ВОЙВЫЛЫН ГРАДВЫВ ПУКТАСЪЯС ВӦДИТӦМ
Воддза юкӧн
ПУКТАСЪЯС ВӦДИТӦМ
ПУКТАС УЛӦ МЕСТА БӦРЙӦМ
Паськыд Войвыв крайын ми аддзам не сӧмын климат вежласьӧм, но сідзжӧ зэв уна пӧлӧс мусин (почва). Тані вежласьӧны сёй, сёйӧд, лыа, лыа сора, трунда да изъя мусинъяс. Абу найӧ ставныс ӧтмоз коланаӧсь. Нинӧм артмытӧм нюрвыв муяскӧд орччӧн ми зурасям зэв бур муяс вылӧ, ёна быдтасъяс артмӧдан муяс вылӧ. Быд мусин колӧ тӧдны, донъявны да водзвыв тӧдмавны, мый сійӧ миянсянь корас да мый сетас сы пыдди. Сёйӧд мукӧд оз позь вӧдитчыны сідзи, кыдзи лыа, трунда либӧ известкаа мукӧд, — ставныс найӧ требуйтӧны дзик разнӧй пӧлӧс ногӧн уджалӧм, разнӧй вынсьӧданъяс да на вылын быдтасъяс оз жӧ ӧтмоз быдмыны. Тайӧторъясыс и став сьӧкыдлуныс войвывса быдтас вӧдитӧмын.
Вузӧс вылӧ пуктас вӧдитан овмӧсын бур мусинма места бӧрйӧм босьтӧ торъя ыджыд коланлун: кужтӧг бӧрйӧм площадь вылӧ ковмас гырысь рӧскодъяс, а бурджык пуктасъяс сэн дыр оз кутны бура быдмыны.
Кутшӧм жӧ мусин Войвыв крайын миян колӧ лыддьыны бурджыкӧн, ёнджыка пуктас быдтанаӧн? Тайӧн тӧдмасям водзын, а войдӧр сетам гӧгӧрвоны мусин йылысь.
Мусинмӧн (почваӧн) ми шуам вылысса му слӧй, кӧні паськалӧны вужъяс кӧдзтӧм да кӧдзӧм быдтасъяслӧн, кодъяс уна воӧн вежӧны мусин. Тайӧ слӧй улын куйлӧ грунт, либӧ вежсьытӧм чорыд му.
Муын, почваын, лоӧны медгырысь юкӧнъясӧн — лыа, сёй, сьӧд му (перегной), известка да неунаӧн уна пӧлӧс сов, кодъясӧн пӧткӧдчӧны быдтасъяс. Сы кындзи почваын век эм мыйкӧмында ва да сынӧд.
Лыаӧн ми шуам посньыдик минерала тусьяс, кодъяс ас кежас киссьӧны, оз вермыны ӧтлаасьны комӧкъясӧ. Пӧткӧдан тор лыаын абу, быдтасъяс сы вылын позьӧ быдтыны сӧмын ёна да тшӧкыда вынсьӧдӧмӧн. Татысь тыдалӧ, мый куш лыа почва вылын пуктасъяс вӧдитӧм оз ло выгӧднӧ.
Сёйӧн ми шуам посньыдик мусин юкӧнъяс, кодъяс ваын гудыртчӧны, дыр оз пуксьыны пыдӧсас да косьмигас корӧгъясьӧны. Почваын кӧ уна сёй, сэк сійӧ зэв топыд, сьӧкыда сетчӧ гӧрны. Быдтасъяс асланыс вужъясӧн оз вермыны пырны сёй муӧ да омӧля быдмӧны. Васӧд поводдяӧн татшӧм му вылын оз позь уджавны, уджалан кӧлуяд да кок бердад сибдӧ. Кос поводдяӧн почва из кодь лоӧ да ставыс потласьӧ.
Тайӧ бара жӧ петкӧдлӧ, мый сёй почва абу шогмана пуктасъяслы, кӧть пӧткӧдан торнас и озыр.
Перегнойӧн шусьӧ сьӧд му, коді лоӧма сісьмӧм быдтасъясысь, ёна сотчӧм куйӧдысь да трундаысь. Видлыны кӧ мусинсӧ пуктасув важ мулысь да выльджык мулысь, воддзаыс век лоӧ сьӧдджык. Сійӧ сы понда лоӧ, мый пуктасув йӧр ёнджыка куйӧдассьӧма да сэні унджык чукӧрмӧма сьӧд перегнойыс. Тайӧ перегнойыс зэв колана. Сійӧ ньӧжйӧникӧн вежсьӧ да ас пышсьыс сетӧ пӧткӧдан тор быдтасъяслы. Бур почваын перегной овлӧ дас прӧчент мында.
Известка унджыкӧн шоча сюрлывлӧ почва вылыс слӧйын. Сійӧ не сӧмын ачыс мунӧ быдтас пӧткӧдӧм вылӧ, но и отсалӧ сылы пӧткӧдчыны мукӧд торъясӧн. Известка судзсьытӧм тӧдчӧ век омӧлик урожай сетан почваын, коді вӧр улысь петӧма, да кутӧ еджыд да югыдруд рӧм. Татшӧм почваяс шусьӧны подзолистӧйӧн — пӧим рӧма му. (1-ой серпас) Еджыд слӧй вермӧ заводитчыны дзик му эжсяньыс либӧ неуна улісяньджык эжа слӧй мысти. Кызтанас оз ӧтмоз овлы — 4-сянь 20 сантиметрӧдз. Мукӧддырйи пӧим рӧма слӧйыс ёна торъялӧ вылысса да улысса му слӧйсьыс аслас югыд рӧмнас, а мукӧддырйи ӧдва тӧдчӧ торъялан визьыс.
Почваӧн тӧдмасьӧм мысти, ми вермам тӧдмавны, уна-ӧ сэні лыа, уна-ӧ сёй, а сы бӧрти шуны, ёна-ӧ бур почваыс. Пуктас улӧ индӧм йӧрысь босьтӧны 12 см судтаысь кымынкӧ местаысь почвасӧ сідз, мед ставыс чукӧрмас 400 г-ысь не этшаджык. Став босьтӧм мусӧ бура сорлалам, гырысь комӧкъяссӧ пу беддьӧн лязӧдалам, вӧсньыдика разӧдам кабала лист вылӧ да колям косьмыны пызан вылын.
Кор почва ки улын лоӧ кос, сэки ичӧтик вескиӧн веситны 10 грамм да пуктыны тшайнӧй стӧканӧ, сэсся кисьтны 250 куб. см ва да гудравны путорйӧн. Гудыртчӧм почва кутас торъявлыны аслас пӧлӧсъяс вылӧ. Лыа пыр жӧ заводитас лэччыны пыдӧсӧ, а сёй дыр сулалӧ ваын гудырӧн. Дас минут мысти васӧ видзчысьӧмӧн кисьтны, а пуксьӧм лыа вылас кольны 2 см судта. Выль пӧв кисьтны стӧканӧ важ местаӧдзыс да выльысь 10 минут мысти сэтысь ортсыӧ кисьтны. Тадзи вӧчам сэтчӧдз, кытчӧдз 10 минут сулӧдӧм бӧрын ваыс оз кут лоны дзик югыд. Сійӧ кутас индыны, мый сёй лыаысь дзикӧдз торъяліс. Стӧкан пыдӧсӧ кольӧм неуна ва сора лыасӧ кисьтам ичӧтик, водзвыв веситӧм дозйӧ да пуктам пачӧ ва косьмӧм вылӧ. Лыасӧ косьмӧм бӧрас веситам. Лыалӧн 10 грамм сьӧкта почва дорысь сьӧктаыс лоӧ этшаджык буретш сы мындаӧн, уна-ӧ веситӧ торъялӧм сёйыс. Сёйлысь сьӧктасӧ юкӧны дас пельӧ да лоӧм лыдпассӧ босьтӧны сёысь, — тӧдмалам кымын прӧчент сёй вӧлі миян почваын.
Ӧні ми вермам сетны нин видлалӧм почвалы, водзын вайӧдӧм таблича серти:
| Кутӧ сёй (прӧчентӧн): |
| Сёйӧд почва .... 30-сянь да вылӧджык. |
| Сир сёйӧд .... 23-сянь да 30-ӧдз. |
| Шӧркоддьӧм сёйӧд .... 18-сянь да 23-ӧдз. |
| Лыа лякӧд сёй .... 13-сянь да 18-ӧдз. |
| Лыа сора му .... 6-сянь да 13-ӧдз. |
| Лыа .... 0-сянь да 6-ӧдз. |
Медбур почваӧн Войвыв крайын колӧ лыддьыны сійӧс, кодлӧн эмӧсь водзын индӧм торъяс:
1. Вылыс слӧйыс сьӧд рӧма да поводнӧй кыз.
2. Шӧркоддьӧм сёй либӧ лыа лякӧд сёй.
3. 80–100 см пыднаын почваувса пӧрӧдаыс сідз жӧ сёйӧд (
4. Почваувса пӧрӧдаысь сюрӧ уна известняк либӧ известка, коді тӧдмавсьӧ пузьӧм да кокньыдика дзожгӧм серти, кисьтыштны кӧ сійӧс слаб солянӧй либӧ уксуснӧй кислотаӧн.
5. Пӧим рӧма слӧй абу кыз, абу ёна еджыд рӧма да оз ёна синмӧ шыбитчӧмӧн вуджӧ орччаса слӧяс.
6. Почва пытшкӧсса ваыс гу стена бокӧд рудзтӧ 1 метра судтаын.
7. Участок вылын абу вутшъяс да гуранъяс. Тайӧ колана торъясыс почвасьыс, дерт, шоча ӧтлаысь ӧти участок вылысь сюрлывлӧны. Гырысь овмӧс лӧсьӧдігӧн сійӧс век жӧ тӧд вылын колӧ кутны. Сир сёйӧд почваяс бурмӧдӧны лыаӧн. Лыасӧ петкӧдӧны 1 куб. метр мында 10 кв. метр площадь вылӧ, сідзжӧ уна куйӧд либӧ трунда петкӧдӧны да известка сюйӧны 6 тоннаӧдз гектар вылӧ. Кокньыд лыа почваяс бурмӧны сёйӧн либӧ тӧлалӧм трунда петкӧдӧмӧн. Тайӧ ӧтлаалӧ лыасӧ да урожайносьтсӧ содтӧ.
Вынсьӧданъяс петкӧдсьӧны частӧджык, но этшаджыкӧн, ӧд пӧткӧдан совъясыс кокньыда ванас лэччӧны улыс слӧяс, кытысь быдтасъяс оз вермыны судзӧдны асланыс вужъясӧн.
Войвыв крайын уналаын эм трунда почваяс. Улі местаясын, кӧні матын грунтӧвӧй ваыс, а вылісяньыс зэр ваыс оз исковт да дыр сулалӧ, быдтасъяслӧн колясъясыс оз вермыны сісьмыны. Татшӧм местаясын овмӧдчӧны ва любитысь быдтасъяс — эжӧръяс да нитшъяс. Быд во тайӧ быдтасъяс быдмӧны да кулӧны, а сісьмыныс оз удитны да воысь воӧ чукӧрмӧ торъя слӧй, кодысь и лоӧ трунда (торф). Трундаас пытшкас вермӧ кутны зэв уна ва да местаыс сэтшӧм ногӧн воысь воӧ нюрмӧ. Трунда слӧйыс кӧ кызтанас 1 метраысь абу унджык, сэтшӧм почва шуам джынвыя нюрвылӧн, а сыысь кӧ кызджык — нюрвылӧн.
Татшӧм нюрвыв трундаа местаяс пуктас улӧ лӧсьӧдігӧн колӧ тӧдмавны, кутшӧм минерала сорасъяс — кыдз лыа либӧ сёй, эмӧсь трунда пытшкын. Медсясӧ овлӧны сэк, кор местаыс ойдлывлӧ тувсов ваӧн. Трунда пытшкын поводнӧя кӧ эм лыа либӧ сёй, сэк участок лоӧ бур пуктасъяс вӧдитны. Туйны пондас участокыс сӧмын бурмӧдӧм бӧрын — восьса либӧ тупкӧса канаваясӧн косьтӧмӧн. Татшӧм уджъяс нуӧдӧм кузя индӧдъяс сетас гидротехник, коді видлалас местасӧ да индалас канава визьяссӧ. Водзӧ трундаа почваяс бурмӧдсьӧны лыа либӧ сёй петкӧдӧмӧн (сёй лоӧ бурджык, кыдз петкӧдлісны опытъяс Кардорса нюрвыв опытнӧй мулӧн) да изӧм известняк 6 тоннаӧдз гектар вылӧ сюйӧмӧн. Изӧм известняк позьӧ вежны кусӧдӧм известкаӧн 2 тонна мында гектар вылӧ. Мукӧддырйи плугӧн вундӧм трундасӧ косьтӧны ывла вылас да сотӧны. Лоӧм пӧимсӧ разӧдӧны участок пасьтаыс.
Пуктас улӧ места бӧрйигӧн, почваысь кындзи, миян Войвылын зэв колана артавны, кодарӧ участокыс пӧката. Медбурӧн пуктас вӧдитӧмын лоӧны лунвыв да рытыввыв пӧкатъяс. Войвыв пӧкатъясӧ век омӧльджыка шондіыс веськалӧ, а асыввыв пӧкатса быдтасъяс ёнджыка кынмавлӧны.
Пуктас йӧр мед эськӧ вӧлі войвывладорсянь тупкӧма стрӧйбаясӧн, заборъясӧн да пуясӧн, да восьса лунвывсянь. Быдтасъяслы шонді югӧр мед век инмӧ да мед оз торксьыны войвыв да асыв-войвыв тӧвъясысь. Войвывладорсянь кӧ нинӧмӧн оз тупкысьны, лӧсьӧдӧны нарошнӧ тупкӧс, топыда садитӧмӧн кымынкӧ пуяс либӧ кустарникъяс садитӧны.
ПУКТАСЪЯС УЛӦ ВЫЛЬ МЕСТА НЕБЗЬӦДӦМ
Пуктас улӧ кӧ босьтӧны выль участок, кодӧс войдӧр абу на гӧрлывлӧмаӧсь, да регыд кадӧн кӧсйӧны небзьӧдны пуктасъяс кӧдзӧм вылӧ, сэки став вынсӧ пуктӧны эжа бырӧдӧм вылӧ, мусинсӧ небзьӧдӧм вылӧ. Гӧрны бурджык заводитны арсянь, мед плугӧн лэптӧм эжа пластыс тӧвся морознас кынмалас да неуна небзьыштас.
Воддза гӧрӧм ног индӧны уна сикасӧс. Бурджыкӧн колӧ лыддьыны почва лэптӧм ног предплужника Сакковскӧй плугӧн (2-ӧд серпас). Сэтшӧм гӧрӧм шусьӧ культурнӧйӧн. Тайӧ позьӧ сӧмын джуджыд почва вылын. Почваыс гӧрсьӧ 16–20 см судта. Плуг грядиль бердас, йитӧм предплужник вундӧ эжасӧ лентаӧн 8–10 см кызта да шыбитӧ бӧрӧздаӧ, а бӧрын мунысь плуглӧн главнӧй корпусыс босьтӧ ещӧ 8–10 см судта да вевттьӧ водзвыв лэптӧм эжасӧ небыд, посни комӧка муӧн.
Татшӧм нога гӧрӧмӧн ӧдйӧ зэв эжаыс сісьмӧ. Арын кӧ водзджык гӧрны, а тулыснас участок косьмӧм бӧрас пинёвтны, сэки веськыда позьӧ шуны, мый юнь тӧлысь кежлӧ (капуста да галанка рӧсада пуктан кад кежлӧ) эжаыс тырмымӧн сісьмас. Мӧдысь вомӧна гӧрӧм бӧрын позьны нин кутас пуктыны артманаджык градвыв пуктасъяс. Абу кӧ сакковскӧй плуг, сэтшӧм жӧ бура позьӧ гӧрны кыкысь гӧрыштӧмӧн. Кык плуг лэдзӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс. Медводдза бӧрӧздаыс вӧчсьӧ ӧти местаӧдыс джуджыда кыкысь гӧрыштӧмӧн. Сэсся воддза плугъяс водзын гӧрыштӧмъясын вундӧ вӧсньыдик эжа слӧйсӧ да шыбитӧ воддза джуджыд, бӧрӧздаас, а мӧд плугыс сы бӧрся лэптӧ небыд мусӧ да тыртӧ эжа лентасӧ, пластсӧ.
Сьӧд эжа слӧйыс кӧ абу джуджыд да тӧдчӧ пӧим рӧма му, сэк татшӧм гӧрӧмысь колӧ ӧткажитчыны. Колӧ тӧд вылын кутны, гӧригӧн оз позь еджыд подзолистӧй слӧйсӧ лэптыны вывлань. Татшӧм почваяссӧ джудждӧдӧны ньӧжйӧникӧн, уна воӧн. Кутшӧм ногӧн — кутам сёрнитны водзынджык.
Ляпкыд почва вылын гӧрӧны прӧстӧ эжасӧ путкыльтӧмӧн. Кыдзи пластыс пукалӧ пинёвтӧм водзын да бӧрын — петкӧдлӧма 3-ӧд серпас вылын. Татшӧм нога гӧрӧм колӧ лыддьыны шогмытӧмӧн. Пластъяс сулалӧны дорйылас, ӧдйӧ косьмӧны да эжаыс зэв ньӧжйӧ сісьмӧ. Вомӧна гӧригӧн эжа лентаяс вундассьӧны кусӧкъяс вылӧ, туруннас вывлань бергӧдсьӧны да кыдз сюрӧ шыблавсьӧны участок пасьтаыс. Водзын ковмас уна удж пуктыны, мед пыркӧдны мусӧ эжаысь да турун вужъяссӧ куртны.
Ляпкыд почва вылын индӧм ногӧн уджалӧм позьӧ бурмӧдны, гӧрӧм водзвылын эжасӧ вундалӧмӧн. Удж мунӧ сэтшӧм ногӧн: арнас, кыдз позьӧ водзджык, участоксӧ небзьӧдӧны «рандаль» пиняӧн (4-ӧд серпас). Вылыссяньыс эжаыс вундассьӧ да лоӧ небыд му слӧй. Недель мысти гӧрӧны прӧстӧй плугйӧн 8–10 см судта.
Тадзик участок кольсьӧ тӧв кежлӧ. Водз тулысын, кыдзи сӧмын кутас позьны петны пашня вылӧ, участоксӧ став ногыс пиняйтӧны войдӧр «рандальӧн», сэсся «зиг-загӧн» (5-ӧд серпас). Пиняйтӧм бӧрын гӧрӧны вомӧнӧн воддза судтаыс жӧ. Плуг бӧрся лэдзӧны почва джудждӧдысьӧс (почвоуглубитель, 6-ӧд серпас). Водзӧ петкӧдсьӧ куйӧд 50–70 тонна мында гектар вылӧ, разӧдсьӧ да гӧрсьӧ кыдз позьӧ джуджыдджыка. Вылысас кӧ каяс сісьмытӧм эжа комӧкъяс, сэк найӧс коканъясӧн жугӧдлӧны, а кольӧм вужъяссӧ куртӧны.
Татшӧм ногӧн лӧсьӧдӧм участок вылын эжа дзикӧдз гӧрсьӧ (7-ӧд серпас), да медводдза воын жӧ позьӧ нин пуктыны картупель, галанка либӧ капуста. Капуста да галанкалы кӧ местаыс улын да васӧд, колӧ лӧсьӧдны градъяс либӧ гребеньяс. Картупель пуктавсьӧ веськыд визьясӧн шыльыд му вылас. Визьяс костӧ кольӧны 55 см пасьта кост. Пуктӧм картупельсӧ кокньыдика, джынвыяыс сюйӧны муас да бӧрас костъясӧдыс гӧрыштӧны окучникӧн, тыртӧны картупельсӧ. Картупель быдтӧмӧн почва регыда кадӧн небзьӧ мукӧд пӧлӧс, бурджык почва требуйтысь пуктасъяслы.
МУ УДЖАЛӦМ ВАЖ ГРАД ЙӦРЫН
Тані колӧ джуджыд арся гӧрӧм. Тайӧн почваыс тулысын да арын дасьтӧ тырмымӧн ва, бура кынмалӧ тӧлын да мынтӧдчӧ ёг турунысь да пуктас сёйысь гагъясысь, кодъяс тӧвйӧны му эжас. Тӧв кежлӧ кольсьӧ пинёвттӧг.
Ляпкыд войвыв почваяс вылын зэв коланаӧн лоӧ джудждӧдны вылыс сьӧд муыслысь (перегнойнӧй) слӧйсӧ. Уна пуктасъяслы торъя нин корнеплодъяслы, колӧ перегнойыс ёна. Гӧран слӧйын кӧ югыд- либӧ кельыдлӧз рӧма почва, джудждӧдны колӧ зэв ньӧжйӧ, видзчысьӧмӧн. Тайӧ слӧйсӧ оз ков ӧтпырйӧ лэптавны: улысса слӧйыс мусӧ ёна тшыкӧдӧ, дыр кежлӧ чинтӧ участоклысь урожайносьтсӧ. Гӧрӧмув слӧйсӧ колӧ кыпӧдны ньӧжйӧникӧн воысь воӧ. Тані вермас отсавны почвоуглубитель, коді небзьӧдӧ бӧрӧздасӧ плуг бӧрся. Овмӧсын кӧ почвоуглубитель абу, сійӧс позьӧ вежны гӧрйӧн либӧ окучникӧн, бордъяссӧ босьтӧмӧн. Кор улысса слӧйыс лоӧ босьтӧма сынӧд пырӧмӧн, вынсьӧданъясӧн да вужъясӧн, сійӧс лэптӧны вылӧ арся гӧрӧмӧн. Тулысын пуктас йӧр пинёвтӧны, сэсся петкӧдӧны куйӧд. Гӧрӧны арся гӧрӧм дорысь вылітіджык, куйӧд сюйӧны бӧрӧздаас.
Мед кызджык лои небыд муыс да быдтасъяс вужйӧ веськаліс шоныд сынӧд, да мед видзны найӧс улысса ваысь, войвылын пуктас улӧ лоӧ вӧчавны гребеньяс (окучникӧн гӧрыштӧм ӧти визя град) либӧ градъяс.
Гребеньяс (8-ӧд серпас) керӧны шнур визьӧд окучникӧн гӧрыштӧмӧн, медым лӧсьыдджык вӧлі кӧдзны, выль гребеньлысь йывсӧ шыльӧдыштӧны. Гребеньясӧн этшаджык удж, быдтасъяслы сэні шоныд, сӧмын уна колана му вошӧ радъяс костас. Сы понда татшӧм ногӧн пуктыны лоӧ выгӧднӧ сӧмын гырысь пуктасъяс.
Градъяс вӧчсьӧны зыръясӧн либӧ плугӧн. Ростовса огородникъяс вӧдитӧны аслыссикас ас вӧчӧм плуг. Сійӧ сідз вӧчӧма, мый джуджыда да паськыда босьтӧ мусӧ. Татшӧм плуглӧн шабалаыс (отвал) джуджыд да веськыд, грядильыс (тадз шусьӧ брус, код бердӧ йитчӧ став мукӧд юкӧныс плуглӧн) дженьыд, гӧгрӧс, кусыньтӧма веськыдвылас веськыд пельӧсӧн; шабала кузя муыс вылӧ кайӧ да усигас жугавлӧ посни комӧкъяс вылӧ да чорыда шыбитчӧ веськыдладорас воддза пласт вылӧ.
Чорыд сёйӧд почваяс вылысь корӧгъяссӧ жугӧдлӧны пиняӧн либӧ ки помысь. Град выліыс шыльӧдсьӧ кӧрт куранӧн, бӧрӧздаяс весавсьӧны окучникӧн, а град бокъяссӧ клопӧдӧны зырйӧн. Кымын местаыс улын да ва, сӧмын вылӧджык вӧчсьӧны градъяс да гребеньяс. Вылі кос местаясын уна пуктасъяс вермӧны бура удайтчыны градтӧг.
ГРАД МУ ВЫНСЬӦДАНЪЯС
Быдтас аслас вужъясӧн му пытшкысь босьтӧ ва, кодын эм неуна разнӧй пӧлӧс сов. Ваыс кайӧ за кузя да коръяс пырыс косьмӧ, а совъяс кольӧны быдтас пытшкын да лоӧны сылы сёянӧн. Совъяс пытшкысь кутшӧмъяскӧ век эмӧсь тырмымӧн почваын, а мукӧдъяс понда огородниклы век лоӧ тӧждысьны да судзсьытӧмсӧ тыртны вынсьӧданъяс сюйӧмӧн. Судзсьытӧмъясӧн лоӧны азот, фосфор да калий. Сотчана (
Сотчана вынсьӧданъяс оз сӧмын пӧткӧдан торъяс содтыны почваын, но и небзьӧдӧны сійӧс. Посни му комӧкъяс сэтысянь чорзьыштӧны, мый ради ваыс да сынӧдыс бурджыка пырӧ почваас. Му шоналӧджык, чукӧрмӧ перегной, коді лоӧ пӧткӧдан вын запасӧн.
Минерала вынсьӧданъяс тыртӧны сотчаналысь тырмытӧмсӧ, вынсьӧдӧны ӧдйӧ, дженьыда кадӧн вердӧны быдтасӧс да отсалӧны сылы бура паськавны. Войвылын ыджыд позьӧ урожай босьтны сэки, кор вынсьӧдан ӧтпырйӧ ӧтинас-мӧднас.
Куйӧд быдӧн тӧдӧны, сӧмын оз быдӧн тӧдны да нуӧдны сійӧн вӧдитчан правилӧяс. Тӧдана, мый выныс куйӧдлӧн содӧ, видзны кӧ сійӧс колана условйӧясын да торъя правилӧяс серти лӧсьӧдны почваӧ сюйигкежлӧ. Унджыкысь куйӧдсӧ петкӧдӧны да сюйӧны свежӧйӧн, сісьмытӧг. Тадзи позьӧ лэдзны ӧткымын пуктасъяслы миян крайса лунвыв юкӧнын, кӧн кузьджык, шоныдджык гожӧм, этшаджык ва почваын да куйӧд сэн сісьмӧ ӧдйӧджык. Крайын войвыв юкӧнас муын сісьмӧмыс мунӧ зэв ньӧжйӧ. Кӧсъям кӧ ми, мед быдтасъяс воддза гожӧмын жӧ босьтісны куйӧдлысь вынсӧ, сійӧс колӧ видзны аслысногӧн.
Сэк жӧ унджык пуктасъяс омӧля артмӧны свежӧй куйӧд вылын. Налӧн ёна паськалӧ коръясыс, а жеба быдмӧ колана вужйыс, а сідзжӧ быдтас сетӧ этша кӧйдыссӧ.
Куйӧд видзанін вӧчӧны кык пӧлӧсӧс — гу модаӧн либӧ мувевдорса чукӧр модаӧн.
