КЫДЗИ ДА МЫЙ ВӦСНА ВИСЬӦ КАРТУПЕЛЬ
ПАСЬКӦДНЫ КАРТУПЕЛЬ ВӦДИТАН ПЛОЩАДЬ
Ӧні сӧвет правительство нуӧдӧ социалистическӧй реконструкция сиктса овмӧсын совхозъяс стрӧитӧмӧн, колхозъяс ӧтувтӧмӧн да колхозъяс ёнмӧдӧмӧн. Тайӧ медбур туй му-видз овмӧс кыптӧмлы.
Совхозъяс да колхозъяс успешнӧя стрӧитӧм вӧсна миян лоины гырысь вермӧмъяс и видз-му овмӧс паськӧдӧмын да ёнмӧдӧмын. Нянь проблема кызвынсӧ лои разрешитӧма нин. Сы бӧрся сувтӧ мӧд ыджыд мог — скӧт видзӧм паськӧдан мог, и кыдз торъя юкӧд скӧт видзӧмлӧн — порсь видзӧм паськӧдан мог.
Порсь видзӧм паськӧдӧм вылӧ зэв ёна колана картупель.
Важӧн, кодыр гижлісны картупель бурлун йылысь, пыр шулывлісны, сійӧ пӧ медся ёнасӧ йӧзлы колана сёянтор.
Ӧні миян водзын сулалӧ мог — индыны картупельӧс кыдз медколана продукт не йӧзӧс вердны, а гортса пемӧсъясӧс да пӧткаясӧс. Медводзын картупельӧс колӧ индыны медколана кӧрым пыдди порсьяслы, сэки миян унджык сёяныс лоӧ не картупель, а яй.
Татшӧм мог пуктӧма сиктса овмӧс водзӧ дай сійӧс лоӧ пӧртӧма олӧмӧ. Ӧні зэв ыджыд вниманньӧ пуктыссьӧ скӧт видзӧм вылӧ, сідз жӧ и порсь видзӧм вылӧ.
Миянын яйыс этша сы понда, мый миян кӧрымным этша.
Медым унджык волі яй, колӧ унджык лӧсьӧдны кӧрым. Ёнджыка колӧ паськӧдны лиа да вына кӧрымъяс.
Картупель — зэв бур лиа кӧрым. Бура картупель быдманінъясын колӧ ыдждӧдны картупель улӧ площадьсӧ да паськӧдны порсь видзӧм.
Кӧні бура быдмӧ картупель, сійӧс вӧдитӧмыс лоӧ выгӧднӧджык нянь вӧдитӧм дорысь. Бура уджалӧмӧн да бура дӧзьӧритӧмӧн гектарысь позьӧ босьтны картупельсӧ 300 центнер. Тайӧ чукӧрыс ас пӧтӧслуннас водзсасьӧ 40 центнер мында сюкӧд.
Картупель — лоӧ бур колана культураӧн кӧдза вежлалӧмын. Картупель пуктылӧм бӧрас му ёна небзьӧ, мутшмӧ да бырӧны ёг турунъяс.
Картупель сырьевӧй база видз-му продуктаяс переработайтан промышленносьтлӧн. Картупельысь вӧчӧны крахмал, патока, спирт да с. в.
Витвося планын картупель вылӧ пуктыссьӧ зэв ыджыд значенньӧ.
Медым тыртны план, колхозъяслы колӧ ёна ыдждӧдны картупель пуктан площадьсӧ.
Эм-ӧ миян возможносьт картупель улӧ площадьсӧ ыдждӧдны? Эм! Тайӧ позьӧ вӧчны эновтӧм муяс гӧрӧмӧн да коськӧм муяс бырӧдӧмӧн.
КАРТУПЕЛЬ ВИСЬӦМЪЯСКӦД ВЕРМАСЬӦМ
Социалистическӧй скӧт видзӧм паськӧдӧмын картупель зэв колана кӧрым, сы вӧсна колӧ ыджыдджык вниманньӧ пуктыны картупельсӧ бура вӧдитӧм вылӧ, картупель бӧрся дӧзьӧритӧм вылӧ. Оз кӧ тырмымӧн ло пуктӧма бура вӧдитӧм да дӧзьӧритӧм, сэки картупельыдлӧн урожайыс лоӧ ичӧт дай ёна быд пӧлӧс висьӧмъясӧн картупельыс висьмӧ.
