
а) влажносьт кузя — 15 урӧн омӧльтчӧмлань быд вежсьӧмысь, шуам, базис серти «кос турун» пыдди «шӧркоддьӧм кос турун» вайӧмысь чинтыссьӧ доныс 15 урӧн быд центнерысь;
б) лӧсьӧдӧм норма серти унджык сёйтӧм турун сорысь вӧчсьӧ чинтӧд центнер вылӧ 10 урӧн быд 5% мында сёйтӧм турун содӧмысь;
в) арлыд кузя качество омӧльтчӧмысь — нормальнӧй пыдди сёрӧн ытшкӧм (сӧрмӧм) турун вайӧмысь вӧчсьӧ чинтӧд 40 урӧн быд центнерысь.
Шӧркоддьӧм нормальнӧй качество вежласьӧм кындзи, турун вермас лоны ньӧти туйтӧмӧн, шуам, ядовитӧй турунъяс пырӧны 1%-ысь унджык, либӧ сісь, уль да сідзи водзӧ. Татшӧм турун ньӧти оз примитсьы, но сійӧ вермас лоны нӧшта дефективнӧйӧн (видзӧд вылысьджык). Татшӧм турунысь рӧщӧт вӧчсьӧ кыкнанладорсянь лӧсьӧдчӧмӧн сы серти, позьӧ оз ядовитӧй турун сорсӧ бӧрйыны да шыблавны да уна-ӧ кольӧ скӧтлы вердны шогмана дзоньвидза турун.
Окончательнӧй рӧщӧт вӧчсьӧ ставсӧ арталӧм бӧрын: первой колӧ тэчны содтӧдъяссӧ да сэтысь шыбитны чинтӧдъяссӧ, либӧ мӧдарӧ, чинтӧдыс кӧ унджык, шыбитны сэтысь содтӧдсӧ.
Союзпромкорм инструкция кузя рӧщӧт вӧчсьӧ тадзи:
| КАЧЕСТВО | Базиснӧй кондицияяс | Кутшӧмӧс примитӧма | Содтӧд | Чинтӧд | Окончат. результат | |
| + | − | |||||
| Влажносьт | Шӧркоддьӧм кос | Дзик кос | 10 ур | — | ||
| Лёк турун соръяс | 10% | 2% | 10 ур | — | ||
| Арлыд (ас кадын-ӧ ытшкӧма) | Нормальнӧй | Сӧрмӧма | 40 ур | |||
| Ставыс | — | — | 20 ур | 40 ур | — | 20 ур |
Рӧщӧт вӧчӧм вылӧ установкаяс тайӧ 1932 воын неуна торъялӧны кольӧм воясся установкаяс дінысь: базиснӧй кондицияяс серти омӧльджык качествоа турунысь колӧ вӧчавны татшӧм чинтӧдъяс:
а) влажносьт кузя: турунын кӧ эм васӧд 17-сянь 20%-ӧдз (влажнӧй турун) — чинтыссьӧ основнӧй донысь 10%; турунын кӧ васӧдыс 20-сянь 24%-ӧдз (уль турун) — чинтыссьӧ 20%; 24%-ысь ёнджыка уль турун оз примитсьы;
б) арлыд кузя: дзоридзалӧм бӧрын ытшкӧм турунысь (сӧрмӧм турунысь), коді туйӧ на кӧрым вылӧ, чинтыссьӧ основнӧй донысь 15%; быдмигӧн косьмӧм турун, кодъяслӧн заыс чорзьӧма, оз примитсьы;
в) лёк турун соръяс кузя, базисын кӧ индӧма — «сёйтӧм турун соръяс да турун чир 15%-ысь не унджык», а примитан турун пытшкын лоӧ сійӧ унджык, чинтӧд вӧчсьӧ 5%-ӧн быд 5% сорысь.
Примитан турун пытшкын кӧ лёк турун сорыс 30%-ысь унджык, сэтшӧм турун оз примитсьы.
Турун заготовитӧм вылӧ сьӧм лэдзӧм
Вылынджык вӧлі петкӧдлӧма, кыдзи артавны турун заготовитӧм кузя став пӧлӧс уджлысь асдон да кыдзи вӧчны рӧщӧтъяс. Сэтчӧ пырисны россыпнӧй турун ньӧбӧм, сійӧс прессуйтӧм, кранитӧм да места вылӧ ыстӧм. Сійӧ рӧщӧтъяс сертиыс колхоз либӧ совхоз кокниа вермас артавны, уна-ӧ колӧ сылы оборотнӧй капитал. Та могысь, ӧти центнер турунлысь асдон арталӧм кындзи, уна-ӧ кутас сулавны сійӧ прессуйтан пунктын либӧ вагонӧдз (баржаӧдз) вайӧм бӧрын (сы серти, кӧні да кутшӧм условйӧясӧн ковмас сетны турунсӧ потребительлы), колӧ водзвыв тӧдны да лыддьыны кымын оборот вевъялас вӧчны заготовитель ӧти сезонын.
Та ногӧн, оборотнӧй сьӧмлысь мында да сійӧс используйтӧм вылӧ колан кад тӧдӧмӧн, колхоз либӧ совхоз арталасны, уна-ӧ сьӧм вермасны пуктыны найӧ асланыс средствоясысь да уна-ӧ ковмас босьтны Госбанкысь дженьыд срока уджйӧзӧн.
Удждысян пӧрадок да условйӧяс вежласьӧны. Сы понда водзвыв оз позь тӧдны, кутшӧмӧсь лоӧны найӧ сэк кежлӧ, кор сэтшӧм либӧ татшӧм организация босьтчас заготовитны тураса кӧрым — бокӧ иналӧм вылӧ. Позьӧ сӧмын тӧдмӧдны общӧй установкаясӧн заготовкаяс да тӧварнӧй операцияяс нуӧдӧм вылӧ Госбанкӧн сьӧм сетӧм кузя.
Госбанк сетӧ уджйӧзӧн сьӧм заготовка нуӧдан ног серти да вочасӧн. Первой сетсьӧ уджӧн неыджыд аванс дас лунъя заготовка вылӧ, тыр дон арталӧмӧн либӧ заготовительлысь асшӧр сьӧмсӧ чинтӧм бӧрын.
Сэсся, мыйӧн кутас чукӧрмыны складын кӧрым запас, сетсьӧ уджйӧзӧн содтӧд сьӧм «тӧвар улӧ» (подтӧварнӧй кредит) — запас ыджда серти да сулалан дон сертиыс. А кыдзи кутас мунны прессуйтӧм турун грузитӧм, бара жӧ сетсьӧ уджйӧзӧн «туй вылын тӧвар улӧ» да «туй вылын документъяс улӧ».
Складын турун запас чукӧрмӧм серти сьӧм удждӧм вермас лоны складӧ кольӧм турун йылысь торъя тӧдмӧдъяс кузя, а грузитӧм бӧрын — грузитӧм тӧвар вылӧ тшӧт-фактураяслы да Госбанк отделенньӧӧ (кытчӧ мунӧ грузыс) ысталӧм тшӧтъяслы вӧчӧм реестръяс (описьяс) кузя.
Татшӧм удждысьӧм кузя банк босьтӧ 8% вонас. Удждысян срок, кыдзи вӧлі висьталӧма вылынджык, лӧсьӧдсьӧ сезонын заготовка мунӧм серти. Колӧ пасйыны, удждӧм сьӧм вылӧ кредитъяс восьтавсьӧны план кузя. Та понда на йылысь водзвыв да ас кадын колӧ сетны вылысса организациякӧд сӧгласуйтӧм заявкаяс.
Тураса кӧрым кӧ сетсьӧ меставывса Заготзерно контораӧ да сетысьыс кӧ (вузалысьыс) олӧ медматыса Госбанк отделенньӧсянь 40–50 километрысь ылынджык, Заготзерно контора мынтысьӧ босьтӧм турунысь аслас кассаысь (наличнӧйӧн).
Турун сетысь колхозсянь кӧ банкӧдз 40–50 километрысь матынджык, заготпункт сетӧ колхозлы банкысь сьӧм пӧлучитӧм вылӧ торъя мынтысян пӧрученньӧ. Пӧрученньӧсӧ гижӧны кык ӧткодьӧс.
Турун видзанінъяс стрӧитӧм вылӧ дырджык кежлӧ уджӧн сьӧм сетӧм йылысь колӧ шыӧдчыны Соцзембанкӧ. Шыӧдчӧмсӧ бара жӧ колӧ водзвыв сӧгласуйтны вылысса организациякӧд (Колхозсоюзкӧд, Видз-му управленньӧкӧд).
Турун видзанінъяс стрӧитӧм вылӧ да турун пуктан станцияяс оборудуйтӧм вылӧ уджйӧзӧн сьӧм сетсьӧ срокӧн 3 воӧдз. Тайӧ уджйӧзсӧ ковмас заводитны мынтыны медводдза восяньыс жӧ: турун видзанін стрӧитӧм вылӧ уджйӧз — 20% мында, а станцияяс оборудуйтӧм вылӧ уджйӧз — 30% мында.
Машинаяс лӧсьӧдӧм вылӧ уджйӧз сетсьӧ сэтшӧм жӧ условйӧясӧн, сӧмын медводдза вонас ковмас мынтыны 20% мында.
Уджйӧзӧн сьӧм босьтӧм вылӧ колӧ сетны банкӧ:
а) производственно-финансӧвӧй план;
б) медбӧръя финансӧвӧй отчёт (лӧсьӧдӧм формаӧн);
в) кӧрым иналӧм вылӧ либӧ машинаясӧн да инвентарӧн снабжайтӧм вылӧ договорысь копия;
г) турун прессуйтан пункт стрӧитӧм йылысь рӧщӧт, вӧчсьӧ кӧ сійӧ кӧзяйственнӧй способӧн, да договорысь копия, вӧчсьӧ кӧ пунктыс пӧдрадӧн.
Сыысь кындзи эмӧсь нӧшта уна условйӧяс, кодъясӧс колхозлы колӧ соблюдайтны да соблюдайтігмозыс сетсьӧ сьӧм кредит восьтӧм бӧрас нин. Тайӧ сьӧмыс сетсьӧ стрӧительство нуӧдӧм серти да договоръяс выполняйтӧм серти, сідз жӧ асшӧр средствояс пуктӧм серти да мукӧд уджйӧзъясӧн лючки пӧльзуйтчӧмӧн (удждысян дисциплина соблюдайтӧмӧн), видз-му овмӧс кыпӧдӧм вылӧ кузь срока удждысян фондӧ обязательнӧй взносъяс мынтӧмӧн.
Колӧ пасйыны, мый колхозлӧн став рӧщӧтъяс стрӧитчан материалъяс да машинаяс вайыськӧд колӧ нуӧдсьыны банк пыр колхозлы восьтӧм кредит весьтӧ либӧ банкын восьтӧм текущӧй тшӧт кузя асшӧр средствояс весьтӧ. Кузь срока уджйӧзъяс кузя банк босьтӧ 4% вонас.
МӦД ЧАСЬТ
ТУРУН ПРЕССУЙТӦМ
1-ой ЮКӦД
ТУРУН ПРЕССУЙТАН ПУНКТ ОБОРУДУЙТӦМ
Стрӧйбаяс да инвентар.
Турун прессуйтан пункт оборудуйтӧм вылӧ колӧны сооруженньӧяс, помещенньӧ, веситчан инвентар да прессуйтан машинаяс. Ставыс тайӧ вермас лоны сложнӧйӧн либӧ зэв прӧстӧйӧн сы серти, ыджыд-ӧ заготовкаыс, пыр сійӧ нуӧдсьӧ али оз, кутшӧм сылӧн экономическӧй значенньӧыс турун заготовитан районлы да, медбӧрын, кутшӧмӧсь местаыслӧн общӧй условйӧясыс.
Сэтшӧм организацияясын, кодъяслӧн турун заготовитӧмыс да сійӧс вузалӧмыс лоӧ главнӧй докодӧн, оборудованньӧ вылӧ позьӧ видзны уна сьӧм, сійӧ сьӧмыс вешъяс операциянас. Мукӧд организацияясын, кӧні туруннас вузасьӧмыс лоӧ содтӧд докод пыдди да докодыс ичӧт, турун прессуйтан пункт колӧ оборудуйтны этшаджык сьӧм вылӧ.
Мукӧддырйи, прессуйтчӧм донтӧммӧдӧм могысь, позьӧ организуйтны «подвижнӧй» турун прессуйтан пункт, медым не турунсӧ кыскавны пресс дінӧ, а прессӧ нуны турун дінас.
Турун пунктлы места бӧрйыссьӧ ёнджыкасӧ кӧрт туй дорын либӧ суднаясӧн ветлан ю дорын, олан керкаяссянь, складъяссянь да производственнӧй предприяттьӧяссянь 50 метрысь не матӧджык. Участоклӧн ыджда колӧ лоны 3/4 гектар пасьта кымын быд 1000 тонна турун вылӧ.
Дерт пунктлӧн места колӧ лоны дзик кос, дай мед позьӧ вӧлі кыскавны сэтчӧ турун куим ногӧн прессуйтӧм вылӧ (ручнӧйӧн, вӧлӧн да машинаясӧн). Тані ми сетам куим примернӧй смета турун пунктъяс оборудуйтӧм вылӧ.
Кор кутшӧм способ колӧ бӧрйыны, сы йылысь лоӧ висьталӧма водзынджык, прессуйтан техника йылысь юкӧдын.
Турун прессуйтан пунктъяс оборудуйтӧм вылӧ примернӧй сметаяс:
Киӧн (ручнӧй) прессуйтан пункт — передвижнӧй
(Лунся производительносьт — 20–30 цент.)
1) 2 пресс Гиттонлӧн, 110 шайтӧн .... 220 шайт.
2) Вески 400 кг вылӧ .... 120 шайт.
3) Сутуга вундалан станок .... 25 шайт.
4) 2×2,5 метр пасьта кык брезент .... 52 шайт.
Ставыс. . . 417 шайт.
Сэтшӧм жӧ пункт — постояннӧй
1) Сарай навес (28×7×3 метр ыджда) .... 1500 шайт.
2) 2 ручнӧй пресс Ингерзольлӧн × 185 ш. .... 370 шайт.
3) Доддя вески .... 1400 шайт.
4) Сутуга вундалан станок .... 25 шайт.
5) 2×2,5 метр пасьта кык брезент .... 52 шайт.
6) Посни инвентар да мук. пӧлӧс рӧскодъяс .... 68 шайт.
7) Гидропульт .... 85 шайт.
Ставыс . . . 3500 шайт.
Вӧлӧн прессуйтан пункт
(Лунся производительносьт — 50 цент. пресс. турун)
1) Сарай, кӧрт вевтӧн да машиннӧй отделенньӧӧн (28×8×3 метр ыджда) .... 2500 шайт.
2) Вӧлӧн уджалан пресс «Серп да Мӧлӧт» зав. (V.H.P.) .... 785 шайт.
3) Доддя вески .... 1400 шайт.
4) Вески вылысӧ вевт (навес) .... 370 шайт.
5) Вески .... 120 шайт.
6) Сутуга вундалан станок .... 25 шайт.
7) Гидропульт .... 85 шайт.
8) Посни инвентар, брезентъяс, машинаяс да вескияс вайӧм кузя рӧскодъяс (ылӧсас) 115 шайт.
Ставыс . . . 5400 шайт.
Механическӧй прессуйтчан пункт
(Лунся производительносьт — 100 цент. пресс. турун)
1) Контора (сторожка) .... 3000 шайт.
2) Воддза сметаын кодь жӧ сарай .... 2500 шайт.
3) Двигатель, места вылӧдз вайӧмӧн .... 1500 шайт.
4) Пресс, места вылӧдз вайӧмӧн .... 1000 шайт.
5) Доддя вески .... 1400 шайт.
6) Вески вылысӧ вевт (навес) .... 70 шайт.
7) Вески .... 120 шайт.
8) Сутуга вундалан станок .... 25 шайт.
9) Вагоннӧй брезент .... 252 шайт.
10) Пӧжарнӧй машина .... 327 шайт.
11) Посни инвентар .... 130 шайт.
12) Мукӧд пӧлӧс посни рӧскодъяс .... 176 шайт.
Ставыс .... 10 800 шайт.
Та ногӧн турун прессуйтан пункт оборудуйтӧм вылӧ ковмас сьӧм 417 шайтсянь 10 800 шайтӧдз.
Быд сметаын оз вермыны вежсьыны материалъяслӧн либӧ оборудованньӧлӧн лыдыс да качествоыс, а донъясыс вежласьӧны. Сы понда, мед донъясыс лоӧны реальнӧйӧсь, сметаӧ колӧ пуктавны оборудованньӧлысь сэкся сулалан донсӧ.
Донъяс йылысь справкаясӧн да машинаяс, вескияс да инвентар лӧсьӧдӧм вылӧ заказъясӧн колӧ шыӧдчыны «Сельхозснабженньӧ» акц. обществоса местнӧй отделенньӧӧ. Тайӧ 1932 воын вӧлӧн уджалан «Интернационал» типа турун пресс, кодӧс вӧчӧны, «1 май» нима заводын (УССР), сулалӧ вайтӧг 615 шайт. Д.-Дир типа механическӧй пресс, Очёрскӧй заводлӧн, сулалӧ 1600 шайт. Коми обласьтӧ прессъяс вайӧм кутас сулавны став машина донсьыс 36% кымын.
Механическӧй прессӧ двигатель пыдди позьӧ сувтӧдны колхозлысь либӧ совхозлысь тракторсӧ, но мыйкӧ понда кӧ лоӧ сувтӧдны пыр уджалан пресс, сэк позьӧ судзӧдны «Красный прогресс» заводысь (УССР) «Триумф» типа, 10–12 вӧв вына, нерпӧн уджалан двигатель, коді сулалӧ 1440 шайт.
Помещенньӧ оборудуйтӧм вылӧ сьӧм йылысь сетӧма индӧдъяс тайӧ руководствоса мӧд часьтас, «Турун заготовитӧм финансируйтӧм» юкӧдын.
Бура ыджыд контора ковмас стрӧитны стӧрӧжкакӧд ӧтпомысь. Контора лоӧ пуысь, 15 пельӧса, кӧрт вевта.
ТУРУН ПРЕССУЙТАН ПУНКТЛЫ КОНТОРА СТРӦИТӦМ ВЫЛӦ ПРИМЕРНӦЙ СМЕТА
1. Фундамент:
а) куб джын бутӧвӧй из;
б) кирпич 0,7 м. судта 8 сюръя вылӧ — 1300 шт.;
в) цемент 4 бӧчка 164 килограммӧн.
2. Стенъяс:
Гӧгрӧс пожӧм керъяс:
Кузьта: 8,5 м, кызта: 22,5 см — 30 кер.
Кузьта: 8,5 м, кызта: 20,0 см — 10 кер.
Кузьта: 6,5 м, кызта: 9,0 см — 18 кер.
Кузьта: 6,5 м, кызта: 17,5 см — 5 кер.
Ставыс . . . .63 кер.
Содтӧд: 3–5 м кузьта да не ӧткызта — 12 кер.
3. Стрӧпилаяс да легеръяс:
Гӧгрӧс вӧр 13 см кызта — 12 кер.
Гӧгрӧс вӧр 18 см кызта — 6 .
4. Дӧскаяс 5,5–6,5 см-аӧсь — 72 шт.
5. Посводз вылӧ пожӧм пу дӧскаяс 6,5 метрӧн — 60 шт.
6. 2–3 м кузьта ӧшинь куричьяс — 20 шт.
7. Джоджлы да пӧтӧлӧклы 6,5 м. кузьта балкаяс — 10 шт.
8. Пӧтӧлӧк вылӧ 5 м × 17,5 см гырся гӧрбушъяс — 24 шт.
9. Ӧдзӧс вылӧ 5 м × 5 см гырся дӧскаяс — 4 шт.
10. Кильчӧ вылӧ сэтшӧм жӧ дӧскаяс — 4 шт.
11. Посводз джодж вылӧ сэтшӧм жӧ дӧскаяс — 12 шт.
12. Разнӧй тьӧс
13. Вевт вылӧ кӧрт листъяс 3,7 кг-ӧн — 400 кг.
14. Кирпич кухня пач вылӧ — 1200 шт.
15. Уна пӧлӧс кӧрт тувъяс — 65 кг.
16. Прӧстӧй стеклӧ — 1/4 ящ.
17. Пакля — 100 кг.
18. Прибор 2-ӧдзӧслы да 4 ӧшиньлы.
19. Пачӧ прибор да сутуга.
20. Уджалан вын: а) плӧтникъяс да столяръяс, б) кровельщикъяс, в) стекольщикъяс, г) пач вӧчысьяс да каменщикъяс, д) маляръяс, э) конопатчикъяс, ж) кирпич да из кыскалӧм.
Киӧн прессуйтӧм вылӧ помещенньӧ.
Машинаяс видзӧм вылӧ да киӧн прессуйтӧм вылӧ торъя помещенньӧ оз ков. Сійӧ колӧ медъёнасӧ прессуйттӧдз да прессуйтӧм бӧрын турун видзӧм вылӧ, а прессуйтчыны позьӧ ывла вылын.
Негырысь колхозъясын либӧ совхозъясын став оборудованньӧ пыдди позьӧ лӧсьӧдны сӧмын ӧти либӧ кык прӧстӧй прессъяс, шуам Гиттон система кузя, да вески — турун тюкъяссӧ грузитігӧн веситӧм вылӧ. Сэки некутшӧм стрӧйба торъя оз ков. Организация кӧ чукӧртӧ турун гырысь партияясӧн да сэсся прессуйтӧ сійӧс аслас вынӧн, сэтшӧмъяс дырйи позьӧ рекомендуйтны кык пӧлӧс сарайяс либӧ навесъяс:
1. Пуысь вӧчӧм да пуӧн жӧ (дранечӧн) вевттьӧм, 25,5×8,5×3 метр ыджда сарай. Сэтчӧ тӧрны кутас 800 центнер прессуйтӧм турун.
2. Пуысь вӧчӧм, кӧрт вевта навес, 14,2 м кузьта да 7,1 м пасьта. Кык боксӧ тупкӧма топыд стенаӧн.
Ставнас татшӧм пунктыс (ручнӧй прессовка вылӧ) лоӧ потшӧм йӧр кодь, кӧні шуйга вылас да сай бокас лоӧны навесъяс, водзиыс кольӧ восьса, а веськыд вылас сувтӧдсьӧ доддя вески.
Кӧрт вевта, 14×7×3 метр ыджда, пу навес стрӧитӧм вылӧ колӧны со кутшӧм материалъяс:
1) Гӧгрӧс пожӧм сюръяяс, кузьтаӧн 5,7 м, кызтаӧн 24 см — 14 шт.
2) Гӧгрӧс пожӧм сюръяяс, кузьтаӧн 7 м, кызтаӧн 22 см — 28 шт.
3) Гӧгрӧс пожӧм сюръяяс, кузьтаӧн 5 м, кызтаӧн 13 см — 30 шт.
4) Гӧгрӧс пожӧм сюръяяс, кузьтаӧн 8,5 м, кызтаӧн 24 см — 10 шт.
5) Пилитӧм шлегаяс 7 метр кузьтаӧсь — 130 шт.