Воддза ногыс скӧт карта бердӧ кодйысьӧ гу метрӧн-джынйӧн судта. Карталадорса стенмыс вӧчсьӧ веськыд, а мукӧдыс пӧлӧсӧн воддзаыслы. Медбур, гуыс кӧ шар четверть модаа (9-ӧд серпас). Веськыд стен бердас торйӧдсьӧ места юкмӧс модаӧн, коді оз тыртсьы куйӧдӧн, да сэтчӧ чукӧрмӧ визувтан куйӧд ваыс. Куйӧд гуас топӧдӧны да коръясӧкӧ киськалӧны юкмӧсса куйӧд ваӧн. Мӧд нога куйӧд видзанін вӧчсьӧ чукӧр моз. Му вылас вӧчсьӧ площадка цементысь либӧ сёйысь. Сысянь орчча кодйӧм юкмӧсӧ вӧчӧны пӧката жӧлӧб. Чукӧрӧ, площадка вылас, куйӧдсӧ сӧвтӧны, кыдзи чукӧрмас овмӧсын, кокньыдика топӧдӧны да шочиника киськалӧны юкмӧсса куйӧд ванас.
Куйӧд видзанінтӧг куйӧдсӧ карта вылысь шыблалӧны тӧвнас кыдзи сюрӧ. Кынмӧм радиыс оз сісьмы. Тулысын колӧ ёна тӧждысьны сійӧс пуктас улӧ лӧсьӧдӧм йылысь. Тулысын, лым сывны заводитчӧм бӧрас, кынмӧм куйӧд петкӧдӧны пуктас йӧрӧ да тэчӧны ӧти тшӧтшкӧс чукӧрӧ ӧти метра судта (10-ӧд серпас). Вылісяньыс чукӧр тупкысьӧ трундаӧн либӧ муӧн 8–10 см кызта. Тайӧ колӧ, мед куйӧдын кутны азот, коді вермӧ мыйкӧмында петны сынӧдӧ куйӧд сісьмигас. Абу кӧ лӧсьӧдӧм му либӧ трунда, позьӧ чукӧр вылас кисьтны суперфосфат, коді кутӧ азотсӧ. Чукӧр лӧсьӧдӧм бӧрын вылас кисьтӧны кымынкӧ ведра пуан ва. Тувсов шондіӧн да пуан ваӧн чукӧр заводитӧ шонавны, да кымынкӧ лун мысти пар кутас петны. Муӧ сюйигкежлӧ куйӧд шоналас, небзьыштас.
Бӧръя кадын Германияын ёна паськалі выль ног куйӧд лӧсьӧдӧмыс, Кранц метод серти. Тайӧс ёна колӧ паськӧдны пуктас вӧдитан овмӧсъяслы миян. Тайӧ быдӧнлы верманатор, оз ков гырысь рӧскодъяс. Немецкӧй опытнӧй станцияяс висьталӧм серти тайӧ куйӧдыс, прӧстӧй куйӧд дорысь, лэптӧ урожай мукӧддырйи 30–40 прӧчентӧдз. Вӧчсьӧ нарошнӧ куйӧд шузьӧданін (
Позьӧ видзны куйӧд татшӧм ногӧн торъя стрӧйба бродильник вылӧ лэптытӧг. Куйӧд лоӧ сэтшӧм жӧ, сӧмын доргӧгӧрӧдыс мыйкӧмында бакшасьыштӧ да мукӧддырйи зэръяс мешайтӧны ас пӧраын воӧм вылӧ. Татшӧм нога видзӧмнас, кыдз гижӧны германскӧй учёнӧйяс, азотыс вошӧ этшаджык, став ёг кӧйдыс кулӧ, урожай став быдтасъяслӧн содӧ да куйӧдыс почваӧ сюйны колӧ 30% мында этшаджык. Тайӧ куйӧдсӧ гектар вылӧ петкӧдӧны 20-сянь 50 тоннаӧдз.
Трунда (торф), кодӧн помтӧм озыр Войвыв край, сідзжӧ лоӧ зэв колана вынсьӧдан. Бурлун лоӧ сы серти, кутшӧм быдтасъясысь сійӧ лоӧма. Нитшка нюрвывса трунда лоӧ гӧльджык пӧткӧдан торъяснас туруна нюрвыв дорысь. Тайӧс петкӧдлӧ водзын вайӧдӧм таблича (прӧчентъясӧн):
| Трундаын | Азот | Фосфор | Калий | Известка |
| Нитшка .... | 0,15 | 0,05 | 0,1 | 0,02–0,3 |
| Туруна .... | 0,2 | 0,3–0,5 | 0,2 | 0,2–0,5 |
Ёна нин этша нитшка торфын фосфор, да калий-азот сідзжӧ этшаджык, но опытъяс петкӧдлісны, мый нитшка торфысь быдтасъяс кокньыдджыка босьтӧны сійӧс, торъя нин кокни лыа почва вылын.
Нюр вылысь либӧ видз вылысь босьтан уль торф оз туй вынсьӧдан вылӧ, сэн эм быдтасъяслы вреднӧй кислота. Воысь не этша сійӧс колӧ куйлӧдны чукӧрын, кыдз шуӧны, тӧлӧдны. Сійӧ каднас кыкысь-куимысь кышӧдны. Кислотаыс сэн вежсьӧ да, сэк сылӧн бурлуныс кыптӧ.
Медбур лоӧ, торфсӧ вольсавны кӧ скӧтнӧй картаын. Вольӧс вылӧ боссьӧ сісьмытӧм торф. Картупельлӧн урожай татшӧм куйӧд вылын шӧркоддьӧма вылынджык 20–25%, идзас вольӧса куйӧд дорысь. Тайӧс тӧдмалісны опытнӧй станцияяс кыкнан сикас куйӧдсӧ почва ӧтмында сюйӧмӧн.
Нюрвыв торф вундалан кад медбур — юнь да юль, кор нюр вылын этшаджык ваыс. Перйӧм торф чукӧртны места вылас да пыр жӧ кыскавны либӧ негырысь чукӧрӧн кольны тӧвся туйӧдз.
Позьӧ лӧсьӧдны торф вынсьӧдӧм вылӧ и картаӧ вольсавлытӧг, а веськыда пуктас йӧрын гырысь чукӧръясын, кодъяс шусьӧны компостнӧйӧн.
Компост лӧсьӧдӧны тадзи: торф содтӧны кык гырысь чукӧрӧ. Ӧтиас торф гудравсьӧ известкакӧд сэтшӧм ногӧн — 100 юкӧн уль торф вылӧ 5 юкӧн кусӧдтӧм известка, либӧ 10 юкӧн изӧм известняк. Мӧд чукӧрса торф сорлалӧны фосфоритӧн — 2,5 юкӧн мында 100 юкӧн уль торф вылӧ. Гожӧм заводитчигас кыкнан чукӧрыс ӧтлаавсьӧны ӧтиӧ. Ӧтлаасьлігас костъясас тэчӧны неуна куйӧд да, сюрӧ кӧ, пач пӧим сорӧн. Гожся кос пӧраӧн чукӧрсӧ киськалӧны ваӧн да кыкысь либӧ ӧтчыд зырйӧн гудралӧны, мед пытшкӧссьыс да пыдӧссьыс веськалісны ортсыас да выліас. Ар кежлӧ лоӧ зэв бур куйӧд, шогмана быд пуктас улӧ. Сюйсьӧ муӧ арсяньыс либӧ тулысын.
Нужник куйӧд вылӧ огородникъяс оз бура видзӧдны. Весигтӧ эм лӧжнӧй мӧвпалӧмъяс, мый тайӧ вынсьӧданысь пуктаслӧн кӧрыс тшыкӧ да вермас сюрны кутшӧмсюрӧ висьӧмъяс. Татшӧм видзӧдӧмъяслы, дерт, некутшӧм подув абу. Китайын, Японияын да Рытыввыв Европаын кар бердса огородникъяс пӧльзуйтчӧны сӧмын татшӧм вынсьӧданӧн да босьтӧны зэв бур пуктасъяс.
Нужник куйӧд — зэв ёна да ӧдйӧ вынсьӧдӧ мусӧ. Сійӧс сідзжӧ колӧ водзвыв лӧсьӧдны, мед ӧтмоз разӧдны участокъяс вылӧ. Войдӧр колӧ выль ног лӧсьӧдавны деревняса нужникъяс. Лёк дука гуяс пыдди лӧсьӧдны ящикъяс, кодӧс позьӧ кокньыда кыскыны да ректыны. Места вылас лӧсьӧдтӧдз ящик пыдӧсас сӧвтӧны кос му 15–20 см судта, торф либӧ соломорезкаӧн шырӧм идзас Водзӧ корсюрӧ тайӧ торъяснас жӧ киськавны ящиксӧ. Татшӧм видзӧмнас бырӧ лёк дукыс, оз вош колана пӧткӧдан торйыс быдтасъяслы, лӧсьыд кыскавны да разӧдны. Кизьӧр сора куйӧдсӧ нужникысь позьӧ ӧтлаавны торфкӧд компост чукӧрысь. Сыысь торфлӧн выныс содӧ.
Быдсяма шыбласъясысь вӧчӧм компост сідзжӧ лоӧ зэв бур вынсьӧданторйӧн. Колӧ лӧсьӧдны чорыд, топӧдӧм площадка кыдзи позьӧ матӧджык горт бердӧ, гож сайӧ. Плӧщадка вылӧ киськавсьӧ 20–25 см судта небыд кос му либӧ торф, да сэтчӧ шыблавсьӧ быдтор, мый вермӧ лоны вынсьӧданӧн: чышкӧм ёгъяс, пуктас шыбласъяс, лыяс да пемӧс шойяс, туйвывса куйӧд, нюйт прудйысь, нетшкӧм ёг турун, арся гылалӧм коръяс, корнеплодлӧн няйтӧссьӧм коръяс, пач пӧим, помӧяс, майтӧга ва да с. в. Чукӧрас быд 15–20 см мысти киськалӧны му либӧ торф, тадзӧн чукӧрсӧ лэптӧны 1 метр судтаӧдз, гожӧм чӧжыс кыкысь кымын гудралӧны зырйӧн да киськалӧны куйӧда ваӧн. Во мысти кымын чукӧрысь лоӧ ӧткодь сьӧд. Сэки позьӧ видзны вынсьӧдӧм вылӧ пуктасъяс улӧ. Сійӧс пуктӧны бурджык пуктасъяс улӧ. Разӧдӧны град пасьтаыс, либӧ быд пуктас улӧ неунаӧн тэчӧны, тайӧн этшаджык мунӧ татшӧм бур, дона вынсьӧданторйыс.
Минерала вынсьӧданторъяс пуктӧны асшӧр куйӧд пыдди либӧ содтӧд вылӧ вылынджык видлалӧм сотчана вынсьӧданъяс дінӧ. Быд пӧлӧс сов унджыкысьсӧ кутӧ ӧтитор, коді колӧ быдтасъяслы сёян вылӧ. Сувтлам куим пӧлӧс вынсьӧданъяс вылӧ: сернокислӧй аммоний, суперфосфат да калийнӧй соль вылӧ.
Сернокислӧй аммоний петӧ из шомысь. Сійӧ кутӧ 20% гӧгӧр азот. Тайӧ вынсьӧдан ёна бур капуста, корнеплод да картупель улӧ. Сюйны муас колӧ арсяньыс либӧ лун 15-ӧн водзджык пуктысьтӧдз да пинёвтны. Гектар вылӧ ковмӧ 1,5-сянь 2,5 центнерӧдз. Сійӧ участоксӧ вынсьӧдӧны кӧ пач пӧимӧн, тайӧ кык пӧлӧссӧ оз позь сорлавны. Коялӧм костас колӧ кольны 8–10 лун кымын да торйӧн и пинёвтны.
Суперфосфат вӧчсьӧ заводъяс вылын аслыссикас изйысь — фосфоритысь, коді сюрлывлӧ му пытшкын мукӧд местаас зэв паськыда. Изӧм фосфорит вермӧ лоны вынсьӧданӧн и заводын вӧчтӧг, сӧмын сэки омӧля сылӧ, ньӧжйӧ вынсӧ сетӧ да сы понда шоча пуктыссьӧ пуктасъяс улӧ. Торфа компост чукӧрын видзтӧг коявны да пинёвтны колӧ кӧдзӧм либӧ пуктӧм водзвылас. Гектар вылӧ мунӧ 2-сянь 4 центнерӧдз.
Калийнӧй соль медбура вынсӧ сетӧ лыа да торфа почва вылын. Петкӧдны сійӧс колӧ 1,5-сянь 2,5 центнерӧдз гектар вылӧ арсяньыс либӧ водз тулысын. Калийнӧй сольӧн вынсьӧдӧм почва вылын быдтасъяс омӧльджыка кынмӧны. Тайӧ вынсьӧдан судзсьытӧм дырйи позьӧ вежны пӧимӧн, кӧні калийнӧй соль кындзи неуна эм нӧшта и фосфор.
Кизьӧр вынсьӧданъяс лӧсьӧдсьӧны пуктасъяслы сэки, кор быдмӧмыс сувтӧ кӧдзыдъяс понда, либӧ кор участок абу вына да быдтасъяс зэв ньӧжйӧ быдмӧны. Лӧсьӧдсьӧны тайӧ вынсьӧданъяс мӧс да лэбачьяс сітысь, либӧ минерала вынсьӧданъясысь ва пытшкын сывдӧмӧн. Чипан да гулю сіт лоӧ зэв бур вынсьӧданӧн; овмӧсын сійӧ овлӧ этша, да сы понда выгӧднӧджык вӧчны сэсь кизьӧр вынсьӧдан.
Кизьӧр вынсьӧдан лӧсьӧдсьӧ сэтшӧм ногӧн: шыблас пельсаӧ сӧвтӧны мӧс да лэбачьяс сіт коймӧд юкӧн мындаыс да тыртӧны пельсасӧ ваӧн. Сійӧ сорӧссӧ жӧ ӧткымынысь гудравлыны, регыд сійӧ кутас шузьыны, вылысыс кутас гаддясьны.
Кык недель мысти вынсьӧдан лоӧ гӧтов. Ас кежлас киськавны ӧпаснӧ, верман сотны быдтасъяссӧ. Ӧти ведра гудыртас колӧ сорлавны вит ведра ваӧн. Киськавны быдтасъяс колӧ зэр бӧрын либӧ прӧстӧй ваӧн киськалӧм мысти. Минерала сольясӧс сывдӧм вылӧ босьтсьӧ 10 г сернокислӧй аммоний, 10 г калийнӧй соль да 15 г суперфосфат ӧти ведра ва вылӧ (12 литр). Кизьӧр вынсьӧданӧн киськалӧны медсясӧ сэтшӧм быдтасъяс, кодъясӧс войдӧр быдтӧны парникын. Киськавны заводитӧны, кор рӧсада мӧдӧдчас быдмыны да кымынкӧ выль кор паськалас, парникысь му вылӧ пуктӧм бӧрын.
Вынсьӧданторйыс кӧ овмӧсын этша, а пуктас уна, сэки рӧскодуйтны колӧ видзӧмӧнджык. Сы понда вынсьӧднысӧ колӧ быд быдтас торйӧн. Татшӧм ногӧн дерт мунӧ унджык уджыс, но вынсьӧданыс ковмас этшаджык, а урожайыс оз чин пасьталаӧн вынсьӧдӧм дорысь.
КӦЙДЫС ДА НАЙӦС ДАСЬТӦМ
Опытнӧй огородник мукӧддырйи веськыда аддзӧ кӧйдыслысь бурлунсӧ вылысса пасъяс сертиыс. Бур кӧйдыс шыльыд, югъялана, ки улын кӧдзыдкодь, абу пӧдӧм дука, кыв вылын свежӧй да сорӧс ёгтӧм. Вылыссянь видлалӧм бӧрын бурджык дерт чужтыны сійӧс.
Прӧстӧй ичӧтик тӧрелка вылӧ кисьтны ва да сы вылӧ пуктыны блюдечко. Блюдечко вылӧ пуктыны кык-куим пӧвста рузум. Помъясыс сылӧн ӧшйӧ тӧрелкаса ваас. Тайӧ рузум вылас пуктӧны 100 штука кӧйдыс да вевттьӧны кабалаӧн. Тӧрелкасӧ матыстам пач бердӧ, кӧні 15–17° шоныд. Татшӧм ногӧн чужтігӧн кӧйдыс оз кут косьмыны, рузум помъяснас кыскӧ васӧ тӧрелка вывсьыс. Быд лун кӧйдысъяс видлалӧны, чужӧм кӧйдыссӧ лыддьӧны да лыдсӧ гижӧны, а асьсӧ шыблалӧны. Тӧрелкаӧ ва колӧ содтывлыны. Видлалӧны 20 лун, сы бӧрын став чужӧм кӧйдыс лыдсӧ ӧтлаалӧны да тӧдмалӧны чужан прӧчентсӧ.
Кӧйдыс чужӧм вылӧ оз ӧтмында пӧраыс ков. Колӧ лыддьыны бур кӧйдысӧн, джынйыс кӧ сылӧн чужӧ татшӧм срокъясын: 3 лун мысти — брюква, капуста, редис, кушман, сёркни; 4 лун мысти — шпинат, цикорий; 5 лун мысти — ӧгурчи, анькытш, мангольд; 6 лун мысти — боби, лук, свеклӧ; 7–20 лун мысти — морков, петрушка, тыква, томат да укроп.
Кыдз ми аддзам, татшӧм нога чужтӧм вылӧ колӧ уна пӧра. А мукӧддырйи кӧйдыс лоӧ босьтӧма дзик кӧдзӧм водзвылас, да колӧ регыда кадӧн тӧдмавны сылысь качествосӧ. Наука важысянь нин корсис, кыдзи тӧдмавны регыда кадӧн кӧйдыс чужӧмсӧ. Ӧні тӧдмалӧны краскаа ваӧн. Кык-куим грамм анилинӧвӧй краска индиго, кармин гудралӧны литр ваӧ. Сё кӧйдыс тусь весалӧны кышсьыс да лэдзӧны сійӧ ва пытшкас кымынкӧ час кежлӧ. Тайӧ краскаыс йиджӧ сӧмын кулӧм кӧйдысъясӧ, кодъяс и краситчӧны. Мукӧд кӧйдысъяс оз краситчыны. Найӧс позьӧ лыддьыны ловъяясӧн, кодъяс вермӧны чужны. Ловъя кӧйдыссӧ лыддьӧмӧн тӧдмалӧны чужан прӧчентсӧ. Тӧдмалӧмыс нюжалӧ 5–6 час. Вернӧяджык тӧдмалӧм вылӧ колӧ босьтны кымынкӧ проба да на пытшкысь вӧчны шӧркоддьӧм вывод.
Кӧйдыслӧн сьӧктаыс вежласьӧ сорт сертиыс, кузя-ӧ видзӧма, ёна-ӧ васӧд, воӧма да с. в. Дерт, тайӧ вежласьӧмъясыс абу зэв гырысь. Зэв колана тӧдны кымын кӧйдыс тусь ӧшйӧ, шуам кӧть, ӧти граммын, мед тӧдмавны кымын быдтас да ыджыд-ӧ площадь ковмас пуктас йӧрын. Ӧти граммын лоӧ та мында кӧйдыс тусь:
| Боби .... 2 |
| Анькытш .... 4 |
| Тыква .... 7 |
| Ӧгуреч .... 40 |
| Мангольд .... 44 |
| Свеклӧ .... 75 |
| Скорцонер .... 95 |
| Редис .... 110 |
| Шпинат .... 120 |
| Редька .... 125 |
| Кольраби .... 250 |
| Лук .... 260 |
| Цветнӧй капуста .... 270 |
| Еджыд кӧчана капуста .... 280 |
| Томатъяс .... 290 |
| Гӧрд кӧчана капуста .... 350 |
| Морков .... 370 |
| Галан .... 370 |
| Сёркни .... 540 |
| Укроп .... 600 |
| Петрушка .... 600 |
| Цикорий .... 670 |
| Кӧчана салат .... 800 |
Косьтӧм. Кутшӧмсюрӧ пуктасъяс бурджыка артмӧны, кӧдзан кӧ не колян вося, а важ (кык да куим вося) кӧйдысъясӧн. Огородникъяс сійӧс зэв лӧсьыда тӧдӧны практикаысь, но ӧд сэтшӧм кӧйдысыс ньӧбигад оз век веськав, а овмӧсын вермас не лоны. Тані кузя видзӧм позьӧ вежны ёна да бура косьтӧмӧн. Кӧйдыс тыра мешӧксӧ ӧшӧдӧны 1–2 тӧлысь кежлӧ пач бердӧ, либӧ 10–12 час косьтӧны 40–45° шоныдын Цельсий градусник серти. Бура косьтӧм кӧйдыс ӧттшӧтш чужӧ, дырджык оз тшык, а быдтасъяс оз вывті корвыв мунны (капуста, корнеплодъяс).
Кӧйдыс кӧдзӧдавлӧмӧн ӧдйӧджык чужӧ. Тайӧс паськыда колӧ нуӧдны Войвылын сэтшӧм пуктасъяслы, кодъяс ньӧжйӧ чужӧны (лук, укроп, морков, петрушка) да шоныд радейтӧны (ӧгурчи, томат).
Кӧдзӧдӧм мунӧ кык ногӧн. Ӧти-кӧ, кӧйдыссӧ гудралӧны лыакӧд либӧ мукӧд, пуктӧны тасьтіӧ либӧ мешӧкӧ да тӧвнас кос, вылі местаӧ гуалӧны лым пытшкӧ. Тулысын, лым сывны заводитчӧм бӧрас, сійӧс пыртӧны пӧдвалӧ либӧ кӧбрӧгӧ да видзӧны сэні кӧдзтӧдзыс.
Мӧд ног вӧчӧны ярославскӧй огородникъяс. Налысь уджсӧ колӧ на прӧверитны опытӧн. Тулысын, кӧдзтӧдз тӧлысь войдӧр, чужтӧны кӧйдыссӧ да ныр тыдовтчӧм бӧрас найӧс гартӧны ва рузумӧ, сэсся пуктӧны тасьтіӧ да петкӧдӧны кӧдзтӧдзыс кӧбрӧгӧ. Воддза ногыс кӧдзӧдӧмнас тӧдмавсьӧ кутшӧма кӧйдысыс чужӧ, а мӧднас — вермӧ оз водзӧ быдмыны.
Кӧтӧдӧм. Куим-нёль лунӧн ныръясян кӧйдысъяс кӧдзӧны косӧн. Ньӧжйӧджык польдысь кыз кыша кӧйдысъяс (свеклӧ, морков), медбур водзвыв кӧтӧдны. Кӧтӧдлӧм кӧйдысыд ӧдйӧджык чужӧ. Кӧйдысъяс пуктӧны тӧрелкаӧ либӧ чашка-блюдӧ ва пытшкӧ. Сутки пытшкын кыкысь кӧйдысъясӧс колӧ гудрыштлыны да васӧ вежны. Кӧйдысъяс кӧтӧдӧны: ӧгурчи, салат, анькытш — 1 сутки, лук — 2 сутки, морков — 3 сутки, свеклӧ — 4 сутки. Зэра, кӧдзыд поводдя дырйи бурджык кӧдзны кос кӧйдысӧн. Кӧтӧдлӧм кӧйдысыд татшӧм кӧдзыд поводдя дырйиыд дыр оз вужъясь, да сы понда кокниа босьтчӧ сісьмыны. Кӧдзӧмсӧ кӧ лоӧ сёрмӧдӧма да кӧтӧдлӧм кӧйдыс веськалӧ вывті кос муӧ, колӧ кӧйдыс чужтӧдз, ныръясьтӧдзыс, мусӧ киськыштавлыны ваӧн, мед пыр мусиныс вӧлі небыдкодь.
Водзвыв кӧйдыс нырйӧдӧны сы понда, мед эськӧ ӧддзӧдны сылысь чужӧм, вужъясьӧм. Тадзӧн кӧдзӧмнад пуктасъяс, кӧдзаяс босьтчӧны ӧтмозаджык. Кӧтӧдӧмӧн польдӧдӧм кӧйдысъяс кисьтӧны мешӧкӧ да сюйӧны сійӧ мешӧксӧ торъя дозйӧ кӧтӧдӧм пильнӧй пызь пытшкӧ. Пильнӧй пызьсӧ кадысь кадӧ колӧ киськыштавлыны, мед пыр сійӧ вӧлі васӧд да видзны шоныдінын, пач гӧгӧрын. Мыйӧн кӧйдысъясысь мыччысясны ныръяс, пырысь-пыр жӧ колӧ кӧдзны. Виччысьны ёнджыка вужъясьӧм нинӧмла, ӧд кузьджык вужъясыд кӧдзигад зэв кокниа чегъяссьӧны, и кӧйдысыс сы понда кулӧ. Лёк поводдя либӧ мукӧд причинаяс мешайтӧны кӧдзны, быдтан кӧйдыс колӧ сувтӧдны кӧдзыдінӧ (3 градус шоныдысь мед унджык эз вӧв температураыс) да сідзӧн кутӧны водзӧ быдмӧмсӧ. Лоӧ кӧ кӧдзӧма водзвыв чужтытӧм кӧйдысъясӧн, колӧ быть, мед муыс, почваыс век вӧлі небыд, влажнӧй, косьмас кӧ муыс, косьмасны кӧдзаяслӧн и том вужъясыс, а сідзкӧ — сувтас налӧн и водзӧ быдмӧмыс.
Стимулируйтӧм. Бӧръя кадъясын наука тӧдмалӧ зэв интереснӧйтор, коді, кӧдза-пуктасъяс вӧдитӧмын вермас сетны тайӧ воясӧ жӧ зэв гырысь выгӧдаяс. Кутшӧмсюрӧ химическӧй веществояс действийӧ понда дзонь быдтасъяс, либӧ налӧн кутшӧмкӧ торъя юкӧнъяс либӧ кӧйдысъяс вермӧны ӧддзӧдны сюся быдмӧмлань, сӧвмӧмлань, а сы понда — зэв ёна содтӧны урожайсӧ. Кӧдза-пуктасъяс вылӧ тадзӧн действуйтӧмыс шусьӧ стимулируйтӧмӧн.
13-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма, кыдзи сиреньлӧн тӧв понда узьысь ув кад вотӧдз этилен нима газ действийӧӧн садьмӧ да коръяссьӧ. Эмӧсь индӧдъяс, мый тайӧ газыс сы ногӧн жӧ действуйтӧ и картупель вылӧ. Татшӧм фактъясыд петкӧдлӧны, мый пуктас вӧдитысьяслӧн эмӧсь возможносьтъяс босьтны водз воӧм урожайяс. Мед нин ёна ӧні тӧдмалӧны выль химическӧй веществояслысь кӧдза-пуктасъяс вылӧ действийӧсӧ мусинмӧ сюйӧмӧн (кӧдзӧмӧн), либӧ кӧйдысъяс татшӧм веществояссьыс вӧчӧм растворын кӧтӧдлӧмӧн.
Огородничество практикаын тайӧ абу нин сэтшӧм выльтор. Важысянь нин кӧнсюрӧ огородникъяс пӧльзуйтчывлісны камфараысь либӧ водород перекисьысь вӧчӧм растворъясӧн, либӧ хлорнӧй ваӧн важмӧм понда чужтӧм кӧйдысъяс кӧтӧдлӧм могысь. Кӧтӧдлӧм бӧрын кӧйдысъяслӧн чужан способносьтыс содліс. Ёна важ кадъясын на китаечьяс кӧтӧдлывлӧмаӧсь кӧдзӧм водзвылын рис кӧйдыс куйӧд ваӧн урожайяс кыпӧдӧм вылӧ лачаӧн.