Кутшӧм ёна висьӧ картупельыс да кутшӧм ыджыд вошӧм овлӧ сы понда, позьӧ аддзыны картупель баксьӧмӧн висьӧмысь.
Арталӧма, мый мукӧд воас, ӧткымын районъясын Сӧвет Союз пасьта, картупель висьӧм понда вошӧ 5–6 миллион тонна мында картупель. Дерт, висьӧм вӧснаыд оз быд во ӧткодя вош картупельыд. Васӧд местаясын, сьӧкыд, сёйӧд мусинмаинын тайӧ паськалӧ ёнджыка, косӧд да вылын, лыаа мусинъяс дорысь. Васӧд воясӧ сійӧ висьӧмыс ёнджыка паськалӧ косӧд вояс дорысь. Шоныд да васӧд воясӧ сійӧ паськалӧ сэтшӧм ёна, мый регыд пӧраӧн вермас кушӧдз бырӧдны картупельтӧ висьмӧм площадьяссьыс.
Ёнджыкасӧ да тшӧкыдджыка тайӧ висьӧмыс овлӧ миян союзын войвывса да шӧр районъясын. Шуам, Московскӧй районын куим воӧн ӧтчыд картупельыс висьлӧ зэв ёна.
Тадз жӧ зэв ёна картупельыд вошӧ йывмӧдысь висьӧмъяс вӧсна. Шуам, важ Киевскӧй округын тайӧ висьӧм радиыс 1926-ӧд воӧ воши картупельыслӧн урожайыс 500 сюрс тонна мында, а тайӧ воыс эз вӧв омӧль воӧн быдтасъяслы.
Та серти ми аддзам, мый висьӧмъяс вӧсна вермас лоны ыджыд убытка. Мукӧд воас картупельлӧн урожайыс овлӧ зэв бур, а мукӧд воас кык-куим мындаӧн этшаджык.
Важӧн вӧлі мӧвпалӧны, мый тайӧ висьӧмысь некыдз он вермы мездысьны. Ӧтка олысьяс пӧшти ньӧти эз вермасьлыны картупель висьӧмъяскӧд.
Гырысь совхозъяслӧн да колхозъяслӧн опытъясыс шуӧны: картупель висьӧмъяскӧд вермасьӧмӧн позьӧ босьтны бур урожай. Колӧ лоны сідз, медым миян государствоын эз вӧв ни ӧти колхоз, код оз вермась картупель висьӧмъяскӧд.
МЫЙЛА ВИСЬӦ КАРТУПЕЛЬ?
Картупель, сідз жӧ и мукӧд быдтасъяс, висьӧ уна пӧлӧс помкаяс вӧсна: лёк поводдя вӧсна, омӧль мусинъяс понда, тырмытӧм дӧзьӧритӧм понда да с. в.
Ёнджыкасӧ найӧ висьӧны, кор уськӧдчӧны на вылӧ быдпӧлӧс паразитъяс, лёк тшакъяс да бактерияяс.
Паразитъясӧн шуӧны сэтшӧм ловъя ловъясӧс, кодъяс асьныс оз вермыны перйыны (лӧсьӧдны) сёяннысӧ. Найӧ овмӧдчӧны быдтасъяс пытшкӧ дай пӧткӧдчӧны сійӧн. Паразитъяс овмӧдчӧм бӧрын картупель висьмӧ. Кор унджык овмӧдчасны паразитъяс картупель пытшкӧ, сэк ёнджыка и висьмӧны.
Медся лёк паразитъясыс картупельлӧн — лёк тшакъяс да бактерияяс.
Бактерияясыс — синмӧн аддзытӧм ловъя ловъяс; найӧ сэтшӧм посниӧсь, мый ӧти войт ваӧ тӧрӧны уна миллионӧдз. Найӧ зэв ӧдйӧ паськалӧны да вайӧны зэв ыджыд вред быдтасъяслы.
Тшакъяс — зэв посньыдик турунъяс, сунис модааӧсь. Татшӧм лёк тшакъясыс пырӧны картупель корйӧ, иддзас, листъясас, нёнялӧны пӧтӧса торъяссӧ сылысь (видзӧд 2-ӧд серпас). Тшакъяслӧн вужъясыс, мыйӧн найӧ пӧткӧдчӧны, шусьӧны грибницаясӧн.