6) Пилитӧм тьӧс 4,2 м кузьтаӧсь — 170 шт.
7) Пилитӧм дӧскаяс 5 м кузьтаӧсь да 1½ см кызтаӧсь — 10 шт.
8) Вевттьысян кӧрт (листъяс).
9) Плӧтникъяслӧн удж.
10) Вевттьысян да краситчан удж, материалнас.
Татшӧм навесӧ кутас тӧрны 660 центнер киӧн прессуйтӧм турун да 1000 центнер вӧлӧн прессуйтӧм турун.
Вӧлӧн да механическӧй способӧн прессуйтчӧм вылӧ помещенньӧ. Вӧлӧн да парӧвӧй машинаясӧн турун прессуйтны сідз жӧ дерт позьӧ ывла вылын, дай эмӧсь весиг татшӧм способсӧ дорйысьяс. Сійӧ лыддьыссьӧ бурджыкӧн сы понда, мый прессуйтігӧн туруныслы колӧ шонді водзын тӧлавны, медым сійӧ ёнджыка косьмас да весасяс бусысь да ёгъясысь. Но, туруннас вӧдитчӧмыс да вузасьӧмыс кӧ мунӧ не сӧмын гожся шондіа лунъясӧ, а тшӧтш шондітӧм лунъясӧ либӧ тӧлын, кор сынӧдыс абу кос, вылыссянь вевттьӧм видзӧ не сӧмын машинаясӧс тшыкӧмысь, сійӧ видзӧ тшӧтш уджсӧ зэрысь да лымйысь.
Стенъяс йылысь колӧ шуны, мый быд боксянь тупкыны навес нинӧмла: прессуйттӧдз турунлы колӧ вентиляция да тӧлалӧм тшӧтш навес улын уджалігӧн.
Тайӧ турун прессуйтан сарайыс лоӧ татшӧм модаа: кузьмӧс стрӧйба, кык боксянь тупкӧма, кодарсянь пырджык овлӧны тӧвъяс, а мӧд кык бокыс восьса; сарай водзвылын, шуйга бокланьыс вӧчсьӧ машиннӧй отделенньӧ да вевттьыссьӧ купол кодь гӧгрӧс вевтӧн; сылӧн радиусыс (дорсяньыс круг шӧрӧдзыс) — 5,7 метр; шӧрас лӧсьӧдсьӧ коннӧй привод либӧ пресслӧн двигательыс.
Коннӧй да парӧвӧй прессуйтчан пунктлысь общӧй видсӧ став оборудованньӧнас петкӧдлӧма тані печатайтӧм серпас вылын.
Машиннӧй отделенньӧын сувтӧдсьӧ сӧмын коннӧй приводыс, а прессыс сувтӧдсьӧ навес улас.
8 сюрс центнер вылӧ уджалӧмӧн татшӧм сарайыд, дерт, оз тырмы, сэк эськӧ рассыпнӧй турунӧн тырас став сарайыс. Сэтшӧмъяс дырйи прессуйтӧм турун тюкъяссӧ позьӧ тэчны ортсӧ чукӧръясӧ да вевттьыны брезентъясӧн (тэчан ног йылысь видзӧд водзысьджык).
Тані туруныс либӧ чукӧрмӧ, либӧ пырысьтӧм-пыр жӧ ыставсьӧ вагонӧ грузитӧм вылӧ (код ногыс колӧ).
Татшӧм ногӧн машиннӧй отделенньӧ лӧсьӧдӧм оз позь лыддьыны торъя бурӧн. Бурджык лоӧ лӧсьӧдны сэтшӧм пункт, кӧні машиннӧй отделенньӧсӧ вӧчӧма сарай шӧрас дай ачыс сарайыс ыджыдджык.
Сэтшӧм сарайлӧн:
кузьта — 28–30 метр,
пасьта — 14–15 метр,
шӧрыслӧн судта — 3,5 метр,
доръясыслӧн судта — 2,5 метр,
Инвентар
Вескияс. Стрӧйбаяс да машинаяс кындзи, быд турун прессуйтан пунктын колӧ лоны вескияс рассыпнӧй турун додьясӧн примитӧм вылӧ да прессуйтӧм турун тюкъясӧн веситалӧм вылӧ.
Доддя вески колӧ быд пунктлы, сытӧг уджавны некыдз оз позь. Татшӧм вескиясыс вузассьӧны дуб пуысь вӧчӧм гӧтӧвӧй рамаӧн, топыда вольсалӧм пу плӧщадкаӧн, кӧртысь дорӧм рычагъясӧн да веситчан шкапӧн. Татшӧм вескиыс Госметрлӧн №566 лэптӧ 2000 кг, а №568 — 3000 кг.
Вески сувтӧдсьӧ каменнӧй, либӧ бетоннӧй ён фундамент вылӧ, торъя чертёжъяс кузя.
Тюкъяслы ичӧтджык вески позьӧ лӧсьӧдны десятичнӧйӧс «Красный факел» нима заводлысь (Шузейльлӧн система). Татшӧм вески лэптӧ 300 кг, платформаыс 46,6 см пасьта да 47 см кузьта. Лӧсьӧдны кӧ передвижнӧй пункт, абутӧм дырйи позьӧ тырмӧдчыны татшӧм вескинас да доддя вески не ньӧбны.
Уль руысь да тшыкӧмысь вескиясӧс видзӧм могысь, на вылысӧ колӧ вӧчны будка кодь навес, став боксянь тупкӧмӧн. Тайӧ будкаыс вермас тупкыны вескилысь сӧмын тыдалан механизмсӧ, а платформаыс кольӧ ортсӧ, либӧ бурджык вӧчны ыджыд навес, медым вескиыс тупкысис ставнас. Сэки додьяс кутасны мунны навес улӧд вомӧн восьса воротаяс пыр.
Доддя вескилы 3,5×3,5×3,5 метр ыджда помещенньӧ вӧчӧм вылӧ колӧны татшӧм материалъяс:
1) Гӧгрӧс пожӧм сюръяяс, 5 м кузьтаӧсь — 6 шт.
2) 6,4 метр кузьта тьӧсъяс — 115 шт.
3) 4,2 метр кузьта подрешетникъяс — 25 шт.
4) 5,7 м × 15,4 см гырся стрӧпилӧяс — 3 шт.
5) Кык воротаӧ курич пуяс (брусъяс) — 4 шт.
6) Воротаяслы навесъяс да шурупъяс.
7) Быдсяма кӧрт тувъяс.
8) Вевттьысян кӧрт (листъяс).
9) Вевттьысян удж.
16) Плӧтничнӧй удж.
Пӧжаръяскӧд вермасян инвентар. Турун прессуйтан пунктын, кокниа ӧзъян материал уна чукӧртӧм вӧсна, кокниа вермас лоны пӧжар. Сы понда, бикӧд вермасьӧм вылӧ рекомендуйтчыссьӧ лӧсьӧдны да видзны дасьӧн 2–3 бӧчка ва да пӧжарнӧй машина (пӧжарнӧй труба) став принадлежносьтъяснас да кишкаяснас (рукавъяснас). Кыскан кишкалӧн кузьта колӧ лоны 4 метр, а ва шыбитан кишкалӧн — этша вылӧ 20 метр. Ачыс машинаыс колӧ лоны 2 ыргӧн цилиндра, кодъяслӧн диаметрыс 2,5 см ыджда. Татшӧм машина шыбитӧ ӧти минутӧн 13 ведра кымын ва.
Кӧні матын эм пӧжарнӧй сарай, машинаяс пыдди позьӧ лӧсьӧдны 1, либӧ 2 гидропульт. Тайӧ гидропультъяснас позяс кусӧдчыны пӧжарнӧй сарайысь машина вотӧдз.
Гидропультлӧн ва шыбитан кишкаыс 10 метр кузьта да ва кыскан кишкаыс 2 метр кузьта.
Брезентъяс. Турунӧс колӧ зэв бура видзны зэрысь, лымйысь дай сідзи ульсалӧмъясысь, ториа нин прессуйттӧдзыс. Та понда прессуйтчан пунктӧ брезентъяс лӧсьӧдӧм дзик колана тор. Брезентъяс колӧны сыысь кындзи машинаясӧс кӧтасьӧмысь видзӧм вылӧ, уджыс кӧ мунӧ вевттӧминын. Брезент лыд да налысь пасьтасӧ (пӧлезнӧй площадьсӧ) босьтӧны колӧм серти да сарайӧн либӧ навесъясӧн обеспечитӧм серти. Сы понда брезент лыд водзвыв висьтавны оз позь.
Брезентъяс колӧны со мый пасьтаӧсь: 21×28 либӧ 28×35 м да 71×85 м — вагоннӧйяс. Брезентъяс помын эмӧсь кольчаяс. Гырысь брезентъясын тайӧ кольчаяссӧ вӧйтӧма брезент дорас (пришивнӧйӧсь) да дась пукталӧма гезъяс.
Посни инвентар. Посни инвентарӧ пырӧны: вывескаяс, гижӧдъяс (надписьяс): «Куритчыны некутшӧма оз позь», ведраяс, вилаяс да посни ремонт вӧчӧм вылӧ слесарнӧй инструмент, ставыс ылӧссӧ арталӧмӧн 130 шайт дон кымын.
Турун прессуйтан пунктлы колӧны со кутшӧм посни инвентар:
1) вывеска — 1,
2) гижӧдъяс (надписьяс) — 5,
3) вила — 5,
4) бадейка 1,
5) гез — 10,
6) томан — 3,
7) пӧнар,
8) пресслы хомут,
9) зубилӧ — 1,
10) кусачки — 1,
11) клещи — 1,
12) французскӧй ключ — 1,
13) прӧстӧй ключ — 1,
14) слесарнӧй мӧлӧт — 1,
15) плоскогубцы,
16) мех. тиски — 1.
Пункт организуйтӧм кузя общӧй индалӧмъяс.
Медбӧрын колӧ сетны пункт организуйтӧм кузя да сэтчӧ рабочӧйясӧс босьталӧм кузя со кутшӧм общӧй индалӧмъяс:
1. Медым зэр понда либӧ лым понда удж оз сувт, рекомендуйтчыссьӧ уджсӧ нуӧдны сарайын, дай сыысь кындзи лӧсьӧдны сарай либӧ навес, кӧні позис эськӧ видзны турун запас кык лун чӧж прессуйтӧм вылӧ.
2. Оз рекомендуйтчыссьы новлӧдлыны пресс ӧти зорӧдсянь мӧд зорӧд дінӧ, — ёна новлӧдлӧмла пресс вермас ӧдйӧ жугавны.
3. Пресс да мотор колӧ сувтӧдны шыльӧдӧм да топӧдӧм му плӧщадка вылӧ дзик веськыда, уровень кузя.
Вӧлӧн уджалан прессъяслысь кӧльӧсаяссӧ колӧ вӧйтны муӧ, медым вӧвъяс некытчӧ инмывтӧг вермисны вуджны шатун вомӧн.
4. Уджалігӧн вӧвъясӧс колӧ вежлывлыны. Кык вӧлӧн уджалан пресс вылын ӧти вӧлӧн уджавны оз позь.
5. Колӧ, медым рабочӧйяслы мынтысьӧм вӧлі лӧсьӧдӧма тонна лыд кузя, тюк лыд кузя мынтысьӧм оз рекомендуйтчыссьы.
6. Быд сменаын колӧ лоны прессуйтан система серти рабочӧй лыд, кыдзи петкӧдлӧма тані штатнӧй расписанньӧын.
Турун прессуйтан уджъяс да штатъяс
| №№ | Прессуйтчан ужъяс | Прессуйтан система да рабочӧй лыд | ||
| Ручнӧй | Коннӧй | Механич. | ||
| 1 | Зорӧдысь либӧ доддьысь турун шыблалӧм | - | 1 | 2 |
| 2 | Турун бӧрйӧдлӧм да прессӧ мыччалӧм | - | 1 | 1 |
| 3 | Машинаӧ турун мыччалӧм (старшӧй рабочӧй) | - | 1 | 1 |
| 4 | Сутуга лӧсьӧдлӧм * | - | 1 | 1 |
| 5 | Тюкъяс кӧртавлӧм да юклан пӧв мыччалӧм | - | 1 | 3 |
| 6 | Гӧтӧвӧй тюкъяс новлӧм да колігӧн выль пӧв веситалӧм | - | 1 | 2 |
| 7 | Вӧвъясӧс либӧ машинаясӧс дӧзьӧритӧм | - | 1 | 1 |
| 8 | Турун примитӧм да ужъяс бӧрся наблюдайтӧм | - | 1 | 1 |
| 9 | Учёт да делопроизводство | - | 1 | 1 |
| Ставыс | 3 | 7 | 13 | |
*Нагрузка кӧ оз ло тыр, позьӧ используйтны новлысигӧн отсасьысь пыдди.
ІІ-ӧд ЮКӦД
ТУРУН ПРЕССУЙТӦМ
Турунлӧн турас (ыджда) да сьӧкта вежласьӧм
Турун прессуйтӧмлӧн мог — чинтыны турунлысь турассӧ (ыдждасӧ) да вӧчны сэтшӧм форма, медым лӧсьыдджык вӧлі сійӧн вӧдитчыны да новлӧдчыны.
Кыдзи вочасӧн чинӧ кос кӧрымлӧн турасыс (ыдждаыс, объёмыс) веж турун ытшкӧмсянь да пресс улысь турун петтӧдз, позьӧ аддзыны со кутшӧм примернӧй лыдпасъясысь, кӧні ылӧсас петкӧдлӧма 1 куб. метр мында турунлысь сьӧктасӧ:
| Кутшӧм турун* | 1 куб. метр мында турунлӧн сьӧкта (кг лыд) | 100 кг. турун босьтӧ места (куб. метрӧн) |
| Веж турун | 300–350 | |
| Зорӧдын турун: тэчӧм бӧрын регыд | 50–70 | 1,11–0,83 |
| Зорӧдын турун: тӧлысь бӧрын | 70–90 | |
| Зорӧдын турун: 6 тӧлысь бӧрын | 90–120 | |
| Прессуйтӧм турун: | ||
| Ручнӧй прессӧн | 80–100 | 0,50–0,33 |
| Коннӧй прессӧн | 150–170 | |
| Механич. прессӧн | 200 ӧдз | |
| Сю да шобді идзас | 60–80 | |
| Ид да зӧр идзас | 60–70 | |
| Быдсяма пӧлӧс жуг | 160–230 |
* «Справочник агронома» серти (1927-ӧд во вылӧ) да мукӧд нигаяс серти
Прессуйтан система серти турунлӧн турас (объём) оз ӧткодя чин: медся омӧля чинӧ киӧн прессуйтӧмӧн (ручнӧй прессӧн), ёнджыка вӧлӧн прессуйтӧмӧн (коннӧй прессӧн) да медся ёна — парӧвӧйӧн. Парӧвӧй пресс вермӧ чинтыны ӧти коймӧд юкӧнсянь квайтӧд юкӧн мындаӧдз (⅓–⅙-ӧдз) Прессуйтӧм идзас лоӧ кокньыдджык прессуйтӧм степнӧй турун дорысь: механич. прессӧн прессуйтӧм — 1% вылӧ, коннӧйӧн — 10% вылӧ, ручнӧйӧн — 15 % вылӧ.
1) Ручнӧй прессовка сетӧ топыдлун 3,7–5 кг. мында 28,3 куб. дм вылӧ
2) Коннӧй прессовка сетӧ топыдлун 7–7,5 кг. мында 28,3 куб. дм вылӧ
3) Механич. прессовка сетӧ топыдлун 8–10 кг. мында 28,3 куб. дм вылӧ
Ёна-ӧ колӧ топӧдны турун — артавсьӧ со кутшӧм ногӧн: шуам, вевта вагонлӧн ыдждаыс татшӧм: 6,4×2,7×2,2 метр, а збыльысьсӧ позьӧ грузитны 36 куб. метр ыджда местаӧ. Татшӧм помещенньӧӧ, кыдз петкӧдліс практика, вермас тӧрны 170–200 тюкысь не унджык, кодъяс лоӧны 49 кг сьӧктаӧсь (уна вылӧ нин) да 35×45×90 (80) см гырся.
Татшӧм тип пӧлучитӧм вылӧ колӧ турунсӧ ёна топӧдны, сӧмын вывті ёна топӧдӧм абу жӧ бур: сэки унджык лоӧ прессуйтӧм кузя рӧскод дай ёнджыка чирйысяс туруныс. Сыысь кындзи, тадзи кӧ прессуйтны свежӧй турун, бӧрвылас сійӧ регыдӧн тшыкӧ. Та понда нормальнӧя топӧдӧм колӧ лыддьыны 8 кг кымын 28,3 куб. дм. вылӧ (1 куб. фут вылӧ).
Татшӧма топӧдны позьӧ ён механическӧй прессӧн. Сідзкӧ, прессуйтӧмлысь да грузитчӧмлысь став составнӧй элементсӧ тӧд вылӧ босьтӧмӧн, колӧ лыддьыны, мый медся бура позьӧ инавны турун сӧмын механическӧй способӧн прессуйтӧм турун платформа вылын ысталӧмӧн.
Мыйясӧн бурджык прессуйтӧм турун
Прессуйтӧмӧн турун ньӧти оз вошты ассьыс пӧтӧслунсӧ, а мӧдарӧ на, практикъяс висьталӧм серти, ёна бурджык веж турун дорысь:
1) Прессуйтӧм турунӧн лӧсьыдджык вӧдитчыны кыскалігӧн да кранитігӧн.
2) Оз сэтшӧма чирйысь, а сы понда озджык вермыны овмӧдчыны да паськавны микроорганизмъяс да гагъяс.
3) Топыд понда омӧльджыка вермӧ кыскыны (юны) сынӧдысь ва русӧ (влагасӧ).
4) Дырджык олӧ сылӧн веж рӧмыс да чӧскыд дукыс.
5) Омӧльджыка чирйысьӧ новлӧдлігӧн да кыскалігӧн.
6) Лӧсьыдджык вӧдитчыны скӧтлы сеталігӧн.
7) Прессуйтӧм бур турунсӧ вӧвъяс ёнджыка радейтӧны прессуйттӧм турун дорысь, торъя нин сетны кӧ сійӧс шырӧмӧн да сола ваӧн кӧтӧдӧмӧн.
8) Абуджык ӧпаснӧ пӧжаръясысь (оз сэтшӧма вермы паськавны би).
Кутшӧмӧсь овлӧны прессъяс
Кос кӧрымлысь турас (объём) чинтан машинаяс эмӧсь бура уна пӧлӧс. Налӧн абу ӧткодьӧсь кыдз производительносьтыс, сідзи и доныс. Тайӧ кыкнанторйыс машина система сайын да ёна-ӧ машинаыс сложнӧй.
Турун прессӧн сідз жӧ позьӧ прессуйтны идзас, шабді, пакля да мукӧд тор.
Прессъяслӧн конструкция бурмӧм муніс зэв ӧдйӧ. Став пӧлӧс прессуйтчан машинаясын медся бӧръя кадӧдз тюкъяс вылӧ турун торйӧдлыны да тюкъяссӧ кӧртавлыны колӧ вӧлі киӧн. Сідз жӧ киӧн колӧ вӧлі турунсӧ бӧрйӧдлыны да мыччавны прессӧ.
Ӧні эмӧсь сэтшӧм прессъяс, кӧні став уджыс, торъя самотаскаӧн турун бӧрйӧдлӧмсянь (сортируйтӧмсянь) да прессӧ мыччалӧмсянь тюкъяс кӧртавлӧмӧдз, вӧчсьӧ морттӧг, автоматическӧя.
Прессъясӧн уджалӧм серти (бергӧдлӧм серти) найӧс позьӧ юкны со кутшӧм группаяс вылӧ:
Прессъяс овлӧны:
Коставлӧмӧн уджаланаяс
Ручнӧйяс
Стержневӧйяс
Чептаяс
Коставлытӧм уджаланаяс
Коннӧйяс
Полуоборотнӧйяс
Гӧгӧр бергӧдчанаяс
Ӧти вӧлӧн уджаланаяс
Кык вӧлӧн уджаланаясс
Механическӧйяс
Прӧстӧйяс
Ачыс кӧрталанаяс
Мотор-прессъяс
Прессуйтан ногъяс да транспорт йылысь
Та ногӧн став системаа прессъяссӧ позьӧ вайӧдны куим основнӧй системаӧ: ручнӧй (киӧн уджалан), коннӧй (вӧлӧн уджалан) да механическӧй.
Турун прессуйтан пункт оборудуйтӧм вылӧ машинаяслысь система бӧрйӧны сы серти, уна-ӧ районын туруныс да ыджыд-ӧ вермас лоны вузасян (турун иналан) операцияыс.
Временнӧй сяма операция дырйи, оз кӧ заготовкаыс овлы быд во да туруныс инавсьӧ сӧмын местнӧй рынок вылӧ, 2–3 сюрс центнерӧдз позьӧ прессуйтны ручнӧй прессӧн, торъя нин, абу кӧ лӧсьӧдӧма общӧй турун видзанін.
8 сюрс центнерӧдз, 100–300 километр сайӧдз кыскалӧмӧн, позьӧ прессуйтны вӧла прессӧн (коннӧйӧн), а гырысь партияяс, 20 сюрс центнеръясӧн да унджыкӧн, бурджык да выгӧднӧджык прессуйтчыны механическӧй прессӧн, торъя нин, турунсӧ кӧ колӧ нуны пыр ылі местаясӧ.
Прессуйтчан система бӧрйӧмын медъёна колӧ пыксьыны со кутшӧмторъяс вылӧ:
1) ыджыд-ӧ операцияыс,
2) ёна-ӧ ӧдйӧ колӧ нуӧдны операциясӧ,
3) ылӧ-ӧ колӧ нуны турунсӧ.
Тані колӧ зэв бура артавны, кымын уджалан вын проектируйтчыссьӧ, уна-ӧ колӧ рабочӧй турун прессуйтӧм вылӧ да ылӧ-ӧ колӧ нуны турунсӧ. Турун нуан дон (кӧрт туй вывса тариф) босьтас став рӧскод пытшкысь коймӧд юкӧнсӧ кымын. Сы понда тайӧ рӧскодыс (турун нуан доныс) и должен решитны вопроссӧ.
Сыысь кындзи, колӧ водзвыв тӧдны, тупкӧса вагонъясын али восьса платформаяс вылын лоӧ ысталӧма прессуйтӧм турунсӧ. Грузитны кӧ тупкӧса вагонъясӧ, тюкъяслысь гырсясӧ быть колӧ вӧчны ёна точнӧя, — тупкӧса вагонӧ тӧрӧ платформа серти ёна этша.
Та ногӧн, 1 центнер вылӧ арталӧмӧн механическӧй прессовка кӧть и сувтас вылӧджык, тупкӧса вагонын нуӧмӧн, весиг маті местаясӧдз, прессуйтӧм вылӧ унджык видзӧм сьӧм содтӧдӧн на вешъяс транспортын экономитӧмӧн да операцияын сьӧм бергӧдчӧмӧн тшӧкыдджыка вӧчавлӧмӧн.