Опытнӧй учрежденньӧяс тӧдмалӧмаӧсь, мый мусинмӧ химическӧй веществояс сюйӧмӧн (иод, марганеч, мышьяк да мукӧдтор) быдтасъяслӧн урожай ёна содӧ, кыптӧ. Медъёнасӧ та боксянь вӧлі видлалӧма кӧдза быдтасъяс. Витсё грамм иодистӧй калий гектар ыджда муӧ сюйӧмӧн идлӧн урожай кыптӧмыс 34% вылӧ. Ветымын килограмм сернокислӧй марганеч гектар му вылӧ разӧдӧмӧн зӧрлӧн урожайыс содліс: 17,4% вылӧ тусьыслӧн да 20% вылӧ идзасыслӧн. Комын килограмм иодистӧй марганеч гектар муӧ сюйӧмӧн рислысь урожай Японияын кыпӧдлісны шӧрвыйӧ арталӧмӧн 30 прӧчентӧдз. Неважӧн вӧлі казялӧмаӧсь, — минеральнӧй мувынсьӧданъяс пытшкын быть колӧ лоны неуна бура, абу кӧ бураыс, мувынсьӧданъяс оз вермыны сетны колан результатъяс быдтас вылӧ.
Став татшӧм фактъясыс петкӧдлӧны, мый ӧнӧдз тӧдмалӧм мувынсьӧдан средствояс, колӧ на ещӧ содтавны выль средствоясӧн. Та боксянь воссьӧны паськыд выль туйяс выль возможносьтъяс опытнӧй учрежденньӧяс водзын.
Мӧд ногса опытъяс вӧчавлывлӧны кӧйдысъяс вылын кӧдзӧм водзын. Та боксянь сідзжӧ эм зэв уна да зэв интереснӧй торъяс. Индӧны уна полӧс химическӧй растворъяс. Растворъясын кӧтӧдлӧм кӧйдысъясӧн кӧдзӧм бӧрын кӧдза-пуктасъяс зэв ӧдйӧ ызӧбтӧны быдмыны и сетӧны ёна тӧдчана гырысь урожайяс.
Ми огӧ сувтлӧй лючкиджыка тайӧ опытъяснас тӧдмасьӧм могысь. Опытъяс абу на эштӧдӧма помӧдз. Индам, мый градвыв пуктасъяс стимулируйтӧм могысь позьӧ видлыны слабаджык вӧчӧм растворъяс (1–2%) сернистокислӧй марганечысь да кизьӧртӧм формалинысь (ӧти юкӧн 300 юкӧн ва вылӧ). Тайӧ средствоясыс абу донаӧсь и сетӧны ыджыд пӧльза. Испытайтігъясӧн сетлісны зэв бур результатъяс. Ӧти сайын жӧ и формалин кӧйдысъясӧс протравливайтӧ (дезинфицируйтӧ), а марганечыс пырӧ витаминъяс составӧ.
Кӧдза-пуктасъяс кузя опытнӧй уджъясӧ колӧ босьтчыны градвыв пуктасъяс вӧдитысь колхозъяслы. Ӧтувйӧн уджалігӧн научнӧй опытъяс, исследованньӧяс нуӧдӧмӧн да артмӧм результатъясӧн мӧда-мӧдӧс тӧдмӧдӧмӧн, позяс озырмӧдны наука выльторъясӧн, кодъяс отсаласны сылы ичӧтик кадӧн разрешитны уна, зэв колана ӧнія могъяс.
ВОСЬСА (ВЫЛЬЫСЬ ГӦРӦМ) ГРУНТӦ КӦДЗӦМ
Кӧдзан кад. Мусинлӧн температураыс оз лӧсяв быд кӧйдыслы ӧтмоза. Капуста, галан, сёркни, кушман, свеклӧ, морков, анькытш, босьтчӧны вужъясьны 3° шоныд дырйи, картупельлы колӧ нин 8°, а ӧгурчилы — 12° нин. Быдтасъяслӧн том петасъяс оз ӧтмоза повны тувсовъя кӧдзыд поводдяясысь, пужъя войясысь. Тайӧ колӧ тӧд вылӧ босьтны огороднӧй пуктасъяс кӧдзан кад лӧсьӧдігӧн. Медвойдӧр колӧ кӧдзны сэтшӧм пуктасъяс, кодъяслӧн кӧйдысъясыс чорыд кыш пытшкын, требуйтӧны польдӧдчыны унджык ва, да петасъясыс оз повны асывъя пужъясысь. Татшӧм пуктасъясӧ позьӧ индыны: свеклӧ, морков, анькытш, петрушка. Тайӧяс бӧрын — лук, картупель. Медбӧрын кӧдзсьӧны ӧгурчи, томат да м. т.
Гожся кӧдзаяс овлӧны унджыкысьсӧ мӧд пӧв кӧдзаяс, ӧдйӧ воан быдтасъясӧс — редис, шпинат, салат.
Мед нин ёна колӧ мӧвпыштлыны арся кӧдзаяс йылысь. Арын позьӧ кӧдзны кокниджык да вынаджык муяс вылӧ, кӧні муыс оз кизьӧрмы да вылысыс оз коркаась. Градъяс вӧчавсьӧны арсяньыс. Градъяс вылӧ визьйӧдсьӧны бӧрӧздаяс радӧн-радӧн, кытчӧ кӧдзӧны кӧйдысъяссӧ. Торйӧн лӧсьӧдӧны небыд му, либӧ лыа кӧйдысъяссӧ тыртавны. Кор муыс дзикӧдз нин кынмас и позяс надейтчыны, мый сійӧ тулысӧдз оз нин сывлы, кӧйдысъяс кӧдзӧны лӧсьӧдӧм бӧрӧздаясӧ и вевттьӧны лӧсьӧдӧм муӧн, либӧ лыаӧн. Колӧ вӧчны сідзӧн, мед кӧйдысъяс арсяньыс эз ныръясьны и косӧн, либӧ неуна польдыштӧмӧн, пырисны лым улӧ. Водз тулысын, мыйӧн град вылысь мунас лым, кӧйдысъяс ӧтвылысь ызӧбтӧны быдмыны. Арын кӧдзӧм вужтыръяс воӧны кык-куим вежонӧн водзджык дай сетӧны бурджык урожайяс.
Кӧдзан ногъяс. Градъяс вылӧ зэв нин шоча кӧдзлӧны коялӧмӧн. Некутшӧм боксянь коялӧмӧн кӧдзӧмтӧ оз позь лыддьыны выгӧднӧйӧн. Кӧйдысъясыс колӧны унджык коялӧмнас, дай оз ӧтмоза ныръясьны, быдтасъяслӧн мӧда-мӧд костныс кутшӧм веськалӧ, ӧти-кӧ, а мӧд-кӧ — сьӧктаммӧ найӧс дӧзьӧритӧмыс. Он сибав весавны ёг турун, сьӧкыд шочмӧдны, му небзьӧдны, окучивайтны и став уджсӧ быть лоӧ вӧчны куш киӧн. Тайӧ став ковтӧм сьӧкыд уджъяссьыс позьӧ мездысьны радӧн-радӧн кӧдзӧмӧн. Град кузя либӧ пӧперегыс ӧтпасьта визьясӧн вӧчавсьӧны куим пельӧса бӧрӧзда вӧчан коканӧн (14-ӧд серпас) бӧрӧздаяс. Бӧрӧздаясӧ рӧвнӧя, гырысь коластъястӧг кӧдзсьӧны да куран мышкӧн тыртсьӧны муӧн. Бӧрӧздаяслӧн джудждаыс кӧйдыс тусьяс сайын — ӧти сантиметрсянь (посни кӧйдысъяслы) нёль сантиметрӧдз (гырысьджык кӧйдысъяслы). Лажмыдджыка колӧ вевттьыны муӧн сёйӧд местаясын да васӧд местаясын.
Кӧйдысъяс видзтӧм (экономитӧм) понда позьӧ индыны кӧть и унджык кад босьтан метод, но практика боксянь бурджык метод — чукӧрӧн-чукӧрӧн (позъясӧн) кӧдзӧм. Град вылын мӧда-мӧдсянь ӧтылнаӧ вӧчавсьӧны колан джудждаа чунь туйяс. Быд чунь туйӧ пуктыссьӧны 2–3 тусь. Мыччысьысь петасъяс пӧвстысь кольӧны медся ёнсӧ, а мукӧдсӧ сы бокысь нетшышталӧны. Радъясӧн (град пӧперег) кӧдзигӧн либӧ коялӧмӧн кӧдзигӧн колӧ град гӧгӧрыс вӧчны бӧрӧзда да кӧдзны сідзжӧ сійӧ бӧрӧздаас. Ӧти-кӧ, тадзӧн оз весь вош му, а мӧд-кӧ — град бокӧ кӧдзӧм пуктасъяс ӧдйӧджыка сӧвмӧны, сынӧдыс найӧ вужъяс дінӧ бурджыка сибалӧ да.
Тайӧ индӧм кӧдзан ногъяс — кипомысь кӧдзан ногъяс, босьтӧны уна вын дай уна кад. Гырысь совхознӧй, колхознӧй да пригороднӧй огородъяс вылын став уджсӧ, сідз жӧ и кӧдзан удж, колӧ механизируйтавны. Но веськыда колӧ шуны, ми ӧнӧдз омӧля видзӧдлім вужтыръяс вӧдитӧм вылӧ, сы понда ошйысьны бур механизация лӧсьӧдӧмӧн оз позь, медъёна нин кӧдзӧм механизируйтӧм боксянь. Медъёна ӧнӧдз паськалӧма киӧн уджалан кӧдзан машина «Планет» (15-ӧд серпас). «Планетӧн» позьӧ кӧдзны лӧсьыд радъясӧн и позъясӧн. Кӧдзан розьяс позьӧ лӧсьӧдавны кӧйдыс тусьяс серти. «Планет» лӧсьыда пуктӧ кӧйдыс, лӧсьыда вевттьӧ, кокньыд вӧдитчыны, но эмӧсь сылӧн сідзжӧ зэв тӧдчана судзсьытӧмторъяс. Кузьмӧскодь кӧйдысъяс кӧдзан аппаратын крукасьыштавлӧны, сы понда вермас кӧдзсьыны костъяс кольӧмӧн да чукӧрӧн-чукӧрӧн. Тадзӧн мунӧ унджык кӧйдыс колӧм серти. Кӧдзан машинаӧн лӧсьыд кӧдзны рӧвнӧй му, но градъяс вылын уджавны колӧ войдӧр бура велӧдчыны. Позьӧ сэтшӧм ногӧн лӧсьӧдны. Ручка бердас виджадӧн сюйны бедь, мед эськӧ сійӧ бедьнас кыклы позис кыскыны кӧдзан машинасӧ град костса бӧрӧздаяс кузя мунӧмӧн. Неважӧн Англияын лӧсьӧдӧмаӧсь выль типа киӧн кӧдзан машина (16 да 17 серпасъяс). Кӧдзан аппаратыс сылӧн уджалӧ лӧсьӧдӧм кӧлеса бергалӧм серти. Кӧлеса мунӧ да бергалӧ пу рейка кузя, коді пуктыссьӧ град вылӧ колана ногӧн линейка моз. Тайӧ кӧдзан машинаыс кӧдзӧ рӧвнӧя веськыд радъясӧн. Машинаӧн вӧдитчысь огородникъяс ошкӧны сійӧс. Став киӧн уджалан кӧдзан машинаяс вермасны кӧдзны не сӧмын кос кӧйдыс, но и кӧтӧдӧм либӧ весиг неуна нырйӧдӧм кӧйдыс, сӧмын водзвыв найӧ колӧ гудравны кос лыа пытшкӧ.
ПУКТАСЪЯСӦС БЫДМИГӦН ДӦЗЬӦРИТӦМ
Му корка бырӧдӧм. Подзольнӧй да сёйӧд муяс вылын, зэръяс бӧрын артмывлӧны кос коркаяс. Сійӧ коркаясыс мешайтӧны том кӧдза-пуктасъяслы петны ортсӧ. Коркаяс кӧ артмасны, колӧ пырысь-пыр жӧ найӧс бырӧдны мусӧ небзьӧдӧмӧн. Му небзьӧдны позьӧ уна пиня кӧрт куранӧн либӧ, муясыс кӧ гырысьӧсь, кокньыдик катокӧн. Сійӧ катокас колӧ тувъявлыны кык сантиметр кузьта кымын кӧрт шипъяс.
Киськалӧм. Градвыв пуктасъяслы колӧ зэв уна ва: салат, шпинат да капуста пытшкын ва артавсьӧ 95 прӧчентӧдз, вужтыръясын (корнеплодъясын) 85 прӧчентӧдз, свежӧй анькытшын — 80 прӧчентӧдз. Пуктасъяслы кӧ ваыс оз судзсьы, найӧ быдмӧны посниа, мукӧдыс пуасьӧны, босьтчӧны дзоридзавны. Кокниа босьтчӧны дзоридзавны свеклӧ, редис, шпинат, салат, лук. Дзоридзалан пуктасъяс некор нин оз вермыны сетны колан качествоа прӧдукт. Ваыс кӧ мусинын колӧм серти унджык, сідзжӧ абу шань. Зэраджык гожӧмын пуктасъяс кӧ ёна васӧдӧсь, этша налӧн сакар да мукӧд пӧтӧса веществояс, дыр оз воны, висьлӧсӧсь и пӧшти оз шогмыны видзны тӧлын, сісьмӧны. Медся бур, мусинын кӧ вӧлі шӧркоддьӧма колан ва. Ыджыд огородъястӧ, уна градъястӧ киськалӧмыд сувтӧ зэв дона, кыпӧдӧ асдонсӧ пуктасъяслысь. Ӧти гектар кӧ бура киськавны, колӧ 40–50 дас-часа уджлун. Войвылын уль руаджык климат понда градъяс киськавлӧны сӧмын рӧсада садитігъясӧн да пуктасъяс мыччысьтӧдз, кӧдзнысӧ кӧ найӧ мыйлакӧ сёрмисны.
Кос гожӧмъясын 8–10 лун пытшкын ӧтчыд градъястӧ киськалӧмыд вермас лоны зэв выгӧднӧйӧн, тырмымӧн вештас пуктӧм трудсӧ. Киськавны колӧ не сідзи, кыдзи киськалӧны миян сиктъясын — пызйыштасны вывсяньыс неуна дай шань. Муыс кӧтасьлас сӧмын сантиметр кызта гӧгӧр, пуктасъяс вужъясӧдз ваыс оз волы да сідзи и косьмас. Татшӧма киськалӧмыд отсалӧ сӧмын артмыны му коркаяслы, а быдтасъяслы некутшӧм буртор оз сет. Бурджык киськавны гежӧда, шоча, но мед муыс кӧтасьлас 15–20 сантиметр гӧгӧр. Мед нин ёна колӧ ваыд том пуктасъяслы, кор налӧн вужъясныс дженьыдикӧсь на, оз на судзны юны мусин пытшкӧсса васӧ.
Медбур ва градъяс киськавны — войт ва (зэр ва), ю ва, пруд ва. Юкмӧс ва (колодеч ва) да ключ ва пуктасъяслы абуджык ошканаӧсь кӧдзыд пондаыс. Кӧдзыд ватӧ зэв оз радейтны шоныд радейтысь пуктасъяс — ӧгурчи, томат, тыква да мукӧд. Кӧдзыд ваӧн киськалігӧн налӧн быдмӧмыс сувтӧ. Пуктасъясӧдз киськавтӧдз юкмӧс ватӧ либӧ ключ ватӧ колӧ ывла вылын пельсаясын шонтыны сутки гӧгӧр, сӧмын сэки позяс киськавны градъястӧ. Некор оз позь киськавны градъяс нюрвывса сьӧд гудыра да ржавчинаа ваӧн. Сэтшӧм ваад эмӧсь пуктасъяслы зэв вреднӧй, зэв ядӧвитӧй веществояс.
Медся бур кад градъяс киськавны 4–5 час рыт гӧгӧр, кор шондіыс оз нин сэтшӧм ёна сот. Рытланьыд киськалӧм ваыс оз нин удит тӧлавнысӧ и войнас удитас бура кӧтӧдны мусинсӧ. Киськавны колӧ кыкысь-куимысь. Первойсӧ колӧ киськавны этшаник, мед сӧмын кӧтасьыштас градвылыс, мӧдысь либӧ коймӧдысь киськалігӧн кисьтӧны сы мында, мед эськӧ кӧтӧдны градъяс сэтшӧма, мыйта колӧ. Та ногӧн киськалӧмнад став ваыс пырӧ градйӧ, оз визувт градъяс кост бӧрӧздаясӧ.
Лейкаяс колӧ видзны сӧстӧма. Кыдз сюрӧ видзӧмнад найӧ регыд кадӧн тшыксьӧны (сімӧны) да весь шыбитсьӧны. Быд во найӧс колӧ краситны маслянӧй краскаӧн, да киськасьӧм бӧрын ӧшӧдны вылӧ пыдӧсӧн, ныр пожсӧ перйӧмӧн.
Ёг турунъяскӧд вермасьӧм. Ёга турунъясыд медлёк врагъяс быд градвыв пуктаслӧн. Накӧд вермасьӧм градвыв пуктасъястӧ вӧдитӧмад вывті ыджыд мог огородниклӧн. Ёг турунъяс мырддьӧны пуктасъяслысь югыд, ва, сынӧд, пӧтӧс веществояс да разӧдӧны быдсяма пӧлӧс турун-вужтыр висьӧмъяс. Ёг турун пӧвстад сідзжӧ зэв бура дзебсьӧны быд сикаса вредительясыс. Накӧд вермасьны лоӧ упорнӧя, дугдывлытӧг, да лёк турунъясыд зэв винёвӧсь, зэв вужъясьысьӧсь. Сӧмын ӧти кутшӧмкӧ ёг турун вермас сетны сё сюрс гӧгӧр вужъясян кӧйдыс. Унаысь татшӧм кӧйдысъясыслӧн овлӧны аслыссяма лэбалан аппаратъяс, вермӧны лэбзьыны зэв ылӧдз. Найӧ весиг оз кувны скӧт рушкуын да разалӧны муяс вылӧ куйӧдӧн. Уна вося ёг турунъяс разалӧны не сӧмын кӧйдысъясӧн, но сідзжӧ и вуж торъяснаныс. Лёк турун йывмӧмкӧд вермасьны абу кокньыд, колӧ примитавны чорыд мераяс, ёг турун бырӧдӧм могысь колӧ нуӧдны кӧйдыс весалӧм, мед кӧдзигӧн кӧйдысъясыскӧд эз веськавны му вылӧ, куйӧд компостируйтӧм либӧ вылынджык индӧм Кранц ногӧн куйӧд видзӧм, ас кадын межаясысь турун ытшкӧм, арын град муяс джуджыда гӧрӧм, мӧда-мӧд вежкост пуктасъясӧс вӧдитӧм и унаысь киӧн да машинаӧн градъяс весалӧм.
Медунаысьсӧ градъяс весавлӧны киӧн аслыснога инструментъясӧн (18-ӧд серпас).
Лёк турунъяс босьтчӧны бырӧдны тулысын кыдз-мый позьӧ водзджык, кор быдтасъяс сӧмын на нырнысӧ лэптыштасны. Медбур зэрыштӧм бӧрын либӧ киськалӧм бӧрын. Лёк турунъяс васӧд мусьыд позьӧ нетшыштны вужнас и бырӧдны дзикӧдз. Кос муысь нетшкигӧн налӧн вужъясныс оръяссьӧны, кольӧны муӧ и водзӧ босьтчӧны ещӧ ёнджыка быдмыны. Весавны лёк турунъясӧс колӧ не сӧмын град вылысь, но сідзжӧ градъяс бокъясысь, бӧрӧздаясысь. Пырджык сідзи и вӧчны. Градъяс вылысь да бӧрӧздаясысь нетшкӧм турунъяс идралӧны градъяс костысь куранъясӧн да чукӧртӧны во гӧгӧр кежлӧ лӧсьӧдӧм компост чукӧрӧ. Ёг турунсьыс гожӧм чӧжнад градъяс весавны колӧ некымынысь, ёгӧссьӧм серти.
Кӧть мед неуна кокньӧдыштны татшӧм ньӧжйӧ мунысь сьӧкыд уджсӧ, позьӧ рекомендуйтны вӧлӧн либӧ киӧн уджалан «планет» пропашникъяс (19–20 серпасъяс). Градтӧм огородъяс вылын радӧн-радӧн пуктасъяс вӧдитігӧн татшӧм оруддьӧяснас ёна позьӧ пӧльзуйтчыны. Позьӧ найӧн пӧльзуйтчыны сідзжӧ градъяс вылын пуктасъяс вӧдитігӧн, сӧмын дерт этшаджык удобствоясӧн. Бӧрӧздаясысь татшӧм оруддьӧясыд весалӧны лапаа пиньясӧн, а градъяс вылысь весалігъясӧн медлӧсьыд пӧльзуйтчыны торъя пуртъясӧн, кыдзи петкӧдлӧма 21-ӧд серпас вылын. Ручкаяс бердӧ, кыдзи и кӧдзан «планет» бердӧ лӧсьӧдчӧ виджадӧн бедь. Пуртъяссӧ колӧ видзны пыр лэчыдӧн. Ныжӧсь кӧ пуртъясыс, сьӧкыд лоӧ уджавны весиг кык мортлы. Пуктасъяс костті быть лоӧ весавны киӧн.
Научнӧй учрежденньӧяс ӧні корсьӧны химическӧй средствояс, кодъяс отсӧгӧн мед эськӧ позяс бурджыка вермасьны ёг турунъяскӧд.
Та могысь Францияын пӧльзуйтчылісны сильвинитӧн, коді ӧтпырйӧн лоӧ бур калийнӧй мувынсьӧданторйӧн. Неважӧн тайӧ совсӧ зэв уна аддзисны миянын Соликамск гӧгӧрын. Ӧні заводитӧма нин сійӧс перйыны. Ёг турунъяс унаысь мыччысьлӧны градвыв пуктасъяс кӧдзтӧдз, торъя нин сэтшӧминъясӧ, кытчӧ колӧ пуктыны рӧсада. Сильвинит медбур киськавны, кор ёг турунлӧн 4–5 корйыс унджык абу на быдмӧма. Посниа изӧм сов асылын ёна лысва дырйи колӧ коявны участок кузя гектар вылӧ 8 центнер мында.
Шочмӧдлӧм. Машинаӧн кӧдзигӧн быдтасъяс петӧны оръявлытӧм визьӧн, мӧда-мӧд дінсьыныс коставлытӧг; медым вермисны найӧ лючки быдмыны, колӧ кыдз позьӧ водзджык найӧс шочмӧдлыны. Медводдзаысь колӧ торйӧдлыны сідзи, медым быдтасъясыс колисны негырысь чукӧръясӧн, ӧтилаӧ 5-сь петасӧн, а костъяссӧ 3–4 см пасьтаӧн кырлӧдлыны. Лун 10–15 мысти быд чукӧрысь кольӧдсьӧ сӧмын ӧти быдтас, коді медся ён да дзоньвидза, а мукӧдыс шыблавсьӧны. Шочмӧдлыны колӧ гожӧм быдӧн кымыныськӧ, кыдз быдтасъясыс кутасны дзескӧдны мӧда-мӧднысӧ.
Вылыс мусин небзьӧдӧм (кокалӧм). Градлысь вылыс мусӧ пыр колӧ видзны небыдӧн, рышкыдӧн, медым вермисны пырны пуктас вужъясӧ зэр ва да шондіӧн шонтӧм, сӧстӧм сынӧд. Сыысь кындзи, вылыс му небзьӧдӧмӧн дыр олӧ арын да тулысын йиджӧм ва. Вылыс мусин небзьӧдлӧны коканъясӧн, чапӧн либӧ гӧрыштӧмӧн. Небзьӧдны колӧ гожӧмбыдӧн кымыныськӧ. Медся бур небзьӧдны зэрӧм бӧрын, мыйӧн муыс неуна косьмыштас.
Бугритӧм. Корнеплодъяслӧн вужъясыс (свеклӧ, галан, кушман) мукӧддырйи мыччысьӧны му вылысӧ да, он кӧ бӧр тырт муӧн, шонді югыдсянь лоӧны нюдзвиж рӧмаӧсь да воштӧны ассьыныс кӧрсӧ. Быдтас коръяс бердӧ му лэпталӧм шусьӧ бугритӧмӧн. Бугритӧны сідзжӧ картупель, медым лоӧ тыраджык. Сыысь кындзи, бугритлӧны сэтшӧм пуктасъяс, кодъяс муӧн тыртӧм кор кок увсяньыс вермӧны лэдзны выль вужъяс да сідзӧн унджык босьтны муысь ваяс (капуста, томатъяс) (22-ӧд серпас).
Бугритлӧны пуктасъяс вылыс мусин небзьӧдӧмкӧд ӧтпырйӧн да сійӧ жӧ оруддьӧясӧн (коканӧн, чапӧн, гӧрыштӧмӧн). Рад костъяс кӧ паськыдӧсь, быдтасъяс джуджыдӧсь (кузьӧсь) да площадьыс ыджыд, позьӧ бугритны вӧлӧн.
Вожъяс чинталӧм. Кымын уна артмас быдтаслӧн му вылысса вожъяс, сымын найӧ лоӧны посниӧсь. Медым быдтыны гырысьджык да бурджык качествоа пуктасъяс, лишнӧй вожъяссӧ вундалӧны да шыблалӧны. Кӧйдыс быдтан пуктасъясӧ кольӧны 3–4 вож да мукӧдсӧ вундалӧны, медым босьтны бура воӧм кӧйдыс. Тыквалысь лишнӧй вожъяссӧ вундалӧны жӧ, медым ыджыда быдтыны плодсӧ. Ӧгурчилысь кузя быдмысь вожъяс тшӧтшкӧрталӧны йывъясӧдыс, медым выныс мунас ёнджыкасӧ плодъясас.
Коръяс тренируйтӧм. Вывті ёна бурмӧдӧм, «сыла» мусин вылын унаысь овлӧ сідзи, мый пуктасъяс мунӧны корйӧ — быдмӧны мича пашкыра, гырысь коръяс (ботва), а му пытшса колана плодъясыс (лук, галан, картупель) омӧля быдмӧны. Сэтшӧм дырйи выгӧднӧ дугӧдны коръяслысь да заяслысь водзӧ быдмӧмсӧ. Дугӧдчыссьӧ кокньыдик катокӧн вылыстіыс нуӧдӧмӧн, пӧвйӧн личкалӧмӧн либӧ прӧстӧ киӧн чегъялӧмӧн да му бердӧ личкалӧмӧн (кусньӧдлӧмӧн). Татшӧм операцияыс шусьӧ ботва тренируйтӧмӧн.