Медводдза серпасын (веськыдвылас) петкӧдлӧма вундӧм картупель поз. Тыдалӧны посньыдик розьяс, кодъяс шусьӧны клеткаясӧн; сэні тыдалӧны крахмал тусьяс. Крахмал кӧйдыс да клеткаяс костӧдыс мунӧ паразит тшакыс, коді и шусьӧ картупель висьӧмнас.
Быд ловъя лов ас бӧрас кольӧ ассьыс рӧдсӧ, кодӧн и содтӧ рӧдсӧ. Паськалӧмыс лёк тшакъяслӧн мунӧ кӧйдысъяссяньыс торъя ловъяс отсӧгӧн, кодъяс шусьӧны спораясӧн. Спораясыс артмӧны торъя увъяс йылас, кыдзи петкӧдлӧма медводдза серпас вылын шуйгалавылас. Мукӧд важ помъясас тӧдчӧ ичӧтик пӧльтчӧм мешӧк кодь — сійӧ и эм спораыс. Спораясыс воӧм бӧрас кокниа торъявлӧны да разалӧны тӧлӧн муяс вылӧ. Спораыс кӧ веськалӧ сылы колана условйӧяс вылӧ да овмӧдчан ногыс кӧ сылы бур — шоныд да мутшкӧс, сэн сійӧ и овмӧдчас да быдмас. Сэтысь быдмӧ сэтшӧм жӧ тшак да пондас висьмӧдавны быдтасъясӧс.
КАРТУПЕЛЬ БАКШАСЬӦМ
Медся ӧпаснӧй да медся лёк висьӧм картупельлӧн — бакшасьӧм.
Зэв уна вошлывлӧ картупель тайӧ висьӧм вӧснаыс. Тайӧ висьӧмыс оз сӧмын муяс вылын висьмӧд да паськав, а вермас висьмӧдны и видзанінас. Веськалӧ кӧ сэтчӧ висьмӧм картупель, сэки ставыс чукӧрыс сісьмас.
Тайӧ висьӧмыс картупельлӧн пондас тӧдчыны юль тӧлысь шӧрын, либӧ помнас, кор картупельыс заводитчӧ дзоридзавны.
Картупель бакшасьӧмӧн висьмыны вермас водзджык и сёрӧнджык поводдя да мукӧд условйӧяс вӧсна, шуам мусин вӧсна. Петкӧдчӧ тайӧ висьӧмыс сійӧн, мый картупель коръяс вылын лист доръясас лоӧны чутъяс. Коръяс пондасны омӧльтчыны, сьӧдӧдны, а сы бӧрын рудӧдасны (2-ӧд серпас). Тайӧ чутъяс дорас кор улысас эм кытшӧс кодь, коді тупкыссьӧма омӧлика рудов гӧн кодь пукӧн. Тшӧкыдджыка татшӧм гӧн кодь кытшсӧ позьӧ аддзыны зэра поводдяясӧ. Гежӧдиника овлывлӧны картупель кор вевдорас.
Чутыс быд лун ыдждӧ, сэсся паськалас кор пасьталаыс. Татшӧм чутъясыс овлӧны коръяс и, иддзас и. Кор да идз бакшасьӧмӧн висьмӧм бӧрас ставыс сьӧдӧдӧ да кос пӧраӧ нюкыртчӧ картупель кустыс, а зэра поводдяын сісьмӧ (коймӧд серпас).
Висьӧм ёна паськалӧм бӧрын картупель муыд лоӧ быттьӧ кынмӧма ёна кӧдзыдӧн: коръясыс гылалӧны либӧ сісьмӧны, а кольӧ сӧмын кӧрйыслӧн иддзыс дзик сьӧд. Бакшасьӧмӧн висьӧм зэв ӧдйӧ паськалӧ. Тырмана татшӧм висьӧмлы веськавны ӧти местаӧ, медым кымынкӧ лун бӧрын висьмыны йӧр пасьталаыслы.
Кос пӧраӧ корсьыс висьӧм чутъясыс омӧля ыдждӧны косьмӧмысла.
Висьӧмыс сымын ёна виӧ быдмӧгсӧ, кымын важӧн висьмӧма. Картупель висьмӧм бӧрын омӧля быдмӧ да посни лоӧ, либӧ оз и вермы вонысӧ.