Ыставны кӧ турун тюкъяс восьса платформаяс вылын да неылӧдз (100 километр ылнаӧдз кымын), медся выгӧднӧйӧн вермас лоны сӧмын киӧн прессуйтӧм, коді сетӧ экономия коннӧй да механическӧй прессовка серти 1,2 урсянь 1,5 урӧдз.
Восьса платформаяс вылын ыджыдджык места понда позьӧ грузитны унджык тюкъяс, кӧть и найӧ тураснас гырысьджыкӧсь. Киӧн прессуйтӧм вылӧ ов ков видзны некутшӧм сьӧм да позьны кӧ кутас ыставны турунсӧ платформаяс вылын — татшӧм прессуйтӧмыс асьсӧ вештӧ.
Кыдзи вӧлі висьталӧма нин, ручнӧй прессовка колӧ лыддьыны выгӧднӧйӧн сӧмын матӧдз да восьса платформаяс вылын турун ысталігӧн, а ылӧдзджык ысталігӧн ёнджыка выгӧднӧй лоӧ механическӧй прессовка. Ыстыны кӧ турун 500 километр сайӧдз, механическӧй прессовка сетӧ экономия 1,4 урсянь 2,0 урӧдз быд 16,4 килограмм вылӧ (воддза лыдпасыс коннӧй прессовкалӧн, бӧръяыс — механическӧйлӧн).
750, 1000 да унджык километрӧдз расстоянньӧ содтӧмӧн механическӧй прессовкалӧн выгӧдаыс нӧшта на ыджыдджык колӧ лоны.
Тайӧ — восса платформаяс вылын турун ысталігӧн. А мыйкӧ понда кӧ платформаяс вылын ыставны оз позь (кӧрт туй вылын брезентъяс абуӧсь, либӧ платформаяс оз тырмыны), сэк та ылнаӧ мӧдӧдӧм вылӧ тупкӧса вагонъясӧ грузитны киӧн прессуйтӧм турун некутшӧма нин оз позь.
Кыдзи петкӧдлӧны арталӧмъяс, киӧн прессуйтӧм турун мӧдӧдӧм вылӧ медылі расстоянньӧӧн колӧ лыддьыны 75 км тупкӧса вагонъясын да 300 км платформаяс вылын ысталігӧн.
Став арталӧмыс унаысь торксьылӧ да вежсьӧ кӧрт туй вывса нелючкияс понда, весын судзсьытӧмла, либӧ турунсӧ нуӧмыс донсялӧ кранитӧм кузя да вагонъясӧс сулӧдӧм кузя (простой кузя) лишнӧй рӧскодъясӧн. Татшӧм рӧскодъясыс унаысь кайлӧны бура вылӧдз.
«Транспорт» юкӧдын сетӧма индӧдъяс, кыдзи артавны кӧрт туй вывса рӧскодъяс, кутшӧмъяс вермасны лоны прессуйтӧм турун нуӧм кузя (разнӧй расстоянньӧ босьтӧмӧн). Сійӧ индӧдъяс кузяыс позьӧ водзвыв вӧчны примернӧй калькуляция. Сэн жӧ вайӧдӧма конкретнӧй примеръяс, уна-ӧ сувтӧ 100 км ылнаӧ тупкӧса вагонын нуӧм, грузитны кӧ лӧсьӧдӧм нормаӧн, да уна-ӧ сувтӧ 100, 300 да 500 км ылнаӧ сэтшӧмъяс дырйи, кор грузитсьӧ унджык, либӧ этшаджык, практика вылын лоӧм норма серти. Арталӧмсӧ вӧчӧма куим ногӧн — ручнӧй, коннӧй да механическӧй способъясӧн — прессуйтӧм турунлы.
Сійӧ тӧдмӧдъяссьыс тыдалӧ, мый кымын уна грузитны турун, сымын донтӧм сувтӧ нуӧмыс. Та понда колӧ бурджыка тӧдмавны, мыйяс понда позьӧ унджык либӧ этшаджык тӧрӧдны вагонӧ.
Вагонӧ (баржаӧ) унджык либӧ этшаджык тӧрӧдӧм, тюкъяс тэчны кужӧм сайын, а ёнджыкасӧ — тюк лыд сайын, кымын тӧрӧ вагонӧ, либӧ платформа вылӧ (баржаӧ) да найӧ сьӧкта сайын. Унджык турун позьӧ тӧрӧдны: 1) тюкъяссӧ удобнӧйджык (портативнӧй) формаӧн вӧчалӧмӧн да ёнджыка удобнӧй кузьта да пасьта босьтӧмӧн; 2) налысь сьӧкта бӧрйӧмӧн.
Тюкъяслы экономнӧйджык сьӧкта позьӧ вӧчны турунсӧ ёнджыка (кытчӧдз позьӧ) топӧдӧмӧн. Тюкъяслӧн топыдлун овлӧ уна нога, прессуйтан способ серти.
Тупкӧса вагонӧ 100 центнер грузитӧм вылӧ колӧ эськӧ топӧдны турунсӧ 10–11 килограммӧдз, но татшӧма топӧдӧмыс тӧдчымӧн донсьӧдӧ прессуйтӧмсӧ. Сы понда ёна бурджык уджавны 8 килограммӧн шӧркоддьӧмаӧдз топӧдӧмӧн, сӧмын сэк турунсӧ колӧ ыставны восьса платформаяс вылын, кытчӧ позьӧ грузитны 150 центнерӧдз.
Прессуйтан кад.
Турун прессуйтан кадлӧн — гожӧм, тӧв, либӧ тулыс-ар — значенньӧыс зэв ыджыд: кад серти овлӧ сынӧдыс косджык, либӧ ёнджыка ва руа, а сыкӧд тшӧтш туруныс овлӧ косджык либӧ ульсалӧмаджык.
Прессуйтӧм вылӧ кӧ турун запас тырмӧ да эмӧсь кӧ складъяс, позьӧ прессуйтчыны во гӧгӧр чӧж, но обычнӧя оз удайтчы бура видзны турунсӧ зэрысь да лымйысь. Сы понда медбурӧн колӧ лыддьыны гожся прессовка, кор влагалӧн (ульсалӧмлӧн) прӧчентыс оз пет нормаысь, а тӧлын прессуйтігӧн обычнӧя овлӧ 15–16%-ысь унджык. Босьтам кӧ тулысын прессуйтӧм, сэкся прессуйтӧм турунлӧн вежсьӧ рӧмыс да дукыс. Тайӧс колӧ водзвыв тӧдны.
Тайӧяс понда колӧ бурджыкӧн лыддьыны гӧжӧмын да кос арын водзджык прессуйтӧм. Ставыс во пытшкын уджавны шогманаӧн лыддьыссьӧ 100 лун.
КИӦН ПРЕССУЙТӦМ
Став пӧлӧс ручнӧй прессӧ вӧчӧма пуысь. Найӧ лоӧны ящик кодьӧсь, сӧмын ыдждаыс абу быд системалӧн ӧткодь. Паськыд стенкаяслӧн вылыс да улыс джынъясыс воссянаӧсь, ящиклӧн вевтыс да пыдӧсыс вешласянаӧсь. Векни стенаясас вӧчавсьӧны коластъяс (прорезъяс). Тайӧ коластъясас вешласьӧны брусъяс, кодъяс действуйтӧны уджалігас ящик пыдӧс вылас либӧ вевт вылас. Передача, кодӧн мортлысь вынсӧ передайтӧны топӧдысь аппаратлы, разнӧй системалӧн овлӧ аслыспӧлӧс. Рычага прессъяс (Гиттонлӧн) топӧдӧны турунсӧ пӧвйӧн, коді лэптыссьӧ кык сувтса стерженьӧн.
Ингерзольлӧн пресс топӧдӧ турунсӧ ящик пыдӧснас, коді лэптыссьӧ вывлань блокъя-чепта приспособленньӧӧн. Чеплысь ӧти помсӧ домалӧма ящик стенкаӧ, сэсся чептыс мунӧ блок пыр, кодӧс крепитӧма чурвидзысь брус помӧ, а сэсянь мунӧ вылыс блокйӧ. Вылыс блокса чӧрс вылӧ (ось вылӧ) садитӧма пиньяса кӧльӧса, кӧні эм кык собачка. Ӧти собачкасӧ, кодӧс йитӧма рычагкӧд, вӧчӧма скоба моз. Рычагӧн уджалігӧн скоба босьталӧ кӧльӧсалысь пиньяссӧ, блок зэлӧдӧ чепсӧ да кыпӧдӧ топӧдысь пӧвсӧ. Кор рычагсӧ лэдзӧма, мӧд собачка оз лэдз пиньясӧсь кӧльӧсалы бӧрлань бергӧдчыны да чеплы личавны. Тайӧ операцияыс (топӧдӧмыс) вӧчсьӧ сэтчӧдз, кытчӧдз топӧдысь пӧвйыс оз во лӧсьӧдӧм местаӧдзыс.
Коставлӧмӧн уджалан унджык прессыслӧн камераыс сувтса. Сы понда татшӧм прессыс бура джуджыд да уджавны сійӧн абу удобнӧ.
Удж нуӧдсьӧ тадзи: пресслысь улысладор джынсӧ тыртӧны турунӧн, вылысса стенкаяссӧ восьсӧн видзӧмӧн, сэсся став стенкаяссӧ пӧдлавлӧны, сюйӧны содтӧд турун камера вылысӧ, пӧдлалӧны вылысса вевтсӧ да гӧгӧрбок топыда тупкалӧны да крепиталӧны. Та бӧрын заводитӧны уджавны рычагъясӧн. Тайӧ уджсӧ заводитӧны ӧтпырйӧн, мед пӧвйыс оз пӧлыньтчы. Прессуйтӧм помалӧм бӧрын бокъяссьыс стенкаяссӧ восьталӧны да тюксӧ кӧртавлӧны сутугаӧн, сэсся восьтӧны вылыс вевтсӧ да кыскӧны сійӧс ортсӧ.
Ручнӧй прессъяслӧн тырмытӧмторъясыс: оз быдлаті ӧткодя лэччы пӧвйыс, дай вильдалӧны скрепаясыс (уджалігӧн стержень кутысь муфтаяс), а медся главнӧйыс — зэлыда да не пасьтала ӧткодя турун сюялӧмӧн прессовальнӧй камераяс унаысь жугавлӧны.
Татшӧм прессъясӧн турун омӧля топалӧ. Сы понда вагонӧ тӧрӧ обычнӧя 50 центнерысь не унджык, а мукӧддырйи весиг 30 центнерысь не унджык, удж качество серти. Пресслӧн 8 часа уджалан лунся нормальнӧй производительносьт 4-ӧн уджалӧмӧн овлӧ, пресс система серти да тюк ыджда серти, 32-сянь 60 тюкӧдз, тюкъяслысь сьӧктасӧ 32-сянь 50 килограммӧдз вӧчалӧмӧн. Тайӧ лоӧ уна вылӧ — 3 тонна лун.
Ручнӧй прессъясӧн уджалӧны сӧмын негырысь партияяс прессуйтігӧн да турунсӧ матӧдз нуӧм вылӧ; уджыс надзӧн мунӧ да унаысь нуӧдсьылӧ 2 рабочӧйӧн. Сэтшӧмъяс дырйи лунся производительносьт лэччӧ 16 центнерӧдз.
Став тайӧ машинаясыс лыддьыссьӧны коставлӧмӧн уджаланаясӧн (переменно-действующӧйяс). На пытшкысь Ингерзольлӧн система пырӧ чепта прессъяс пытшкӧ, Гиттонлӧн система — рычажнӧйяс пытшкӧ, а Багатыр система — зубчато-стержневӧйяс пытшкӧ.
Колӧ пасйыны, мый ӧнӧдз унджык прессуйтчан пунктсӧ оборудуйтӧма важ конструкция прессъясӧн, кодъясӧс вӧчалӧма войнаӧдз на да война воясӧ. Сідзжӧ эз на вежсьы медбӧръя воясын вӧчалӧм прессъяслӧн конструкцияыс. Сы понда пресс системаяслы нимъяссӧ босьталӧма сэтшӧмӧс, кутшӧм заводскӧй маркаӧн вӧлі лэдзӧма производствосьыс. Тайӧ пасйӧмыс инмӧ сідзжӧ водзын гижалӧмӧ.
Медся несложнӧйӧн да уджын ёнджыка прӧстӧйӧн лыддьыссьӧ французскӧй ручнӧй пресслӧн зэв ёна паськалӧм тип — Гиттонлӧн система. Сылӧн абуӧсь кокниа жугавлысь чугуннӧй часьтъяс. Сы понда тайӧ прессыс зэв ёна лӧсялӧ прӧстӧйджык прессовальняяслы, кӧні абуӧсь опытнӧй рабочӧйяс да специалистъяс, а уджалӧны асланыс вынӧн.
Французскӧй системаа ручнӧй пресслӧн конструкцияыс сэтшӧм прӧстӧй, мый, кыдз водзджык, сідзи и ӧні, быдлаын позьӧ вӧчны татшӧм прессӧ места вылас, эмӧсь кӧ колана чертёжъяс. Конструкторскӧй чертёжъяссӧ вӧлі коркӧ лэдзӧма Ленинградса с.-хоз. музейӧн (ХІІ-ӧд лист — американскӧй пресс да ХІІІ-ӧд лист — Гиттонлӧн пресс).
Зэв удобнӧйӧн лыддьыссьӧ «Балтимор В. Н. Р.» маркаӧн лэдзалӧм прессъяс. Найӧс вӧчлісны водзджык «Серп да Мӧлӧт» заводын, Харьковын. Тайӧ пресслӧн эм ён дубӧвӧй остов да укладысь дорӧм трубкаяс. Уджавны сійӧн кокни: турун топӧдсьӧ кык кузь рычагӧн да пиня кӧльӧса отсӧгӧн. Рычагъясӧн кык уклад шестерня бергӧдігӧн пресслӧн пыдӧсыс чугуннӧй стерженьяскӧд ӧтлаын кайӧ вывлань да зэв ыджыд вынӧн топӧдӧ турунсӧ пӧдса вевт бердас.
Турун прессуйтӧм кындзи, сійӧн позьӧ прессуйтны идзас, шабді, пакля, пенька, трапйӧ да мукӧдтор.
Ӧти часӧн прессуйтӧ 6 тюк, 57×89×98 см гырсяӧс да сьӧктаӧн 65,5 килограммӧдз.
Пресслӧн производительносьт медъёнасӧ сы сайын, ёна-ӧ сюся да зіля уджалӧны рабочӧйяс. Рабочӧйыс колӧ уна вылӧ 4 морт.
Прессуйтӧм турун кӧртавсьӧ сутугаӧн.
Медым лӧсьыдджык вӧлі новлӧдлыны, сійӧ жӧ заводыс вӧчалӧ тайӧ пресслы специальнӧй кык гӧгыля тележкаяс вомӧна чӧрсӧн да вожйӧн кык вӧв доддялӧм вылӧ.
Ӧні заводъяс дугдісны вӧчавны ручнӧй прессъяс. На вылӧ заказъясӧн колӧ шыӧдчыны ӧні промкооперация дінӧ, коді вермас вӧчавны прессъяссӧ кустарнӧй способӧн.
Прессуйтан дон
Ручнӧй способӧн прессуйтан дон тэчсьӧ со кутшӧм рӧскодъясысь:
А. Производительносьт
8 часа уджалан лунӧн 17 центнер прессуйтӧм турун.
Б. Производство
2 рабочӧйлы 1 шайт 50 урӧн 8 час уджалӧмысь — 3 шайт,
либӧ 1 центнер турунысь — 18 ур.
В. Дон вештӧм
Пресслӧн амортизация, доныс 200 шайт ^Тайӧ донсӧ босьтӧма заводсянь пунктӧдз пресс ваян донлысь ылӧссӧ содтӧмӧн./^, куим во чӧжӧн быд во 100 лунӧн уджалӧмӧн кайӧ 8 час уджалӧмысь — 66 ур,
либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 3,6 ур.
Ремонт вӧчӧм кузя рӧскод 8 час уджалӧмысь — 11 ур,
либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 0,6 ур.
Сутуга вылӧ рӧскод 8 час уджалӧмысь — 3 ш. 33 ур,
либӧ цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 19,8 ур.
Став прессуйтан доныс 8 час уджалӧмысь — 7 ш. 10 ур,
либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 42,6 ур.
ТУРУН ПРЕССУЙТӦМЫН МЕХАНИЗАЦИЯ НУӦДӦМ
Коставлытӧг уджалан прессъяс
Киӧн (ручнӧй) прессуйтӧм абу выгоднӧ. Водзӧ вылӧ тайӧ уджсӧ, тӧдӧмысь, ставнас лоӧ вуджӧдӧма тракторсянь либӧ электрическӧй двигательсянь уджалан прессъяс вылӧ.
Пӧшти став миян гырысь овмӧсъясын — колхозъясын да совхозъясын, кодъяслӧн эм вузӧс турун, ыджыдджык пӧльзаӧн позьӧ уджавны сӧмын коставлытӧг уджалан прессъясӧн — моторнӧйясӧн, а дзик нин кӧ некыдз сійӧс лӧсьӧдны — сэк коннӧй (вӧлӧн уджалан) прессъясӧн. Коннӧй пресс эм кык системаа: полуоборотнӧй — джынвыйӧ бергӧдчана да кругӧвӧй — гӧгӧр бергӧдчана. На пытшкысь ӧні паськалӧма сӧмын бӧръя системаыс (кругӧвӧйыс).
Коставлытӧг уджалан прессъяс со мыйясӧн бурӧсь:
1) этшаджык кад мунӧ (кад экономитӧм),
2) турун тюк топӧдӧм позьӧ регулируйтны,
3) тюклысь кузьта позьӧ вӧчны колӧм серти, а сыкӧд тшӧтш вежны сьӧктасӧ и,
4) тюк разигӧн турун торъявлӧ порцияяс вылӧ, сійӧн сійӧ удобнӧ скӧтӧс вердігӧн,
5) прессуйтны позьӧ топыдджыка, эмӧсь кӧ сы вылӧ турунлӧн условйӧясыс,
6) артмӧны ӧткодь да лӧсьыд формаа тюкъяс, а сы понда унджык тӧрӧ грузитны вагонӧ,
7) коставлытӧг уджалан прессъяслӧн ыджыд производительносьтыс.
Коставлытӧг уджалан машинаясӧн прессуйтчигӧн туруныс локтӧ машинаӧ негырысь порцияясӧн (2–3 килограммӧн) приёмнӧй камераас, а сэсянь йӧткавсьӧ поршеньӧн прессуйтан камераас.
Турун топӧдсьӧ прессуйтан камераын. Сылӧн кузьтаыс овлӧ кык метрӧдз. Вылыссӧ да улыссӧ вӧчӧма сэтшӧм уголӧн, мый розьланьыс найӧ вочасӧн векняммӧны да паныдӧн жмитӧны поршеньӧн йӧткан турунсӧ. Вевдорлань векнялан камералӧн топӧдан выныс кайӧ 2–3 тоннаӧдз. Сы понда сійӧ ёна топыда вермӧ прессуйтны турунсӧ. Камералӧн кӧ жмитан выныс ыджыдджык поршень вын дорысь, сэк туруныс топалӧ, а ичӧтджык кӧ — туруныс йӧткыссьӧ петан розь дорас. Медым уджалігӧн туруныс бӧр эз пет, вӧчӧма торъя приспособленньӧ.
Коставлытӧг уджалан прессъяс торъялӧны ручнӧйяс дінысь нӧшта сійӧн, мый налӧн эм торъя камера прессуйтӧм турун пуктӧм вылӧ.
Пресс пытшкын, петанінас пыр эм куим тюк: ӧти гӧтӧвӧй, кӧрталӧма нин сутугаӧн, мӧд — кӧртавсьӧ, а коймӧдыс топӧдсьӧ. Тайӧ куим тюк костъясас пукталӧма пӧвъяс. Кор коймӧд тюкыслӧн ыдждаыс тырас, сійӧ ачыс йӧткыштӧ мӧд тюксӧ петан вом дорӧ, а медводдзасӧ — дзик ортсӧдз.
Медым торйӧдлыны прессуйтӧм турунсӧ торъя тюкъяс вылӧ, коластъясас пуктавсьӧны юклан пӧвъяс, кодъясӧс дасьтӧма кӧрталан сутугалы лӧсьӧдӧм коластъяс водзвылӧ.
Прессуйтӧмлысь топыдлун регулируйтӧны торъя приспособленньӧӧн, кодӧс лӧсьӧдӧма прессуйтан камераысь ортсӧ. Тайӧ приспособленньӧыс — зэлӧдан прут йылӧ вӧчӧм кӧльӧсаясыс, кодъяс зэлӧдӧны либӧ личӧдӧны вылыс пӧв вылӧ нажимсӧ, а сыкӧд тшӧтш векнялӧ либӧ паськалӧ петан розьыс.
Кыдзи уджалӧ коставлытӧг уджалан пресс
Медбӧръя вӧчӧм поршеня прессъяслӧн пӧшти быдӧнлӧн уджалан схемаыс ӧткодь сяма. Найӧ пластавлӧны турунсӧ машина камераын да топӧдӧны поршеньяснас ёна-ӧ колӧ. Кор туруныс жмитчас колан выяӧдз, сійӧ ачыс (автоматически) петӧ машинаысь. Прессын канал кузя мунігӧн турун юклысьӧ ӧтгырся часьтъяс вылӧ да кӧртавлысьӧ сутугаӧн.
Тані гижалам, кыдзи вочасӧн нуӧдсьӧ коставлытӧг уджалан пресслӧн став пӧлӧс уджыс.
Шкивсянь (1 лыдпас) пиня кӧльӧсаяс пыр мунӧ колебанньӧыс шатунӧ (2) да поршеньӧ (3).
Поршень пырӧ ящикӧ (4), кодлы бокъясас вӧчалӧма коластъяс (5). Петан розьлӧн ыдждаыс лӧсьӧдсьӧ винтъясӧн (б) сы серти, ёна-ӧ колӧ топӧдны турунсӧ.
Поршенькӧд ӧтлаын ветлӧдлӧ воронкалӧн (8) бокыс (7) да первой топӧдӧ турунсӧ воронкаын. Шатун юр вылӧ (2) пыксьӧ штанга (9), а сійӧ розь пыр мунӧ лопаткаа (11) рычаг (10). Шатун лэптӧ штангаӧс (9), лопатка (11) лэччӧ увлань да сюйӧ турунсӧ воронкаысь (8) ящикӧ (4). Кор шатун лоас мӧдар бокас, штанга (9) исковтас шатун вылысь да противовес (12) личкӧмӧн лэччас увлань, а лопатка (11) каяс вывлань да сідзи водзӧ. Медым турун эз вӧтчы поршень кыскигӧн бӧр, ящик вылысын да бокъясас эмӧсь тувъяс, кодъяс пырӧны поршень йӧткигӧн ящик стенкаӧ, а бӧр кыскигӧн петӧны сэтысь.
Тюкъяс вылӧ турун торйӧдлӧм могысь ящикӧ сюйсьӧ лопатка вывлань кыпӧдігӧн юклан пӧв, кодлӧн бокыс коластӧсь. Тайӧ коластъяс пырыс пысавсьӧ тшельясӧ (5) тюк кӧрталан сутугаыс.