Кӧдзыдъяскӧд вермасьны колӧ видзчысяна мераясӧн либӧ кынмӧм пуктассӧ лечитӧмӧн. Видзчысяна мераӧн лоӧ пӧим калийнӧй мувынсьӧданторъяс мусинӧ сюйӧм. Тадзи вынсьӧдӧмӧн быдтас клеткаясын сокыс лоӧ озырджык совъясӧн да озджык кут сетсьыны кӧдзыдлы (кутас кынмыны улынджык температураӧн). Медбӧрын, позьӧ вермасьны кӧдзыдъяскӧд медся прӧстӧй ногӧн — тшынысь сайӧд вӧчӧмӧн. Кынмалӧмъяс пыр овлӧны сэзь дырйи да лӧнь поводдя дырйи, а кымӧра дырйи муысь омӧльджыка торъялӧ чӧжсьӧм шоныдыс. Поводдя серти позьӧ кӧ виччысьны асылын кынмӧм, колӧ йӧр весьтӧ вӧчны тшынысь искусственнӧй сайӧд (завеса), коді кымӧр моз жӧ видзӧ мусӧ кӧдзалӧмысь. Йӧр пельӧсъясын тӧвладорсянь ӧзталӧны бипуръяс косьтӧм трундаысь, лысъясысь да кос увъясысь. Ӧдйӧ сотчыны лэдзны оз ков, медым унджык лоӧ тшыныс.
Лечитан мераясӧн ловзьӧдӧны кӧдзыдӧн тшыкӧдӧм быдтасъясӧс. Кынмӧм быдтасъяс кӧ сыласны кайӧм шонді водзын ӧдйӧ, найӧ унджыкысьсӧ дзикӧдз кувлӧны, а сылӧмыс кӧ лоӧ надзӧн, найӧс позяс на ловзьӧдны. Та могысь колӧ асылын водз пызйыны (резны) пуктасъяссӧ кӧдзыд ваӧн, коді кутас кӧдзӧдны коръяслысь вылыссӧ да надзмӧдас сылӧмсӧ (сыласны ньӧжйӧ, вочасӧн). Валы колӧ пуксьыны коръяс вылӧ посньыдик войтъясӧн. Сы понда медся бур пӧльзуйтчыны резсян приборӧн (опрыскиватель), кодӧн вӧдитчӧны пуктас сёйысь гагъяскӧд вермасигӧн (23 серпас).
ВИРИЧЬЯС ДА ШОНЫД ГРАДЪЯС
Градвыв пуктасъяс вӧдитан овмӧсын медводз колӧ тӧждысьны капуста, галан, свеклӧ, ӧгурчи да мукӧд пӧлӧс рӧсадаяс чужтӧм вылӧ шоныд да кӧдзыд виричьяс лӧсьӧдӧм понда.
Кӧдзыд виричьясӧн паськыда позьӧ вӧдитчыны Войвыв крайса лунвылын. Татшӧм вирич вылын позьӧ быдтыны кӧдзыдысь повтӧмджык быдтасъяслысь рӧсада (капусталысь, галанкалысь). Кӧдзыд вирич пыдди босьтӧны прӧстӧй град, кодӧс лӧсьӧдӧны арсянь да тупкӧны войладор боксянь стрӧйбаӧн либӧ заборӧн. Тулысын зільӧны, медым градйыс водзджык сыліс. Лишнӧй лым сэтысь шыблалӧны либӧ вылысас койӧны са, медым регыдджыка сылас, а вылыс кын мусӧ жугӧдлӧны коканӧн либӧ лӧмӧн, медым лунся шоныд сынӧдыс кокниа пырис пыдланьӧ. Кор градйыс сылас, сы вылӧ пуктыссьӧ пӧвъясысь тувъялӧм, нёль пельӧса, пыдӧстӧм ящик, кодлӧн ыдждаыс градйысь неуна ичӧтджык. Ящиклӧн лунладор стеныс колӧ 18–20 см судта, войладорыс — 25–30 см судта. Бок стенкаяссӧ вӧчӧны водзланьӧ пӧкатӧн. Ящик пытшкысь мусӧ колӧ зэв ёна посньӧдлыны, небзьӧдны. Кӧйдыс кӧдзӧны коснас.
Медым видзны петасъясӧс войся да асъя кӧдзыдъясысь, ящик стен бердӧ ортсысяньыс лэптӧны му (мудйӧны), вылысас пуктӧны кымынкӧ майӧг, да вой кежлӧ вевттьӧны рӧгӧзаӧн либӧ идзасысь кыйӧм кӧверӧн. Татшӧм виричсӧ вӧчны зэв кокни, сӧмын мукӧд боксянь оз позь лыддьыны сійӧс бурӧн: му пытшкӧс шонавтӧмла быдтасъяслы лоӧ кӧдзыд, кӧдзны позьӧ май медводдза лунъясысь не водзджык, вирич вылӧ кокниа веськалӧны курӧгъяс да сідзи водзӧ.
Став тайӧ тырмытӧмторъяссьыс позьӧ мынтӧдчыны кок йылӧ вирич вӧчӧмӧн. Пельӧсъяс улӧ сюйӧны муӧ керйысь вӧчӧм нёль сюръя да вылысас пуктавсьӧны пӧперега пуяс. На вылӧ вольсавсьӧ гӧрбушъясысь либӧ майӧгъясысь джодж да сувтӧдсьӧны пӧвъясысь бокъяс, муӧ вӧчӧм виричын моз жӧ (24-ӧд серпас). Вирич вылӧ лэптӧны 14–16 см кызта му, да сэтчӧ и кӧдзӧны. Татшӧм вирич вылын быдтасъяслы лоӧ шоныдджык. Ящикӧ быд боксянь нин ӧткодя кутас инмыны сынӧдыс, а тулысын сынӧд век овлӧ шоныдджык уль му дорысь, коді надзӧн шоналӧ.
Шоныд виричьяс. Край войвылын да шӧрланяс кӧдзыд виричьяс оз нин вермыны лоны быдтасъяслы надежнӧй видзысьӧн (защитаӧн). Сёрӧнджык кынмалӧмъяс овлӧны сэнъясын торъя тшӧкыда. Унаысь асывъясын температура усьлӧ 5 градусӧдз (кӧдзыдыс). Тані колӧ виричлы искусственнӧй шонтӧм. Шонтан материалӧн лоӧ вӧв куйӧд, коді торйӧдӧ шоныдсӧ сісьмигас.
Медвойдӧр колӧ корсьны шоныд виричлы шогмана места. Вирич колӧ вӧчны вылын местаӧ, кытчӧ оз инмы вой тӧв да асыв-вой тӧв, а лунтыр мед вӧлі инмӧ шонді. Сэсся грунтӧвӧй ваыс сэні мед вӧлі пыдын. Бӧрйӧм местаын кодйыссьӧ канава 45–50 см судтаӧдз. Канавалӧн ӧтар помыс мед вӧлі видзӧдӧ асывланьӧ, мӧдарыс — рытывланьӧ. Бокъяссӧ колӧ вӧчны друг кырйӧн — стена моз веськыда. Грунтыс кӧ небыд да буждӧ, канава бокъясӧ пуктавсьӧны пӧвъяс. Канава доръясӧ вылысас вӧчӧны тшупӧм сруб. Сылӧн лунладор бокыс (водзвылыс) вӧчсьӧ 20–25 см судта, а сайыс неуна джуджыдджыка — 35–40 см судта. Гулӧн да срублӧн джудждаыс ставнас колӧ лоны 70–80 см судта.
Вылыс керъясӧ пытшкӧс боксяньыс вӧчсьӧ череп (тшупӧд), кытчӧ мед позьӧ топыда пуктыны стеклӧа рамаяс. Парник рамалӧн ыджда медся бурӧн лыддьыссьӧ 160 см кузьта да 90 см пасьта. Буретш рама кузьта серти и колӧ вӧчны виричлысь пасьтасӧ, а кузьтаыс вермас лоны быдсяма, сӧмын 10 метрысь кузьджыкӧс оз жӧ ков вӧчны. Вирич вӧчигӧн колӧ торъя ёна тӧждысьны сы понда, медым тувсов ва эз вермы пырны сэтчӧ вылыссянь ни улыссянь. Местаыс кӧ улын, васӧд да вермӧ пырны грунтӧвӧй ва, бурджык вӧчны вирич му вылысӧ (кодйысьтӧг) керъясысь джуджыд сруб нитш вылӧ лэптӧмӧн.
Кӧдзигкежлӧ вирич лӧсьӧдӧм. Кӧдзтӧдз лун 15 войдӧр вирич весавсьӧ лымйысь. Сэк жӧ лӧсьӧдӧны сылы куйӧд. Куйӧд босьтсьӧ вӧвлӧн (сійӧ ёнджыка шоныд), кыскавсьӧ (ваявсьӧ) вирич дінӧ да тэчсьӧ чукӧрӧ, медым сэні шоналас. Сюйигкежлӧ куйӧд чукӧрлы колӧ дзикӧдз сывны дай пӧсявны сэтшӧмӧдз, медым сэтысь ру кайис. Татшӧмӧдз позьӧ вӧчны искусственнӧй шонтӧмӧн. Куйӧдыс кӧ ёна уль, чукӧр пытшкас пуктӧны кымынкӧ донӧдӧм из, а куйӧдыс кӧ кос, чукӧр вылас кисьтӧны кымынкӧ ведра пӧсь ва. Чукӧрсӧ бурджык вевттьыны рӧгӧзаясӧн либӧ идзасӧн. Тайӧ мераясыс куйӧд шонтӧм вылӧ лоӧны тырманаӧсь.
Куйӧд сюйигӧн вӧв куйӧд дінӧ содтӧны коймӧд юкӧн мындаыс кымын мӧс куйӧд, либӧ важ, арся пу коръяс. Тайӧ сорлалӧмыс сетӧ шоныдсӧ неуна этшаджык, но сы пыдди ньӧжйӧнджык сісьмӧ да дырджык оз кӧдзав. Куйӧд пукталӧны виричӧ дзик вылыс дорӧдзыс, пӧшти рамаяс бердӧдз. Пуктавны колӧ пасьтала ӧткодя да не ёна топыда, медым вермас веськавны сынӧдыс. Сынӧд кӧ лоӧ этша, куйӧд вермас дугдыны сісьмӧмысь да кӧдзалас. Пукталігӧн позьӧ сӧмын кокньыдика кучкалыштны вилаӧн, а кокӧн талявны куйӧд некутшӧма оз позь. Кӧдзыд му стенкаяссянь виричлӧн доръясыс (гӧгӧрыс) век лоӧ кӧдзыдджык шӧр сертиыс. Та понда куйӧд кутас сісьмыны да пуксьыны сэні надзӧнджык. Медым кӧдзӧм бӧрын виричлӧн шӧрыс эз ёна пуксьы да гуранась, куйӧд пуктавсьӧ сэтчӧ неуна топыдджыка да мылькйӧнджык. Куйӧд сюйӧм бӧрын вирич вевттьыссьӧ рамаясӧн.
Нёль-ӧ-вит лун мысти, кор куйӧдыс быдлаті ӧткодя шоналас, пыр жӧ заводитӧны кисьтавны му. Мусӧ колӧ водзвыв лӧсьӧдны да мед качествоыс сылӧн вӧлі бур. Бурджыкӧн лыддьыссьӧ эжаысь вӧчӧм му, кодӧс колӧ сісьтыны во чӧж. Водз тулысын вундалӧны эжасӧ да тэчӧны чукӧрӧ кымынявлӧмӧн (турунсӧ увлань), вылас киськалӧны мыйкӧмында известка, сэсся гожӧмбыдӧн кымыныськӧ киськалӧны ваӧн либӧ кизьӧртӧм куйӧдӧн (куйӧд ваӧн). Быд киськалігӧн эжасӧ жугӧдлӧны кӧрт зырйӧн либӧ коканӧн. Ар кежлӧ эжа чукӧр сісьмас (перегоритас). Мусӧ лэдзӧны сутуга пож пыр, коді шусьӧ грохотӧн (25-ӧд серпас) да тэчӧны вирич дінӧ.
Ӧткымын овмӧсъясын парник му видзӧны тӧлын вевттьӧмӧн либӧ тупкӧса помещенньӧын, медым тулысын вирич вылӧ тэчигӧн оз ков пуктыны уна вын кын чукӧръяс жугӧдлӧм вылӧ. Тадзи вӧчны абу бур. Тӧлын тайӧ мусӧ буретш колӧ кынтывны. Сэк сійӧ босьтӧ унджык сынӧд да пӧтӧса торъяс, муыс лоӧ рышкыд, бырӧны бакшасьӧмъяс, кислотаяс да уна пӧлӧс вредительяс. Тулысын удж кокньӧдӧм могысь позьӧ сетны татшӧм сӧвет: тӧв заводитчигӧн, мыйӧн чукӧрыс кынмас 12–15 см кызтаӧдз, кынмӧм слӧйсӧ жугӧдлӧны гырысь торъяс вылӧ да тэчӧны вирич дінӧ торйӧн. Тадзи жӧ вӧчӧны мӧд слӧй да водзӧ слӧйяс артмӧм бӧрын. Татшӧм ногӧн став мусӧ лоӧ пӧртӧма гырысь кын корӧгъясӧ (глыбаясӧ), кодъясӧс тулысын веськыда шыблалӧны виричӧ пӧсь куйӧд вылӧ. Сэн найӧ зэв регыдӧн сыласны. Лӧсьӧдӧм му кӧ абу тырмымӧн рышкыд да эм сы пытшкын уна сёй, тулысын содтӧны сэтчӧ нёльӧд юкӧн мындаыс вадор лыа.
Виричын му слӧй колӧ лоны 13–16 см кызта, рамаясӧдз мед оз инмы 5–6 см мында. Бӧрынджык куйӧд пуксьӧмла лэччас сійӧ улӧджык. Кор вирич вылын му сылас да неуна косьмыштас (шуралас), сылысь вылыссӧ шыльӧдӧны куранӧн, жугӧдлӧны кольӧм корӧгъяссӧ да кӧдзӧны.
Кӧдзӧм да рӧсада дӧзьӧритӧм. Бурджык кӧдзны кӧтӧдтӧм кӧйдысӧн. Кӧдзны позьӧ кыдзи сюрӧ койӧмӧн и радъясӧн. Кыдзи сюрӧ кӧдзигӧн, медым кӧдзӧмыс лоӧ ӧтсер, виричлысь площадьсӧ юклӧны идзасъясӧн либӧ бедьясӧн квадратъяс вылӧ, быд квадратлы лӧсьӧдӧны ӧткодь порция кӧйдыс да кӧдзӧны торйӧн. Радъясӧн кӧдзӧм колӧ лыддьыны бурджыкӧн, — сэки кокниджык лоӧ шочмӧдлыны да весавны петасъяссӧ. Вирич пӧперег ногӧн муӧ вӧчавсьӧны посньыдик бӧрӧздаяс мӧда-мӧд дінсьыныс 4–5 см-ӧн костӧдлӧмӧн, сэтчӧ пукталӧны кӧйдыс радъяс да кокньыдика шыльӧдӧны куранӧн. Койӧмӧн кӧдзигӧн кӧйдыс тупкӧны вылыссяньыс торъя лӧсьӧдӧм муӧн, медым кӧйдысъясыс оз вешласьны да оз лоны чукӧраӧсь.
Шоныд, васӧд, рамаясӧн тупкӧм вирич вылын кӧйдысъяс чужасны регыдӧн. Петасъясӧс колӧ бура дӧзьӧритны, медым найӧ эз кокйыв кайны, эз вийӧрӧсь лоны да град вылӧ петкӧдігкежлӧ тырмымӧн ёнмисны. Та могысь налы сетӧны кыдз позьӧ унджык югыд, оз видзны ёна ваӧн да зільӧны лэдзны пытшкас сӧстӧм сынӧд. Лунъясын, шоныд дырйи, виричьяс первойсӧ тӧлӧдлӧны рамаяссӧ кыпӧдыштӧмӧн да пыкӧд вылын видзӧмӧн, а кор пуктасъясыс неуна быдмыштасны да ёнмыштасны, рамаяс босьталӧны дзикӧдз да тупкавлӧны сӧмын вой кежлӧ, асылыс кӧ кӧсйӧ лоны кӧдзыд. Киськавлыны колӧ шочджыка да сӧмын сэтшӧмъяс дырйи, кор муыс косьмас 3–4 см судтаӧдз. Торъя ён, винёв да выль местаын кокниа босьтсьысь рӧсада быдтӧм вылӧ томвывсьыс сійӧс вуджӧдлывлӧны мӧд местаӧ. Татшӧм вешталӧмыс шусьӧ пикировкаӧн. Пикировка вӧчӧм могысь том пуктасъяс вуджӧдлӧны торйӧн лӧсьӧдӧм да куйӧдавтӧм кӧдзыд вирич вылӧ либӧ прӧстӧй град вылӧ, кор найӧ лэдзасны ассьыныс медводдза прамӧй корсӧ (кӧйдысысь мыччысьӧм медводдза кык корйыс шусьӧны семядоляӧн). Рӧсада босьталӧм водзвылын вирич ёна киськалӧны ваӧн. Сэсся быдтасъяссӧ видзчысьӧмӧн перйӧны муысь, вужъяссьыс мусинсӧ пыркӧдӧны, главнӧй вужлысь коймӧд юкӧнсӧ дженьгӧртӧны (чепӧльтӧмӧн) да пуктассӧ нуӧны выль местаӧ лӧсьӧдӧм гуранторйӧ. Выль местаӧ быдтасъяс колӧ пуктавны мӧда-мӧд дінсяньыс 4–5 сантиметрӧн костӧдлӧмӧн. Гуранъяс медся бур пасъявны нарошнӧ вӧчӧм пикируйтчан пӧвйӧн (26-ӧд серпас). Пикировка вӧчигӧн муӧ сюйсьӧ рӧсада воддза дорсьыс пыдӧджык — дзик семядольнӧй коръясӧдзыс (27-ӧд серпас). Пикировка бӧрын ёна мӧдасны быдмыны бокъясас выль вужъяс. Выль местаӧ нуӧмла первойсӧ пуктас кыдз быттьӧ висьны заводитлӧ да мыйкӧдыра кежлӧ быдмӧмысь дугдылӧ, но ӧдйӧ бӧр ёнмӧ, кокниа велалӧ восьса грунтӧ да, сэні ёна пӧткӧдчӧмӧн, пановтӧ быдмӧмнас пикировка вӧчтӧг пуктӧм рӧсадаӧс.
Грунтӧ рӧсада пуктӧм. Лӧсьӧдӧм градъяс вылӧ либӧ гӧрыштӧм чуркйӧ (бурысьӧ) заводитӧны пуктыны рӧсада, кор налӧн паськалас куим-нёль прамӧй кор. Кардорын пуктысян кад обычнӧя овлӧ юнь 5–15 лунъясӧ, а лунвыв районъясын — 8–15 лунӧн водзджык. Том пуктасъяс вирич вылын дыр видзны да уджсӧ водзӧ йӧткыны оз рекомендуйтчыссьы. Вирич вылын дыр видзӧм рӧсада чорзьӧ да сьӧкыдджыка кутчысьӧ выль местаӧ. Сэсся муыс сійӧ каднас удитӧ ёна косьмыны да ёна ковмас киськасьны. Сулалӧ кӧ кос поводдя да муыс тулыссянь удитіс пыдӧдз косьмыны, рӧсадалысь коръяссӧ джынвыйӧ вундалӧны. Корлысь пасьтасӧ чинтӧмӧн быдтаслы этшаджык ковны кутас ва.
Ыджыд вниманньӧ колӧ пуктыны грунтӧ быдтасъяс лючки садитӧм вылӧ. Оз позь лэдзны, медым вужъяс вывлань чангыльтчисны либӧ эз тырмымӧн топыда инмыны му дінӧ. Тайӧ кыкнан ногыс уна быдтасъяс кулӧны да тыртӧминас лоӧ унаысь садитны выльысь. Медся бур пуктысьны бедь туйӧ. Ёсь пома беддьӧн вӧчсьӧ град вылӧ либӧ гӧрыштӧм чуркйӧ гуран да сэтчӧ и сюйсьӧ рӧсадалӧн вужйыс семядоляӧдзыс. Бедь колӧ босьтны тырмымӧн кызӧс, медым сійӧн вӧчалӧм гуранъясӧ личыда тӧрисны рӧсадалӧн вужъясыс. Первойя гуранкӧд орччӧн 4–5 см сайӧ мӧдысь сутшкӧны беддьӧн да бертыштӧны пуктӧм рӧсадаланьыс, медым тырас первойя гураныс да топыда пуксяс муыс рӧсада вужъяс бердӧ (28-ӧд серпас). Выль артмӧм гуранӧ кисьтӧны ва (кӧшысь либӧ сеткатӧм лейкаысь) да пуктӧны китыр сьӧд му либӧ компост. Гураныс бӧрвылас ачыс шылясяс, а сьӧд му видзӧ вужъяс дінысь мусинсӧ косьмӧмысь да вылыссӧ кормӧмысь.
Уна пуктас вӧдитігӧн да паськыд местаӧ пуктысигӧн тайӧ уджсӧ колӧ нуӧдны лючки организуйтӧм пӧрадокӧн. Тӧдам, мый бура организуйтӧмӧн быд удж пышйӧ кык ӧдйӧ. Став уджалысьясӧс колӧ юклыны бригадаяс вылӧ. Быд бригадаысь кымынкӧ мортӧн колӧ торйӧдны уджаланінӧ колан материалъяс (рӧсада, киськасян ва, сьӧд му) ваялӧм вылӧ, а вит морт сувтасны пуктысьны. Град пӧлӧн либӧ гӧрыштӧм чурк пӧлӧн найӧ мунӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн. Медводдза мортыс шуйга киас босьтӧ мерайтчан бедь, медым вӧчавны ӧтыджда костъяс, а веськыдас босьтӧ мӧд бедь, кодӧн вӧчалӧ рӧсадалы гуранъяс; мӧд морт — пӧв вылын нуӧ рӧсада да быд гуран дорӧ пукталӧ ӧтикӧн; коймӧд — рӧсада пукталӧ гуранӧ да топӧдалӧ муӧн; нёльӧд — киськалӧ, а витӧдыс китырӧн пукталӧ гуранъясӧ сьӧд му. 5–6 лун мысти позьӧ видзӧдӧмӧн тӧдны, кутшӧм быдтасъяс босьтсьӧмаӧсь, а кодъяс кулӧмаӧсь. Кулӧмъяс местаӧ пуктыссьӧ выль рӧсада. Медым кушӧн некыті не кольны, кулӧмъяс местаӧ мӧд пӧв пуктавны мукӧддырйи ковмас кыкысь-куимысь.
Парӧвӧй градъяс. Шоныд любитысь градвыв пуктасъяс (ӧгурчи, тыква да мук. тор) Войвылын быдтігӧн либӧ колӧ кӧ быдтыны водзджык воысь пуктасъяс (гожӧмын сёйӧм вылӧ), позьӧ пӧльзуйтчыны парӧвӧй градъясӧн. Йӧрын, вылын местаын, арсяньыс кодйыссьӧ канава джудждаӧн 50 см-ӧдз, пасьтаӧн 70 см да кузьтаӧн — кутшӧм колӧ. Тулысын лым сылӧм бӧрын канаваӧ чуркйӧн (вал моз) тэчӧны сорлалӧм куйӧд да сы вылӧ вольсалӧны му слӧй: вылыс чурк йылас 15 см кызта да бокъясас 20 см кызта. Тайӧ насыпыс колӧ лоны град кодь жӧ. Град вылӧ сувтӧдӧны нёль пӧвйысь тувъялӧм ящик (нёль бок). Кӧдзыд войясӧ сійӧс тупкылӧны виричысь босьтӧм рамаясӧн. Рамаяс колӧ босьтны сэтшӧм виричысь, кытчӧ пуктӧма капуста либӧ галан (тайӧ быдтасъясыс омӧля полӧны кӧдзыдысь да вой кежлӧ тупкылӧны сӧмын медводдза кадсӧ). Татшӧм ногӧн вирич вылысь рамаяс ӧти тулысын позьӧ используйтны кыклаӧ.
Парӧвӧй градъяслы ящикъяс позьӧ вӧчны косявланаӧс либӧ постояннӧйӧс. Постояннӧй ящиклысь вылыссӧ мукӧддырйи вӧчӧны улыс сертиыс векниджыка да сэтчӧ пуктӧны стеклӧ.
Сайӧдӧм градъяс. Овмӧсын кӧ куйӧд этша да пуктасъяс шонтӧм вылӧ оз вичмы, позьӧ тырмӧдчыны прӧстӧй градъяс вӧчалӧмӧн, сӧмын кӧдзыд войяс кежлӧ вылыссяньыс тупкӧм вылӧ колӧ вӧчны приспособленньӧ. Татшӧм градъяс вӧчалӧны кутшӧмкӧ стрӧйба бердӧ лун бокӧ, кытчӧ оз инмы вой тӧв. Град гӧгӧрӧ сувтӧдлӧны вожӧсь помъяса дженьыдик майӧгъяс. Рытын кӧ градусник петкӧдлӧ 4–5 градус шоныд — асылын колӧ виччысьны кынмӧм. Сэки вожкаяс вылӧ пукталӧны град вомӧн майӧгъяс, а на вылӧ вольсалӧны рӧгӧза либӧ коз пу лысъяс. Татшӧм град вылын пуктас позьӧ виччысьны 2–3 вежонӧн водзджык.
ГРАДВЫВ ПУКТАСЪЯС БӦРЙӦМ ДА СЕВООБОРОТЪЯС
Градвыв пуктасъяс овлӧны вывті уна пӧлӧс да вывті уна сорт. Войвылын кӧдзыд климат понда позьӧ вӧдитны сӧмын кодъясӧскӧ. Миянӧс ӧткодялӧны капустаа-корнеплодъяса культураяс (кӧдза-пуктасъяс) вӧдитан районъяскӧд. Тадзи лыддьӧмыс дерт веськыд. Миян градъяс вылын буретш сэтшӧм пуктасъясыс и медъёнасӧ паськалӧма, сійӧ подув вылӧ и пыксьӧ войвылын градвыв пуктасъяс вӧдитӧмыс.
Сӧмын позьӧ-ӧ миянлы тырмӧдчыны тайӧ дас кымын пӧлӧс пуктасъяснас, кодъясӧс важӧн нин тӧдам, колӧм пырысь быдтам да используйтам сёйӧм вылӧ? Тӧдӧмысь, оз позь. Уна бур пуктасъяс, кодъясӧс позьӧ паськӧдны Войвыв край условйӧясын, весиг оз на тӧдны миянын. Колӧ велӧдчыны найӧс вӧдитны дай сэтысь сёянъяс лӧсьӧдны. Медвойдӧр колӧ шуны, мый миянын быдтӧны ёнджыкасӧ сёрӧн воысь пуктасъяс, кодъяс паськыда кутасны мунны сёян лӧсьӧдӧм вылӧ сӧмын арын, а гожся кад кежлӧ градвыв пуктасъяс вӧдитӧм абу паськалӧма.
Тайӧс позьӧ вӧчны восьса град вылын водз воан пуктасъяс быдтӧмӧн да ӧдйӧ воан сортъяс бӧрйӧмӧн. Унджыкыслы на пиысь весиг оз ковмыны торъя муяс: водз воысь пуктасъяссӧ босьтӧм бӧрын прӧстмӧм муяссӧ бара позяс тыртны сёр воан пуктасъясӧн. Татшӧм сора пуктасъяс вӧдитӧм вылас колӧ торйӧн нин ёна видзӧдлыны — кык пӧлӧс пуктассӧ вӧдитӧмӧн муыс кык мында пӧльзасӧ кутас вайны.
Водз воан пуктасъяс пиысь позяс индыны майскӧй кушман, сёркни, редис, водз воана кольраби сортъяс, шпинат, мангольд да мукӧд. Кыдзи найӧс вӧдитны да сёйны, лоӧ индӧма тайӧ книжка мӧд юкӧнас.
Градвыв пуктасъяс единоличнӧй овмӧсъясса посни градъяс вылын Войвылын пуктысьӧны пыр ӧти му вылӧ, пуктасъяс улын найӧс оз вежлавны. Весиг нэмӧвӧйся градвыв пуктас вӧдитысьяс шоча пуктасъяс улысь мусӧ коланног вежлалӧны. Торъя приметаяс серти найӧ торйӧдлӧны «лук му», «ӧгурчи му», «капуста му» да быд во на улын и вӧдитӧны мусӧ; сӧмын найӧ кӧть ассьыныс град муяссӧ и зэв ёна вынсьӧдавлісны мувынсьӧданъясӧн, а пыр вӧлі норасьӧны урожайяс усьӧм вылӧ.
Совхозъяслӧн, колхозъяслӧн, пригороднӧй кӧзяйствояслӧн пуктӧма план серти уджалӧм, выгӧдаӧн, мусӧ тшыкӧдтӧг уджалӧм, наука велӧдӧм серти уджалӧм, мый ради урожайыс воысь воӧ содӧ, а оз чин. Наука тшӧктӧ пуктасъяс улын мусӧ пыр вежлавны. Пуктасъяс оз ӧткодя босьтны мусьыс сёянторъяссӧ: ӧти пӧлӧсъяс ёна босьтӧны азот (капуста, салат, ӧгурчи), мукӧдъяс — калий (корнеплодъяс, картупель), а коймӧдъяс — фосфор (боби, анькытш). Пыр кӧ вӧдитны ӧти пӧлӧс быдмӧг, мусьыс ӧти пӧлӧс сёянторъяс кутас бырны, ковмыны кутас мусӧ ёна вынсьӧдны сійӧ ӧти пӧлӧс сёянторсӧ сетӧм могысь, а мукӧд пӧлӧс сёянторъясыс кутасны чӧжсьыны лишнӧй да вред вайны либӧ вошны весь. Быдсяма пӧлӧс вредитель (кӧдза-пуктас тшыкӧдысь) бактерияяс пиысь, тшакъяс пиысь либӧ гагъяс пиысь медся ӧдйӧ да ёна паськалӧ, кӧні вӧдитӧны ӧти пӧлӧс кӧдза-пуктасъяс.
Пуктасъяс либӧ кӧдзаяс вӧдитӧмын му вежлалӧмыс бырӧдас тайӧ лёкторыслы лоны вермӧмсӧ. Му вылын пуктасъяс вежлалӧм оз позь лӧсьӧдны пыр ӧткодьӧс. Нӧрысъяса, гуранъяса, да уна пӧлӧс мусина му вылын бурджык лӧсьӧдны кымынкӧ севооборот, медым кутшӧмкӧ, шуам, пуктас эз ковмы быть вӧдитны сэтшӧминын, кӧні сиӧй тӧдӧмӧн нин быдмыны оз понды. Севооборот заводитчӧмӧн лыддьысьӧ выль куйӧд сюйӧм да выль куйӧд вылас бура быдмысь некымын пӧлӧс пуктас быдмӧм. Водзӧ сэсся во кык-куим вӧдитӧны куйӧдтӧг быдмысь пуктасъяс да сы вылын и севооборотыс помасьӧ.
Войвыв крайын, кӧні муяс абу бурӧсь, тшӧкыда колӧ куйӧдавны да абу уна пӧлӧс пуктасъяс вӧдитӧм, колӧ паськӧдны кыквося севооборот. Улынджык табличаын ми индам быд пуктаслысь местасӧ севооборотас да урчиталам сэтшӧм пуктасъяссӧ, кодӧс позьӧ вӧдитны Войвылын веськыда му вылӧ ли град вылӧ кӧдзӧмӧн (пуктӧмӧн) либӧ виричьяс вылын рӧсада водзвыв быдтӧмӧн.
| Первой во выль куйӧдӧн вынсьӧдӧм бӧрын. | Мӧд во минерала му вынсьӧданъяс сюйӧм бӧрын. |
| Еджыд мача капуста. | Цикорий |
| Гӧрд мача „ | Боби |
| Савойскӧй „ | Укроп |
| Лиственнӧй „ | Томат |
| Цветнӧй „ | Сёркни |
| Свеклӧ | Морков |
| Тыква | Лук |
| Шпинат | Кольраби |
| Галанка | Анькытш |
| Салат | Картупель |
| Мангольд | Кушман |
| Ӧгурчи | Редис |
| Петрушка. |
Важ градъяс вылын, кӧні муыс небыд, вына, сьӧд муа, позьӧ нуӧдны куим вося севооборот. Сэки, шуам, боби, анькытш, кушман, сёркни, картупель, вӧдитӧны коймӧд воас свежӧй куйӧд сюйӧм бӧрын.
Колӧ тӧдмасьны быд пуктаскӧд торйӧн. Найӧс чукӧртӧма став му пасьтасьыс, велалӧмаӧсь найӧ уна пӧлӧс муяс дінӧ, климат дінӧ да сетӧны оз ӧткодя сёянтор. Сідзкӧ и вӧдитнысӧ найӧс колӧ сідзжӧ уна ног.
Мӧд юкӧн
ТОРЪЯ ПУКТАСЪЯС ВӦДИТӦМ
ЕДЖЫД КӦЧАНА КАПУСТА
Вӧдитан ногыс. Войвылын градвыв пуктасъяс пӧвстысь капустаыд медся ёна паськалӧм пуктас, сійӧс медся ёна вӧдитӧны. Водз воан сортъяс быдмӧны (воӧны) нёль тӧлысьӧн, сёр воан сортъяс — квайт тӧлысьӧн. Дженьыдик гожӧм вӧснаыд Войвылын капустатӧ лоӧ войдӧр вӧдитны шоныд либӧ кӧдзыд виричьясын да сэтысь нин бӧрнас вуджӧдны муяс (градъяс) вылад. Капуста кӧйдыслы колӧ лоны бура воӧмӧн да ӧткодь сьӧд рӧмаӧн. Бур кӧйдыс чужӧ 4–5 лунӧн 95%-ӧдз. Бура чужанлуныс татшӧм кӧйдысыслӧн оз быр 5–6 воӧдз. Пуктӧм вылӧ медбурӧн лоӧны ӧти либӧ кык во олӧм кӧйдысъяс. Виричьяс вӧчсьӧны сідз жӧ, кыдзи вӧлі индӧма воддза юкӧнас, тайӧ нигаас. Медбур муӧн виричӧ пуктӧм вылӧ лоӧ: джынйыс — эжа пластысь пыркӧдӧм суглинок да мӧд джынйыс — тӧлалӧм трунда да вадор лыа ӧтмындаӧн. Трундаыс отсалӧ рӧсада вужъяс сӧвмӧмлы. Кӧйдыс кӧдзсьӧ коснас, 13–18 грамм гӧгӧр ӧти рама вылӧ. Ӧти гектар му пуктӧм вылӧ ковмас рӧсадаыд 15 рамаӧдз. Рӧсада вылӧ кӧдзӧны 45–60 лун войдӧр пуктысьтӧдз. Край войвыв юкӧнас кӧдзӧны апрель 10–20 лунъяс костын, а лунвыв юкӧнъяс лун 10–15 водзджык.
Рӧсадасӧ кӧ кӧсйӧны бӧрыннас шочмӧдны (пикировка), колӧ кӧдзны водзджык, позьӧ коялӧмӧн, а кӧсйӧны кӧ сідз пуктыны, кӧдзны позьӧ лун 10 сёрджык, радъясӧн, нёль сантиметр косталӧмӧн. Рӧсада чужтӧдзыс виричьяс кутӧны тупкӧмӧн. Мыйӧн чужӧм кӧйдысъясыс мыччысясны, лунъяснас виричьяс колӧ восьтавлыны выль сынӧд вежны, зільны сетны кӧйдысъясыслы кыдз позьӧ унджык югыд, мед найӧ эз корйӧ нюжӧдчыны.
Рӧсада дӧзьӧритігӧн со мый оз ков некор тӧд вылысь воштыны: унджык югыд, сынӧд, этшаджык ва. Киськавны колӧ, муыс кӧ вылісяньыс косьмӧма сантиметр 3–4 судта. Та ногнас ми велӧдам пуктассӧ быдмыны прӧстӧй му вывса условйӧясын, ёнмӧдам, винёвмӧдам найӧс. Рӧсадалы колӧ лоны тшӧкыдӧн, сӧмын мед найӧ эз мешайтны мӧда-мӧдыслы. Сынӧд вежлалігӧн (прӧветривайтігӧн) колӧ видзӧдны, оз-ӧ вужъясас паськав торъя висьӧм, коді шусьӧ «сьӧд кокӧн». Сійӧ висьӧмыс тӧдмавсьӧ вӧсньыдик сьӧд, быттьӧ косьмӧм, рӧсада кокъяс сертиыс. Тайӧ висьӧмыс паськалӧ зэв посньыдик аслыссяма тшакъясысь (
Рӧсада шочмӧдны заводитӧны, кор бура нин паськалас воддза кык лист бӧртиыс коймӧд, прамӧй листыс. Висьмӧм рӧсадаяс ёг турунъяскӧд шыблавсьӧны, а бӧрнас сійӧс чукӧртӧны да нуӧны компост чукӧрӧ.
Капуста рӧсада виричьяс вылысь му вылӧ пуктӧны май тӧлысь помӧ, либӧ юнь тӧлысь воддза джынъяс. Капусталы лӧсялӧны сёйӧдджык, перегнойнӧй, неуна васӧдкодь, джуджыда гӧрӧм-небзьӧдӧм мусинъяс. Матын кӧ эмӧсь грунтӧвӧй ваяс, капуста быдмӧ омӧля, коръясыс лоӧны лӧз-руд рӧма. Сэтшӧм васӧдінъясас колӧ лэптыны джуджыд градъяс.
Пуктас улӧ кӧ муыс вынсьӧдсьӧ сӧмын куйӧдӧн, сійӧс колӧ петкӧдны гектар вылас 70–90 тонна. Тайӧ нормасӧ позьӧ чинтыны 50 тоннаӧдз, тулыснас кӧ куйӧд дінас лоӧ содтӧма нӧшта со кутшӧм минерала мувынсьӧданторъяс: сернокислӧй аммоний 200 кг, калийнӧй соль — 200 кг да 400 кг суперфосфат.
Уна сикас мувынсьӧданъясӧн вынсьӧдӧм му лоӧ медбур, сетӧ медбур результатъяс. Минерала мувынсьӧданъяссӧ муас сюйӧны гребеньяс гӧрышталӧм водзвылас, а шыльыд му вылӧ пуктас пуктӧмӧн — медбӧръя пинёвтӧм водзвылас. Кӧні мусинмыс джуджыд, кыз да абу васӧд иныс, тшӧтш и паськыд, гырысь муяс вылын со кыдзи колӧ лӧсьӧдны капуста улӧ мусӧ да пуктыны капустасӧ. Арнас муыс джуджыда гӧрсьӧ. Тӧв кежлас муыс оз пинёвтчысь. Водз тулысын мусӧ пинёвтӧны рандаль пиняӧн либӧ «зиг-загӧн». Сэсся му вылас петкӧдсьӧ джынвыйӧ сісьмӧм куйӧд да гӧрсьӧ 12–14 см пыдна кымын. Плуг бӧрсяыс лэдзӧны почвоуглубитель. Сэсся сюйӧны минерала мувынсьӧданъяс, сы бӧрын нин муыс пинёвтчысьӧ. Капуста пуктӧм водзвылас мусӧ визьйӧдлӧны кузьмӧсыс и вомӧныс маркерӧн ӧткодь квадратъяс вылӧ.
Маркерсӧ позьӧ вӧчны аслыд. Босьтсьӧ пу брус 8–10 см кызта, мӧда-мӧдсьыс 30 см костӧ розьӧдавсьӧны розьяс да сэтчӧ тувъявсьӧны бура 50 см кымын кузьта пиньяс. Маркерас вӧчсьӧны сэсся кутнысӧ вороп, а кыскавнысӧ — вожъяс (29 серпас). Капуста рӧсада пуктыссьӧ маркерӧн вӧчӧм визьяс крестасянінъясас ӧти крестасянін колялӧмӧн, шахмат сер ногӧн. Пуктасъяс кост коластыс колӧ лоны вомӧна визьясас и кузьмӧса визьясас ӧткодьӧсь — 60 см. Пуктӧм бӧрас талялӧминсӧ гӧрышталӧны пропашникӧн. Гектар вылӧ рӧсадаыс ковмас 25 сюрс кымын. Пуктыны сійӧс колӧ рытын, либӧ букыд, кымӧра лунӧ, медым рӧсадаыс эз люстыртчы. Рӧсадасӧ вирич вывсьыс перъявтӧдзыс кымынкӧ час войдӧр бура ёна киськалӧны ваӧн. Рӧсадасӧ перъялӧны неыджыд му комӧкъясӧн, сюйлӧны куйӧда кизьӧр сёй пытшкӧ, нуӧны пуктанінас да пуктӧны вылынджык индӧм ногӧн. Тӧдмалӧма, мый рӧсадаыс бурджыка кутчысьӧ, сійӧс кӧ пуктӧны оз дзик сувтсӧн, а неуна пӧлӧнӧн. Вит лун мысти кулӧм рӧсадасӧ колӧ вежны выльясӧн. Кор пуктасыслӧн лоӧ 8–9 кор, зэр бӧрын либӧ киськалӧм бӧрын рӧсадасӧ киськалӧны кизьӧр мувынсьӧданӧн да медвойдӧр визьяс коластъяссӧ гӧрышталӧны (окучивайтӧны) вомӧныс и кузьмӧсыс. Кизьӧр мувынсьӧданыс вӧчсьӧ со кыдзи: 240 литр (20 ведра) ваын сывдӧны 400 грамм селитра либӧ сернокислӧй аммоний, 400 г калийнӧй соль да 600 грамм суперфосфат. Пуктассӧ водзӧ, гожӧмнас, дӧзьӧритӧмыс лоӧ со мыйын: ёг весалӧм, кокалӧм (
Мукӧд сорт капусталӧн, дыр зэртӧм бӧрын кӧ заводитчас зэравны, мачьясыс потласьӧны. Тайӧ сы вӧсна, мый капусталӧн вужъясыс заводитӧны вывті уна сёянторсӧ перйыны, капустаыс друг вуджӧ дона, лишнӧй сёйӧмӧ. Медым сёяныс капусталы кутіс воны этшаджык да мачыс дугдіс потласьӧмысь, кӧрт зырйӧн вундалӧны капусталысь вужъяссӧ ӧтар боксяньыс да неуна кыпӧдыштӧны капустасӧ, медым мыйкӧмында посньыдик, вӧсньыдик вужъясыс оръясясны.
Водз воан капуста сортъяс град вылысь босьтӧны воӧм мыстиыс пыр, а сёр воан сортъяс, кодъясӧс индӧма шоммӧдӧм вылӧ да тӧлын видзӧм вылӧ, — сёрӧн арнас. Тэрмасьны капуста кералӧмӧн оз ков, мачыс сылӧн быдмӧ кынмавны заводитчавтӧдз. Асъя кынмалӧмъясысь градус 5-ӧдз кӧдзыдысь быдман капуста оз пов. Капуста босьтігӧн подйыс керавсьӧ либӧ нетшкӧны капустасӧ вужнас. Гырысь, ортсы руд коръясыс вундавсьӧны, а кор мӧд мач бердас кольсьӧны нуалігас мачсӧ видзӧм вылӧ. Урожай гектар вылӧ воӧ 30 тоннасянь 80 тоннаӧдз.
Капуста видзӧм. Бӧръя каднас наука индӧ зэв аслыспӧлӧс видзан ног. Та ног видзӧмыс вермас ёна паськавны Войвыв крайын, нарошнӧ видзанінъяс сэні ёна на этша да. Та ног капуста мач видзӧм вермас сетны ёна ыджыд выгӧда, сӧмын войдӧр та ног видзӧмсӧ колӧ бура прӧверитны, видлавны. Сідзсӧ позьӧ видзны сэтшӧминъясын, кӧні тӧвнас усьӧ уна лым да шоча тӧвнас шоныдалӧ (улявлӧ).
Босьтӧм бӧрас капуста мачьяс пукталӧны тырмымӧн шоныд тупкӧса помещенньӧӧ, мед сійӧ эз кынмы. Лым усьӧм бӧрын шоныдджык лунӧ петкӧдлӧны капустасӧ да веськыда лым вылас пукталӧны радъясӧн, сӧмын мед вӧлі мӧда-мӧдас оз инмыны. Сэсся мачьяссӧ тыртӧны лымйӧн 20–30 см кыза, а вылісяньыс бара пукталӧны капуста мач радъяс да сідз жӧ тыртӧны лымйӧн. Радъяссӧ мӧда-мӧд вылас сэтчӧдз тэчӧны, кытчӧдз оз ло чукӧрыс тырмымӧн джуджыд. Медвылысса радсӧ колӧ тыртны лымйӧн 80 сантиметрӧдз, а сэсся став чукӧрсӧ вевттьӧны коръяс либӧ турун слӧйӧн. Тадзи капустасӧ видзӧны лым сылӧм заводитчытӧдз, тулысӧдз. Тадзӧн оз сісьмы, оз вошты ассьыс свежӧйлунсӧ.
Та ногӧн видзӧмыс дзик выль пӧлӧс, омӧля на тӧдмалӧма. Тӧдмалӧм могысь, прӧверитӧм могысь первой восӧ капустатӧ пуктыны этшаджык, медым оз кӧ удайтчы, уроныс эз вӧв ыджыд.
Лӧсьыд жӧ видзны свежӧй капустатӧ виричьясын, мусӧ да куйӧдсӧ сэтысь идралӧм бӧрын, либӧ нарошнӧ кодйӧм канаваясын. Канаваяслӧн джудждаыс колӧ лоны 60–70 см, пасьтаыс — 1 метр, а кузьтаыс кӧть кутшӧм. Кор муыс кынмас, канава пыдӧсас вольсалӧны идзас 15 сантиметр кыза кымын. Сы вылӧ пукталӧны став бокъяссяньыс идзас пытшкӧ кытшӧ босьтӧмӧн капуста мачьяс, вужъяснас вывлань. Идзас вылас пуктӧны му 15 см кызта кымын. Ставыс тайӧ ещӧ вевттьыссьӧ 8–10 см кыза куйӧд слӧйӧн. Та ногнас капуста зэв жӧ бура видзсьӧ тулысӧдз.
Вылын индалӧм капуста видзан ногъяссӧ вайӧдӧма татӧні сы вӧсна, медым овмӧсыс эз матӧ во, абу кӧ сылӧн колан ыджда нарошнӧ видзанінъяс да оз кӧ вермы регыд кадӧн капустасӧ инавны.
Еджыд мача капуста сортъяс. Войвыв крайын вӧдитӧм вылӧ позьӧ вӧзйыны либӧ водз воан капуста сортъяс либӧ шӧр кадӧн воан сортъяс. Сёр воан капуста сортъяс, кодъяслы быдмӧм вылас колӧ 180 лунӧдз, миян дженьыдик гожӧмнад оз зэв лӧсявны, найӧ оз сетны гырысь урожайяс.
Бӧрйыны вывті уна сортъяс пӧвстысь медбуръяссӧ тайӧ либӧ мӧд овмӧсӧ абу зэв кокньыдик мог. Абу весиг кокньыд бӧрйыны лӧсялана сортъяс быдса районъяслы. Мукӧд сортыс корӧ джуджыда мусӧ уджалӧм да сьӧд му, бура мусӧ вынсьӧдӧм, тырмымӧн ва; мукӧдыс этшаджык корӧны, быдмӧны весиг прӧстӧй муяс вылӧ.
Сортъяс видлалӧм колӧ нуӧдны быд колхозын, медым бӧрйыны медбур сортъяссӧ сійӧ муяс сертиыс да климат сертиыс. Унаысь ӧти сорт йывсьыс уна ног висьталӧны. Колӧ пыр видлавны висьталӧмъяссӧ практика вылын. Бур сорт капустасянь со мый колӧ: ыджыд урожай, ортсыса коръясыс мед эз вӧвны гырысьӧсь, топыд еджыд мача, дженьыдик под вылын, вӧсньыдик заа коръясӧн, медым кынмалӧмысь эз повны, тӧлын видзигӧн эз сісьмыны да с. в. Став тайӧ бурторъяссӧ ӧти сортысь аддзыны дерт оз позь, но позьӧ бӧрйыны кымынкӧ сорт. Ӧти сорт кутас водз воны гожӧмын сёйӧм вылӧ, мӧд сорт — тӧлын свежӧйнас видзӧм вылӧ, коймӧд — косьтӧм вылӧ либӧ солалӧм вылӧ.
Градвыв пуктасъясӧн видлӧгъяс (опытъяс) миян Войвыв крайын нуӧдсьылісны зэв омӧля. Кутшӧм сюрӧ тӧдмалӧмъяс вӧліны миян куимлаын: Северо-Двинскӧй с.-х. опытнӧй станцияын 1928–29 воясӧ, Кардорса болотнӧй опытнӧй му вылын 1924–30 воясӧ да Кардорса сельскохозяйственнӧй техникумын 1925–28 воясӧ. Мукӧд выводъяссӧ тайӧяслысь ещӧ колӧ водзӧ на тӧдмавны, удж нуӧдан срокъясыс налӧн вывті дженьыдӧсь да.
Сёрӧн (дыр кадӧн) воан капуста сортъяс, кодъяслы колӧ быдмынысӧ кузь шоныд гожӧм, видлӧгъяс вӧчалігӧн миян Войвыв крайын эз сетны бур результатъяс. Сійӧ сортъяссӧ миян вӧдитӧмыс некутшӧм выгӧда оз вай.
Миян условйӧясын бурджык урожая куим сикас капуста: воддза чукӧрыс — водз воан сортъяс; налӧн кӧдзӧмсяньыс босьтӧмӧдзыс Войвыв крайын нюжалӧ 110–130 лун; мӧд чукӧр — шӧркодя водз воан сортъяс, быдмӧны 130–150 лунӧдз; коймӧд чукӧрыс — шӧр кадӧн воан сортъяс — воӧны 150–170 лунӧн. Ӧти пӧлӧс сортыслӧн быдман кадыс край войвывладорас нюжалӧ лун 15–25 вылӧ лунвыв сертиыс. Водз воан сортъяслӧн могыс абу зэв ыджыд, ӧти килограммсянь кык килограммӧдз, вӧдитӧны гожӧмын сёйӧм вылӧ. Тайӧ сортыслӧн мачьясыс воӧм мысти регыд потласьӧны, тӧлын видзӧм вылӧ оз шогмыны. Паськыдджыка тайӧ сортъяссӧ вӧдитӧны сӧмын кар бердын, кӧні гожӧмнас вердӧм вылӧ колӧ уна капуста. Водз воан сортъясысь бура петкӧдлісны асьнысӧ: Северо-Двинскӧй опытнӧй станция вылын — «Дитмарскӧй (трейб)», «Первой номер» да «Капорка», а Кардорын — «Первой номер», «Экспресс», да «Ичӧт эрфуртскӧй». Бур боксянь асьсӧ петкӧдлісны шӧркодя водз воысь сортъяс пӧвстысь «Копенгагенскӧй», «Вальватьевскӧй», а шӧр кадӧн воысь сортъяс пӧвстысь — «Глюкштедскӧй», «Белорусскӧй», «Брауншвейгскӧй», «Слава энкгонзэна» да «Каширка». Улын петкӧдлам тайӧ сортъяссӧ.
«Первой номер» (30-ӧд серпас) капусталӧн топыд гӧгрӧс мач дженьыдик под вылын. Ортсы коръясыс абу гырысьӧсь да сы вӧсна позьӧ сійӧс пуктыны мӧда-мӧдсьыс 35–40 сантиметр сайӧ. Ӧткодь бура тайӧ сортыс сетіс бур урожайяс край лунвылас дай войвылас. Северо-Двинскӧй станцияын тайӧ сортыслӧн урожайыс вӧлі 512 центнерӧдз гектар вылысь. Кардорын бур жӧ урожай сетіс тайӧ капуста кокньыдик сёйӧд му вылын, бура трунда компостӧн (36 тонна га вылӧ) да минерала му вынсьӧданъясӧн мусӧ вынсьӧдӧмӧн.
«Экспресс» (31-ӧд серпас) воӧ вӧлі Кардорын 10 лунӧн водзджык став мукӧд сортъяс сертиыс. Сылӧн абу гырысь ортсы коръясыс, мачыс кузьмӧс вывлань. Пуктыссьӧ мӧда-мӧдсьыс 30–35 сантиметр сайӧ. Колӧ сылы бур му.
«Ичӧт эрфуртскӧй» сорт торъялӧ аслас чӧскыдлуннас. Тайӧ капустаыс бура лэптӧ кос поводдя, вермӧ овны киськавтӧг. Тайӧ сортыс важ нин, бура тӧдмалӧма, эм уна бур отзывъяс.
«Капорка» сорт индыссьӧ Северо-Двинскӧй станцияӧн, сӧмын сійӧс видлалӧма ӧти во да водзӧ вылӧ на колӧ бура тӧдмавны. Литератураын эмӧсь индӧдъяс сійӧ омӧль кӧр йылысь.
«Дитмарскӧй» (32-ӧд серпас) — водз воан сорт, Северо-Двинскӧй станцияын вӧлі медся ыджыд урожай вайысь сортӧн. Тайӧ сортыс югыдвиж рӧма, мачыс гӧгрӧс, дженьыд под вылын сьӧктаыс 2–3 кг. Бура воӧ сёйӧд муяс вылын. Тырмытӧмтор пыдди сылысь индӧны кокньыда висьмалӧмъяс.
«Копенгагенскӧй рыночнӧй» сорт вылӧ колӧ торйӧн видзӧдлыны. Тайӧ сортыс зэв этшатор корӧ, быдмӧ лёкджык муяс вылын, винёвджык дай урожайыс пыр бур. Сетӧ бур урожайяс став край пасьта, кӧть кутшӧм поводдя гожӧмнас. Кардорын урожайсӧ вайӧ 468 центнерӧдз, а Устюгын 506 центнерӧдз гаысь. Тайӧ сортсӧ миян Войвылын бура нин тӧдмалӧма. Мачыс талӧн чорыд, шӧркоддьӧм ыджда, дженьыдик под вылын, ортсы коръясыс абу гырысьӧсь. Воӧ ӧтмоза, позьӧ видзны свежӧйнас, шогмӧ шоммӧдӧм вылӧ и.