Тайӧ жӧ пресслысь пытшкӧссӧ подробнӧйджыка петкӧдлӧма... да... бӧръя кык серпасъяс вылын.
Став лыддьӧдлӧм прессъяслӧн эмӧсь кутшӧм сюрӧ тырмытӧмторъяс, кодъяс пытшкын медгырысьясыс лоӧны татшӧмӧсь: а) абу тырмымӧн механизируйтӧма пӧв мыччалан удж, коді зэв колана медым видзны рабочӧйясӧс доймӧмъясысь; б) тюкъяссӧ лоӧ кӧртавлыны киӧн, а сы понда надзӧнджык мунӧ уджыс да чинӧ прессъяслӧн производительносьтыс.
Став пӧлӧс прессъяслӧн, Мунктельлӧн да Голиафлӧн кындзи, общӧй тырмытӧмторйӧн лоӧ машина гӧгӧрын ӧпаснӧй местаясӧ доймӧмысь видзан сайӧдъяс лӧсьӧдтӧм, сідзжӧ тыртӧм шкивъяс лӧсьӧдтӧм, код понда, ӧти-кӧ, ӧпаснӧ, а мӧд-кӧ, мукӧддырйи овлӧны машиналӧн жугалӧмъяс. (Яскульскӧйлысь да Кейслысь прессъяссӧ татшӧм шкивъяснас снабдитӧма).
ВӦЛӦН ПРЕССУЙТЧӦМ
Вӧлӧн прессуйтӧм вермӧ сетны 8 часа уджалан лунӧн, кык вӧла оборотнӧй прессӧн да опытнӧй уджалысьясӧн, 6–8 тоннаӧдз; ӧти вӧла пресслӧн шӧркоддьӧм производительносьт овлӧ 5 кымын тонна, либӧ тӧдчымӧн унджык ручнӧй прессовка серти.
Сыысь кындзи, вӧлӧн прессуйтӧмӧн позьӧ кык ёна топӧдны турунсӧ, киӧн прессуйтӧм дорысь, а тайӧ зэв колана, медым унджык турун тӧрӧдны грузитігӧн, торъя нин тупкӧса вагонъясӧн ысталігӧн.
Кыдзи петкӧдлісны нин арталӧмъяс, вӧлӧн прессуйтчӧмлӧн выгӧдаыс ыджыдджык, весиг кӧть неылӧ турунсӧ иналӧмӧн. Киӧн прессуйтӧм турун 100 километрысь ылӧ нуны некутшӧма нин оз шогмы, оз кӧ позь грузитны платформаяс вылӧ.
Пресслысь производительносьт мыйкӧ мында чинтӧм весьтӧ позьӧ прессуйтӧмлысь топыдлунсӧ вайӧдны сэтшӧм нормаӧдз, кыдз эськӧ позьӧ сетны вагонъяслы максимальнӧй нагрузка.
Коннӧй прессъясӧн уджалӧм вылӧ колӧ 2 пара вӧв дай мукӧддырйи 8 рабочӧйӧдз. Войдӧр тырмӧ вӧлі 4–5 рабочӧй да ӧти вӧв вӧтлысь. Ичӧтджык либӧ ӧти вӧла прессъясӧн уджалігӧн та мында рабочӧйыс ӧні тырмыны жӧ колӧ.
Прессъяслӧн система
Вӧлӧн прессуйтчӧм вылӧ эм кымынкӧ система машина. На пытшкын главнӧйыс — Интернационал. Уна прессъяс миян эмӧсь нӧшта Г. Саде системаысь (GHP маркаӧн вӧчалӧм), кодъясӧн прессуйтчылісны война дырйи.
Тайӧ прессыс американскӧй системаысь, коставлытӧг уджалана, прессуйтӧ 45 см пасьта да 58 см судта тюкъяс. Юклан пӧвъяс колӧм серти пукталӧмӧн тюкъяслысь кузьтасӧ позьӧ вежлавны да сьӧктасӧ вӧчны 50-сянь 80 килограммӧдз. Поршень йӧткавсьӧ вожйӧн, коді бергалӧ полукругын (гӧгӧрпӧв джын). Вож помас доддялӧны ӧти либӧ кык вӧлӧс. Пресслӧн производительносьт, 4 рабочӧйӧн да 1 вӧв вӧтлысьӧн уджалігӧн, овлӧ, уджалан условйӧяс серти, 10 кымын тюк часын, 80 килограммӧн быд тюк. Прессуйтӧм тюкъяс кӧртавлӧны сутугаӧн.
Новлӧдлігӧн (ӧти местасянь мӧдлаӧ нуигӧн) пресслысь кузьтасӧ позьӧ дженьгӧртны часьтъяссӧ падвежӧн сюйӧмӧн.
Ӧні, кутшӧма ми тӧдам, GHP маркаӧн вӧчавсьӧны прессъяс «Серп да Мӧлӧт» заводын.
«Серп да Мӧлӧт» заводлӧн (Харьковын) GHP пресс уджалӧ приводсянь, кодӧс йитӧма веськыда прессыскӧд. Шестерняяс сылӧн абуӧсь. Уджалӧны кык вӧлӧн, кодъяс вӧчалӧны тыр гӧгӧрпӧвъяс. Тайӧ прессыс уджалӧ коставлытӧг. Быд бергӧдчӧмын прессуйтсьӧ кык слӧй.
Тюклысь кузьта позьӧ вӧчны кутшӧм колӧ.
Прессуйтӧмлысь топыдлун регулируйтӧны пресс помӧ вӧчӧм приспособленньӧӧн.
«Интернационал» пресс вӧчалӧ топыд тюкъяс, сьӧктаӧн 50 килограммӧдз. Тюклӧн пасьтаыс 35 см, судаыс 45 см, а кузьтасӧ позьӧ вӧчны кутшӧм колӧ. Кык вӧлӧн да 5–6 рабочӧйӧн уджалӧмӧн производительносьт кайӧ 10 центнерӧдз ӧти часӧн.
Колхозъяслы да совхозъяслы медся ёна лӧсялӧны гӧгӧрпӧв бергӧдчана коннӧй прессъяс 1 либӧ 2 вӧв вылӧ. Миянын медся ёна паськалӧмаӧсь вундан машинаяс вӧчалан международнӧй компанньӧлӧн прессъяс 1 №-а тип — 1 вӧв вылӧ, 5А №-а тип — 2 вӧв вылӧ.
Ӧні выльысь заводитчис вӧчавны прессъяс «1-й май» нима завод, Белая Церков карын, Украинаын.
Панас пыдди босьтӧма «Интернационал» №1 и №5 система. Колӧ торйӧн пасйыны, мый турун прессъяс бурмӧдігӧн конструкция йылысь вопрос бӧръя кадын прорабатывайтчис Видз-му уджалан машинаяслы стандарт лӧсьӧдан центральнӧй комиссияӧн да С-.хоз. механика велӧдан ставсоюзса научно-исследовательскӧй институтӧн.
Тайӧ институтыс вӧчавліс бура уна опытъяс, вӧчалӧма кутшӧмсюрӧ бурмӧдӧмъяс да лӧсьӧдӧма турун пресслысь ӧтувъя стандартнӧй тип. Татшӧм прессыс кутас уджавны тракторӧн. Сы йылысь лоӧ висьталӧма «Механическӧй прессъяс йылысь» юкӧдын.
«Интернационал» прессъяс вӧчалӧм кузя массӧвӧй производство восьтӧм вӧсна колӧ торъя бура тӧдмасьны сійӧ пресснас. Сы понда ми сетам тані сійӧ прессӧ подробнӧя гижалӧм.
«1-й май» нима заводын вӧчӧм пресслӧн эм привод (1), приводыслӧн брус (2) да прессуйтан камера (3).
Приводсӧ да прессуйтан камерасӧ пуктӧма кӧльӧсаяс вылӧ (4 да 5), приводлӧн брускыс ӧтлаалӧ тайӧ кыкнан часьтсӧ. Новлӧдлігӧн прессуйтан камерасӧ лэптӧны брус вылас да крепитӧны сы бердӧ кык болтӧн, медым чиніс сылӧн турасыс да лӧсьыдджык лои нуны. Тадзи мӧдӧдӧны прессӧ заводсяньыс и. Воддза чӧрсас домавсьӧ вож (б).
Камера пытшті улысӧдыс мунӧ кыскан (уджалан) брус, кодӧс йитӧма прессуйтысь механизм пыр поршенькӧд. Кыскан брускӧ пукталӧма роликъяс (посни гӧгыльяс), мед кутас кокньыдджыка ветлыны. Шатун помын эм муфта, кодӧс колӧ йитны кыскан брускӧд, помас вӧчӧм кольчаӧ шпилька сюйӧмӧн. Шпилька крепитсьӧ улыссяньыс тувйӧн (шплинтӧн). Сэсся колӧ крепыда йитны приводлысь бруссӧ воддза чӧрсыскӧд (уджалігӧн дзиръяс йылӧ кольӧм оз ло тырмана). Та вылӧ эм крука кык болт, а привод бердас крепитсьӧны торъя скобаяс (угольнӧй кронштейнъяс).
Вӧвъяс мунігӧн бергалӧ чугуннӧй крестовина (1), кодӧс бергӧдлӧны водилӧ (6) да кыскан брус (7).
Крестовина бергалӧ тӧщӧ пытшкӧса сувтса чӧрс (ось) гӧгӧр, кодӧс сувтӧдӧма привод рама вылӧ (5) да крепыда йитӧма привод брускӧд. Крестовина крепитсьӧ чӧрс вылӧ болтӧн, кодӧс нуӧдӧма чӧрс пырыс. Крестовина улысӧ пуктӧма кык ролик, мӧда-мӧдныслы буретш паныдӧн. Крестовина бергӧдлігӧн ӧти роликыс кутас инмыны кривошипнӧй рычаг дінӧ (2), коді бергалӧ мӧд чӧрс гӧгӧр. Рычаглӧн ортсы помас эм сувтса ёсь (чунь), код вылӧ пысавсьӧ шатун (3) да крепитсьӧ тувйӧн (шплинтӧн). Кривошипнӧй рычаглӧн эм 9 пинь, кодъяс пырӧны бӧрвыв ход лӧсьӧдан сектор (4) пиньясӧ. Тайӧ секторыс бергалӧ коймӧд чӧрс гӧгӧр, кодӧс пуктӧма привод плита вылӧ.
Крестовина ролик йӧткӧмӧн кривошипнӧй рычаг бергӧдчӧ часі стрелкалы паныдӧн да вештӧ шатунсӧ, кыскан бруссӧ да поршеньсӧ. Поршень пырӧ камера пытшкӧ да прессуйтӧ турунсӧ. Сідзкӧ, шатун да кыскан брус уджалӧны асланьыс кыскӧмӧн, а став мукӧд пӧлӧс прессъяслӧн шатун уджалӧ кузяланог кусынь вылын. Сы понда сійӧ кусыньсӧ лоӧ вӧчны ёна кыза да ыджыда. Но сэтшӧм системаясас прессуйтан камераыслысь петан вомсӧ веськӧдӧма ортсылань. Сы понда сэтшӧм прессъясыслӧн кузьтаыс лоӧ тӧдчымӧн дженьыдджык.
Кривошипнӧй рычаг бергалӧ ӧти чӧрс гӧгӧр, а крестовиналӧн ролик — мӧд чӧрс гӧгӧр. Сы понда уджалігӧн ролик исковтӧ рычаг бок кузя тшӧтш рабочӧй ход помасигӧн. Мӧд ногӧн кӧ шуны, кор кривошип бергӧдчас 140 градус вылӧ кымын, сійӧ чеччыштӧ рычаг вылысь. Кривошип бергалігӧн бергалӧ сідзжӧ мӧдарӧ (часі стрелка ногӧн) бӧрвыв ходлӧн секторыс. Ӧти ролик мынӧм бӧрын, крестовиналӧн мӧд роликыс пыр жӧ личкас сектор бок вылӧ да заводитас бергӧдлыны сійӧс часі стрелкалы паныдӧн. Сэки секторыс бергӧдӧ часі стрелка ногӧн кривошипнӧй рычагсӧ да вайӧдӧ сійӧс бергӧдчанінӧдзыс. Рычаглӧн тайӧ мунӧмыс шатун пыр, кыскан брус пыр да прессуйтысь механизм пыр передайтчӧ поршень вылӧ, коді сэки мунас тыртӧгыс. Сідзкӧ, сэки шатун да кыскан брус уджалӧны кузяланога кусынь вылын.
Секторлы фасоннӧй вылыс бӧрйӧм оз позь лыддьыны удачнӧйӧн. Сектор вылысь ролик чеччыштӧм бӧрын сійӧ оз пырысь пыр веськав кривошипнӧй рычаг вылӧ, а рабочӧй ход заводитчытӧдз крестовиналы лоӧ мыйкӧ мында бергӧдчыны тыртӧгыс. Сідзкӧ, тыртӧм ход помасьӧмсянь рабочӧй ход заводитчытӧдз овлӧ неыджыд кост («торъявлӧм»). Сы понда водилӧыс заводитлӧ бергавны сэки ӧдйӧджык да кучкалӧ вӧвъяслы кокъясас.
Поршень вылӧ действуйтан вын передайтчӧ кыскан брус пыр оз веськыда, а остроумнӧя вӧчӧм прессуйтысь механизм отсӧгӧн, коді лоӧ кык торъя кривошипнӧй механизмӧн.
Прессуйтысь механизмлӧн мог — надзмӧдны рабочӧй ход дырйи поршеньлысь мунӧм, а сійӧ ыдждӧдӧ постояннӧй удж дырйи машиналысь вынсӧ.
Прессуйтан камера торъялӧ приёмнӧй дінысь ачыс игнасян каличьясӧн, кодъяс кутӧны прессуйтӧм турунсӧ. Рабочӧй ход дырйи поршеньлы колӧ пырны каличьяс сайӧдз, медым найӧ вермисны сы бӧрся пӧдласьны.
Прессуйтӧмлысь топыдлун регулируйтӧны петан вомлысь судтасӧ чинтӧмӧн. Сы вылӧ эм торъя хомут. Колӧ пасйыны, мый пӧшти некор эз тырмымӧн топыда прессуйтчыссьы туруныс. Дерт тадзтӧ омӧльджыка мудзӧны вӧвъясыд, дай рабочӧйяслы унаысь мынтысьлӧны пуд лыдысь, а кӧрт туй транспорт нуӧ ыджыд убыткаяс вагонлы тыр нагрузка сеттӧм понда. Прессуйтігӧн колӧ лӧсьӧдны петан вомысь судтасӧ 430–440 миллиметр мында, а не сідзи, кыдзи обычнӧя вӧчӧны. Тадзи лӧсьӧдӧмӧн тюклӧн сьӧкта колӧ лоны 40 килограмм кымын, а кузьтаыс — 90 см.
Нормальнӧй условйӧяслӧн тюк прессуйтсьӧ 3–3½ минутӧн. Сідзкӧ, ӧти часӧн пресс вермӧ лэдзны 15–18 тюкӧдз, либӧ 0,6–0,7 тонна турун. Водилӧ вылын зэлӧдӧм, кодӧс петкӧдлӧ динамометр, колӧ лоны шӧркоддьӧма 80–90 килограмм, а медунаыс овлӧ 200–250 кг.
Прессӧн уджалӧм вылӧ колӧны кык вӧв да вит рабочӧй. Рабочӧйяс юксьӧны тадзи: 1 — вӧвъясӧс вӧтлӧ, 2-ӧн — турун мыччалӧны, 1 тюкъяс кӧртавлӧ, 1 — тюкъяссӧ новлӧ, кӧртасян сутуга лӧсьӧдлӧ, турун мыччалысьяслы отсалӧ да сідзи водзӧ.
Тюкъяс кӧртавлӧны 1,4–1,8 мм кызта сутугаӧн, коді мунӧ ӧти лунӧн 10–12 кг гӧгӧр.
Прессуйтчан дон
Медым ылӧссӧ кӧть тӧдны, вылӧ-ӧ сувтӧ ӧнія кадын вӧлӧн прессуйтчӧм, тані сетам став уджсӧ подробнӧя арталӧм.
ВӦЛӦН ПРЕССУЙТЧАН ДОН АРТАЛӦМ
А. Производительносьт
8 часа уджалан лунӧн — 50 цент. прессуйтӧм турун.
Б. Производство
2 вӧв да найӧс вӧтлысь, 8 час уджалӧмысь (2 часӧн вӧв вылӧ) — 7 шайт, либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 13,8 ур.
5½ рабочӧй, 1 шайт да 50 урӧн морт вылӧ, 8 часысь — 8 шайт, либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн . . 16,2 ур.
В. Дон мынтӧм
900 шайта пресслӧн амортизация: квайт во чӧжӧн быд во 100 лунӧн уджалӧмӧн кайӧ 8 час ужалӧмысь — 1 шайт 50 ур, либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 3,0 ур.
Ремонт вӧчӧм кузя рӧскод 8 час уджалӧмысь — 75 ур, либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 1,0 ур.
Сутуга вылӧ рӧскод 8 час уджалӧмысь (24 кг.) — 7 шайт 86 ур., либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 19,5 ур.
Став прессуйтан доныс — 27 шайт, либӧ 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 50 ур.
МЕХАНИЧЕСКӦЙ ПРЕССОВКА
Медся топыда прессуйтны да ыджыдджык производительносьтӧн уджавны позьӧ сӧмын механическӧй двигательӧн бергӧдлан прессъясӧн. Механическӧй пресслӧн производительносьт 2–2½ пӧв ыджыдджык коннӧй пресс серти, уджалӧ сійӧ тракторсянь либӧ мукӧд пӧлӧс двигательсянь. Уджалӧм вылӧ колӧ 4-сянь 9 вӧв вынӧдз (4–9 НР). Сійӧ вермӧ вӧчавны тюкъяс сьӧктаӧн 30-сянь 80 килограммӧдз (колӧм серти). Топӧдан вын регулируйтсьӧ камера помӧ лӧсьӧдӧм хомутӧн.
Пресс «Интернационал»
Механическӧй прессъяс пытшкысь образецӧн вермӧ лоны вундан машинаяс вӧчалан международнӧй компанньӧлӧн пресс мотор, кодӧс вӧчӧма «Интернационал» система кузя. Тайӧ пресслӧн двигательыс 6 вӧв вына, монтажсӧ вӧчӧма ??? установка вылын.
Вундан машинаяс вӧчалан международнӧй компанньӧлӧн прессъяс вӧчавсьӧны куим размерӧн. На пытшкын кык размерыс — ён прессъяс, налы позьӧ лӧсьӧдны карасинӧн уджалан 6 вӧв вына двигательяс, кодъяс сувтӧдсьӧны пресскӧд ӧти площадь вылын. Тайӧ прессъясыс сідзжӧ вермӧны уджавны тракторӧн либӧ мук. способӧн бергӧдлӧмӧн. Тайӧ пресслӧн медыджыд размерсӧ лӧсьӧдӧма сӧмын тракторӧн либӧ мукӧд пӧлӧс торъя источникӧн уджалӧм вылӧ. Татшӧм прессъясыс уджалӧны зэв ӧдйӧн, найӧс оборудуйтӧма доймӧмысь видзан приспособленньӧясӧн. Ыджыдджык ӧдӧн да бурджыка прессуйтны вермӧм понда найӧ бурджыкӧсь коннӧй прессъяс дорысь.
Механическӧй пресс подробнӧя гижавны огӧ кутӧ, — водзынджык лоӧ сетӧма унифицированнӧй пресс гижалӧм.
Видз-му уджалан машинаяслы стандарт лӧсьӧдан центральнӧй комиссияӧн волі пӧручитӧма С.-хоз. механика велӧдан ставсоюзса научно-исследовательскӧй институтлы вӧчавны прессъяс вылын опытъяс да бӧрйыны унифицированнӧй механическӧй пресслысь тип.
Бӧрйӧм тип зэв ёна матыстчӧ «Джон Дир» система дінӧ. Сы понда ми гижалам тані, мыйясӧн торъялӧ тайӧ прессыс Интернационал система дінысь.
Пресс «Джон Дир»
«Джон Дир» пресс неуна торъялӧ «Интернационал» дінысь. Медъёна торъялӧмыс сэтшӧм, мый кривошипнӧй пиня кӧльӧсаяслысь бергӧдлан чӧрссӧ садитӧма абу дзик шӧрас, а неуна бокӧджык. Татшӧм устройство понда кривошипнӧй кӧльӧсаяс бергалӧны рабочӧй ход дырйи надзӧнджык, а тыртӧм ход дырйи — ӧдйӧджык. Тайӧ, кыдзи ми тӧдам, сымда жӧ удж пуктӧмӧн содтӧ машиналысь вынсӧ. Передаточнӧй механизмлӧн промежуточнӧй зубчаткаяс пукалӧны чӧрс вылын, коді вермӧ вӧрны маховик валса подшипниккӧд йитӧм торъя подвескаяс вылын. Промежуточнӧй чӧрс йитсьӧ кык боксянь тягаясӧн кривошипнӧй кӧльӧса шӧрса шыпъяскӧд. Сы понда кӧть и кӧльӧсаясыс оз пукавны дзик чӧрс шӧрын, воча пинь воӧмыс налӧн оз торксьы.
Мӧд ногӧн ёнджыка торъялӧм лоӧ поршенькӧд шатун йитӧм.
Неуна мӧд ногӧн вӧчӧма сідзжӧ турун сюялысьӧс. Сійӧ уджалӧ кривошипнӧй дзирсянь, коді йитӧ шатунӧс зубчаткаяскӧд. Та понда турун сюялысь надзӧнджык лэччӧ увлань да ӧдйӧнджык кайӧ вывлань.
Юклан пӧвъяс лэдзалан механизм вӧчӧма прӧстӧйджыка. «Интернационал» прессын дорысь. Сылысь кисьтӧмӧн вӧчӧм став часьтъяссӧ вежӧма штампуйтӧм часьтъясӧн.
Тайӧ прессӧ колӧ лыддьыны бурджыкӧн нӧшта сы боксянь, мый абуӧсь сэні доран чугунысь вӧчӧм детальяс (часьтъяс), а серӧй чугунысь кисьтӧм торъяс прӧстӧйджыкӧсь форманас дай лыдыс налӧн этшаджык.
Прессъяслы стандарт лӧсьӧдӧм
Уна пӧлӧс прессуйтчан машинаяс вӧчалӧм вӧлі сы сайын, мый заграницаын вӧчалӧны найӧс уна фирмаяс; уна типа прессъяс петавлісны войнаӧдз сідзжӧ миянын. Ӧні колӧ дугӧдчыны уна пӧлӧс прессъяс вӧчалӧмысь да проектируйтны унифицированнӧй механическӧй пресс ӧти образец кузя.
Татшӧм пресс лӧсьӧдӧмӧн позьны кутас бырӧдны став неудобствосӧ, кодъяс овлӧны уна пӧлӧс прессъясӧн вӧдитчӧмла, а сыкӧд ӧттшӧтш добитчыны сэтшӧм машинаяс вӧчалӧм, кодъясӧс вӧлі эськӧ максимальнӧя бурмӧдӧма техника боксянь и экономия вӧчӧм боксянь да кодъяс лэдзалісны эськӧ медся бур тюкъяс кыдзи ыджданас, сідзи и сьӧктанас. Ӧтпырйӧн тайӧ машинаяссӧ колӧ лӧсьӧдны сідзи, медым позьӧ вӧлі уджавны колхозъясын да совхозъясын вӧдитчан двигательясӧн — «Фордзон» либӧ «Интернационал» тракторъясӧн.