«Вальватьевскӧй» (33-ӧд серпас) сорт ёна ошкисны да вӧзйисны вӧдитны Войвылын во нёль-вит. Быд во вӧлі тайӧ сорт кӧйдыссӧ Войвылӧ шыбитӧны зэв уна, чайтӧны ёна паськалӧм да. Сӧмын Кардор гӧгӧр тайӧ сорт вӧдитӧмас эз босьтсьыны. Сёйӧд да лыа муяс вылӧ зэра кӧдзыд воясӧ (1926–28) да кос шоныд воясӧ тайӧ капуста эз сет топыд мач; коръясыс эськӧ и унаӧсь да некор оз вӧлі вермыны бура гӧрддзысьны. Трунда му вылын болотнӧй опытнӧй станцияын тайӧ сортыс вӧлі удайтчӧ бурджыка, сӧмын урожайсӧ пыр этшаджык сетіс «копенгагенскӧй» сортысь да местаса сортъясысь. Дзик мӧдтор тыдовтчис Северо-Двинскӧй станцияын. 1928-ӧд воын — «вальватьевскӧй» капуста урожай серти вӧлі медводзын, а мӧд воас — витӧд местаын, неуна сӧмын лои бӧрынджык «Копенгагенскӧйысь» да «Первой номерысь». Тыдалӧ Войвыв край Асыв-лунвыв юкӧнас сылы условйӧясыс вӧлӧмаӧсь бурджыкӧсь. Мачыс сылӧн ляс-гӧгрӧс, еджыд, кузькодь под вылын. Висьӧмъяслы оз кокньыда сетчы, ёна муяс бурмӧдӧм оз жӧ кор.
«Слава Энгойзэна» сорт важӧн нин тӧдана капуста. Сійӧс вӧдитӧны и градвыв муяс вылын и прӧстӧй муяс вылын. Бура видзсьӧ тӧлын. Сортъяс тӧдмалӧм кузя опытъяс сы вылын Войвыв крайын омӧля на нуӧдӧма.
«Глюкштедскӧй» — шӧр кадӧн воана сорт, бура удайтчаліс Северо-Двинскӧй станцияын. Бура удайтчывліс и Кардорын, кӧть эськӧ мачыс тыр ыдждаӧдз и эз волы да (8–10 кг). Бурлуныс тайӧ сортыслӧн сэні, мый сійӧ вермӧ бура удайтчыны выль омӧля небзьӧдӧм-бурмӧдӧм, ляпкыда уджалӧм муяс вылын, а сідзжӧ и прӧстӧй муяс вылын.
«Брауншвейгскӧй» унаысь лыддьылӧны медбӧръя сортӧн. Тайӧ абу дзик веськыд. Кардорын вӧлі сійӧ «Славакӧд» да «Глюкштедскӧйкӧд» ӧтпырйӧн; кӧчанъяс быдмылісны 2–3 килограмм сьӧктаӧсь. Артмӧ быдсяма мусин вылын. Кӧчанлӧн вылысыс тшӧкыдкодь, быттьӧ лязӧдӧма; коръяс еджыдӧсь. Шоммӧдӧм вылӧ — медбур сорт. Свежӧйӧн тӧлын омӧля олӧ.
Шӧркоддьӧма воысь кык сорт — «Каширка» да «Белорусскӧй» — вӧлі видлалӧма Северо-Двинскӧй станцияын. Отзывъяс сетісны бурӧс, сӧмын колӧ на жӧ прӧверитлыны. Бӧръя сортсӧ («Белорусскӧйсӧ») омӧля тӧдӧны кыдзи происхожденньӧ боксянь, сідзи и качество боксянь.
Войвылын вӧдитан местнӧй капуста сортъяс йылысь колӧ шуны, мый найӧс абу тырмымӧн изучитӧма дай, тыдалӧ, абуӧсь налӧн дзикӧдз пуксьӧм признакъяс. Северо-Двинскӧй станция вӧчис испытанньӧ местнӧй «Вондокурскӧй» капуста вылын да воис сэтшӧм выводӧ, мый сійӧ капустаыс сорласьӧма уна сортысь, кодъяс воӧны ёнджыкасӧ сёрӧн; качествоыс бурлань нинӧмӧн оз торъяв, урожай сетӧ ичӧтӧс. Войвыв Кардорса (Архангельскӧй) сортъяс колӧ лыддьыны бурджыкӧн. «Лисестровскӧй» да «Соловецкӧй» капустаяс вӧлісны мукӧдлаысь вайӧм шӧркоддьӧма водз воысь сортъяскӧд ӧттшӧтш да бур воясӧ сетлісны урожай 360 центнерӧдз гектарысь. Кӧдзыд да зэра воясӧ (1926–1928) найӧ вӧліны ёна стойкӧйӧсь (кӧдзыдысь повтӧмӧсь) да вермисны приспособитчыны поводдя дінӧ. Тайӧс пасйӧ Кардорса болотнӧй опытнӧй му.
Капуста кӧйдысъяс быдтӧм. Огороднӧй кӧйдысъяс вӧдитӧмлы пыр миян пуктылісны этша вниманньӧ. Быд во ковмывліс вайны крайӧ уна кӧйдыс бокысь. Быд колхозлы, совхозлы да кар бердса (пригороднӧй) овмӧслы колӧ быдтыны сэтшӧм сортъяслысь кӧйдысъяс, кодъяс петкӧдлісны асьнысӧ бур боксянь да кӧйдысӧс заводитӧма нин вӧдитны.
Кӧйдыс вылӧ капуста быдтігӧн, медвойдӧр, оз позь вӧтлысьны уна сортъяс бӧрся. Уна сорт быдтігӧн найӧ вермасны сорсьыны: гагъясӧн новлӧдлан роз (
Медвойдӧр арсяньыс урожай пытшкысь колӧ бӧрйыны кӧйдыс вылӧ медбур кӧчанъяссӧ, кодъяс медводз мачасисны. Сэсся мед вӧлі налӧн сійӧ сортыслӧн типичнӧй формаыс. Некутшӧм дойдалӧмъяс да висянінъяс кӧчанын оз ков лоны. Кос, шондіа лунӧ найӧс нетшкӧны град вылысь, вуж йывсӧ да бокъяссьыс посни вужъяссӧ тшӧтшӧдӧны да вундалӧны став коръяссӧ, — кольӧны сӧмын подсӧ. Коръяс колӧ вундавны сідзи, медым под бердӧ колисны коръяслӧн дойдавтӧм вужъясыс кузьтаӧн ӧти сантиметрӧдз. Тайӧ кор вуждінъяссьыс (под бердсьыс) мӧд вонас колӧ петны кӧйдыс артман вожъяс. Вундалӧм коръяс позьӧ косьтыны либӧ шоммӧдны (солавны). Кӧчан подъяс пуктавсьӧны кымынкӧ лун кежлӧ бура тӧлӧдӧм помещенньӧӧ косьтыны, сэсся сы бӧрын колӧ сюйны пӧдвалӧ, тӧвйӧдӧм вылӧ.
Пӧдвалын медбур температура — 1–2 градус шоныд. Кӧдзыдысь капуста подъяс вермасны кувны, а 3–4 градусысь шоныдджык инын — кадысь водзджык мӧдасны быдмыны да сісьмыны. Пӧдвал джоджӧ колӧ киськавны лыа (градйӧн моз) да сэтчӧ сутшйӧдлыны капуста подъяссӧ вужладорнас. Подъяслӧн мӧда-мӧд дінас инмавны оз ков.
Край войвылын, кӧні кӧйдысыс дженьыд гожӧмла оз вермы воны, да кӧйдыс быдтӧм овлӧ омӧля, вӧчӧны сідзи: капуста подъяс садиталӧны лыа тыра гырничьясӧ либӧ ящикъясӧ да видзӧны пӧдвалын быдмыны лэдзтӧг апрель заводитчытӧдз. Апрель заводитчӧмсянь петкӧдӧны шоныд, югыд помещенньӧӧ да лыасӧ неуна киськалӧны ваӧн. Медводдза лунъясас подъяссӧ колӧ тупкавны бумагаӧн, медым надзӧнджык велӧдны югыдӧ. Выль условйӧясын подъяс вӧрзясны быдмыны, кутасны лэдзны вужъяс, заяс да коръяс. Асъя кӧдзыдъяс помасьӧм бӧрын, кор нин капуста садъяслӧн выль заясыс ёнмасны, найӧс колӧ петкӧдны да садитны град вылӧ, водзвыв лӧсьӧдӧм местаӧ.
Специальнӧй гырысь огороднӧй овмӧсъясын — совхозъясын, колхозъясын да кар бердса овмӧсъясын — уна кӧйдыс вӧдитігӧн видзны кӧйдыс быдтан семенникъяс лоӧ дерт прӧстӧйджык ногӧн. Найӧс тэчӧны нарошнӧ вӧчӧм пӧдвалъясӧ либӧ весиг ывла вылӧ чукӧръясӧ да вевттьӧны идзасӧн да муӧн. Кос, лыаа местаясын позьӧ видзны сідзжӧ гуясын. Гулӧн судта колӧ лоны ӧти метраӧдз. Улысас колӧ вольсавны коз пу лысъяс дай вылісяньыс колӧ тупкыны коз пу лысъясӧн жӧ, медым оз пырны шыръяс. Сы бӧрын вевттьысьӧны пӧвъясӧн, сэсся идзасӧн да, медбӧрын, кыза муавсьӧны. Тайӧ способъяссӧ колӧ видлыны край лунвылын.
Кӧйдыс быдтӧм вылӧ градъяс лӧсьӧдны колӧ заводитны арсянь джуджыда гӧрӧмӧн да небзьӧдӧмӧн. Бӧрйыны колӧ восьса места (эрдвыв), кытчӧ инмӧ шонді да кодӧс воддза вонас куйӧдалӧма. Тулысын градъяс колӧ вынсьӧдны суперфосфатӧн, ӧти гектар вылӧ 3 центнер мында сюйӧмӧн. Асъя кӧдзыдъяс помасьӧм бӧрын быдтанторъяс колӧ садитны зыр туйяссӧ (уна садитігӧн — плугйӧн гӧрӧм костӧ) мӧда-мӧд дінсянь 70 сантиметрӧн косталӧмӧн (шахмат серӧн) да кымынкӧ лун кежлӧ вевттьыны идзасӧн. Пемыд пӧдвалын тӧвйӧдӧм бӧрын шонділӧн ёна югыдыс вермӧ дзикӧдз вины быдтассӧ. Сы понда колӧ сійӧс велӧдны югыд дінӧ надзӧникӧн.
Кӧйдыс артман вожъяс кӧ мӧдасны быдмыны уна, найӧс колӧ вундавны да кольны сӧмын куим-нёльӧс медся ёнъяссӧ. Вожъяс кӧ кутасны вывті ёна кайны вывлань (овлӧ вывті ёна бурмӧдӧм мусин вылын), налысь йывъяссӧ колӧ вундавны.
Быдмигӧн дӧзьӧритӧм колӧ татшӧм: весавны ёг турунъясысь, кокавны (небзьӧдны) рад костъяс да кӧртавлыны йывъяссӧ нюжӧдӧм потшъяс бердӧ, медым эз пӧрны найӧ зэрӧн да тӧлӧн. Воӧм (кисьмӧм) заводитчӧ улыс пуртӧсъяссяньыс. Тӧдны позьӧ пуртӧс вижӧдӧм да косьмыны заводитӧм серти.
Кок йылын лишнӧй дыр сулалӧм пуртӧсъяс кокниа потласьӧны, да кӧйдысыс вермас киссьыны муӧ. Сы понда урожайсӧ колӧ идравны вочасӧн, воӧм вожъяссяньыс заводитӧмӧн. Уна пуктас вӧдитігӧн идравны заводитӧны дзикӧдз кисьмытӧдз неуна водзджык. Асылын либӧ рытын лысва вылын садъяслысь заяс вундалӧны чарлаӧн, кӧртавлӧны кольтаӧ да ӧшлӧны вевта кос помещенньӧӧ кисьмыны, сэсся вӧлисти киӧн вартӧны.
ЦВЕТНӦЙ КАПУСТА
Цветнӧй капуста еджыд кӧчана капуста дорысь пӧтӧсаджык. Сӧмын тайӧ бур да чӧскыд пуктассӧ крестьяна ньӧти на оз тӧдны, а вӧдитӧны сӧмын промышленнӧй кар бердса овмӧсъясын.
Цветнӧй капусталӧн кӧчан оз овлы. Сылӧн быдмӧны кузьмӧс модаа вылыс коръяс, а на пытшкын шӧрас артмӧ чветъяслӧн еджыд ёкмыль (юр). Сійӧ ёкмыльыс и мунӧ сёян вылӧ пуӧмӧн. Бурджык, донаджык сорт босьтӧм вылӧ колӧ, медым юрыс вӧлі йӧв кодь еджыд рӧма, топыд да еджыд, сьӧктаӧн 800 граммӧдз. Артмӧм юрлы кӧ лэдзны ас вӧля вывсьыс быдмыны, сійӧ лоӧ рышкыд, первой вижӧдас, сэсся лоӧ лилӧвӧй рӧма. Сэтшӧмӧн сійӧс оз сёйны.
Цветнӧй капусталы медбур мусин — неуна либӧ шӧркоддьӧма сёйӧд му, коді озыр сьӧд муӧн, васӧд местаын. Сісьмытӧм свежӧй куйӧдӧн вынсьӧдӧм сылы оз лӧсяв. Медбура артмӧ тулысын сьӧд муӧн либӧ компостӧн (гуын вӧчӧм куйӧдӧн) вынсьӧдӧмӧн. Сідзжӧ бура артмӧ калийнӧй да фосфорнокислӧй совъясӧн вынсьӧдӧмӧн.
Водзвыв колӧ быдтыны вирич вылын (рӧсадаӧн). Дӧзьӧритӧм сэтшӧм жӧ, кутшӧм колӧ еджыд кӧчана капусталы. Медводдзаысь костӧдлӧм колӧ вӧчны кыдз позьӧ водзджык, мыччысьӧм бӧрас 4–5 лун мысти.
Градъяс вӧчавсьӧны обычнӧй ногӧн. Пуктысигӧн рӧсадалӧн колӧ лоны 4–5 кор. Пуктӧны мӧда-мӧд дінсяньыс 35–40 сантиметрӧн косталӧмӧн. Местаыс кӧ вылын да кос, градсӧ рекомендуйтсьӧ тупкыны вылыссяньыс 4–5 см кызта сьӧд муӧн либӧ компостӧн, мед омӧльджыка косьмас.
Цветнӧй капусталы колӧ унджык ва. Сідзкӧ, бура быдтӧм вылӧ колӧ сійӧс тшӧкыдджыка да ёна киськавны. Быдмигас колӧ кокавлыны мусӧ, весавны ёгъясысь да ӧтчыд бугритны. Юр мыччысьӧм бӧрын, зільӧны сайӧдны сійӧс шондіысь, медым эз вижӧд, эз вошты топыдлунсӧ да быдмис ыджыда. Та могысь чегӧны боксьыс пыділаньӧ кымынкӧ кор да найӧн и тупкӧны юрсӧ.
Медым капуста юръяс ӧдйӧнджык быдмисны, зэв бур киськавлыны найӧс гожӧм быдӧн ӧтчыд либӧ кыкысь омӧлика сола ваӧн. Сов (повареннӧй) босьтсьӧ 1 литр ва вылӧ 1 грамм. Унаысь цветнӧй капусталы оз торйӧдны йӧрын аслыс места, а пуктӧны сійӧс мукӧд быдтасъяс пӧвстӧ (ӧгурчи, шпинат, салат, еджыд кӧчана капуста, редис пӧвстӧ). Тадзӧн экономнӧйджыка лоӧ используйтӧма пуктысян площадь.
Капуста пытшкын кодъяслӧн гожӧм помасигкежлӧ оз удитны артмыны сёйны туяна юръяс, найӧс оз ков нетшкыны да шыблавны, — тайӧ ыджыд ӧшыбка. Найӧс колӧ видзчысьӧмӧн, вужъяснас да мунас перйыны град вылысь да садитны васӧд лыаӧ не кӧдзыд пӧдвалын. Тӧвнас быдмасны юръяс. Кодъяслӧн юрыс кутас быдмыны град вылын на, найӧс позьӧ пуктавны ар кежлӧ тыртӧм виричьяс вылӧ либӧ нарошнӧ кодйӧм канаваясӧ.
Лунын шоныд дырйи капустаяссӧ восьталӧны, а вой кежлӧ креставлӧны зоръяс да вылысас пукталӧны коз пу лысъяс либӧ идзас, тупкӧны, медым оз кынмыны асъя кӧдзыдӧн. Ар помасигкежлӧ капуста воас, кисьмас.
Войвылын вӧдитӧны сӧмын водз воан сортъяс. На пытшкысь позьӧ индыны татшӧмъясӧс: «Гаагскӧй» (34-ӧд серпас), «Эрфуртскӧй» да «Онежнӧй шар». Тайӧ куимнан сортыс бура артмылісны Кардорса условйӧясын.
Цветнӧй капусталӧн кӧйдысъяс воӧны сьӧкыда. Войвыв край лунвылын найӧ кутасны воны сӧмын жар, кос гожӧмын. Сы понда тайӧ капустасӧ кӧйдыс вылӧ миян условйӧясын быдтӧм оз ло надежнӧй, — лоӧ надейтчыны бокысь вайӧм кӧйдыс вылӧ.
ГАЛАН
Галан — корнеплод, кык вося быдтас, ёна паськалӧма став Войвыв край пасьтала. Бурджыка быдмӧ шӧркоддьӧма либӧ весиг ёна сёйӧд мусин вылын, коді озыр сьӧд муӧн. Капустаӧс моз жӧ водзвыв колӧ быдтыны вирич вылын. Чужтӧмӧн тэрмасьны торъя оз ков (лӧсьӧдӧма кӧ сійӧс тӧлын сёйӧм вылӧ). Галан пуктӧны кӧдзыд виричьяс вылӧ, а град вылӧ петкӧдӧны куим-нёль кор быдмӧм бӧрын. Гырысь рӧсада вужъясьӧ му вылын ёна сьӧкыда.
Галан бура быдмӧ выль куйӧд вылын. Сӧмын сійӧ абу требовательнӧй быдтас да, сы понда, пуктӧны обычнӧя куйӧдӧн вынсьӧдӧм бӧрын мӧд вонас да сюйӧны минеральнӧй совъяс гектар вылӧ со мыйта: сернокислӧй аммоний — 200 кг, суперфосфат — 400 кг да калийнӧй сов — 200 кг. Калийнӧй совсӧ позьӧ вежны 1000 кг пач пӧимӧн. Му вылӧ петкӧдігӧн рӧсадалысь вужъяссӧ коймӧд юкӧн мындаыс колӧ тшӧтшкӧртны. Галанлы градъяс позьӧ не вӧчавны, а пуктыны веськыда гӧрӧм вылӧ, бӧрӧзда чуркъясӧ. Радъяслӧн кост кольсьӧ 45–50 см пасьта, а радын пуктасъяссӧ мӧда-мӧд дінсьыс колӧ костӧдлыны 30–35 сантиметрӧн.
Мукӧддырйи галан улӧ торъя местаяс оз лӧсьӧдны, а пуктӧны сійӧс капустаяс костӧ да град бокъясӧ. Пуктысигӧн колӧ тӧждысьны, медым муӧ пырис сӧмын вужйыс да эз тыр коръяслӧн костыс. Тайӧ зэв ёна падмӧдӧ быдмӧмсӧ. Рӧсада пуктӧм бӧрын колӧ кык-ӧ-куимысь сійӧс киськавлыны, медым вужъясяс, а вежон бӧрын кулӧм рӧсадаяс местаӧ колӧ садитавны выльысь.
Гожӧмбыдӧн ӧтчыд галан колӧ кокньыдика бугритны, медым вужъясыс (ачыс галаныс) оз чорзьыны да оз лоны нюдзвиж рӧмаӧсь. Тайӧ уджсӧ пырджык вӧчлӧны коканӧн му небзьӧдӧмкӧд ӧтпырйӧн.
Шӧркоддьӧм урожайӧн позьӧ лыддьыны 300–400 центнер гектарысь. Бур воясӧ ӧткымын сортъяс («маслянӧй», «зӧлӧтӧй шар») Кардорын сетлісны урожай 500–600 центнерӧдз быд гектарысь.
Тӧлын галан видзӧны обычнӧя пӧдвалъясын да буртаясын (чукӧръясын). Идралігӧн галан коръяс вундалӧны сідзи, медым галан бердӧ коляс коръяслӧн иддзыс 2–3 см кузьта. Буртаясын видзӧны ёнджыкасӧ тулысын сёйӧм вылӧ.
Тӧв ветлан помещенньӧын либӧ ывлаын вевт улын бура тӧлӧдӧм (косьтӧм) галанъяс лӧсьыда тэчӧны косінӧ чукӧрӧ (35 серпас). Чукӧр шӧрӧ сувтӧдсьӧ нёль пӧвйысь тувъялӧм да быд боксянь розьйӧдлӧм труба, сынӧд вежӧм вылӧ. Чукӧрыс вевттьыссьӧ 12–15 см кызта идзасӧн да сы кызта жӧ муӧн (идзас вылас). Кӧдзыдъяс пуксигӧн му вылӧ вольсасьӧ мӧд слӧй идзас да вылысыс кыза муавсьӧ. Став вевттьӧмлӧн кызтаыс оз ков лоны 70–80 сантиметрысь этшаджык.
Кӧдзыд лунъясӧ труба сюявсьӧ вылыссяньыс идзасӧн либӧ турунӧн. Тадзи видзӧмӧн галан зэв бура олӧ тулысӧдз.
Позьӧ рекомендуйтны корнеплодъяс гуын видзӧм (36 серпас). Тайӧ способыс зэв прӧстӧй дай видлӧма нин. Кос местаӧ кодйыссьӧ 1,0–1,5 метр судта гу. Пыдӧсас тувъявсьӧ 3–3½ метр кузьта майӧг да гӧгӧрыс кӧртавсьӧ идзас. Гу пыдӧсӧ да бокъясас колӧ вольсавны коз пу лысъяс, медым оз пырны шыръяс. Корнеплодъяс (галан либӧ мук. тор) колӧ кисьтны метр джын судта гусьыс вылӧджык, ёсь йылӧн, да вевттьыны первойсӧ коз пу лысъясӧн жӧ, а сы вылысӧ — идзасӧн (15 см) да муӧн (20 см). Ортсыӧ чургӧдчӧм майӧг йылӧ крепитсьӧ кӧрт листысь вӧчӧм вевт, медым зэр ва эз вермы пырны идзас кузя гуӧ. Тӧвся кӧдзыдъяс пуксьытӧдз гу колӧ вевттьыны мӧд пӧв идзасӧн да муӧн либӧ куйӧдӧн.
Медся ёна паськалӧмаӧсь «красносельскӧй» да «маслянӧй» сортъяс (37-ӧд серпас). Сёйӧм вылӧ бурджыкӧн лыддьӧны виж сорт галанъяс. Кардорса болотнӧй му вылын бура артмылісны местнӧй, «лисестровскӧй» сортъяс. Кӧйдыссӧ вӧлі быдтӧма сэні жӧ, болотнӧй овмӧсас. Сӧмын урожайнас век жӧ кольччисны сэтшӧм сортъяс дінысь, кыдз «зӧлӧтӧй шар» да «шведскӧй» (38-ӧд серпас), кодъясӧс вайлӧны бокысь. Торъя бур урожай сетӧны скӧт кӧрым вылӧ быдтан сортъяс — «бангольм» да «исполинскӧй». Ӧткымынъяслӧн сьӧктаыс овлӧ 4–5 килограммӧдз. Кӧйдыс вылӧ галан вӧдитӧм ёна паськалӧма градвыв пуктас вӧдитысьяс пӧвстын. Сэні сьӧкыдыс нинӧм торъя абу. Семенникъяс колӧ быдтыны да видзны сідзи жӧ, кыдзи и еджыд кӧчана капуста.
СЁРКНИ
Край лунвылын сёркни вӧдитӧны чӧскыд пуктас пыдди, кыдз чӧсмасянтор, — сэні уна эм сакар. Кынӧн тӧлын видзигӧн тшыкӧ, рушмӧ да оз ло чӧскыд. Градъяс вылӧ сёркни шоча пуктылӧны, а ёнджыкасӧ кӧдзӧны коськӧм му вылӧ либӧ вӧр сотӧм инъясӧ (тыла вылӧ), кӧні сёркниыс артмӧ торъя чӧскыд да ва слӧя. Град вылын кӧ, бурджык быдтыны водз воан сортъяс, кодъяс воӧны 50–70 лунӧн. Сёркнилы ёнджыка лӧсялӧ кокни, лыаӧд мусин, кӧні уна эм пӧтӧса тор. Кӧдзӧны сійӧс веськыда муӧ, куйӧдалӧм бӧрын мӧд либӧ коймӧд во вылас, да вынсьӧдӧны пӧимӧн (гектар вылӧ 10–15 центнер мында), либӧ калийнӧй да фосфорнокислӧй совъясӧн (калийнӧй сов 200 кг да суперфосфат 300 кг гектар вылӧ).
Сёркни кӧйдыс зэв посни. Ӧтсер кӧдзӧм могысь бурджык сорлавны сійӧс лыаӧн. Мӧд пӧв садитӧмъяс сёркни некутшӧма оз лэпты. Кӧдзӧны радъясӧн 20–25 см-ӧн косталӧмӧн, либӧ кыдзи сюрӧ койӧмӧн. Сёркниӧс томвывсьыс зэв ёна жугӧдӧны, унаысь кушӧдз вӧчлӧны, градвыв пуктас жугӧдысь гагъяс — му пытшъяс, кодъяс ёна паськалӧмаӧсь. Сы понда сёркни колӧ кӧдзны тшӧкыда. Пытшъяскӧд да мукӧд пӧлӧс вредительяскӧд вермасян мераяс йылысь висьталам торъя юкӧдын. Сёркни оз пов тувсов кӧдзыдъясысь. Сы понда бурджык кӧдзны сійӧс водзджык, кор пытшъясыс абуӧсь на, медым петасъясыс удитасны ёнмыны (чорзьӧм да тырмымӧн ёна паськалӧм коръяс вылӧ пытшъяс озджык локны). Сёркни дӧзьӧритӧм колӧ татшӧм: шочмӧдлӧм, весалӧм да коканӧн небзьӧдӧм.
Ёнджыка паськалӧм сортъяс: «виж петровскӧй» — войвылын радейтан сорт (виж галан); «майскӧй», еджыд (39-ӧд серпас) да виж, водз воан сортъяс (гожӧмын сёйӧм вылӧ). Та дінӧ жӧ позьӧ содтыны «миланскӧй» сорт, еджыд да гӧрдов рӧмаӧс. Сёркни кӧйдыс быдтӧм нинӧмӧн оз торъяв мукӧд корнеплодъяс дінысь.
КУШМАН
Войвылын быд пельӧсын позьӧ аддзыны тайӧ пуктассӧ. Быдтыны позьӧ водз воан сортъяс гожӧмын сёйӧм вылӧ (еджыд «майскӧй» да сьӧд «сальватор»), а тӧв кежлӧ видзӧм вылӧ — «грайворонскӧй», «баварскӧй» да «эрфуртскӧй».