Татшӧм машинаяслӧн бурлуныс зэв тыдалана, торъя нин, позьӧ кӧ найӧс используйтны тшӧтш мукӧдторъяс прессуйтӧм вылӧ.
Машинаяслысь стандартнӧй тип бӧрйӧм кузя уджалӧм бӧрын Тимирязевскӧй с-х. академияса стандартнӧй комиссия шуис вӧчавны аслыспӧлӧс прессъяс (оригинальнӧй тип), кодъяс асланыс конструкцияӧн матыстчӧны «Джон Дир» да «Интернационал» прессъяс дінӧ.
Тані ми ставнас вайӧдам пресслысь унифицированнӧй тип бӧръян проект, машинаыслысь конструкциясӧ гижалӧмӧн.
Механическӧй унифицированнӧй пресс бурджык со кутшӧм условйӧясӧн:
1) Позьӧ лӧсьыда регулируйтны прессуйтӧмлысь топыдлунсӧ турун состав серти.
2) Прессӧ лӧсьӧдӧма ёна паськалӧм типа тракторсянь («Фордзон», «Интернационал») уджалӧм вылӧ.
3) Пресс дінӧ позьӧ йитны вартан машина, медым пыр жӧ прессуйтны машинасьыс петан идзассӧ.
4) Позьӧ используйтны пу кор, пуысь вӧчӧм вата да мукӧд тор прессуйтӧм вылӧ
5) Производство да обслуживанньӧ донтӧммӧдӧм могысь ёна прӧстӧя вӧчӧма конструкциясӧ.
6) Тюкъяс кӧртавлігӧн сутуга позьӧ вежны шпагатӧн.
7) Вӧчалӧ унифицированнӧй коннӧй тюкъяс — 45,0×45,0 см гырсяӧс,
8) Двигатель колӧ 6–10 вӧв вына.
Унифицированнӧй механическӧй пресслы шуӧма лӧсьӧдны 35,0×45,0 см гырся прессъяс сы понда, мый кӧзяйственнӧй соображенньӧяс кузя (кокньыдджык лыддьыны) коннӧй да механическӧй прессовкалысь тюкъяс колӧ унифицируйтны (вӧчавны ӧткодя).
Туклысь кузьта позьӧ лӧсьӧдны 90 см гӧгӧр, а сьӧктасӧ 40–45 см гӧгӧр.
Прессуйтчан дон
Механическӧй прессовка сувтліс войнаӧдз (1915 во) неуна улӧджык коннӧй дорысь. Сэк коннӧй прессовка вӧлі сувтӧ 16 кг турун вылӧ 6,4 ур, а механическӧй прессовка — 6,2 ур.
Ӧні механическӧй прессовка сувтӧ вылӧджык.
МЕХАНИЧЕСКӦЙ ПРЕССОВКАЛЫСЬ ДОН АРТАЛӦМ
А. Производительносьт
8 часа уджалан лунӧн — 100 цент. прессуйтӧм турун.
Б. Производство
Двигательнӧй установка эксплуатируйтӧм да обслуживайтӧм: 8 час уджалӧмысь 1 цент. прессуйтӧм турун вылӧ арталӧмӧн — 7,8 ур.
Пресс дінын 12 морт рабочӧй 1 шайт 50 урӧн да соцстрах 8 час уджалӧмысь, 1 цент. прессуйтӧм турун вылӧ арталӧмӧн — 19,2 ур.
В. Дон вештӧм
3000 сюрс шайта установкаӧн амортизация: 5 во чӧжӧн быд во 100 лунӧн уджалӧмӧн, 1 цент. прессуйтӧм турун вылӧ арталӧмӧн — 6,0 ур.
Ремонт вӧчӧм кузя рӧскод, 1 цент прессуйтӧм турун вылӧ арталӧмӧн — 3,0 ур.
Сутуга вылӧ рӧскод, тюк вылӧ 3 кӧртӧдӧн, 1 цент. прессуйтӧм турун вылӧ арталӧмӧн — 24,0 ур.
Став прессуйтан доныс, 1 цент. турун вылӧ арталӧмӧн — 60 ур.
*) Наркомснаблӧн накладнӧй рӧскод нормаясын 1931–32 во вылӧ тайӧ лыдпассӧ и примитӧма основнӧй пыдди.
ТЮКЪЯС КӦРТАВЛӦМ
Тюкъяс кӧртавлӧм вылӧ мунӧ зэв уна пӧлӧс материал: идзас йияс, пу асыкъяс, кӧрт полосаяс, бечева, небыд, сотӧм сутуга.
Сутуга унджык либӧ этшаджык мунӧ сы серти, кор да кутшӧм способӧн прессуйтчыссьӧ туруныс, ёна-ӧ сійӧ ульсалӧма дай весиг кутшӧм сорт. Сы понда буретша висьтавны сутугалысь мында оз позь. Тані ми сетам опытысь босьтӧм нормаяслысь ылӧссӧ.
Сутуга позьӧ вӧлі босьтны войдӧр дась вундалӧмӧс, но зэв кокниа позьӧ вундавны сійӧс аслыныс рабочӧйясыслы прессуйтчигас. Сы вылӧ эм торъя станок Эртельлӧн, кодӧс обычнӧя вӧчӧны кустарнӧй способӧн (видзӧд серп.). Сутуга кӧртӧдъяс вундавсьӧны 324 см кузьтаӧн.
Сутуга вузассьӧ тоннаясӧн да уна нумерӧн, кызта сертиыс. Вайӧдам таблица став сорт сутугалысь, кодъясӧн кӧртавлӧны тюкъяс. Сэні индалӧма нумеръяссӧ, кызтасӧ да донсӧ Ставсоюзса металлургическӧй синдикат прейскурант кузя, сідзжӧ кӧртӧд лыдсӧ (ӧти тюк вылӧ), да уна-ӧ колӧ сутуга 166 цент. турун прессуйтӧм вылӧ.
1930 воын СССР-са Наркомторгӧн вӧлі лӧсьӧдӧма 16 сюрс килограмм турун вылӧ сутуга видзан нормаяс со кутшӧмъясӧс:
Кӧртасьӧм вылӧ мунӧ сутуга №7 — 40 кг, №8 — 37 кг;
Наркомснаб инструкция кузя прессуйтчӧм 1 тонна вылӧ мунӧ:
| Сутугалӧн № | Механич. прессовка дырйи | Ручнӧй прессовка дырйи | |
| английскӧй | русскӧй | ||
| 13 | 24 | 4614 кг | 55?1 кг |
| 14 | 21 | 3782 кг | 4067 кг |
| 35 | 18 | 3294 кг | 3599 кг |
| 16 | 16 | 6928 кг | 3172 кг |
| 17 | 15 | - | 2802 кг |
Кӧртавлігӧн сутуга помъяс гартлысьӧны со кутшӧм ногӧн.
Сутугалысь помсӧ кусыньтӧны, пуктӧны крук сайӧ зажим костӧ да ёна личкӧны шуйга киӧн, а веськыд киӧн бергӧдлӧны воропӧд 5–6 гӧгӧрпӧв.
Сутугалысь кыкнан помсӧ ӧтлаӧ крепитӧм вылӧ практика вылын артмис уна способ, кодъясӧс петкӧдлӧма серпас вылын. Медся ёна кӧртасьлӧны 4-ӧд №-ӧн петкӧдлӧм ногӧн, кодӧс кокньыдджык вӧчныс дай лоӧ ёнджык.
Шуам, сутуга колӧ водзвыв орӧдны кӧлышсьыс сы кузьта, медым тюк кӧрталігӧн колӧ используйттӧм помыс 8–10 сантиметрысь не кузьджыка. Тайӧ используйттӧм помсӧ колӧ сутшкыны тюкас, мед новлӧдчигӧн да грузитчигӧн эз косявлыны паськӧмъяс да дойдавны йӧзӧс. Тюк кӧртавны колӧ сэк, кор пресслӧн поршеньыс жмитӧ турунсӧ, да кӧрталігӧн обязательнӧ зэлӧдны сутугасӧ куим петляӧн, кыдз позьӧ матӧджык петляӧн вӧчӧм мӧд пом дінас. Кӧртӧд кӧ лоӧ петлясянь ылынджык, новлӧдлігӧн да грузитігӧн тюк вермас ёна личавны.
Сутуга кӧртӧд мукӧд торйӧн вежӧм
Сутуга тырмытӧм понда колӧ мукӧддырйи прессуйтны турун кӧртавлытӧг — лэдзны пресс пырыс да топалӧм пластъяснас и тэчны. Киӧн прессуйтігӧн колӧ сутугаӧн пыдди кӧртавлыны идзас йиясӧн, а вӧлӧн прессуйтігӧн — бур бечеваӧн, сідз жӧ асыкъясӧн.
Идзас йияс вӧчавсьӧны киӧн вартӧм идзасысь. 1000 йи вылӧ мунӧ идзас 2,5 центнерӧдз. Асыкъяс вӧчавсьӧны кӧтӧдӧм нинъясысь, том кыддзысь да коз пу понӧльысь. Бечева босьтсьӧ 3–4 пӧвстӧн, 5–6 миллиметр кызта, бур качествоа материалысь, сьӧктаӧн 3–4 кг 100 погоннӧй метр вылӧ. 2 кӧртӧдӧн тюкъяс кӧртавлӧм вылӧ бечевалысь кызта колӧ содтыны 8–9 мм-ӧдз.
Сутуга используйтӧм
Прессуйтчан сутуга колӧ используйтны не ӧтчыд, а уна пӧв. Та понда СССР-са Наркомторгӧн 1930 воын лӧсьӧдӧма правилӧ, код серти турун ньӧбысьяслы колӧ бӧр вайны сутугасӧ, а коді оз вай, найӧ воштӧны водзӧ турун босьтӧм вылӧ права.
Прессуйтӧм турунӧн пӧльзуйтчигӧн сутуга колӧ босьтны тюк вылысь видзчысьӧмӧн, сэсся веськӧдлыны да тэчны чукӧръясӧ 75 сутугаӧн, обязательнӧ кос местаӧ.
Проволока мед вӧлі сдайтӧма бӧр ставсӧ, а оз кӧ, штрапуйтӧны и потребительсӧ дугӧдӧны снабженньӧысь.
Ӧтчыд используйтӧм сутуга кокниа позьӧ веськӧдлыны торъя станокъяс вылын.
ПРЕССУЙТЧАН ДА МАШИНАЯС ДӦЗЬӦРИТАН ОБЩӦЙ ПРАВИЛӦЯС
Тані сетам «Турун прессуйтӧмӧн заведуйтысьяслы инструкция»-ысь босьтӧм ӧткымын индӧдъяс, кодъясӧс колӧ быть соблюдайтны прессуйтчан пунктын уджалігӧн.
Машина лэдзӧм
Кор пресс лоӧ гӧтов, сувтӧдӧй турун мыччалан пызан места вылас, пукталӧй подвеснӧй крукъяс прорезъясӧ да лӧсьӧдӧй колан ногӧн стойкаяс.
Мыччалан пызан позьӧ сувтӧдны пресс дінӧ кӧть кодар боксяньыс, сӧмын колӧ пуктыны заряднӧй лотоклысь пӧвсӧ маховик тормознӧй рычагӧ.
Кыпӧдӧй игансӧ да лӧсьӧдӧй прессуйтчан камералысь нюжалан часьтсӧ колана ногӧн.
Двигатель лэдзтӧдз видлалӧй гӧгӧр, мед пресслӧн став гайкаясыс вӧліны зэлыдӧсь. Лэдзӧм бӧрын следитӧй, оз-ӧ шонавны подшипникъясыс. Пресс лэдзӧны первой ки йылысь, кытчӧдз кымынкӧ пӧв оз пырав да петав пресс ползуноклӧн вевтыс, медым убедитчыны, мый став часьтъясыс ветлӧдлӧны да уджалӧны кокниа да плавнӧя.
Уджӧн веськӧдлӧм
Двигатель лэдзӧм бӧрын сетӧй зубчаткаяслы вӧчны кымынкӧ гӧгӧрпӧв тыртӧгыс (турун сюявны заводиттӧдз). Маховиклы колӧ бергавны сыланьӧ, кодарӧ петкӧдлӧма стрелкаӧн. Минутаӧн колӧ вӧчны 500–650 гӧгӧрпӧв.
Машиналӧн кӧ маховик бергӧдчӧ минутӧн 500 гӧгӧрпӧв, пресслӧн шатун вӧчӧ 17 кымын ход, а 650 гӧгӧрпӧлӧн — 22 кымын ход.
Шатунӧн вӧчӧм ӧти ход вылӧ маховик бергӧдчӧ 30 гӧгӧрпӧв. Ремень лӧсьӧдсьӧ зэлӧдан гайкаӧн.
Прессӧ турун сюявны заводиттӧдз ползунлысь ӧти пӧв пуктӧй прессуйтан камераӧ ортсысяньыс да крепитӧй ичӧтик тувйӧн пӧв вылыс дор костас да камера вевт костас кокньыдика тувъялӧмӧн. Тайӧ вӧчсьӧ сы вылӧ, медым кокньӧдны медводдза турун тюк прессуйтӧм. Пӧвйыс да турунлӧн колясыс бӧрынджык асьныс усясны бӧр. Ӧні лэдзӧй машина да кор пресс камераӧ лоӧ тырыс сӧвтӧма турун, пуктӧй ползунлысь мӧд пӧв турун мыччалан камераӧ.
Кор тайӧ пӧвйыс мыччысяс прессуйтан камераын, сюйӧй мышвывса коластъясӧ (прорезъясӧ) кӧрталан сутуга, а кор пӧвйыс воас медбӧръя точкаӧдз, кодӧс пасйӧма прессуйтан камера вылысын лыдпасӧн, сюйӧй мыччалан камераӧ ползунлысь коймӧд пӧв.
Предупредитан звонок лӧсьӧдсьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вешталӧмӧн, тюк ыджда серти.
Пресс кӧ выль, медводдза каднас бурджык уджавны личыдджыка турун топӧдӧмӧн кытчӧдз камера пытшкысь краскаыс оз вушйы да шылясь, а бӧрвылас сэсся вочасӧн зэлӧдны, кытчӧдз оз кут артмыны тюклӧн колана сьӧкта.
Кӧсъянныд кӧ содтыны пресслысь топӧдан вынсӧ, регулируйтӧй сійӧс прессуйтан камера ортсысяньыс.
Прессӧ турун мыччалігӧн зэв колана, медым зарадкасӧ вӧлі сеталӧма ӧтгырсяӧн да пукталӧма мыччалан пызан вылӧ торйӧн-торйӧн. Тадзӧн мыччалысь механизм кокниа да бурджыка вермас йӧткыштны лӧсьӧдӧм турунсӧ камера пыдӧсӧдзыс. А оз кӧ ло турунсӧ бура йӧткыштӧма, сійӧ вермас бӧр петны ползун вевт вывті, дзугсьыны камера вевта – ползун юра костын да тыртны машинасӧ.
Тюкъяс йылысь
Прессуйтчыны заводитігӧн пресс вом зэлӧдысь болтъяс колӧ первой личӧдлыны, а сэсся вочасӧн зэлӧдны бӧр, кытчӧдз оз кут артмыны тюклӧн колана кузьта да сьӧкта.
Тюкъяслысь кузьта колӧ вӧчавны дзик ӧткодьӧс — 90 сантиметр. Та могысь колӧ пӧльзуйтчыны звонокӧн, эм кӧ сійӧ пресс помас, либӧ торъя пасъясӧн, кодъяс вӧчавсьӧны машина ящик бокӧ.
Тюкъяс кӧртавлӧм
Мича поводдя дырйи прессуйтны колӧ топыдджыка, а зэра дырйи — личыдджыка.
Прессуйтӧмлӧн топыдлуныс не сӧмын пресс лӧсьӧдӧм сайын, но сідз жӧ и тюк кӧртавны кужӧм сайын. Тюк колӧ кӧртавны сутуга зэлӧдӧмӧн, кор поршеньыс буретш жмитӧ турунсӧ; кӧрталӧм бӧрын кӧ сутуга личалас на, сэк позьӧ гӧгӧрвоны, мый кӧрталӧма неуна водзджык.
Тюклысь кыкнан кӧртӧдсӧ (либӧ куимнансӧ, кӧртӧдыс кӧ куим) колӧ зэлӧдны ӧткодя.
Сутуга рӧскодуйтны колӧ видзӧмӧн да следитны, медым тюкъяс кӧртавлігӧн эз кольны кузь помъяс. Сутуга кӧ лоӧ рӧскодуйтӧма лӧсьӧдӧм норма серти унджык — лишнӧй видзӧм сутугалӧн доныс бергӧдсьӧ кӧртасьысьяслысь. Кольӧм сутуга колӧ сетны бӧр. Сутуга рекомендуйтсьӧ водзвыв вундавны машинкаӧн ӧткузьта торъяс вылӧ (кык пӧв мерайтны тюклысь кузьтасӧ да пасьтасӧ да содтыны нӧшта кӧрталӧм вылӧ 8–10 см).
Пӧльзуйтчыны кӧ 17, 16 да 15 №-а сутугаӧн, тюкъяс колӧ кӧртавлыны куим кӧртӧдӧн, а кызджык сутугаӧн пӧльзуйтчигӧн (14, 13, 12 да 11 №-яс) — тюкъяс кӧртавсьӧны кык кӧртӧдӧн.
Турун мыччалӧм
Турун мыччавны колӧ лючки, торъя комокъясӧн, медым поршень улӧ сюрӧ порцияыс ставнас. Ӧтпомся турун люзьгӧдӧм, кор оз тыдав поршеньлӧн ветлӧмыс, вреднӧ машиналы, дай сьӧкыд вӧвъяслы: туруныс сибдӧ поршень вылысӧ, дай поршеньыс оз жӧ вермы босьтны сыысь унасӧ, мыйта тӧрӧ камераас.
Турун колӧ мыччыны (пуктыны), кор водзланьӧ поршеньыс йӧткӧ.
Тюклӧн кӧ вомӧнног ыдждаыс 35×45 см, турун колӧ мыччавны 1,5–2 килограммӧн кымын (сьӧктанас).
Медым не доймыны, турун колӧ мыччавны пресс камераӧ не киӧн, а кӧрт вилаӧн, либӧ нӧшта бурджык пу вилаӧн, либӧ беддьӧн.
Юклан вӧв пуктӧм водзвылын либӧ тюк кӧрталӧм водзвылын колӧ сетны поршеньлы ӧти тыртӧм ход (турунтӧг).
Механическӧй прессӧн Наркомснаб инструкция кузьта колӧ прессуйтны 10 часа уджалан лунӧн этша вылӧ 100 центнер турун, кык вӧлӧн уджалан коннӧй прессӧн — этша вылӧ 60–75 центнер, ручнӧй прессӧн — этша вылӧ 35–45 центнер.
Прессуйтігӧн колӧ видзӧдны, медым бур турункӧд ӧтлаын эз веськав прессӧ уль, либӧ омӧль качествоа турун: эжӧр да мукӧд пӧлӧс сёйтӧм, ядовитӧй да вреднӧй турунъяс, буса да бакшасьӧм турунъяс, сідзжӧ зорӧд пыдӧс, вылыс да зорӧд бок. Ёгысь да посни чирйысь турун весалӧм вылӧ рекомендуйтсьӧ вӧчны механическӧй турун пыркӧдан да лӧсьӧдны сійӧс сідзи, медым пыркӧдӧ, кор туруныс локтӧ мыччалан пызан вылӧ.
Машинаяс дӧзьӧритӧм
Моторнӧй прессъяслысь двигатель колӧ лэдзны магнето вспышкаӧн, а не карбюратор шонтӧмӧн.
Пресс колӧ видзны бура да сӧстӧма; оз позь лэдзны турун чир чукӧртӧм прессуйтан камера бокъясын да кыскан брус кӧрӧбкаын, сідзжӧ пресс мышкын да улысас (кӧні дзир йылӧ йитӧмыс). Медым прессъяс эз жугавлыны колӧ лун чӧжӧн этша вылӧ кыкысь весавлыны прессӧ турун чирйысь. Турун чир колӧ чукӧртны да тэчны бокӧ, ӧтчукӧрӧ.
Прессъясӧн да принадлежносьтъяснас колӧ вӧдитчыны бура, дӧзьӧритӧмӧн: некор оз ков пуксьыны водилӧ вылӧ, оз ков лэдзны тюкуйтчан пӧвъяс пуктавны кутӧд пыдди пресс кыпӧдалігӧн да сідзи водзӧ.
Удж помасьӧм бӧрын болтъяс колӧ дзикӧдз личӧдны да турунсӧ йӧткавны прессьыс. Та могысь юклан пӧв колӧ сувтӧдлыны дорыш вылас.
Вой кежлӧ пресс да мотор колӧ вевттьыны брезентӧн либӧ турунӧн.
Пресс колӧ лун кежлӧ этша вылӧ нёльысь ӧкуратнӧя мавтны олеонафтӧн быд местаті, кытъясті индалас монтёр. Привод рычаглысь дорожка, сідзжӧ кӧлесаяс (пресс новлӧдлігӧн) колӧ мавтны телега мавтан мазьӧн.
Ёнджыка мавталӧй выйӧн либӧ госӧн став подшипникъяссӧ, механизмлысь вӧран часьтъяссӧ да роликъяссӧ. — Тайӧ зэв колана. Некор оз ков лэдзны вал вылын, ступица вылын да маховик вылын сімӧминъяс, а колӧ тырмымӧн ёна мавтны.
Кӧдзыд дырйи мавтчан маслӧ ёна сукмӧ. Сы пытшкӧ неуна карасин содтӧмӧн сійӧ вермыны кутас кокниа виявны (визувтны) подшипникъяс вылӧ.
Медым пресс оз вывті ӧдйӧн киссьы да жугавлы, оз ков сійӧс уджӧдны лӧсьӧдӧм ӧд дорысь ӧдйӧнджык.
Двигатель йылысь
Некор эн сетӧй двигательлы вывті ыджыд нагрузка. Двигатель вермӧ бура уджавны сӧмын нормальнӧй нагрузкаӧн, буретша бергалӧмӧн, бура дӧзьӧритӧмӧн да лючки регулируйтӧмӧн. Нагрузка кӧ оз ло лишнӧй ыджыд, двигательлӧн производительносьт да нэмыс тӧдчымӧн ёна содас.
Двигатель дӧзьӧритӧмын зэв коланаторйӧн лоӧ — сылысь став уджалысь часьтъяссӧ зэв сӧстӧма да мавтасӧн видзӧм. Кор двигатель уджалӧ, сылысь став часьтъяссӧ мед вӧлі вӧсньыдика мавтӧма мича выйӧн, коді видзӧ часьтъяссӧ мӧда-мӧд бердас ёна зыртчӧмысь, да озджык лэдз киссьыны.
Вӧвъяс йылысь
Пунктын прӧст ветлысь вӧвъясӧс оз ков лэдзны турун чукӧръяс дінӧ да тюкъяс дінӧ. Вӧвъяс нетшкӧны, жугӧдлӧны тюкъяссӧ да вермас туруныс не судзсьыны.
КОЙМӦД ЧАСЬТ
ТУРУН КРАНИТӦМ ДА НУӦМ (КЫСКАЛӦМ)
І-ой ЮКӦД
ТУРУН КРАНИТӦМ ДА СКЛАДЪЯС ВӦЧӦМ
Турунлӧн чинӧм
Турун чинан нормаяс йылысь вопрос зэв сложнӧй да омӧля разработайтӧма. Турун зэв кокниа кыскӧ ас пытшкас влага да сы понда тшӧкыда вежлалӧ ассьыс сьӧктасӧ. Ёна косьтӧм турун чирйысьӧмӧн воштӧ сьӧктасӧ. Сыысь кындзи, сьӧкталӧн чинӧмыс уна помкаяс сайын. Медгырысь помкаясыс татшӧмӧсь:
а) кад, кор вӧлі турунсӧ прессуйтӧма да пуктӧма кранитны;
б) турунлӧн тип ботаническӧй состав кузя;
в) турунлӧн сорт (класснӧй, али некласснӧй);
г) видзанног (тупкӧса али восьса помещенньӧ да сідзи водзӧ);
д) прессуйтан ног (ручнӧй али механическӧй).
Кыдз общӧй правилӧ, тӧлын прессуйтӧм турун воштӧ ассьыс сьӧктасӧ 2–3 пӧв унджык, гожӧмын прессуйтӧм турун дорысь; киӧн прессуйтӧм турун ёнджыка кокнялӧ механическӧй прессовка дорысь.
Бобӧнянь турун ёнджыка воштӧ сьӧктасӧ мукӧд турун дорысь. Платформаяс да бортъяс вылын нуигӧн кокнялӧ ёнджыка, вагонъясын да мукӧдлаын дорысь. Россыпнӧй турун дерт ёнджыка жӧ кокнялӧ прессуйтӧм дорысь, торъя нин лёк условйӧясын видзигӧн.
Опыт вылысь босьтӧм тӧдмӧдъяс висьталӧны, мый ывла вылын видзигӧн турун мукӧддырйи вермӧ воштыны сьӧктасӧ да качествосӧ 40%-ӧдз, а 10–12% ӧдз воштӧм позьӧ лыддьыны шӧркоддьӧмӧн. Сідзкӧ, турун видзанінъяс стрӧитӧм кузя рӧскодъяс бура вешйӧны.
Кӧрт туй кузя нуигӧн турунлӧн да идзаслӧн чинӧм обычнӧя овлӧ 2% мында, а складын видзигӧн сійӧ вермӧ кайны 3-ӧдз, дай весиг 5%-ӧдз прессуйтӧм турун сьӧкта серти, коді муртса на петӧма машина улысь.
Вевт улын чукӧрын 12 тӧлысьӧдз турун видзигӧн сійӧ воштӧ сьӧктасӧ 4,0–7,5% мында.
Турун чинӧм йылысь вывті уна ногӧн висьталӧм понда СССР-са НКТоргӧн 1930 воын первойысь вӧлі разработайтӧма подробнӧйджык нормаяс нормальнӧй, класснӧй турун чинӧмлы.
Шоналысь уль турунлысь чинӧм арталӧм вылӧ, уна-ӧ сійӧ вермас чинны косьмӧм бӧрын да сідзи водзӧ, колӧ чукӧртлыны торъя комиссия.
| Сьӧкта чинӧм прӧчент лыдӧн | Россыпнӧй турун | Прессуйтӧм турун |
| Класснӧй турун ывла вылын видзигӧн: | ||
| а) гожӧмын | 1,5–2 | 1–1,5 |
| б) тӧлын | 0,5–2,5 | 0,5–2,0 |
| Турун видзанінъясын видзигӧн воддза нормаясысь этшаджык | 30 % вылӧ | 30 % вылӧ |
| Бӧрйӧдлӧмӧн турун прессуйтігӧн: | ||
| а) гожӧмын | 1,75–2,0 | - |
| б) тӧлын | 1,5–2,3 | - |
| Грузитігӧн (выгрузитігӧн) | 0,5 | 0,3 |
| Кыскалігӧн (нуигӧн): вӧлӧн (25 км) | 5,0–7,0 | 4,0 |
| Кыскалігӧн (нуигӧн): ва кузя (25 км) | 4,0 | 3,0 |
| Кыскалігӧн (нуигӧн): автомобильӧн (25 км) | 0,75 | 0,25 |
| Кыскалігӧн (нуигӧн): кӧрт туй кузя (25 км) | - | 3,0 |
Турун чинан нормаяс (видзигӧн, кыскалігӧн либӧ нуигӧн, этшаникӧн сеталігӧн либӧ вузалігӧн) Наркомснабӧн кадысь кадӧ выль пӧв видлавсьӧны да лӧсьӧдсьӧны став мукӧд пӧлӧс тӧваръяслы нормаяс лӧсьӧдлігӧн ӧтлаын. Сійӧ нормаяснас и колӧ туйдӧдчыны складъясын учёт вӧчигӧн да турун кокняммӧм весьтӧ чинтӧдъяс арталігӧн.
Ывла вылын кранитӧм
Мыйкӧ понда кӧ турун видзанін оз позь вӧчны, либӧ вӧчӧмсӧ нюжӧдӧма да лоӧ видзны турунсӧ ывла вылын вевттӧг, колӧ лӧсьӧдны сылы условйӧ.
Турун кӧ колӧ дыр видзны, позьӧ сійӧс тэчны, кузьмӧс пирамида кодь зорӧдӧ крутӧй сигӧрӧн да вевттьыны брезентъясӧн. Брезентъяссӧ колӧ крепитны торъя сюръяяс йылӧ. Тадзи тэчӧмӧн турун вермас куйлыны видз вылын (му вылын) воысь дырджык.
Уна турун недыр видзӧм вылӧ позьӧ тэчны гырысь зорӧдъясӧ-чукӧръясӧ (абу кӧ мукӧд пӧлӧс места).
Складъяс вӧчалігӧн да турун хранитігӧн колӧ туйдӧдчыны Наркомторгӧн да Наркомснабӧн лэдзӧм специальнӧй инструкцияӧн, кодӧс лоӧ дженьыдика сетӧма водзынджык. Сыкӧд ӧттшӧтш ми лыддям коланаӧн вайӧдны специальнӧй литератураысь босьтӧм мукӧд пӧлӧс тӧдмӧдъяс, кӧні эмӧсь бур индалӧмъяс.
Н. П. Кириченколӧн чукӧртӧма ыджыд материал турун зорӧдъяс (сёрӧмъяс) вӧчалӧм кузя: гырысь-ӧ найӧ колӧны, уна-ӧ турун тӧрӧ, кыдзи вевттьыны да сідзи водзӧ, сідз жӧ кыдзи видлавны да выль пӧв тэчны тшыкны заводитӧм турун. Босьтам сійӧ уджысь со кутшӧм практическӧй индӧдъяс:
Турун зорӧдлысь (сёрӧмлысь, штабельлысь, бунтлысь) ыджда практика лыддьӧ медбурӧн 21,3 метр кузьта, 6,4 метр пасьта да 6,3 метр судта, куим вентиляционнӧй канал вӧчӧмӧн. Та ыджда зорӧдыс бур сійӧн, мый зэв регыдӧн позьӧ вевттьыны ӧти брезентӧн (пасьтаногыс) кыкнан сигӧрсӧ, бура видзӧ зэр ва сулалӧмысь дай кокниа тӧлалӧ.
Татшӧм зорӧдлӧн объёмыс 602,5 куб. метр ыджда. Сэтчӧ тӧрӧ со мыйта турун:
вӧлӧн прессуйтӧм …. 870 центнер
киӧн прессуйтӧм …. 550 центнер
Зорӧдъяс костӧ 4,2 м пасьта коластъяс колялӧмӧн гектар нёльӧд юкӧн вылӧ (1/4 га) позьӧ тӧрӧдны 10 зорӧд, кытчӧясӧ тӧрас вӧлӧн прессуйтӧм турун 10 сюрс центнер либӧ киӧн прессуйтӧм турун — 6 сюрс центнер.
Зорӧд (сёрӧм) местаяс лӧсьӧдсьӧны тадзи: гожӧмын весалӧны турунысь, а тӧлын — лымйысь да йиясысь, сэсся весалӧны шобді либӧ ид идзас 0,5–0,7 метр кызта. Зорӧд, бокъясӧ кодйӧны канаваяс 49 см пасьта да 27 в судта, мусӧ сэтысь шыблалӧны зорӧдладорас да бура топӧдӧны (видз. серп.). Канаваяс колӧ вӧчавны ӧтарланьӧ пӧкатӧн ва визувтӧм вылӧ.
Ӧтпырйӧн кӧ вӧчсьӧ уна зорӧд, канаваяс пыдди кокньыдджык вӧчавны зорӧдъяс костӧ паськыд воргаяс кыкнанладор боксяньыс ньывкмӧдӧмӧн да шӧрсӧ гураналӧмӧн.
Гожӧмын прессуйтӧм турун сёрӧмӧ (зорӧдӧ) тэчигӧн колӧ соблюдайтны со кутшӧм правилӧяс:
а) первой рад тюкъяс тэчсьӧны дорвыв костӧдлытӧг, паськыдджык коластъяс сюявсьӧны;
б) мукӧд 6–7 радъясыс тэчсьӧны сёрӧм шӧрӧ кузяланогыс 35–45 см паста канал кольӧмӧн (дорысь дорӧ);
в) сёрӧм шӧрвыйӧ вомӧнногыс кольсьӧны куим отдушина (тыртӧминъяс), сёрӧм бокъяссянь 6,6 метр сайӧ да мӧда-мӧд дінсьыс сы мындаӧн жӧ костӧдлӧмӧн;
г) тюкъяс тэчсьӧны мӧда-мӧд вылас падвежӧн, кыдз позьӧ веськыдджыка (горизонтальнӧя), ортсысяньыс шыльыда, а пытшкас чунь тӧриг кымын коластъяс колялӧмӧн (вентиляция вылӧ);
д) турун сёрӧмлӧн вылысыс вӧчсьӧ стена моз, веськыда;
е) сёрӧм вылыс йывдыссьӧ поскӧн-поскӧн тюкъяс тэчӧмӧн. Медым йывдӧмыс артмас лӧсьыда, зорӧд помӧ шӧрвыяс сувтӧдсьӧ потш да потш йывсяньыс нюжӧдсьӧ сёрӧм пельпомъясӧ гез, код серти колӧ вӧчны сигӧрсӧ (йывдӧмсӧ);
ж) киӧн прессуйтӧм тюкъяс небыдджыкӧсь да абуджык шыльыдӧсь, сы понда сэтшӧм тюкъясысь тэчӧм сёрӧмын вылынджык индӧм кузялаа канал (п. б) оз вӧчсьы, а кольсӧ сӧмын 45×45 см пасьта нёльпельӧса тыртӧмин. Сёрӧм вомӧнногыс кольсьӧны 3 канал, кодъяс кольӧны 35–45 см пасьта, а судтанас медулыс радсяньыс медвылыс радӧдзыс. Сёрӧм пельӧсъяс крепиталӧны ньӧрйӧн.
Тӧлын прессуйтӧм турун тэчӧны неуна мӧд ногӧнджык: сёрӧмлӧн ыджда чинтыссьӧ 4×15×21 см-ӧдз, сэсся сэні вӧчсьӧны 1 кузялаа да 2 вомӧна каналъяс. Найӧ куимнаныс ӧтгырсяӧсь. Тюкъяс костӧ коластъяс кольӧдсьӧны неуна гырысьджыка.
Кӧтасьлӧм тюкъяс тэчлӧны первой 4 метр пасьта да 2 метр судта временнӧй сёрӧмъясӧ да вевттьӧны лёк поводдя дырйи брезентӧн. Косьмӧм бӧрын тюкъяс сёрӧмавлӧны выль пӧв вылынджык висьталӧм ногӧн. Ёна кӧтасьӧм тюкъяс (кытчӧ ваыс йиджӧма 10 см-ысь пыдӧджык) бурджыка тӧлӧдӧм могысь быд водса рад костӧ пуктавсьӧны пу стойкаяс.
Турун сёрӧмъяс вевттьӧны 7×8,5 метр пасьта брезентъясӧн. Сёрӧмлӧн кӧ судтаыс 2,8 метрысь джуджыдджык оз ло, зэв удобнӧ вевттьыны ӧти брезентӧн, кодлӧн пасьтаыс вермас видзны зэрысь (сёрӧм вылысь дорӧд кӧ ӧшӧдчас на 15–20 см кымын).
Брезент помӧ вӧчалӧм кольчаяс крепитавсьӧны сёрӧм бокса тюкъясӧ тувъявлӧм бедьяс бердӧ либӧ сёрӧм кок улӧ водтӧдӧм сьӧкыд потш бердӧ. Но татшӧм крепитӧмъяс оз вермыны кутны брезент тӧвзьӧдӧмысь весиг шӧркоддьӧм тӧлӧн. Та понда рекомендуйтсьӧ пуктавны сёрӧм вылӧ дор гӧгӧрыс да брезент ӧтлаасянінъясӧ 5 гоз стрӧпила потшъяс.
Сыысь кындзи, тайӧ потшъяс вылӧ вомӧнногыс пуктыссьӧ нӧшта кык рад потш да кузялаа потшъяскӧд вежӧн мунанінтіыс кӧртавсьӧны гезйӧн либӧ сутугаӧн.
Кык брезент ӧтлаасянінті колӧ найӧс вежӧнавны 1 метр пасьта.
Тӧлын дыр видзӧм вылӧ брезентӧн вевттьӧм абуджык надёжнӧй, идзасӧн вевттьӧм дорысь. Сы понда брезентъясӧн вевттьыны сӧмын ӧти вежон кежлӧ, кытчӧдз сёрӧмыс дзикӧдз оз пуксьы.
Сёрӧм пуксьӧм бӧрын заводитӧны сійӧс вевттьыны (тӧлын) сю да шобді идзасӧн. Вевттьыны колӧ татшӧм ногӧн:
1) нёль сигӧр дорӧ быд тшупӧдӧ тувъявсьӧ ӧти беддьӧн, кодъяс колӧны 0,7 метр кузьта; тайӧ бедьясыс крепыда кутӧны тӧлӧн вевт косялӧмысь. Сӧмын мед зэр ва оз лэччы бедьяс кузя турун тюкъясӧ, рекомендуйтсьӧ турун тюкъяс пыдди дор радас пуктавны идзас кольтаяс да кӧртавлыны найӧс тюк кӧртӧдъяс бердӧ либӧ сигӧр дорса вевтсӧ личкыны сьӧкыд потшъясӧн;
2) вевттьысьӧны обычнӧя витӧн, на пытшкысь кык рабочӧй лӧсьӧдлӧны идзассӧ — бӧрйӧдлӧны куранӧн да кӧртавлӧны пластӧ, кодлӧн кузьтаыс лоӧ 2,5 метр кымын; пасьтаыс 1,0 метр кымын да кызтаыс 0,5 метр кымын, кык рабочӧй босьтӧны тайӧ пластсӧ кольта мыччалан лэбын йылӧ (давальнича, рожна) да лэптӧны сёрӧм вылӧ, а витӧд рабочӧйыс, главнӧй вевттьысьысьыс, первой тыртӧ идзасӧн тшупӧдъяссӧ да сэсся вылас вольсалӧ бура кыз слӧй (0,5 метр кызтаӧдз), куранӧн мичаа шыльӧдӧмӧн (сыналӧмӧн);
3) идзас пукталӧм бӧрын сигӧр йылӧ пукталӧны кокньыдик потшъяс босьтлытӧм вылӧ; сідз жӧ босьтлытӧм вылӧ пуктавсьӧны сьӧкыд потшъяс сигӧр доръясӧ (сёрӧм помъясас), а кузялаа улыс дор пӧлӧныс пуктавсьӧны потшъяс бӧр босьтӧм вылӧ, — найӧс босьталӧны идзас пуксьӧм, топалӧм бӧрын, мед эськӧ эз кутны ва визувтӧмысь, коді вермас пырны турунӧ;
4) вевт бӧрся колӧ ёна наблюдайтны да лоӧны кӧ ёна вӧйӧминъяс (гуранъяс), колӧ найӧс выльысь тыртны идзасӧн важ вевт бердас кутышталӧмӧн.
21 м × 6,5 м × 5,5 м ыджда сёрӧм вевттьӧм вылӧ мунӧ 50 центнер кымын идзас.
Сорӧмъяс дӧзьӧритӧм татшӧм:
1) тӧлын вой кежлӧ да лунын пургаяс дырйи вентиляционнӧй каналъяс да тыртӧминъяс (отдушинаяс) тупкавсьӧны водзвыв лӧсьӧдӧм идзас кольтаясӧн;
2) сёрӧм вылысь лым колӧ весавны усьӧм бӧрас пырысьтӧм-пыр жӧ; весалӧны мусяньыс кузь зіб йылӧ садитӧм зыртан пӧвйӧн; весавны кӧ ковмас сёрӧм вылӧ кайӧмӧн, сэк кок улӧ колӧ пуктыны пӧвйысь вӧчӧм либӧ палича пос, а сытӧг ветлыны вевт вывті оз позь, мед вевтыс оз торксьы;
3) сёрӧмын кӧ заводитас туруныс шонавны, кодӧс позьӧ тӧдны ру кайӧм серти да идзас кӧтасьӧм серти, сэк пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ сійӧ местасӧ косявны пыдӧсӧдзыс тюкъяссӧ босьталӧмӧн, медым артмас 0,7 метр пасьта коридор;
4) сёрӧмысь турун нуалӧм бӧрын идзас вольӧссӧ колӧ бура куртны, медым местасӧ кыдз позьӧ ёнджыка косьтыны, сэсся вольӧсыс кӧ сісьмӧма, выльысь вольсавны сійӧ оз туй, медым пӧдӧм дукыс оз вудж свежӧй турунас.
Сарайясын да лэбувъясын турун видзӧм
Гырысь овмӧсъясын турун видзанінъяс юксьӧны нёль группа вылӧ:
1) телегаӧн каян джоджтӧм да бокса стенъястӧм сарай,
2) сэтшӧм жӧ сарай, но бокса стенъяса,
3) стенъястӧм, но телегаӧн каян джоджа сарай,
4) телегаӧн каян джоджа да стенъяса сарай.
Став татшӧм турун видзанінъясыс зэв гырысьӧсь да дона сувтӧны. Сы понда посниджык колхозъяслы да совхозъяслы найӧ оз туйны. Татшӧм колхозъясыс да совхозъясыс стрӧиталӧны негырысь да прӧстӧйджык турун видзанінъяс, кодъяс ёнджыкасӧ торъялӧны мӧда-мӧд дінсьыс не ортсыса виднас, а ыджданас да материалнас, мыйысь стрӧитӧма.
Найӧс позьӧ торйӧдны татшӧм кык группа вылӧ:
І. Лэбувъяс (навесъяс):
1) кык боксянь стенкаяса, дранеч вевта пу лэбув,
2) черепицаӧн вевттьӧм сэтшӧм жӧ лэбув.
3) кӧрт вевта сэтшӧм жӧ лэбув.
ІІ. Сарайяс:
1) нёльнан боксянь тупкӧса, дранеч вевта пу сарай,
2) черепицаӧн вевттьӧм сэтшӧм жӧ сарай,
3) кӧрт вевта сэтшӧм жӧ сарай.
Став лыддьӧдлӧм турун видзанінъяс ӧткодь сямаӧсь, нёль пельӧсаӧсь, кык боклань сигӧраӧсь. Ыдждаыс ёнджыка овлӧ 7,1 м пасьта да 28,4 м кузьта, судтаыс 1,8-сянь 3,5 метрӧдз; кыкнан помас вӧчӧма вӧлӧн пыран воротаяс. Мукӧддырйи вӧчӧны нӧшта машина видзанінъяс (купол кодь гӧгрӧс помещенньӧ), сідзжӧ содтӧд лэбувъяс (сарай бокӧ).
Турун видзанін стрӧитӧмлӧн дон артавсьӧ со кутшӧм ногӧн ^Водзынджык вайӧдӧм сметаяс оз позь лыддьыны урочнӧй положенньӧ серти лӧсьӧдӧм обычнӧй сметаясӧн, а босьтӧма турун видзанінъяс кӧзяйственнӧй способӧн стрӧитӧм кузя материалъясысь./^:
Полусарай (лэбув) стрӧитӧм вылӧ смета
(Помещенньӧлӧн кузьта — 28,4 м, судта — 2,8 м, вевттьыны кортӧн, тӧрас вӧлӧн прессуйтӧм турун 1000 центнерӧдз)
1. 26 гӧгрӧс кер …. 6,4 м кузьта, 20 см кызта
2. 32 гӧгрӧс кер …. 6,4 м кузьта, 17 см кызта
3. 20 гӧгрӧс кер …. 8,5 м кузьта, —
4. 2 гӧгрӧс кер …. 6,4 м кузьта, —
5. 5 гӧгрӧс кер …. 6,4 м кузьта, 15,5 см кызта
6. 4 гӧгрӧс кер …. 8,5 м кузьта, 15,5 см кызта
7. 200 тьӧс, дор босьтӧмӧн …. 6,4 м кузьта, 6,6 см кызта
8. 250 тьӧс, дор босьттӧг …. 4,2 м кузьта, 6,6 см кызта
9. Кӧрт тув 15 см кузьта …. 10 кг.
10. Кӧрт тув 12,8 см кузьта …. 4 кг.
11. Кӧрт тув 7,6 см кузьта …. 18 кг.
12. Вевттьысян кӧрт (3,7 кг сьӧкта листъяс) …. 2539 кг.
13. Пуӧм вый (олифа) — 16 кг. да голланд. сажа — 4 кг.
14. Вевттьысян да краситчан уджъяс.
15. Плӧтничнӧй уджъяс.
16. Стрӧитчан материал да мукӧдтор кыскалӧм (вайӧм).
Ыджыд сарай стрӧитӧм вылӧ (28,4×14,4×3,5 метр ыдждаӧс, машиннӧй отделенньӧсӧ шӧрас лӧсьӧдӧмӧн) колӧны со мыйта материалъяс:
1. 4,2 м кузьта 26,6 см кызта сюръяяс …. 16 шт.
2. 2,8 м кузьта 217,7 см кызта сюръяяс …. 26 шт.
3. 4,9 м кузьта 217,7 см кызта стрӧпилӧяс …. 14 шт.
4. 7,8 м кузьта 222,2 см кызта кладьяс …. 7 шт.
5. 2,1 см кызта тьӧсъяс либӧ гӧрбушъяс …. 200 шт.
6. 8,5 м кузьта 13,3 см кызта развалъяс …. 200 шт.
7. 8,0 м кузьта 22,2 см кызта керъяс пытшкӧс крепиталӧм вылӧ …. 7 шт.
8. Ворота вӧчан тьӧсъяс …. 50 шт.