Водз воан кушман быдтӧм вылӧ бӧрйыссьӧ вой боксянь сайӧдӧм шоныд места. Сылы колӧ кокни, лыаӧд мусин. Сэтшӧмыс кӧ абу, позьӧ сійӧс лӧсьӧдны аслыд. Бӧрйӧм участок вылӧ кыскалӧны лыа 10 кв. метр вылӧ 1 метрӧн арталӧмӧн да градъяс небзьӧдігӧн сорлалӧны вылыс мусиныскӧд. Выль куйӧдӧн бурмӧдӧмӧн кушман ӧдйӧ быдмӧ да чорзьӧ (пуӧссьӧ). Та понда бурджык сюйны минеральнӧй совъяс да компост.
Сёр воан «тӧвся» сортъяс кӧдзӧмӧн позьӧ торъя не тэрмасьны. Водз кӧдзӧмӧн том петасъяс вермасны тшыкны тувсов кӧдзыдъясӧн, дай ёна водз воӧм кушманъяс овлӧны чорыдӧсь да чӧскыдтӧмӧсь. Кушманлы торъя градъяс позьӧ не вӧчавны, а пуктыны бокъясас либӧ водзджык воысь пуктасъяс костӧ. «Тӧвся» кушманлы ёнджыка лӧсялӧ сёйӧд мусин. Кушман пуктыссьӧ чунь туйясӧ. 2–3 см судта быд гуранӧ (чунь туйӧ) пуктӧны 3–4 кӧйдыс тусь, да мыччысьӧм петасъяссӧ шочмӧдлӧны, — кольӧны сӧмын ёнджыкъяссӧ.
Бӧрынджык колӧ мӧд пӧв шочмӧдлыны, медым коръясыс быд бокӧ тӧрисны нюжӧдчыны водсӧн. Топыда пуктӧмӧн, коръясыс кӧ мӧда-мӧдсӧ пыкӧны да чургӧдчӧны вывлань, кушман кутас пуӧссьыны да сёйӧм вылӧ оз кут туйны. Мукӧд пуктасъясӧс моз дӧзьӧритӧм кындзи, медым кушман лоӧ бурджык кӧра, колӧ сійӧс кос поводдя дырйи киськавлыны да кокньыдика бугритӧмӧн тыртыштны вылыссӧ.
«Тӧвся» кушман быдмӧ 22–27 см кузьтаӧдз. Сы понда сійӧс быдтӧм вылӧ колӧ лӧсьӧдны джуджыда да бура небзьӧдӧм мусин.
Идравны заводитӧны арын кӧдзыдъяс пуксьытӧдз. Кӧдзыд улӧ сюрлӧм кушманъяс лоӧны чӧскыдтӧм кӧраӧсь, потласьӧны да видзигӧн кокниа сісьмӧны. Пӧдвалын кушман видзӧны лыаӧн либӧ кос муӧн вевттьӧмӧн.
Кӧйдысъяс бура артмӧны Войвылын. Медым кӧйдыс водзджык воас, тулысын садитігӧн кӧйдыс быдтан кушманлысь йывладорсӧ вундӧны (тшӧтшӧдӧны). Пуктыны (садитны) колӧ мӧда-мӧд дінсяньыс 55–60 см-ӧн костӧдлӧмӧн. Пыклыны оз ков, — садлӧн заыс сідзи ён да абу пӧрласьысь.
Пуртӧсъяс воигӧн (кисьмигӧн) оз потласьны. Та понда, кӧйдыс идралігӧн вошӧ сійӧ мукӧд пуктасъяслӧн дорысь ёна этша. Заяс вундавсьӧны, кӧртавсьӧны кольтаӧ моз да ӧшлыссьӧны вевт улӧ косьтыны.
РЕДИС
Редис кушман сяма жӧ, сӧмын дзоля. Воӧ редис зэв регыдӧн — 30–35 лунӧн. Сы вӧсна редис унджыкысьсӧ кӧдзсьӧ ньӧжйӧ воысь пуктасъяс костын. Кодыр торйӧн кӧдзсьӧ, бӧрйыссьӧ град йӧрын гӧптаджык (лайкӧс) местаыс. Кос местаас редиссӧ корйӧ вӧтлӧ. Кӧйдыссӧ кӧдзӧны радъясӧн либӧ кыдзи сюрӧ койӧм помысь да тыртӧны муас 1,5–2 сантиметр пыдна. Медым унджыкысь воис, позьӧ кӧдзны быд кык вежон мысти.
Редислӧн быдмӧмыс мусин васӧд сайын, сідзкӧ колӧ градсӧ ёна да унджыкысь киськавны. Гожӧм шӧрын кос поводдя радиыс редис оз во. Сійӧс вермас вежны водз воысь кушман. Ар кежас позьӧ выльысь кӧдзны, воас зэв бура.
Позьӧ вӧдитны татшӧм сортъяс: «Вюрцбургский», лапъя кыз вужъя. Вужйыс овлӧ 4 сантиметрӧдз. Кузь вужъя редис пиысь позьӧ индыны редис «
МОРКОВ
Градвыв морков вӧдитӧны Войвыв крайын быдлаын. Вӧдитӧны быдсяма пӧлӧсӧс: дженьыд да кыз вужъя, шӧркодь кузьтаа, коді ёсьмӧ помас, кузь вужъя, коді муас пырӧ 30–35 сантиметрӧдз.
Морков — кык воӧн быдмысь быдтас. Первойя вонас вужъясьӧ да заводитчӧ муртса коръясьны, мӧд вонас паськалӧны коръясыс да сетӧны кӧйдыссӧ. Бура дӧзьӧритӧмӧн, куйӧдалӧмӧн морков быдмӧ быдсяма пӧлӧс мусинмӧ. Медся шогмана лыа сора, куйӧда му. Омӧля быдмӧ сёя му вылын, вывті васӧд муын. Выль куйӧд вылын овлӧ бур урожай, сӧмын вужйыс ёна вожйӧссьӧ, блед рӧма. Медбур куйӧдавны градсӧ во водзджык кӧдзтӧдзыс, а кӧдзигас пуктыны минерала мувынсьӧданъяс.
Морков медсясӧ быдтӧны град вылын. Кызджык вужъя артмӧ град доръясас, кӧні муыс кокньыдджыка паськалӧ. Сы ради унаысь морковтӧ кӧдзӧны град гӧгӧрыс сӧмын, а град шӧрас кӧдзӧны-пуктӧны мукӧд пӧлӧс быдтасъяс.
Гырысь огородъясын колӧ зільны кӧдзны быдтасъяссӧ градъястӧг, шыльыд му вылӧ. Шыльыд мувывса быдтасъяс бӧрся дӧзьӧритігӧн позьӧ вӧдитчыны киӧн да вӧлӧн уджалан кӧлуйясӧн, шуам кӧть, пропашник планетӧн, коді видзтӧ уджалан вынсӧ 40% гӧгӧр. Градъястӧг, шыльыд му вылӧ кӧдзигӧн колӧ, медым мусинмыс кокньыда вӧлі босьтӧ васӧ, медым грунта ваӧдзыс му эжсяныс вӧлі ӧти метрысь не этша.
Морков кӧйдысыс тшӧтя, кутчысьӧны мӧда-мӧд бердас. Сійӧн кӧдзигас зэв оз ӧткодя разав. Медым тайӧс бырӧдны, колӧ кос кӧйдыссӧ ниртны ки пыдӧс костад либӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм пожйын. Сэки тшӧтьыс торъялӧ. Кӧдзтӧдзыс кӧйдыссӧ колӧ сутки кӧтӧдны, медым польдыштӧ неуна. Морков чужӧ ньӧжйӧник, мыччӧдчӧ сӧмын 14–15 лунъясӧ кӧдзӧм мыстиыс. Быдмыныс сылы колӧ вель уна ва. Кӧдзны колӧ ки помысь либӧ машинаӧн. Кӧдзсьӧ радӧн-радӧн. Рад костыс кольсьӧ кӧйдыс рӧд сертиыс: гӧгӧрсӧ посньыд сортлы — 12 см, кузьмӧс сортлы — 16–20 см.
Морков кӧдзӧны мукӧдлаас арнас. Тайӧн ӧти-кӧ чинӧ гожся уджыс, а мӧд-кӧ урожайыс воӧ 20–25 лунӧн водзджык.
1929 воӧ Северо-Двинскӧй опытнӧй станцияын вӧлі нуӧдӧма опытъяс. Вӧлі уна пӧлӧс кӧйдыс кӧдзӧма тулыснас и арнас. Тайӧ опытъясыс петкӧдлісны сэтшӧм результат.
| №№ | Сортъяс | Кӧдзан пӧра | Идралан пӧра | Босьтӧма урожай центнерӧн | |||
| 1928 воӧ арнас | 1929 воӧ тулыснас | Арся кӧдзасӧ | Тулысъя кӧдзасӧ | Арся кӧдзаысь | Тулысъя кӧдзаысь | ||
| 1 | Герандскӧй | 12/Х | 22/V | 28/VII | 24/ІХ | 278,4 | 386,5 |
| 2 | Валерия | — | — | 11/IX | 27/ІХ | 280,0 | 352,0 |
| 3 | Парижскӧй | — | — | 28/VII | 15/ІХ | 153,6 | 336,4 |
| 4 | Нантскӧй | — | — | 28/VIII | 21/IX | 222,0 | 307,9 |
| 5 | Воробьёвскӧй | — | — | 11/ІХ | 27/IX | 321,6 | 292,9 |
Табличасьыс тыдалӧ, арся кӧдзасьыс став сортыс воисны водзджык 16–27 лунӧн, сӧмын урожайсӧ чинтісны. Содтіс урожайсӧ сӧмын бӧръя «воробьёвскӧй» сортыс.
Выводъяс вӧчӧм вылӧ ӧти вося опытыд оз судзсьы. Опытъяс колӧ нуӧдны и водзӧ, торъя нин сёрӧн воысь сортъясӧн, кодъяс миян Войвыв крайын тулысъя кӧдзӧмӧн ар кежлас оз воны тыр-бура. Мый арын кӧдзӧм морков гожӧмнас воӧ водзджык, сійӧ тыдалӧ, а кутшӧм сортъяс мӧдасны сетны ичӧтджык урожай — колӧ тӧдмавны.
Арнас колӧ кӧдзны сёрӧнджык, медым кынмавтӧдзыс кӧйдысыс эз вевъяв чужнысӧ. Градъяс карсьӧны сідзжӧ, кынмавтӧдзыс, градъяс вылын колӧны бӧрӧздаяссӧ водзвыв. Кор муыс кынмас сывлытӧм вылӧ нин сэки кӧдзны кӧйдыссӧ да 1,5–2 см судта вевттьыны сійӧс лыаӧн, сыв муӧн либӧ компостӧн. Тулыснас лым сылӧм мысти кӧйдысыс польдӧ да шондӧдӧм бӧрас заводитчӧ быдмыны.
Мыйӧн тыдовтчас лист-мӧд, колӧ кӧдзасӧ шочмӧдны. Колӧ тӧд вылын кутны, морков мӧдӧдчӧ зэв ньӧжйӧник. Первойсӧ морковлысь корсӧ мӧдасны венны ёг турунъяс. Зэрӧм бӧръясын кӧдза гӧгӧрсьыс мусӧ пыр колӧ небзьӧдны.
Пуктасъяслӧн бур урожайыс ас кадын дӧзьӧритӧм сайын. Шочмӧдыштавны колӧ гожӧмбыд, мыйӧн пуктасъясыс мӧдасны дзескӧдны мӧда-мӧдсӧ. Торъя кыз вужъяс бӧрся вӧтчыны оз ков, шӧркоддьӧм вужйыс тӧвнас медвинёв, оз сісьмы.
Морков идравны колӧ кос поводдяӧ. Вужсӧ кодйӧны зырйӧн. Корсӧ вундӧны, сӧмын оз ков вундыны корсӧ яйнас. Косьтӧм могысь тэчӧны посньыдик чукӧръясӧн. Сортируйтӧм бӧрын (висьысь да доймалӧмъяссӧ янсӧдӧм бӧрын) тэчӧны видзан амбарӧ, гуӧ.
Морковлӧн урожайыс Войвыв край вылын. Бур воӧ кутшӧмсюрӧ сортъяс сетӧны 400 центнерӧдз гектарысь. Северо-Двинскӧй опытнӧй станцияын ыджыд урожай сетісны татшӧм сортъяс: «шантане» (41-ӧд серпас) «герандскӧй» да «валерия».
«Шантане» сортыс кузьта сертиыс шӧркоддьӧм, вужйыс ӧткыза моз, югыд гӧрд рӧма, сьӧмӧсыс векньыдик.
«Герандскӧй» (42-ӧд серпас) сортлӧн вужйыс кызтанас овлӧ 7 см-ӧдз, друг ёсьмӧ. Яйыс гӧрд, сӧка, топыд. Тӧвнас тайӧ сортыс вичмӧ зэв бура.
«Валерия» сёрӧн воан сорт. Вужйыс век вӧсняммӧ, сетӧ бур урожай. Тӧвнас вичмӧ сідзжӧ бура.
Морков кӧйдыссӧ Войвыв крайын оз быдтыны, лоӧ кӧдзны век вайӧм кӧйдысӧн. Северо-Двинскӧй станция индӧ, лунвыв районъясас пӧ кӧйдыссӧ быдтыны позьӧ. Кӧйдыс вылӧ бӧрйӧмсӧ видзӧны 2–3 градус шоныд пӧдвалын, вылыссяньыс вевттьӧны лыаӧн.
Тулыснас налысь вужсӧ увланьсяньыс вундӧны коймӧд (⅓) пай кузьтаыс да пуктӧны торъя виричӧ.
Татчӧ водзвыв кисьтӧны лыа 40–50 см судта. Вужъяссӧ гуалӧны, садитӧны тшӧкыд радъясӧн, неуна пӧлыньтыштӧмӧн. Юрсӧ кольӧны неуна восьсӧн. Лыасӧ кутӧны васӧдӧн. Вой кежлас виричсӧ вевттьӧны рамаясӧн, а луннас шоныд поводдя дырйи восьсӧн видзӧны. Лун 15–20 мысти вужсяньыс мӧдӧдчӧны листъяс. Сэки колӧ вуджӧдны (пересадитны) градъяс вылӧ. Садитны шахматнӧй дӧска серӧн, костсӧ мӧда-мӧдсьыс кольны 30–35 см. Вужсӧ дзоньнас сюйны муас. Отзывъяс серти тадзи садитӧмыс ӧддзӧдӧ чветитӧмсӧ да кӧйдыс воӧмсӧ.
Зэв аслыспӧлӧс ног быдтӧны морков кӧйдыссӧ Москваын, Тимирязевскӧй академияын. Март тӧлысь помын кӧйдыс вылӧ кольӧм морковсӧ шоныд лунъясӧ петкӧдӧны ывлаас да тэчӧны орччӧн лым вылас. Вылыссяньыс вевттьӧны лым слӧйӧн, сэсся идзасӧн либӧ куйӧдӧн. Тадзисӧ кӧйдыс вылӧ кольӧм морковыс бура вичмӧ, ёнмӧ вужйыс.
Чередитігӧн мукӧддырйиыс корсӧ ковмывлӧ кӧртавны сутшкалӧм бедьясӧ. Медым босьтны бура воӧм бур кӧйдыс, бокӧд быдман посньыдик листъяссӧ ковмас вундавны.
СВЕКЛӦ
Миян Войвылын свеклӧ вӧдитӧны омӧля. Медсясӧ вӧдитӧны сійӧс каръяс бердса огородъясын. Омӧля вӧдитӧны сійӧн, мый свеклӧлы, мукӧд пуктасъяс серти, колӧ шоныдджык поводдя, колӧ бурджык му да бурджыка колӧ сы бӧрся дӧзьӧритны. А урожайсӧ свеклӧыс морков, галанка да сёркни дорысь сетӧ этша.
Край лунвывладорын свеклӧ позьӧ кӧдзны градъяс вылӧ. Войвывланьыс ковмас водзвыв рӧсадаӧн быдтыны, ӧд гожӧмыс тані дженьыдджык да и кӧдзыдджык лунвыв дорсьыс, свеклӧыс оз вермы бура паськавны. Кӧдзыдсьыс свеклӧыс полӧ медся нин ичӧтвывсьыс. Тувсов кӧдзыдъяс ради свеклӧ дзикӧдзсӧ эськӧ и оз кув, сӧмын корйӧ вӧтлӧ, а корйӧ вӧтлӧм свеклӧыс сёйнытӧ оз шогмы. Мыйӧн ёна матысман Войвылас, сымын унджык аддзан корйӧ вӧтлӧм свеклӧсӧ.
Свеклӧлы медбур мусинмӧн лоӧ куйӧда суглинок. Изӧрмӧм муяс вылӧ бурджык лоӧ свеклӧсӧ кӧдзны куйӧдалан вонас. Куйӧдсӧ сюйны важӧс. Выль куйӧд вылас эськӧ урожайыс оз жӧ чин, сӧмын чӧскыдтӧмджык свеклӧыс лоӧ да и видзнытӧ озджык мӧд шогмыны.
Минерала мувынсьӧданъяс урожайсӧ ёна кыпӧдӧны, весиг и бур му вылын. 36 тонна куйӧд дінӧ содтӧд вылӧ колӧ пуктыны минерала мувынсьӧданъяс: сернокислӧй аммоний — 100 кг, суперфосфат — 200 кг, калийнӧй соль — 150 кг. Ставыс тайӧ ӧти гектар му вылӧ.
Свеклӧлӧн вужъясыс полӧны грунта ваысь, кӧдзыд муын сӧвмӧны зэв ньӧжйӧн. Сы вӧсна колӧ пуктыны градъяс вылӧ.
Быд кӧйдыс тусьысь мӧдӧдчӧ 3–4 свеклӧ. Кӧйдыслӧн кыз коркаыс ньӧжйӧник польдӧ, босьтчӧ быдмыныс зэв сьӧкыда.
Кӧдзтӧдз войдӧр кӧйдыссӧ лун-мӧд колӧ кӧтӧдны неуна ваын. Кӧтӧдӧм бӧрас чукӧртны мешӧчикъясӧ да пуктыны уль пильнӧй пызьӧ пач бердӧ. Нёль-вит лун мысти кӧйдысыс заводитчас быдмыны. Мыйӧн мӧдӧдчас быдмыны, колӧ пырысьтӧм-пыр садитны вирич либӧ град вылӧ. Оз кӧ ло гӧтов сэк кежлӧ кӧдзан участокыс, либӧ лоӧ лёк поводдя, сэки кӧйдыссӧ ковмас петкӧдны кӧдзыдінӧ, медым дугӧдны вужйыслысь паськалӧмсӧ. Кӧдзӧм вылӧ бӧрйӧны сӧмын ловзьӧм-чужӧм кӧйдысъяссӧ. Вирич вылӧ садитан пӧраыс медбур лоӧ апрель тӧлысь шӧрын, а му вылӧ — май тӧлысь помын либӧ юнь тӧлысь заводитчигӧн, кор бырӧны асъя кынмалӧмъясыс.
Лунвыв районъясын посньыд участокъяс вылын колӧ видлыны и арся кӧдза. Кӧдзны сідз жӧ, кыдзи и морковӧс. Отзывъяс сертиыс арся кӧдзаысь, тувсовъя серти, унджык коръяс вӧтлӧ, а урожайыс воӧ водзджык да и унджык. Ёна-ӧ бур тайӧ, дерт колӧ видлавны.
Тыдовтчӧм чветъяссӧ-коръяссӧ нетшкалӧны. Быд кӧйдысысь кольӧны сӧмын ӧти кор, коді медмича рӧма. Тӧдмалӧма, лёк рӧма коръясыс сетӧны омӧль качествоа урожай, чӧскыдтӧмӧс. Кӧйдыс судзсьытӧм дырйи лёк рӧма коръяссӧ нетшкӧм бӧрас позьӧ садитны торйӧн. Сэки найӧ бура быдмӧны. Выль пӧв садитны позьӧ сӧмын гӧгрӧс сорт. Кузьмӧс сортыс ловзьӧ омӧля либӧ уна вужйӧн вужъясьӧ.
Свеклӧлӧн вужйыс медсясӧ сӧвмӧ гожӧм шӧрнас, а оз арнас, кыдзи мукӧд быдтасъяслӧн. Сідзкӧ дыр видзны град вылын оз шогмы.
Идравны колӧ кынмавны заводитчытӧдзыс. Кынмалӧмсьыс вужйыс тшыкӧ, мый ради видзигас сісьмӧ. Свеклӧ идраліг колӧ тӧждысьны видзны вужсӧ доймӧмысь. Доймӧм вужйӧдыс свеклӧлӧн сӧкыс визувтӧ, мый ради тӧвнас мӧдас сісьмыны. Корсӧ вундӧны 1–2 см судта свеклӧсяньыс.
Войвыв крайын кузь сортыс оз артмы, сідзкӧ и паськавны водзӧ кежлӧ оз вермы. Татшӧм сортыслы колӧ пыдын да шоныд мусин, сідзжӧ кузь пӧра быдмӧмыслы. Шыльыд сортъяс пиысь Войвыв крайын вӧдитӧны «египетскӧй» свеклӧ (43-ӧд серпас). Тайӧ свеклӧыс пемыдгӧрд рӧма, зэв чӧскыд. Воӧ водз, регыдӧн, бура вичмӧ.
Северо-Двинскӧй станция медбур туйӧ пуктӧ «бордо» сорт. Тайӧ зэв мича рӧма, мича вужъя.
Кардорын ёна вӧдитӧны водз воысь, гӧгрӧс «вильморена», «интеволи» да «эклипс» (44-ӧд серпас).
Свеклӧ кӧйдыс воӧм вылӧ Войвылын оз позь надейтчыны. Лунвывладорас кӧйдыс босьтӧм могысь вӧлі нуӧдалӧма опытъяс. Кӧйдыс вылӧ кольӧм свеклӧсӧ войдӧр быдтісны виричьясын. Опытыс петкӧдліс, бур сортъясыс воысь воӧ мӧдісны рӧмсӧ вежны, бледмыны, да и воштыны чӧскыдсӧ, матысмисны скӧтӧс вердан свеклӧлань.
ЛУК
Войвыв крайын лук вӧдитӧны сӧмын ӧтмоз — важ луксӧ садитӧмӧн. Кӧйдыссӧ видзӧны шоныд керкаын да кынмавны дугдӧм мысти садитӧны градъяс вылӧ. Кӧдзыдын видзӧм лук кӧйдыс вылӧ оз туй. Сійӧс садитӧм бӧрас корйӧ вӧтлӧ, лук урожайыс оз во. Корйӧ вӧтлӧмыс лоӧ кӧдзыд поводдя ради. Лук пуктыны медбур местаӧн лоӧ югӧгӧрса тӧв инмытӧм лайкӧсъяс, лыа сора сёй мусин. Пуктыны колян воӧ куйӧдалӧм му вылӧ. Пуктігӧн кольӧны кост 20–25 см гӧгӧр. Колӧ киськавлыны да градвывса ёгъяссӧ весавны.
Зэв коланатор, кодӧс миян оз на нуӧдны, искусственнӧя ӧддзӧдны лук быдмӧмсӧ, кыдзи шуӧны рочӧн: «тренировка» нуӧдны. Тайӧ сідзи вӧчӧны. Юль тӧлысьӧ зільӧны лук кор быдмӧмсӧ дугӧдны, медым став выныс муніс лук паськалӧм-быдмӧм вылас. Та могысь гырысь муяс вылӧ пуктӧм лук вылӧдыс быгльӧдлӧны кокньыдик катокӧн. Градъясӧ пуктӧм лук вылӧ тэчӧны пӧвъяс, личкӧны корсӧ. Зэв коланаӧн лоӧ зэръяс бӧрын градвыв мусӧ небзьӧдыштны. Сӧмын небзьӧдігас оз ков луксӧ тыртны мунас.
Войвылын ёна паськалӧма татшӧм сортъяс: ростовскӧй виж лук, ёна вичмӧ тӧвнас и романовскӧй гӧрд лук.
1925 воӧ Северо-Двинскӧй станцияын вӧлі видлалӧма уна сорт. Опытыс сетіс татшӧм результат:
| №№ | Лук сортъяс | 1 гаысь воис урожай центнерӧн. |
| 1 | Романовскӧй, гӧрд лук .... | 71,6 |
| 2 | Скопинскӧй .... | 56,2 |
| 3 | Ростовскӧй кубастӧй .... | 55,8 |
| 4 | „ репчатӧй .... | 39,0 |
| 5 | Бессоновскӧй .... | 38,7 |
| 6 | Строгановскӧй .... | 35,7 |
| 7 | Арзамасскӧй .... | 34,2 |
Каргӧгӧрса хозяйствоясын ёна быдтӧны зелёнӧй лук, кор вылас. Водзджык воӧм могысь колӧ пуктыны виричӧ. Виричӧ пуктӧны зэв тшӧкыда, орччӧн-орччӧн. Медым ӧдйӧджык коръясяс, гырысь луксӧ вылысладорсяньыс вундӧны коймӧд пай мында, посньыдджык лукъяссӧ — нёльӧд пайсӧ. Колӧ садитӧм луксӧ киськавлыны да кӧдзыд войясӧ вевттявны рамаясӧн. Тулыснас, шоныд пӧраас, пуктӧны и градъяс вылӧ.
Войвывса лунвыв районъясас позьӧ быдтыны регыдӧн воысь сортъяссӧ кӧйдыс помысь и. Кӧдзӧны май тӧлысь шӧрын. Сьӧкыдджыка быдмыны босьтчысь кӧйдыссӧ кӧдзтӧдзыс лун-мӧд кӧтӧдӧны ваын. Град вылын нуӧдалӧны бӧрӧздаяс, костъясыс кольӧны 10 см гӧгӧр. Бӧрӧздаӧ кӧдзӧм кӧйдыссӧ 1–1,5 см судта вевттьӧны перегнойӧн. Быдмыны босьтчысь листъясыс зэв нежнӧйӧсь, му пырыс писькӧдчыны муртса вермӧны. Гожӧм заводитчӧм мысти град йӧрсӧ колӧ мичаа весавны, небзьӧдны мусӧ да. Гожӧм шӧрас корсӧ копыртӧны муланьыс, медым лёбзяс да вижӧдас. Ар кежлас лоӧны посньыдик лукъяс. Идравны заводитӧны кӧдздӧдтӧдзыс, кодыр вылысыс (голяыс) косьмас. Мича поводдя дырйи урожайсӧ косьтӧны шонді водзын, лёк поводдя дырйи — вевт улын, а нӧшта бурджык — рынышын либӧ пачын. Рынышсӧ кокньыдика ломтыны кымынкӧ лун, кытчӧдз оз косьмы лукыс.
Тӧв кежлӧ видзны кольсьӧ воӧм лукйыс сӧмын. Вотӧм (сӧвмытӧм) лукйыс тӧвнас сісьмӧ, да и мукӧдсӧ, орччӧн куйлысьяссӧ, сісьтӧ. Татшӧм луксӧ видзӧны шоныд кос местаын. Тӧвнас мыйкӧмындаысь колӧ вӧрӧшитыштавны, сісь лукъяссӧ янсӧдавны. Тулыснас сідз жӧ, кыдзи и мукӧд сортъяссӧ, садитӧны град вылӧ. Ар кежлас быд лукйысь лоӧ ӧти либӧ кымынкӧ гырысь лук.