9. Кӧрт листъяс …. 580 шт.
Татшӧм сарай стрӧитӧм сувтас 3500 шайтӧ.
Турун видзанін стрӧитӧмлысь дон арталӧм вылӧ колӧ вӧр материаллысь кузьтасӧ да кызтасӧ вуджӧдны кубометръяс вылӧ да сэсся вӧлисти вӧр складса прейскурант кузя определитны стрӧитан донсӧ.
Совхозцентрлӧн сарай
Колхозъяслы да совхозъяслы, кодъяслы оз ковны гырысь турун видзанінъяс, лӧсялӧ прӧстӧйджык турун видзанін, кодӧс проектируйтӧма 1930 воын Совхозцентрлӧн проектировочнӧй бюро джынвыйӧ тупкӧса, американскӧй лэбувъяс вылысь. Сарайлӧн кузьта — 28 м, пасьта — 11,5 м, судта — 10,5 м. Сэтчӧ тӧрӧ прессуйтӧм турун — 170 тонна. Сарай вӧчсьӧ дӧскаясысь, торъя фермаясӧ тувъялӧмӧн. Фермаяссӧ крепиталӧны кӧрт свезьясӧн. Вевтлӧн гладь сигӧръяс — толевӧй (картонысь), а крутӧй сигӧръяс — гонтовӧй (посни пӧвъясысь). Сарай бокъяс тупкалӧма (эжӧма) дӧскаясӧн судта джынйӧдзыс. Турун сюйӧны вылыссяньыс, механическӧй способӧн — «гранферъясӧн».
Сарайӧ 8,25 м судта турун сюйӧмӧн сарай пытшкӧслӧн ыджда лоӧ 28 × 11,5 × 8,25 = 2656 куб. метр, стрӧйба места (площадь) — 322 кв. метр, валӧвӧй кубатура — 3220 метр.
Сарайлӧн сулалан дон став накладнӧй рӧскодъясӧн (Моск. обл. стр. контроль смета серти) — 3313 шайт
валӧвӧй кубатуралӧн 1 метр …. 1 ш. 03 ур.
стрӧйба месталӧн 1 метр …. 10 ш. 29 ур.
ӧти тонна вылӧ …. 19 ш. 49 ур.
Хлебоцентрлӧн лэбув
Гырысьджык колхозъяслы да совхозъяслы позьӧ рекомендуйтны Хлебоцентрӧн проектируйтӧм восьса лэбув, кытчӧ тӧрӧ 333 тонна россыпнӧй турун либӧ 833 тонна прессуйтӧм турун. Лэбувлӧн кузьта — 55 м, пасьта — 15,7 м, судта — 6,8 м. Пытшкӧслӧн кубатура — 4180 куб. метр. Лэбув вӧчсьӧ 6,4, 7,0 да 8,5 м кузьта пожӧм керъясысь, вевттьӧны тольӧн (картонӧн) либӧ кӧртӧн. Джодж — прӧстӧй идзас вольӧсысь да трамбуйтӧма, мед лоӧ вылынджык.
Лэбувлӧн сулалан дон 1929 вося смета кузя:
1. Уджалан вын вылӧ …. 1623 шайт.
2. Материалъяс …. 5535 шайт.
3. Материал вайӧм (кыскалӧм) …. 1730 шайт.
4. Содтӧд уджъяс …. 260 шайт.
5. Организационнӧй рӧскодъяс (6 %) …. 585 шайт.
6. Водзвыв тӧдтӧм рӧскодъяс (0,25 %) …. 24 шайт.
Ставыс …. 9757 шайт.
Толевӧй вевт сулалӧ:
1. Уджалан вын …. 760 шайт.
2. Материалъяс …. 3500 шайт.
Ставыс …. 4260 ш.
Кӧрт вевт сулалӧ:
1. Вевт ув вӧчӧм да уджалан вын …. 537 шайт.
2. Кӧрт …. 2731 шайт.
Ставыс …. 3268 ш.
Комилеслӧн лэбув
Комилес проект кузя лэбув стрӧитӧм вылӧ колӧ 96,0 кв. метр пасьта площадь. Лэбувлӧн кубатура лоӧ 336,0 куб. метр ыджда. Сэтчӧ кутас тӧрны 20 тонна турун.
Комилес проект кузя лэбув стрӧитӧм вылӧ смета лӧсьӧдӧма кӧзяйственнӧй способӧн вӧр заптӧмӧн.
Лэбув стрӧитӧм вылӧ колӧ:
1. Гӧгрӧс вӧр
22 см кызта — 5,77 куб. метр.
20 см кызта — 20,0 куб. метр.
18 см кызта — 6,43 куб. метр.
Ставыс . . . 32,2 к. м.
2. Уджалан вын:
му кодйысьяс 2,90 — 10 шайт дон
плӧтникъяс 34,10 — 126 шайт дон
вӧр лэдзысьяс 5,19 — 13 шайт дон
кыскасьысьяс 4,55 — 19 шайт дон
пилитчысьяс 25,0 — 110 шайт дон
рабочӧйяс 2,66 — 6 шайт дон
Ставыс …. 264 шайт дон
3. Содтӧд рӧскодъяс . . . 94 шайт
Ставнас сувтас 358 шайт.
Тупкӧса турун видзанінъяс стрӧитігӧн торъя вниманньӧ колӧ пуктыны вентиляция да джодж вӧчӧм вылӧ: медым турун оз тшык, колӧ сійӧс дугдывтӧг тӧлӧдны. Турун тӧлӧдӧм вылӧ медся ёна вӧчавлӧны задвижкаяс либӧ воссян ӧшиньяс, отдушинаяс, вышка ӧшиньяс да сідзи водзӧ.
Джодж колӧ вольсавны мусянь 0,5–0,7 метр вылнаӧ, медым улысӧдыс кутас ветлыны тӧв.
Сарайӧ либӧ лэбулӧ турун тэчӧны ывла вывса сёрӧмъясӧ моз жӧ, сӧмын мед тюкъясыс оз топыда инмыны стенъяс бердас.
Турун видзан основнӧй правилӧяс
Зэрысь да лымйысь турун видзӧм — вывті коланатор. Сы понда ми тані дженьыдика висьталам мӧд пӧв, мый вӧлі вылынджык висьталӧма нин.
Колӧ наблюдайтны, медым прессуйттӧдз турун эз кӧтасьлы зэрӧн. Пресс дорӧ ӧтпырйӧн вайӧм уна турун колӧ тэчны бура сыналӧм зорӧдӧ, а этшаджык турун колӧ идравны лэбулӧ, либӧ вевттьыны брезентъясӧн (вонъясӧн). Доддьын кӧтасьӧм турун зорӧдӧ тэчтӧдз либӧ прессуйтӧм водзвылын колӧ бура косьтыны.
Тӧвся кадын колӧ примитны став мераяс, медым турун оз лымйӧссьы. Турун зорӧд джынъялігӧн колӧ сійӧс бура весавны лымйысь да кыскыны ӧтпырйӧ уна вӧлӧн. Турун додь сыналігӧн некутшӧма оз ков чукӧртны сыналӧм турунсӧ лым сорӧн да тэчны додь вылӧ. Прессуйтчан пунктӧ вайӧм турун некутшӧма оз ков шыблавны кушинӧ чукӧръясӧ, либӧ лёдзьясӧ, турун колӧ идравны лэбулӧ, а абу кӧ лэбулыс — тэчны зорӧдӧ, бура сынавны да вевттьыны брезентӧн либӧ идзасӧн.
Прессуйтӧм бӧрын турун тюкъяс колӧ тэчны лэбулӧ утшъяс вылӧ (вольӧс вылӧ). Лэбулыс кӧ абу, тюкъяс тэчсьӧны штабельясӧ сюмӧдысь, потшъясысь да идзасысь вольсалӧм вольӧс вылӧ.
Вольӧс колӧ пуктыны бура кыза, медым дзикӧдз видзны турунсӧ мусянь ульсалӧмысь.
Штабельяс вӧчавсьӧны сувтса веськыд бокъясӧн да вевттьыссьӧны (жугавлытӧм) идзасӧн либӧ турунӧн, кодлӧн слӧйыс колӧ лоны 0,5-сянь 1,0 метр кызтаӧдз. Штабель вылын идзас либӧ турун вевт колӧ бура сынавны да топӧдны. Гожӧмын штабельяс рекомендуйтсьӧ вевттьыны россыпнӧй турунӧн. Бура кӧ сынавны, турун вевт ёнджыка видзӧ кӧтасьӧмысь, омӧля пуксьӧм идзас вевт дорысь. Та вылӧ позьӧ используйтны эжӧр турун.
Зэр ва бокӧ вештӧм могысь штабельяс гӧгӧр колӧ кодйыны канаваяс либӧ воргаяс. Штабельяс колӧ вӧчавны помногнас сыланьӧ, кодарсянь медся ёна овлӧ тӧв. Найӧс колӧ костӧдлыны мӧда-мӧд дінсьыс бокногыс 15 метрӧн, а помногыс — 10–15 метрӧн.
Складын турун бӧрся контроль кутӧм
Лёкногӧн прессуйтӧм либӧ зэрӧн, лымйӧн кӧтасьлӧм турун вочасӧн заводитӧ тшыкны да бӧрас оз кут туйны кӧрым вылӧ. Та понда турун видзигӧн медвойдӧр колӧ наблюдайтны, медым сійӧ оз тшык, а заводитас кӧ сісьмыны, примитны колана мераяс.
Турунлысь тшыкны заводитчӧм медводз да медъёна позьӧ тӧдны турун шоналӧм серти да температура (жар) кыптӧм серти. Температура кыптӧм тӧдмалӧны аслыспӧлӧс термометрӧн (градусникӧн), но позьӧ тӧдны сідз жӧ прӧстӧ киӧн видлалӧмӧн, либӧ ру кайӧм серти, идзас вевт кӧтасьӧм серти, сідз жӧ тюкъяс видлалӧмӧн (тшыкны заводитӧм тюкъяс штабельысь корсигӧн).
Сюрас кӧ подозрительнӧй тюк, тӧлын колӧ пыртны сійӧс керкаӧ да гӧгӧрбок бура видлавны. Тшыкны заводитчӧм позьӧ тӧдны со мыйяс серти:
1) тюклӧн улыс бокас мукӧддырйи тӧдчӧны лым слӧйяс, кодъяс веськалӧны пресс камераӧ туруныскӧд ӧтлаын да тшӧтш сюрӧны прессуйтны,
2) подозрительнӧй тюклӧн улыс бокыс век шыльыд, быттьӧкӧ куйлӧмла пуксьӧма,
3) подозрительнӧй тюклӧн бокъясыс абу пушыдӧсь, кыдз колӧ лоны кос турунлӧн, а топыдӧсь, туруныс кӧ васӧда да прессуйтӧма лым сорӧн,
4) уль тюк озджык вермы бӧр чеччыны. Шыбитны кӧ джоджӧ, кос тюк бӧр чеччыштӧ мач моз, а уль тюк водӧ места вылас пластӧн,
5) кос тюк вылын сутуга кӧртӧд оз личав, а уль тюк вылын личалӧ да сутуга местаас кольӧ сім туй,
6) тшыкӧм турунлӧн рӧмыс бурӧй да тюк вылын лоӧны пемыд печатъяс.
7) турунлысь ульсалӧм (вакӧт) позьӧ тӧдны сідз жӧ киӧн видлалӧмӧн. Сэсся сэтшӧм турунлӧн дукыс пырджык вежсьӧ: чӧскыд дук (аромат) сылӧн вошӧ, сы пыдди кутас кывны пӧдӧм дук.
А. Девель рекомендуйтӧ прессуйтӧм турунлысь бурлун тӧдмалан зэв практичнӧй способ.
Прессуйтӧм турун тюк сувтӧдсьӧ пом вылас сувтсӧн (городки моз) да шӧр сутуга кӧртӧд кузяыс пилитӧны тюксӧ пилаӧн 35–45 см пыднаӧдз.
Турунын кӧ вакӧтыс (влажносьт) 18%-ысь унджык, пила пырӧ сьӧкыда, сибдалӧмӧн. Кос да вакӧта турун позьӧ тӧдыштны сідз жӧ пила шы серти. Видлӧг пыдди позьӧ пилитлыны ӧтчыд первой кос тюк, сэсся уль тюк. Пила шылӧн торъялӧмыс пыр жӧ кутас тӧдчыны. Сыысь кындзи, пилипызь вылысь (чукӧртны кӧ сійӧс еджыд бумага лист вылӧ) позьӧ аддзыны турунлысь бакшасьӧм либӧ кутшӧмджык турунлӧн качествоыс.
Тюк пилитӧм бӧрын, пилитӧм джынъяссӧ колӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ паськӧдны. Сэк пилитӧм туйсьыс ставыс кутас зэв бура тыдавны: тӧдчӧ кӧтасьлӧм лёк да чирйысьӧм турун прессуйтӧм, а рӧм сертиыс позьӧ тӧдны, кор турунсӧ пуктӧма (ас кадын, водзджык либӧ сёрджык).
Колӧ кӧ, пилитӧм туйысь, вылыс слӧй шыбитӧм бӧрын, позьӧ босьтны 3–6,5 кг мында проба да бӧрйӧдлыны турун сикасъяс вылӧ.
Медым штабельын турун тшыкӧм водзӧ эз паськав, подозрительнӧй тюкъяс колӧ бӧрйыны, косявлыны да торйӧдны дзикӧдз тшыкӧминъяссӧ мукӧд дінсьыс; на пытшкысь тшыктӧм уль турун (вакӧта турун) косьтыссьӧ шонді водзын да выль пӧв прессуйтчыссьӧ.
Татшӧм переработка (тюк косявлӧм да выль пӧв прессуйтӧм) колӧ вӧчны сӧмын тулыс пуксьӧмсянь, а тӧлын бурджык сӧмын бӧрйӧдлыны (торйӧдны) кӧтасьлӧм да шоналысь тюкъяс да кольны сідзи бур поводдя пуксьытӧдз.
НКТорглӧн инструкция
СССР-са Наркомторгӧн 1930 воӧ август 14 лунӧ лэдзӧма торъя инструкция складъясын турун видзӧм кузя, кӧні гижалӧма тшӧтш, кыдзи примитны кранитӧм вылӧ турун, кыдзи кранитны россыпнӧй да прессуйтӧм турун да кыдзи сійӧс дӧзьӧритны.
Складъясӧ турун чукӧртӧмын медколан условйӧӧн лоӧ — турунсӧ качество серти сортъяс вылӧ торйӧдлӧмӧн тэчӧм, а ковмас кӧ — уна пӧлӧс турун партияяс торйӧдлыны тшӧтш ӧткодь типъяс вылӧ.
Складӧ колӧ примитавны да тэчны ӧтлаӧ сӧмын дзоньвидза да кос турун, а мукӧдсӧ тэчны торйӧн косьтӧм да бӧрйӧдлӧм вылӧ.
Тӧлын прессуйтӧм турун позьӧ бара видзны сӧмын регыдик да кӧдзыд дырйи.
Склад места колӧ бӧрйыны олан керкаяссянь 50 метрысь не матӧджык. 20–30 м коластъяс колӧ вӧчны складысь складӧ.
Пӧжаръясысь видзӧм могысь складъяс гӧгӧр рекомендуйтсьӧ вӧчавны видзан полосаяс (зонаяс) — гӧрны му эжсӧ 10–12 метр пасьта, зорӧдъяссянь 40 м сайӧд.
Россыпнӧй турун кранитӧм
Зорӧдлысь ыджда вӧчны сы серти, ёна-ӧ кос туруныс. Пасьта овлӧ 4 метрӧдз да судта — 6–6,5 метрӧдз. Вакӧта турун колӧ тэчны торйӧн, посниджык зорӧдъясӧ. Колӧ видзчысьны шонді лэччӧм бӧрын либӧ зэрӧм бӧрын турун косьтытӧг зорӧд тэчӧмысь.
Зорӧд гӧгӧр кодйыссьӧ канава этша вылӧ 0,2 м пасьта да 0,4–0,5 м судтаӧдз. Муыс шыблавсьӧ зорӧдладорас.
Прессуйтӧм турун кранитӧм
Штабель местаӧ вольсавсьӧ идзас, сюмӧд, пӧвъяс либӧ мукӧд пӧлӧс материал.
Идзас вольӧс топӧдтӧг вольсавсьӧ 50–70 см кызта. Вольӧс кӧ сюмӧдысь да потшъясысь, первой вольсавсьӧ сюмӧд рад, сэсся сы вылӧ пуктавсьӧны кык пӧвсӧн потшъяс. Сы бӧрын бара вольсавсьӧ сюмӧд рад да сы вылӧ идзас слӧй. Дзик потшъясысь вольӧс вольсавсьӧ кык радысь: ӧтиыс — кузяланогӧн, мӧдыс — вомӧнногӧн. Вольӧс боклы оз ков чургӧдчыны штабель улысь.
Штабельяслӧн гырся рекомендуйтсьӧ: пасьта — 5,5 м, кузьта — 15–21 м да 8 тюк судта, карниз вӧчан радсӧ да вевтсӧ лыддьытӧг.
Медулыс радӧ тюкъяс пуктавсьӧны неуна костӧдлӧмӧн, а мукӧд радъясыс — переменаӧн кузяланог да вомӧнног вентиляционнӧй ходъяс вӧчалӧмӧн. Кузялаа ходъяс вӧчавсьӧны чётнӧй радъясӧ, а вомӧна ходъяс — нечётнӧйӧ. Кузялаа ходъяслӧн пасьта — 0,25 метр гӧгӧр. Найӧ вӧчавсьӧны быд кык тюк косталӧм бӧрын.
Та ногӧн, штабельлӧн кӧ пасьтаыс 5½ метр, кузялаа ход вӧчсьӧ куим. Сы гырся жӧ вомӧна ходъяс вӧчавсьӧны быд куим тюк косталӧм бӧрын.
Штабельлӧн ӧкмысӧд радыс, коді шусьӧ «карнизнӧйӧн», тэчсьӧ костӧдлытӧг да тюклысь нёльӧд юкӧнсӧ стенасьыс ортсӧ чургӧдӧмӧн. Тадзӧн став вентиляционнӧй ходъясыс штабель вылысӧд тупкыссьӧны, шӧр ходъясыс кындзи, кодъяс петкӧдсьӧны карниз слӧй пыр да вевт пырыс ывлаӧдз (ортсӧдз).
Гожся прессуйтӧм турун тэчигӧн кузялаа да вомӧна вентиляционнӧй ходъяслӧн лыдыс чинтыссьӧ да обычнӧя вӧчсьӧ сӧмын ӧти кузялаа да ӧти вомӧна ходъяс.
Штабельлӧн вевт вӧчсьӧ крутӧйджыка (45 градусӧдз) 4 судта тюкъясысь, кодъясӧс тэчӧны поскӧн поскӧн. Медводдза да коймӧд радъясас вӧчӧны кузяла нога ӧти вентиляционнӧй ходӧн, кодъяс ӧтлаасьӧны вевт пыр нуӧдӧм сувтса ходкӧд (колодецкӧд).
Зэрысь да лымйысь видзӧм могысь вевт вылӧ вольсавсьӧ 0,5 метр кызтаӧдз идзас, коді сынавсьӧ куранӧн, а вылысас пуктавсьӧны поньӧдъяс либӧ брезентъяс, кодъясӧс мича поводдя дырйи колӧ босьтавлыны.
Штабель пыр да вевт пыр мунысь сувтса колодецъяс (трубаяс) тупкавсьӧны вылыссяньыс 2 сигӧра посньыдик вевтъясӧн, кодъясӧс ӧшйӧдӧны штабель вевтӧ сутшкалӧм 4 кок йылӧ (0,75 м кузьта ёсь бедьяс йылӧ).
Медым штабель лоас ёнджык, зурыдджык, сійӧс колӧ вӧчны веськыд формаӧн, а бокъяссӧ колӧ лэптыны стена моз веськыда. Ёнджык вылӧ жӧ штабельын кипаяс (тюкъяс) тэчсьӧны падвежӧн (мӧда-мӧдныслысь помъяссӧ тальччӧмӧн).
Киӧн прессуйтӧм турун кипаяс оз овлыны ӧткодь шыльыдӧсь, а лёкногаӧсьджык да оз ӧткодя пуксьыны. Сэсся найӧ нёль пельӧсаӧсь (квадратнӧйӧсь) да оз позь тэчны падвежӧн (переплётӧн). Сы понда ёнджык вылӧ пельӧс кипаяс колӧ мӧда-мӧд дінас крепитавны, костъясас сюмӧд пукталӧмӧн.
Прессуйтӧм турун штабельясӧ тэчигӧн колӧ:
а) кипаяс (тюкъяс) тэчны дорыш вылас,
б) штабельлысь ортсы стенаяссӧ тэчны топыда, костӧдлытӧг, а пытшкӧсас кипаяс костын колявны тӧвлы ветлӧм вылӧ 2 см. пасьта коласъяс;
в) не тэчны штабельӧ турун зэригӧн, лым тӧвзьысигӧн да сідзи водзӧ,
г) мыйкӧ понда кӧ штабель тэчӧм оз эшты, вой кежлӧ колӧ тупкывны сійӧс брезентӧн либӧ идзасӧн, медым оз кӧтась зэрӧн либӧ лымйӧн,
д) сюся видзӧдны, медым кипаяс вӧліны бурӧсь да не тэчны штабельӧ со кутшӧмъясӧс:
1) уна пӧлӧс рӧма турун кипаяс, кӧні туруныс оз вермы лоны ӧти сикас,
2) лым сорӧн да турун чир сорӧн прессуйтӧм кипаяс,
3) быд боксянь шылясьӧм кипаяс, кодъяслӧн вылысыс сылакодь; тайӧ висьталӧ, мый прессуйтігас туруныс вӧлӧма ульджык,
4) бакшасьӧм печатъяса (сӧкъяс шузигӧн кормӧминъяса) кипаяс,
5) тшыкӧм либӧ сісь дука кипаяс; тайӧ висьталӧ, мый туруныс сотчӧма (шузьӧма),
6) пӧсялӧм кипаяс, кодъяслӧн пӧсялӧмыс тӧдчӧ ки улын.
ІІ-ӧд ЮКӦД
ТУРУН КЫСКАЛӦМ (НУӦМ)
Кӧрт туй кузя нуӧм
Кӧрт туй кузя нуӧм сувтӧ турун заготовитӧм кузя став рӧскодъяс пытшкысь коймӧд юкӧныс кымын, турунсӧ кӧ лоӧ вайӧма иналан местаӧдзыс (вузаланінӧдзыс). Та понда зэв ыджыд значенньӧ эм грузитан техника бурмӧдӧм сайын: бур ногӧн грузитӧмӧн чинӧны накладнӧй рӧскодъяс, озджык ков повны туй вылын груз вошӧмысь, дай озджык чирйысь да кокняммы туруныс.
Восьса платформаяс вылӧ али тупкӧса вагонъясӧ бурджык грузитны турун? Та йылысь висьталӧны уна ногӧн. Экономитны кӧ сьӧм да чинтыны рӧскодъяс, бурджык нуны турун восьса платформаяс вылын, кытчӧ тӧрӧ туруныс унджык тупкӧса вагонӧ дорысь, но колӧ повны груз тшыкӧмысь, торъя нин абуӧсь кӧ брезентъяс. Озджык ков повны турун тшыкӧмысь тупкӧса вагонъясын. Та понда важӧн турун качество понда тӧждысьысь потребительяс ёнджыка нулісны турунсӧ тупкӧса вагонъясын.
Кыдзи бурджыка используйтны ӧнія формаа да ӧнія гырся тупкӧса вагонъяс — сылӧн значенньӧыс зэв ыджыд. Тайӧс бура разрешитӧм ёнджыкасӧ овлӧ кыктор сайын: тюкъяслы подходящӧй ыджда лӧсьӧдӧм сайын да грузитны кужӧм сайын.
Хлебоцентр тшӧктӧм кузя вӧлі вӧчалӧма пробнӧй погрузкаяс, кодъяс сетісны сідзжӧ некытчӧ туйтӧм результатъяс. Тупкӧса вагонъясӧ тӧрисны уна вылӧ 135–160 тюкӧн, либӧ 5–6 тоннаӧн. Платформаяс вылӧ тӧрисны уна вылӧ 270 тюкӧн, либӧ 11–12 тоннаӧн.
Тыдалӧ, тайӧ вопроссӧ колӧ зэв бура исследуйтны турун прессъяс унифицируйтан вопроскӧд йитӧмӧн.
А. Девель висьталӧм серти, войнаӧдз тупкӧса вагонӧ грузитан норма кайліс 220 тюкӧдз, либӧ 10 тоннаӧдз, а платформа вылӧ — 15–16 тоннаӧдз.
Кӧть кыдз, а турун новлӧдлӧны кыкнан ногыс: восьса платформаяс вылын и тупкӧса вагонъясын. Та понда колӧ тӧдмасьны тайӧ кыкнан ногыс грузитӧмкӧд.
Тані сетам ӧткодялан таблицаяс, уна-ӧ сувтӧ тупкӧса вагонъясын да восьса платформаяс вылын турун нуӧм. Донсӧ арталӧма уръясӧн ӧти километр нуӧмысь.
| Прессуйтан система | Тонна лыд | Турун нуан дон 16 кг-ысь (уръясӧн) | ||
| 100 км вылӧ | 300 км вылӧ | 500 км вылӧ | ||
| Ручнӧй | 3,7 | 7,7 | 13,4 | 17,0 |
| Коннӧй | 5,3 | 4,7 | 9,3 | 11,8 |
| Механическӧй | 6,5 | 3,4 | 7,6 | 9,6 |
| Грузитан норма | 6,6 | — | — | — |
| Прессуйтан система | Тонна лыд | Турун нуан дон 16 кг-ысь (уръясӧн) | |||
| 100 км вылӧ | 300 км вылӧ | 500 км вылӧ | 1000 км вылӧ | ||
| Ручнӧй | 8,2 | 4,3 | 8,4 | 10,3 | 16,5 |
| Коннӧй | 10,6 | 3,5 | 6,9 | 8,8 | 13,5 |
| Механическӧй | 13,0 | 3,3 | 6,8 | 8,7 | 13,4 |
| Грузитан норма | 10,0 | — | — | — | — |
Восьса платформаяс вылӧ грузитӧм
Кӧрт туй вывса инструкция серти — «Восьса вагонъясӧ тӧваръяс грузитӧм йылысь инструкция» серти, колӧ соблюдайтны платформаяс вылӧ турун грузитігӧн со кутшӧм общӧй правилӧяс:
1) Тюкъяс колӧ пуктавны мӧда-мӧд вылас падвежӧн: улыс рад тюкъяслысь мӧда-мӧд дінас инманінсӧ колӧ тупкавны вылыс радса тюкъяснас, ӧти рад тюкъяс пуктавсьӧны кузьтанас платформа кузяланогӧн, сы вылӧ мӧд рад — платформа вомӧнногӧн.
2) Тюк кӧрталан сутуга помъяс (гӧрӧдъяс) колӧ лӧсьӧдлыны тюк вылысладорас либӧ улысладорас. Медвылыс радлӧн сутуга помъяс колӧ лоны улысладорас, медым эз вермыны косявлыны брезент вевтсӧ.
3) Платформа вылӧ тюкъяс грузитны колӧны стойкаяс 8-сянь 12-ӧдз, кузьтаӧн 3,0 метр да кызтаӧн йыв орӧдӧмӧд 7–9 см. Стойкаяс оз ков вӧчны пипуысь да ньывпуысь.
4) Стойкаяс кӧртавлысьӧны платформа вомӧнногыс кыклаті: стойка шӧрӧд да вылысӧдыс. Грузитӧм помалӧм бӧрын турун кӧртавсьӧ вылыссяньыс платформа пӧперегӧн дай кузяланогыс креставсьӧ ӧти буферсянь мӧдӧ.
5) Стойкаяс да грузитӧм турун медъёнасӧ кӧртавлӧны сотӧм (небзьӧдӧм) сутугаӧн, кодлӧн кызтаыс колӧ лоны 4–5 мм, но позьӧ кӧртавлыны и 2 см кызта пенькӧвӧй гезъясӧн.
6) Кыдз стойкаяс крепитавны, сідзи и платформаяс кӧртавлыны колӧ кык пӧвста сутугаӧн (4 мм) сэтшӧм ногӧн, медым сутуга помъясыс воисны ӧтилаӧ. Паныда стойка гӧгӧр сутуга колӧ гартыштны кык пӧв.
7) Мукӧд кӧрт туйясыс требуйтӧны нӧшта судта ногыс куим пӧв крепитӧм. Брезентӧн вевттигӧн колӧ, медым кык брезент ӧтлаасянінті водзвывсаыс (поезд мунӧм серти) тальччис бӧрвывса брезентыслысь дорсӧ.
8) Платформа вылӧ турун лэптыссьӧ габарит серти (джуджыда-ӧ тӧрӧ кӧрт туй посъяс увті, кыті лоӧ мунны платформалы) да овлӧ обычнӧя 2,5 м судта.
Унджык турун грузитны вермӧм пресс система сайын да вагон гырся сайын. Сы понда габаритсӧ (кытчӧдз позьӧ медджуджыда грузитны) учитывайтӧмӧн, платформаяс вылӧ позьӧ грузитны уна ногӧн, унджык либӧ этшаджык.
Ӧкмыс рад судта позьӧ грузитны сӧмын Интернационал системаа коннӧй пресс улысь тюкъяс. Унджыкысьсӧ грузитлӧны 8 рад судта (кыдз «Интернационал» системаа механическӧй пресс улысь тюкъяс, сідзи и «Г. Саде» системаа ӧти да кык вӧлӧн уджалан прессъяс улысь тюкъяс да мук.).
Медым тӧрӧдны платформа вылӧ, мыйта вермӧ лэптыны, прессуйтӧм турун колӧ грузитны тадзи: «Интернационал» системаа коннӧй прессӧн прессуйтӧм турун — тыр 7 рад да 2 рад йывдӧмӧн (конусӧн); медвылыс радсӧ колӧ тэчны 4 тюкысь: куим тюк кузяланогӧн да ӧтикӧс вомӧнногыс; «Г. Саде» системаа коннӧй прессӧн да моторнӧй прессъясӧн прессуйтӧм турун — тыр 6 рад да 2 рад йывдӧмӧн; медвылыс рад колӧ тэчны клеткаӧн 3 тюкысь: кык тюк кузяланогӧн да ӧтикӧс вомӧнногӧн.
Сутугаӧн кӧртавлан ног эм уна пӧлӧс. Ӧні ёнджыкасӧ кӧртавлӧны крестӧн-крестӧн: буферъяссянь медвылыс (8-ӧд) радӧ лэптӧмӧн, а кӧкъямысӧд рад вылын бара креставсьӧ да кымынкӧ пӧв гартыштсьӧ грузитчан крукӧн. Кӧртавлӧм вылӧ сутуга мунӧ 40 кг-ӧдз, но позьӧ сійӧс чинтыны 32 кг-ӧдз, сувтӧдлӧма кӧ платформа помъясас (векни бокъясас) торъя стойкаяс.
И. П. Кариченко рекомендуйтӧ грузитны платформаяс вылӧ турун со кутшӧм ногӧн:
Турун сёрӧмсянь кӧ кӧрт туй дорӧдз 75 метрысь абу ылынджык, платформа вылӧ турун ваявсьӧ подӧн, куим мортӧн, а 75 метрысь кӧ ылынджык — тюкъяс кыскавсьӧны вӧлӧн ^Пунктъяссянь станцияӧ турун кыскалігӧн колӧ следитны, медым тюкъяс тэчисны доддьӧ дорыш вылас, сідзӧн озджык личавны тюкъясыс./^. Платформа вылӧ тюкъяс тэчтӧдз сувтӧдлысьӧны стойкаяс. Стойка помъясыс лӧсавсьӧны буретша сюян туй сертиыс, а личыдӧсь кӧ лоӧны, зэлӧдсьӧны тувъясӧн. Стойкалы оз ков чургӧдчыны платформа джодж вылыссянь 2,8 метрысь джуджыдджыка. Стойкалӧн кузьтаыс ставнас колӧ лоны 2,8 метр да кызтаыс 6,6 сантиметр, платформа кӧ вевттьыссьӧ брезентъясӧн, стойкалысь вылыс помсӧ колӧ гӧгрӧстыштны, медым ёсь дорышъясыс эз косявлыны брезентсӧ. Стойкаяс сувтӧдлысьӧны платформа бокъясӧ вӧчӧм туй лыд серти. Платформа дорӧ кӧрт тувъясӧн тувъявлыны содтӧд стойкаяс оз ков, — вӧчӧма кӧ платформа вылӧ 8 стойка туй, сійӧ тырмӧ нин. Гырысь платформаяс вылӧ помъясас сувтӧдлыны стойкаяс оз ков, но киӧн прессуйтӧм (ручнӧй прессовка) тюкъяс грузитігӧн, тюкъясыс кӧ личыдӧсь да лёкногаӧсь, татшӧм стойкаяссӧ сувтӧдлыны колӧ, медым тэчӧмыс эз вежнясь да тюкъясыс эз вошавны.
Стойкаяс позьӧ вӧчавны быдсяма пӧлӧс пуысь (пожӧм, коз, дуб, ясень, ловпу, бадь, вишня да мук.), нинпуысь да пипуысь кындзи; позьӧ пуктавны и не гӧгрӧс, а поткӧдлӧм (пилитӧм) пласта пуяс, сӧмын мед вылыс помыс 6,6 см-ысь вӧсниджык эз вӧв. Коннӧй прессовка тюкъяс 6 рад либӧ ручнӧй прессовка 4 рад пукталӧм бӧрын, колӧ быд стойка пара домавлыны вомӧнногыс 8-ӧд №-а сутугаӧн нёль пӧвстӧн, либӧ ёна нин этшапырысь кык пӧвстӧн. Стойка гӧгӧр сутугасӧ колӧ кымынкӧ пӧв гартыштны, медым лоас этша вылӧ нёль пӧвста.
Тайӧ кӧрталӧм бӧрын вылысас пуктавсьӧ сизимӧд рад коннӧй прессовка да витӧд рад ручнӧй прессовка тюкъяс; кӧкъямысӧд рад коннӧй да квайтӧд рад ручнӧй прессовка тэчсьӧ кык орчча тюкъясысь, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын. Та ногӧн платформа кузяланогыс лоӧны тшупӧдъяс. Тайӧ радлӧн тюкъясыс зэлӧдсьӧны буферъясӧ домалӧм кык пӧвста сутугаӧн. Медвылыс радыс (коннӧй прессовкалӧн ӧкмысӧд, ручнӧйлӧн — сизимӧд рад) тэчсьӧ ӧти орчча тюкъясысь да кӧртавсьӧ кык пӧвста сутугаӧн жӧ, коді мунӧ кык сутугаысь вӧчӧм треугольниксянь. Треугольниклӧн помъясыс домавсьӧны буферъяс бердӧ, а йылыс водӧ платформа борт шӧрсьыс неуна вылӧджык; кузялаа кӧртӧд вомӧн мунӧны пӧперега кӧртӧдъяс кольча лыд серти, кымынӧс вӧчӧма платформа бокӧ (6, 8, 10). Тайӧ кӧртӧдъясыс кык пӧвса сутугаысь жӧ.
9,2 метр кузьта да 2,8 метр пасьта платформа вылӧ грузитсьӧ шӧркоддьӧма 320–330 тюк (коннӧй прессовка), кодъяслӧн гырсяыс 90×45×40 сантиметр. Платформаын кӧ стойкаяс 6 гоз да кольчаяс 8 гоз, кӧртасян сутуга (№ 8) мунӧ:
6 гоз стойка кӧртавлӧм вылӧ 2 пӧвста сутугаӧн .... 93,5 метр — 8,9 кг
Вомӧна кӧртӧдъяс вылӧ 8 гоз кольчаӧн да кык пӧвста сутугаӧн .... 147,8 метр — 13,9 кг
Кузяла нога 3 кӧртӧд вылӧ кык пӧвста сутуга .... 109,1 метр — 10,6 кг
Кык буфернӧй треугольник вылӧ кык пӧвста сутуга .... 28,4 метр — 2,9 кг
Ставыс .... 78,8 метр — 36,3 кг
Ручнӧй прессовка турун грузитсьӧ сы ыджда жӧ платформа вылӧ 123–132 тюк (115×98×62 см гырся тюкъяс). 6 гоз стойкаӧн да 8 гоз кольчаясӧн мунӧ кӧртасьӧм вылӧ 8-ӧд №-а сутуга 36,3 кг гӧгӧр. Матӧдз нуӧм вылӧ турун грузитігӧн кӧртӧд позьӧ чинтыны 24 килограммӧдз.
3,5 миллиметр кызта сутуга кӧртӧд № 3 мунӧ: коннӧй прессовка тюкъяс грузитігӧн — 53 кг, а ручнӧй прессовка тюкъяс грузитігӧн — 61 кг.
Кӧрт туй вылын турун веситігӧн реквизит — стойкаяс, кӧртӧдъяс да мук. тор — ставнас пырӧ турунӧ. Сы понда турунлысь чистӧй вес арталӧм вылӧ колӧ шыбитны 300 кг реквизит вылӧ.
Турун грузитны колӧ заводитны воддза платформаяссяньыс. Грузитӧм водзвылын рекомендуйтсьӧ прӧверитны вагонлысь сьӧктасӧ.
Турун грузитӧм бӧрын платформаяс колӧ вевттьыны вылыссяньыс да бокъяссяньыс брезентъясӧн, а идзас вевт оз рекомендуйтчыссьы вӧчавны: опыт петкӧдліс сійӧс некытчӧ туйтӧмӧн.
Тупкӧса вагонӧ грузитӧм
Тупкӧса (вевта) вагонъясын турун нуны абуджык выгоднӧ платформаяс вылын дорысь, но лоӧ новлӧдлыны сійӧс и тупкӧса вагонъясын.
Тупкӧса вагонӧн пӧльзуйтчигӧн колӧ медвойдӧр убедитчыны, мед сійӧ вӧлі сӧстӧм, мед выльӧн эз вӧв нуӧма сэні ёна дука торъяс, кодъяслӧн колины вагон пытшкын туйясыс да лоӧ повны турун дук вежсьӧмысь.
Тюкъяс тэчигӧн колӧ зільны, медым тӧрӧдны кыдз позьӧ унджык тюкъяс. Унджык тюк тӧрӧдӧм медвойдӧр вагон ыджда сайын. Вагонлӧн ыджда овлӧ: кузьта — 6,4 м, пасьта — 2,75 м, судта — 2,22 м.
Война воясӧ мукӧддырйи позьліс грузитны, тюк гырся серти, 200–220 тюкӧдз. Ӧти кывйӧн кӧ шуны, вагонлысь кубатура бурджыка используйтӧмын решающӧй роль ворсӧ тюклӧн ыдждаыс да формаыс.
Война водзвывса инструкцияяс серти, кор позьӧ вӧлі грузитны медулыс радӧ 46 тюкӧдз, а став вагонӧ 220 тюкӧдз, улыс радсӧ тэчлісны 67-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм ногӧн.
Ӧнія практика татшӧм грузитӧмсӧ оз тӧд. Тюклӧн ыдждаыс фактически век овлӧ ыджыдджык теоретическӧй нормаяс серти. Сы понда фактически тӧрлӧ грузитны уна вылӧ сӧмын 166 тюкӧдз. Татшӧмъяс дырйи тюкъяс тэчсьӧны со кутшӧм ногӧн:
Тупкӧса вагонӧ 85×45×90 см гырся тюкъяс тэчан ног
Вагон помӧ стен бердас медводдза штабельлӧн 1 радыс тэчсьӧ 6 тюкысь, кодъяс пуктавсьӧны вагон кузяла ногӧн со кыдзи:
І рад. 1 2 3 4 5 6 Ставыс 6 тюк
Векни бок вылас. Пластӧн.
Тані вит тюк пуктӧма векни дор вылас (бок вылас), квайтӧдсӧ — пластӧн.
Та вылӧ 2-ӧд рад тэчсьӧ: ӧти тюк — пластӧн, вит тюк — векни бок вылас.
ІІ рад. І 2 3 4 5 6 Ставыс 6 тюк
Пластӧн. Векни бок вылас.
3-радын: Вит тюк — векни бок вылас, ӧти — пластӧн.
ІІІ рад 1 2 3 4 5 6 Ставыс 6 тюк
Векни бок вылас. Пластӧн.
Вевт улӧ 4 да 5-ӧд радъяс тэчсьӧны пластӧн. Первой колӧ пуктавны тюкъяссӧ кык бокас, сэсся медбӧрын сюйны шӧрас.
ІV да V радъяс 1 2 3 4 5 Ставыс 2 радын 10 тюк
Ставыс медводдза штабельын 28 тюк.
Та ногӧн жӧ да сы мында жӧ тэчсьӧ мӧд штабельӧ. Ставыс кык штабельын лоӧ 56 тюк.
Дзик та ногӧн жӧ тэчсьӧ кык штабель вагон мӧдар помас (56 тюк). Вагон кык помын ставыс лоӧ 112 тюк.
Вагон кыкнан помӧ (ӧдзӧссянь веськыдвыв да шуйгавыв) тюкъяс тэчсьӧны помногнас, вагон кузяланогӧн жӧ.
Вагон шӧрӧ тюкъяс грузитсьӧны татшӧм ногӧн: медводдза штабельӧ (пӧдса ӧдзӧс бердӧ) 1 да 3-ӧд радъясас тюкъяс тэчсьӧны помногнас ӧдзӧсланьӧ да пластӧн (паськыд бок вылас).
Вагон кузяла ног ортсы стенка:
І да ІІ радъяс 1 2 3 4 5 Ставыс 2 радын 10 тюк
Пластӧн
Вомӧннога медводдза штабельлӧн коймӧд, нёльӧд да витӧд радъясыс тэчсьӧны пластӧн жӧ, нёль тюкӧн радӧ.
ІІІ–V радъяс 1 2 3 4 Ставыс 3 радын 12 тюк
Пластӧн
Ставсӧ вит радӧ лоӧ тэчӧма 22 тюк.
Та ногӧн жӧ да та мында тюк жӧ тэчсьӧ мӧд вомӧна штабельӧ (ӧдзӧсланьӧ).
Пыран ӧдзӧс дорӧ кольӧм тыртӧм местаӧ тэчсьӧны тюкъяс пласт ногыс, кык кузьта (вагон кузяланогӧн) да вит судта. Ставсӧ татчӧ лоӧ пуктӧма 2 × 5 = 10 тюк.
Та ногӧн ставсӧ лоӧ грузитӧма ӧти вагонӧ 166 тюк.
Ва кузя турун нуӧм
Россыпнӧй турун неылӧдз нуигӧн унаысь пӧльзуйтчылӧны пуръясӧн (видзӧд серпас). Нинӧм и шуны, гырысь операцияяс дырйи да прессуйтӧмӧн пуръяс вылын турун нуны оз шогмы. Сэтшӧмъяс дырйи турун нуӧны баржаясӧн.
Шӧркоддьӧм баржаӧ, кодлӧн кузьтаыс 80 м да пасьтаыс 14 м, тӧрӧ грузитны рассыпнӧй турун 600 тоннаӧдз. Сідзжӧ унджык тӧрӧ и прессуйтӧм турун.
Баржаясӧн пӧльзуйтчигӧн медвойдӧр колӧ убедитчыны, мый сэтчӧдз сійӧ баржаын эз вӧв нуӧма ёна дука тӧваръяс: карасин да мукӧд сэтшӧм тор. Сідз жӧ колӧ видлавны сылысь шогмӧмсӧ, мед ва оз пыр да сідзи водзӧ. Баржа пыдӧсӧ (трюм) тюкъяс тэчӧм вылӧ колӧ вольсавны торъя джодж баржа пыдӧссянь 3/4 м вылаӧ, сэсся штабельяс тэчигӧн сідз жӧ кольсьӧ баржа боксянь 3/4 м пасьта коласт. Баржа пытшкӧ турун тэчсьӧ нёль штабельӧ, на костӧ ветлан коластъяс вӧчалӧмӧн. Сы бӧрын грузитӧны турун палуба вылӧ, тэчӧны вывлань векнялан штабельясӧ да вевттьӧны брезентъясӧн.
Баржалысь шогмӧм тӧдмалӧны пытшкас ва пырӧм серти. Баржалысь нырсӧ (шакша), кытчӧ биасьӧны, эжӧны тьӧскӧн, либӧ тупкӧны брезентӧн.
Берег дорӧ баржа матыстӧм бӧрын, вӧчалӧны тырмымӧн посъяс. 1,5 м пасьта да 20 м. кузьта пос вӧчӧм вылӧ колӧны материалъяс:
| 2 м кузьта 18 см кызта керъяс …. 5 шт. |
| 8 м кузьта 12 см кызта керъяс …. 10 шт. |
| 4 м кузьта 2 см кызта 18 см пасьта дӧскаяс …. 40 шт. |
| 10 м кузьта 2 см кызта 18 см пасьта гӧрбушъяс …. 10 шт. |
| 15 см кузьта кӧрттув …. 2 кг. |
160 тоннаысь унджык грузитігӧн турун тэчсьӧ кык чукӧрӧ (бунтӧ), кодъяслӧн судтаыс колӧ лоны 7–8 метр. Первой бунтыс тэчсьӧ сійӧ баржа джынъяс, кодыс матынджык берегсянь. Бунт тэчигӧн кольӧны костъяс: бортсянь да шакшасянь (баржа ныр тупкӧдсянь) — 3/5 м пасьта, кильсянь — 1/3 м пасьта да бӧжсянь (кормасянь) — 6–8 копань пасьта.
Баржаысь ва койӧм вылӧ турун чукӧръяс увті вӧчавсьӧны вомӧн ветлан туйяс (проходъяс), кодъяслӧн пасьтаыс колӧ лоны 2 м гӧгӧр да судтаыс 4 метрӧдз. Вылысас вольсалӧны майӧгъяс да тыртӧны турунӧн.
Ӧти барка бокысь турун ректӧм бӧрын бергӧдӧны береглань баржалысь мӧд боксӧ.