Войвыв крайын лук кӧйдыссӧ босьтны верман сӧмын бур поводдяа воын, кӧйдыс вылас луксӧ виричьясӧ зэв водз садитӧмӧн.
КАРТУПЕЛЬ
Градъяс вылӧ картупель уна пуктыны оз ков. Сідзи зэв бура воас и муяс вылын, а градъяс миянлы ковмӧны мукӧд пуктасъяс вылӧ. Картупель быдтӧны кӧйдысысь, босьтлӧм нырсьыс да картупельсьыс жӧ.
Кӧйдыс помысь быдтӧны выль сорт картупель. Сорт паськалӧм бӧрас кӧ кӧсйӧны босьтны унджык картупель кӧйдыс вылӧ, сэки пуктӧны босьтчӧм нырсӧ. Медся ёна паськалӧма да лыддьысьӧ медся выгӧднӧйӧн картупельсӧ пуктыны. Тані сувтламӧ, кутшӧм ногӧн верман регыдджык кадӧн быдтыны картупельсӧ гожся сёйӧд вылӧ. Пуктытӧдзыс картупельсӧ колӧ лёбзьӧдны, нырсьӧдны. Апрель тӧлысь шорын картупель лэптӧны гуысь да кисьталӧны югыд, шоныд керка джоджӧ.
Нырсявны заводиттӧдзыс картупель лёбзьӧ, 10-сянь 20%-ӧдз воштӧ васӧдсӧ. Нырсявны заводитӧмыс керка шоныд саяс. Ёна шоныдла либӧ югыд тырмытӧмла нырыс лоӧ зэв кузь, слаб, пуктігас ёна чегласьӧ. Нырсьӧдан вежӧсын температура колӧ кутны 10–12° шоныд, колӧ югыд. Татшӧм вежӧсын нырыс лоӧ дженьыд, кыз да ён.
Май тӧлысь шӧрын, асъя кынмалӧмъяс дугдӧм мысти, картупель пуктӧны. Опытъяс петкӧдлӧны, татшӧм условйӧӧн видзӧм картупельыс воӧ вежон 2–3 водзджык, да и урожайыс 20–25% гӧгӧр кыпалӧ. Пуктӧм бӧрын кыдзи колӧ картупельтӧ дӧзьӧритны — быдӧн тӧдӧны. Медбур куйӧдӧн картупельлы лоӧ компост, сісьмӧм куйӧд, пӧим да суперфосфат.
Гожӧм кежас сёйны мукӧддырйиыс быдмысь, гырысьджык картупельяссӧ кодйӧны. Тайӧн урожайыс чинӧ, ӧд гырысьясыскӧд ӧттшӧтш нетшкыссьӧ и посньыдик картупельыс. Медым омӧльджыка нетшкысис, колӧ мӧд ногӧн кодйыны. Уджалӧны кыкӧн. Ӧтиыс картупель куст гӧгӧрыс мусӧ кодйӧ да зыр вылын лэптӧ кустсӧ ставнас, мунас и быдӧн. Мӧдыс гырысь картупельяссӧ нетшкалӧ, сӧмын медым посньыдъясыс эз вӧрзьыны да муыс эз киссьы. Сэсся гусӧ да гу бокъяссӧ зырнас небзьӧдӧны. Небзьӧдӧм мысти гуас кисьтӧны ва, ведра джын мында да кустсӧ кизьӧр муас (гӧптас) и лэдзӧны. Бӧрыннас бокъяссӧ окучивайтӧны. Кос поводдя дырйи лэптылӧм кустлӧн коръясыс лун мӧд-коймӧд кежлӧ лёбзьылӧны, бӧрыннас бӧр ловзьӧны да арнас сетӧны сэтшӧм жӧ урожай.
Позьӧ индыны сэтшӧм сортъяс вылӧ: «эпикур», «снежинка», «смысловскӧй», «бове».
ӦГУРЕЧ
Войвыв крайын Юг ю пӧлӧн эм районъяс, кодъяс зэв ёна вӧдитӧны ӧгурчисӧ вузалӧм вылӧ. Дерт оз жӧ быд во бура во урожайыс. Кутшӧм воӧ локтас — вывті ыджыд урожай овлӧ, вотӧм воын вӧчӧм рӧскодсӧ содтӧдӧн вевттьӧ.
Ӧгуреч — лунвывса пуктас, шоныд ёна радейтӧ. Кодыр температураыс лэччӧ 0° ӧгуреч кулӧ.
Кӧдзны колӧ асъя кынмалӧмъяс дугдӧм бӧрын. Юг ю пӧлӧныд ӧгурчисӧ тадзи вӧдитӧны. Рӧсадасӧ быдтӧны парникъясын либӧ весиг керкаын. Сэки жӧ кӧдзӧны кӧйдыссӧ и град вылас, шоныд поводдя вылӧ надеяӧн. Кынмалӧм ради кӧ оз чуж — мӧд пӧв кӧдзӧны, а рӧсадасӧ видзӧны запас пыдди. Ӧгуреч рӧсада позьӧ пересаживайтны сӧмын ичӧтнас. Медбур рӧсадасӧ быдтыны шоныд парникъясын. Кӧдзны эжа пласт вылӧ, эжасӧ дерт увланьыс вольсавны. Пересадка дырйи эжа пластсӧ вундавны да рӧсадасӧ мунас и нуны град вылад. Сэки рӧсадаыс нинӧм оз ло, зэв бура мӧдас и водзӧ быдмыны. Мукӧдлаын рӧсадасӧ садитӧны муысь вӧчӧм гырничьясӧ. Гырничыс вӧчсьӧ тадзи. Босьтӧны пуысь вӧчӧм ящик кодь, гырничыслы лу пыдди. Гырничыс вӧчсьӧ трундаысь, кодӧс сорлалӧны мӧс сітӧн. Сэтчӧ содтӧны неуна извесьт. Трундасӧ позьӧ вежны сёйӧн. Тайӧ материалсьыс вӧчӧм гырничас сӧвтӧны парникса му да пуктӧны кӧйдыссӧ. Быдтӧны сідзжӧ парникын, рама улын. Град вылӧ вуджӧдӧны гырничнас. Гырничыс оз падмӧд, оз торкав вуж паськалӧмыслы.
Град вылӧ пуктӧм кӧйдыссӧ (тані сёрниыс оз нин рӧсада йылысь мун) позьӧ кынмалӧмысь видзны тадзи. Кӧйдыссӧ пуктыны 4 см судта гуӧ да вылыссяньыс вевттьыны стеклӧ торйӧн. Колӧ ёна паськӧдны сідз жӧ парӧвӧй да сайӧдӧм градъяс вылӧ кӧдзӧм. Кыдзи татшӧм градъяссӧ вӧчны, лои висьталӧма нига заводитчигас.
Ӧгуреч полӧ кӧдзыд поводдяысь да и кӧдзыд тӧлысь. Сійӧн и ӧгуреч улӧ градъяссӧ колӧ бӧрйыны сэтшӧминысь, кытчӧ кӧдзыд тӧлыс оз веськав. Позьӧ град вылас асыв-войладор бокас капуста садитны, а ӧгурчисӧ мӧдарас, тӧв инмытӧм местаас.
Мусӧ ёна куйӧдавны. Куйӧд пыдди медбур лоӧ компост либӧ сісьмӧм куйӧд, дерт эськӧ ӧгуречыд быдмӧ и свежӧй куйӧд вылын да.
Кӧйдыс пыдди кӧдзӧны кык-куим во олӧм кӧйдыс. Ӧти вося кӧйдысысь уна куш туруныс, корйыс быдмӧ. Важ кӧйдысыс кӧ абу, колӧ вося кӧйдыссӧ бура косьтыны. Сэки сідзжӧ урожайыс кыпалӧ. Быдмигас кор йывъяссӧ колӧ орйӧдыштлыны, медым быдтасыслӧн выныс муніс медсясӧ плод сӧвмӧдӧм вылас. Войвылын позьӧ индыны татшӧм сортъяс: «муромскӧй», «аксельскӧй» да «вязниковскӧй». «Муромскӧй» медбура быдмӧ, да и солавнысӧ бур.
КӦЧАНА ДА ЛАТУК САЛАТ
Тайӧ быдтасъяслӧн корйыс (листъясыс) мунӧ сёйӧм вылӧ ульнас, путӧг. Кӧчана да латук салатыс мӧда-мӧдсьыс янсалӧны сійӧн, мый латукыс сетӧ куш корсӧ да кӧдзсьӧ тулыс кежлӧ сёйӧм вылӧ, а кӧчанаыс — кӧчан этшӧн паськалӧ да сёйӧм вылӧ мунӧ гожӧмнас. Мӧда-мӧдсьыс ёнасӧ оз янсавны. Регыдджык воӧм вылӧ латуксӧ кӧдзӧны виричьясӧ, а сёрджык воӧм вылӧ — градъясӧ, брюква либӧ капуста рӧсадаяс костӧ. Тайӧ быдтасъяс паськалігкежлӧ салатыс дугдас нин быдмыныс, идравны позьӧ. Пуктыссьӧ свежӧй куйӧда, васӧд му вылӧ. Градсӧ бӧрйӧны эрд вылысь, шондіаинысь. Медым воис бур лист, тулыссяньыс ёна, частӧджык колӧ киськавны. Киськалӧны вуж бердас, медым ваыс коръясас эз инмы. Васьыс корйыс печатӧссьӧ, тшыкӧ.
Гожӧмнас латук чорзьӧ, воштӧ кӧрсӧ. Сійӧс сэки вежӧ кӧчана салат (45 серпас). Тайӧс первойсӧ кӧдзӧны виричьясӧ да рӧсаданас садитӧны градъяс вылӧ. Костсӧ кольӧны вель уна, медым мӧда-мӧдыслы эз инмыны. Веськыда град вылӧ кӧдзӧмыс миян Войвылын кӧчансӧ оз сет, сёйӧм вылӧ мунӧ корйыс. Сортыс салатлӧн абу уна. Мӧда-мӧдсьыс янсалӧны лист рӧмнас, кӧчан форманас.
ТЫКВА.
Тыква лоӧ лунвыв быдтасӧн, сӧмын ӧткымын сортъяс зэв бура быдмӧны и миянын, Войвылын. Кӧдзӧны апрель тӧлысь заводитчигӧн ящикъясӧ, му гырничьясӧ либӧ эжа пластӧ. Кӧдзасӧ видзӧны парникъясын либӧ керкаын, ӧшинь вылын. Рӧсадаыс весигтӧ неыджыд кынмалӧмъяс оз терпит, сійӧн и град вылӧ колӧ пуктыны сёрӧн тулыснас, кынмалӧмъяс дугдӧм бӧрын. Град вылӧ петкӧдтӧдз медым вӧлі рӧсадаын 3–4 сӧвмӧм лист.
Плодыс ӧткымын сортлӧн овлӧ зэв гырысь. Бура сӧвмӧмлы колӧ тырмидз сёйӧд (куйӧд), шонді. Медбура тыква артмӧ муӧн тыртӧм куйӧд чукӧр вылӧ, кӧдзыд вой тӧв инмытӧм инын. Рӧсадаыс садитсьӧ чукӧр вылас шӧрас, а корйыс лэччӧ бокъяс кузяыс.
Колӧ киськавлыны да весавны ёг турунъяссӧ. Корйыс кӧ мӧдас ёна нюжавны да омӧля босьтчӧдны плодсӧ, сэки позьӧ ӧддзӧдны плод воӧмсӧ. Та могысь корйыслысь помсӧ колӧ косьтыны да бокӧ быдман листъяссӧ нетшкыны.
Мыйӧн плодыс лоӧ кулак ыджда, сэки плодтӧм коръяс письыс кык-куимӧс колӧ кольны, а мукӧдсӧ нетшкыны. Миянын медся бур вӧдитны посньыд тыкваяс, шусьӧны «кабачки». Найӧ сетӧны бур урожай. Сола ваын пуӧдӧм либӧ чӧлӧсалӧмӧн жаритӧм тыква сёйны зэв чӧскыд.
Шӧркоддьӧм (ыджданас) тыкваяс пиысь позьӧ индыны сорт «многосеменнӧй». Кӧйдысыс тыквалӧн миян Войвылын оз быд воӧ во.
АНЬКЫТШ
Индывлӧны, мый градвыв пуктасъясын оз тырмыны жиры да белки. А дзоньвидза мортлы найӧ лун кежас колӧны 100 грамм гӧгӧр. Белки судзсьытӧм кузя оз позь норасьны анькытш вылӧ.
Кос анькытш кӧйдысын 22% усьӧ белок вылӧ, а яйын сӧмын 17%. Таысь и тыдалӧ, мый анькытш ёна колӧ паськӧдны, торъя нин яй судзсьытӧм дырйиыд.
Кӧдзсьӧны кык аслыспӧлӧс сорт. Ӧтик сортыс — сахарнӧй анькытш. Талӧн кышас эм вель уна сахар. Сёйӧд вылӧ мунӧ нэр, васӧд пуртӧснас. Мӧдыс — лущильнӧй анькытш. Кышыс сіа, топыд. Сёйӧм вылӧ туйӧны сӧмын вотӧм тусьясыс.
Тайӧ кык сортыс бара жӧ юксьӧны аслыспӧлӧс сортъяс вылӧ, кодъяс янсалӧны мӧда-мӧдсьыс быдман тушанас, рӧмнас, воан каднас да с. в.
Анькытш кӧдзӧны вына (куйӧда) му вылӧ. Вынсьӧданторъяс пуктӧны суперфосфат 300 кг да калийнӧй соль 200 кг гектар вылӧ. Суперфосфат позьӧ вежны фосфоритӧн, кодӧс ковмӧ кык мында пуктыны, а калийнӧй соль — пӧимӧн, ӧти тонна гектар вылӧ. Анькытш кӧдзӧны гӧрӧм му вылӧ водз тулыснас. Кӧйдысыслы ковмӧ уна ва, да и кынмалӧмъясысь оз пов, Градъяс вылӧ кӧдзиг визьйӧдлӧны град пӧперегыс бӧрӧздаяс мӧда-мӧдсяньыс 18–20 см кост кольӧмӧн. 10–12 см судта быдмӧм бӧрын анькытш идзассӧ (корсӧ) бугритӧны, медым крепаммӧдны. Радъяс костас сувтӧдӧны бедьяс, ньӧръяс, медым быдмысь анькытш корйыс эз вод.
Воӧмсӧ ӧддзӧдӧм могысь кузь коръяслысь йывъяссӧ орйӧдлӧны. Пуртӧссӧ нетшкалӧны кисьмӧм сертиыс.
ПУКТАС ТШЫКӦДЫСЬЯС ДА НАКӦД ВЕРМАСЬӦМ
Пуктас тшыкӧдысьяс да пуктас висьӧмъяс понда странаын лоӧ уна убытка. Арталӧма, мый став пуктасъяс кузя градйын да видзигӧн коймӧд пайыс урожайсьыс вошӧ. Бӧръя вояснас пуктас тшыкӧдысьяскӧд заводитісны прамӧя косясьны. Пуктасъяс видзӧм (дорйӧм) могысь пансьӧны торъя станцияяс, нуӧдсьӧны ударнӧй декадникъяс пуктас тшыкӧдысьяскӧд косясьӧмын. Тані используйтсьӧны техникаын лоӧм выль достиженньӧясыс, торъя нин гырысь участокъяс вылад.
Посньыдик, асторйӧга овмӧсад татшӧмторъястӧ нуӧдны оз позь. Посньыдик участокъясыд, код бӧрся тыр-бур чередитӧмыс оз овлы, кутасны быдсяма пӧлӧс тшыкӧдысьяссӧ паськӧдны. Гырысь, ӧтувтӧм участокъяс вылын нуӧдӧны уджалӧмсӧ, дӧзьӧритӧмсӧ наука индӧмъяс серти, культурнӧя. Тані пуктас тшыкӧдысьяс паськавны оз вермыны.
Унаысь шулывлӧны, висьӧмсьыд пӧ лечитӧм дорысь кокньыдджык водзвыв видзчысьны. Тайӧ кывъясыс лоӧны веськыдӧсь и видз-му овмӧсын, сідзкӧ колӧ водзвыв видзчысьны градвыв пуктас тшыкӧдысьясысь. Кодыр найӧ ёна паськалӧны, бырӧдныд зэв лоӧ сьӧкыд, дона сувтас. Та вӧсна овмӧстӧ колӧ нуӧдны сідзи, медым пуктас тшыкӧдысьясыс эз вермыны паськавны.
Град йӧр бӧрся бура чередитӧм, куйӧдалӧм сӧвмӧдӧ пуктасъяссӧ, ӧддзӧдӧ быдмӧмсӧ. Бур градвывса пуктасъяс крепыдӧсь, этшаджыка висьӧны.
Зэв колана нуӧдны правильнӧй севооборот. Ӧти пӧлӧс быдтассӧ воысь воӧ кӧдзны выль местаӧ. Сэки быдтас тшыкӧдысьыслы сідзжӧ ковмас вуджны мӧд му вылас, мыйӧн падмӧ рӧдйӧмыс сылӧн.
Кӧдзасӧ, бӧрӧздаяс, межа, туйяс колӧ ёг турунъяссьыс весавны, медым пуктас тшыкӧдысьясыс эз вермыны сэтчӧ овмӧдчыныс. Кызвыныс на пиысь тулыссяньыс овмӧдчӧны да сёйӧны ёг турунъяссӧ. Пыдіа арся гӧрӧм вылын кулӧны сэтшӧм гагъяс, кодъяс тӧв кежлас пырӧны муас да тулыснас, шондӧдӧм мысти, бӧр кыпӧдчӧны. Гӧригас найӧ кыпалӧны му эж вылас да тӧвся кӧдзыдъяс дырйиыс кулӧны.
Колӧ зільны бӧрйыны быдтасъясын сэтшӧм сорт, коді эськӧ крепыд вӧлі, шочджыка висьмывліс, кодӧс омӧльджыка и гагъясыс тшыкӧдӧны.
Тайӧ мераясыс дерт оз вермыны дзикӧдз сувтӧдны гагъяслысь паськалӧмсӧ. Ковмас воысь воӧ выль уджъяс нуӧдны найӧс бырӧдӧм могысь.
Медым бура накӧд косясьны, колӧ медвойдӧр тӧдны найӧс бура, тӧдны налысь привычкаяссӧ, олӧмсӧ, сёйӧмсӧ, паськалан условйӧяссӧ да с. в.
Градвыв пуктас тшыкӧдӧны медсясӧ гагъяс. Жукъяс, гутъяс да тірибобӧяс сӧвмигас-быдмигас зэв кузь туй пом мунӧны. Тайӧ гагъяслӧн эньыс медводз колькъяс тэчӧ. Мыйкӧдыра мысти кольксьыс «лёльӧ» артмӧ. Тірибобӧяслӧн лёльӧыс шусьӧ гусеничаӧн, гутъяс да жукъяслӧн — личинкаӧн. Тайӧ лёльӧясыс ньӧти абу мам кодьысӧсь, мукӧдысьсӧ зэв дыр олӧны, вывті ёна сёйӧны. Сёйӧны пуктаслысь ортсысӧ либӧ пытшкӧссӧ.
Быдтасъястӧ найӧ и тшыкӧдӧны медсясӧ. Мыйкӧмында сӧвмӧм бӧрын лёльӧыс ортсысяньыс гартсьӧ топыд кышӧ да ветлӧдлӧмысь дугдӧ. Тайӧ шусьӧ куколкаӧн. Кымынкӧ лун, а мукӧдысь кымынкӧ тӧлысь мысти куколкаысь петӧ прамӧй гаг.
Тані тӧдмӧдам медся ёна паськалӧм градвыв пуктас тшыкӧдысьясӧс.
Му пытш йылысь ми казьтыштлім нин. Тайӧ ичӧтик жукыс уна пӧлӧс, янсалӧны мӧда-мӧдсьыс борд рӧмнас. Усьласьӧ капустаӧ, галанкаӧ, сёркниӧ, кушманӧ да редисӧ.
Тайӧ став быдтасыс ӧти группаӧ артавсьӧны. Пытшъяс сёйӧны небыд листсӧ, вомӧн сійӧс розьйӧдлӧны. Овлӧны весиг сэтшӧм случайяс, мый быдтасъяссӧ нэрвывсьыс пытшъясыс дзикӧдз сёйӧны, выль пӧв лоӧ пуктыны.
Накӧд косясьны уна ног тшӧктӧны:
1. Татшӧм быдтасъяс пӧвстысь ёг турун бырӧдӧмыс падмӧдӧ налысь паськалӧмсӧ, сылы быдмыныс заводитігӧн некытчӧ лоӧ овмӧдчыныс.
2. Водзджык кӧдзӧм быдтасъяссӧ пытшъяс омӧльджыка тшыкӧдӧны, быдтасыс найӧ петігкежлӧ вевъялӧ сӧвмыны нин.
3. Асывводзын лысва вылас быдтасъяс вылӧ резйыны туйвывса бус, пӧим, извесьт, табак бус, суперфосфат, томасшлак. Торъя нин лӧсялӧ бӧръя средствоыс. Гектар вылӧ колӧ сійӧ 50 кг. Мукӧддырйи 3–5 лун мысти лоӧ выль пӧв резйыны.
4. Градвыв пуктасъяс костӧ кӧдзны пыш (кӧнтусь). Пыш дуксӧ пытшыс оз вермы терпитны.
5. Бӧрӧздаясас да пуктас костъясас кӧдзны сёркни, турнепс. Тайӧ быдтасъяс вылас вуджӧны пытшъясыс, сійӧн верман видзны рӧсадасӧ да сетны сылы сӧвмыны.
6. Кыйны пытшъяссӧ ичӧтик флагъясӧн, кодлысь ӧтар боксӧ мавтӧны кутшӧмкӧ сибдӧдан торйӧн, шуам кӧть дьӧгӧдьӧн, клейӧн. Лӧнь, гажа лунӧ рӧсадаяс вылӧд новлӧдлӧны татшӧм флагсӧ. Рӧсада вӧрзьӧдӧмсьыс пытшыс чеччыштӧ да веськалӧ флагас, сибдӧ. Виричьяс шондіа лунӧ шондісьыс вевттьӧны рӧгӧзаӧн, сӧмын шондіаинсӧ неуна кольӧны, пельӧсас шуам кӧть. Пытшъясыс вуджӧны шондіаинас, сэтысь сэсся и кыйӧны флагъяснас.
Капуста бобув. Еджыд борда бобув. Водзас сьӧд визь-кытш, шӧрас кык сьӧд чут. Тӧвйӧ стенъясын либӧ ёг турунъясын. Капуста листӧ улысладорас тэчӧ сулея модаа чукӧръясӧн колькъяс, вылыссяньыс виж рӧма. Кольксьыс петӧны нюдзвиж рӧма гусеничаяс, сьӧд чутъясӧсь. Ичӧтвывсьыс олӧны ӧтлаын, а бӧрынсӧ паськӧдчӧны лист пасьталаыс да сёйӧны листсӧ, сӧмын идзсӧ кольӧны.
Найӧс бырӧдӧм могысь колӧ бырӧдны ёг турунъяс, лист вылысь колькъяссӧ лязӧдавны, гусеничаяссӧ киӧн ӧктыны, листъяссӧ пызйыны яда растворӧн (10 г парижскӧй зелень да 20 г извесьт ведра ваӧ либӧ 15 г зелень да 100 г нюдзвиж рӧма (
Капуста гут — пуктас тшыкӧдысь, коді паськаліс медсясӧ бӧръя вояснас да тшыкӧдлывлӧ 25%-ӧдз капуста рӧсадасӧ. Тайӧ гут кодь жӧ, сӧмын неуна ичӧтджык. Тӧвйӧ град вылӧ кольӧм корӧгъясас. Тулыснас, капуста рӧсада пуктан кад гӧгӧр ловзьӧ да петӧ ортсыас. Тӧдмавны позьӧ ньӧжйӧник, дыша лэбзьӧм сертиыс. Лэбзьӧ 70–80 см судта мусяньыс. Еджыд рӧма посньыдик колькъяссӧ тэчӧ пуктас заас, либӧ муас. Колькйысь лоӧм личинкаясыс посньыдик еджыд лёльӧяс кодьӧсь. Сӧмын найӧ ылӧ мунны оз вермыны. Личинкаяс пырӧны пуктасыслы заас либӧ вужъяс да сёйӧны сӧксӧ. Тайӧн пуктасыс заводитчӧ лёбзьыны, листъясыс ӧшӧдчӧны, лоӧны гӧрдов рӧмаӧсь.
Накӧд косясьны колӧ тадзи: 1. Рӧсада вуж бердас пуктысигас пуктӧны кабыр идзас; идзас вылас гутыс колькъяссӧ оз тэч; 2. 8–10 лун мысти пуктӧм бӧрас коръяссӧ да засӧ пуктаслысь кинад ниртыштавны, кольксӧ кисьтны, сэсся пуктас гӧгӧрса му эжсӧ вештыштавны бокӧ. Тані лоӧм личинкаясыс оз вермыны кыссьыны пуктасӧдзыс; 3. Пуктасъяссӧ быдмыштӧм, сӧвмыштӧм бӧрас окучивайтны, медым колькъясыс лоины муас пыдын; 4. Личинкасӧ бырӧдӧм могысь киськалӧны сэтшӧм сорасӧн: 10 литр ва вылӧ — 60 г нюдзвиж (
Капуста вывса совка — войся бобув, гӧрдовруд рӧма. Петӧ юнь тӧлысьын. Листъяс вылас тэчӧ чукӧраӧн вижовъеджыд рӧма колькъяс. Колькъясыс шар джын формааӧсь. Гусеничаыс нюдзвиж рӧма. Первойсӧ олӧны ӧтвылысь, бӧрыннас янсӧдчалӧны. Сёйнысӧ петӧны сӧмын войнас, луннас дзебсьӧны югыдсьыс. Заводитчӧны йирны листсӧ эж вывсяньыс. Сэсся пырӧны кӧчан пытшкас, розьйӧдлӧны сійӧс. Кочаныс ӧдйӧ сісьмӧ, видзӧм вылӧ да сёйӧм вылӧ лоӧ туйтӧм. Арнас гусеничаясыс пырӧны муас да пӧрӧны куколкаӧ.
Накӧд косясьны тадзи: 1. Колькъяссӧ да гусеничаяссӧ чукӧртны да виавны; 2. Градъяс арнас гӧрны джуджыда; 3. Гожӧм помас капуста резыштавлыны яда растворӧн, кодӧн виӧны капуста бобувлысь гусеничаяссӧ (раствор йывсьыс видзӧд колян листысь).
Тайӧ дерт абу ставыс пуктас тшыкӧдысьяс письыд, найӧ миян муяс да градъяс вылын ӧд вывті унаӧн. Лои вайӧдӧма тані сӧмын ёнджыка паськавлысь гагъяс йылысь, кодъяс градвыв пуктасъяс вӧдитӧмын вайӧны ыджыд убыток.