Корсьыс висьӧмыс вермас вуджны картупеляс, позъяс.
Зэра пӧраӧ спораыс ваыскӧд лэччас муӧ, сэсся ваыскӧд жӧ йиджӧ му пытшкас да висьмӧдӧ картупельлысь позсӧ. Картупельсьыс тайӧ висьӧмсӧ позьӧ тӧдны сы серти, мый картупель вылас лоӧны гӧптасьыштӧм сьӧд чутъяс. Позйыс ёна небзьӧ да рудӧдӧ тайӧ чутъяс увтіыс. Сьӧдӧдӧм чутъяс местасяньыс век паськалӧны водзӧ, ёна небзьӧ да бӧрас дзикӧдз ставнас сісьмӧ (4-ӧд серпас).
Картупель позъяс висьӧм сюрӧм бӧрас висьӧмыс вермас паськавны гожӧмбыд. Но тайӧ пӧраас висьӧмыс паськалӧ омӧля. Ёнджыкасӧ паськалӧ арся пӧраын, медъёнасӧ картупельсӧ босьтігӧн, керигӧн. Сэки кодйӧм позйыс инмӧ висьмӧм коръясас да висьмӧ сысянь. Картупельсьыс висьӧмыс тӧдчыны кутас висьмӧм бӧрас лун 4–5 бӧрти, а кӧдзыд кӧ, и сёрӧнджык, а мукӧд висьмӧм картупельясыс веськалӧны тӧв кежлӧ пуктігӧн кыдзи и дзоньвидзаяс. Тані висьӧмыс паськалӧ, а висьысьясыс ӧдйӧ сісьмӧны. Мукӧддырйиыс висьӧмыс вуджӧ висьмытӧм картупеляс. Найӧ висьмасны дай сісьмӧны, а висьӧмыс бара водзӧ мунӧ мукӧд дзоньвидзаяс вылӧ. Сы понда и ёнджыкасӧ сісьмӧм картупельыд сюрлывлӧ тӧвся куйлӧдан чукӧръясысь ӧти чукӧрысь. Бакшасьӧм висьӧмӧн висьмӧм картупельяс сэсся кокньыдджыка висьмӧны мукӧд висьӧмъясӧн. Висьӧмъясыс медся ёна паськалӧны чукӧрӧн видзигӧн, ӧти картупельсянь мӧдӧ вуджӧ да сідзӧн висьмӧдӧ ставсӧ.
Тулыснас кӧ висьысь картупельсӧ пуктыны, висьысь картупельяс век на пондасны висьны да сэсянь кутасны паськӧдны висьӧмсӧ коръяс, а корсяньыс мунӧ мукӧд позтыр коръясас. Тадзнас и висьӧмыс паськалӧ став йӧр пасьталаас.
Картупельлӧн бакшасьӧмӧн висьӧмыс виӧ корсӧ и картупель позтыръяссӧ не сӧмын гожӧмын, а тшӧтш и тӧлын. Ёнджыкасӧ висьмӧны гожӧмын, корйысь корйӧ да муысь муӧ вуджӧмӧн.
КЫТЫСЬ БОСЬТЧӦ ТАЙӦ ВИСЬӦМЫС
Картупельлӧн бакшасьӧм висьӧмыс заводитчӧ лёк тшакъяссянь — шусьӧны фитофтораясӧн. Та кузя и висьӧмсӧ унаысь тшӧтш шуӧны фитофтораӧн. Водзджык нин вӧлі висьталӧма, мый лёк тшакъясыс овмӧдчӧны картупель кор листъяс вылас, коръяс, картупеляс, кытысь и босьтӧны аслыныс сёянсӧ.
Лёк тшакъяс рӧдмӧны кор вылас, торъя увъяс йылын, кытчӧ чужӧны спораясыс да кысянь сэсся и паськалӧны. Шоныд да васӧд пӧра налы лоӧ зэв бур кадӧн, сэки зэв ӧдйӧ быдмӧны, паськалӧны да сетӧны бара сэтшӧм жӧ тшакъясӧс, а бӧрас сідзжӧ висьмӧдӧны быдтасъясӧс да 4–5 лун бӧрын наысь артмӧны бара тшакъяс. Васӧд да шоныд пӧраӧ тайӧ висьӧмыс зэв ӧдйӧ паськалӧ.
Картупель корйыс кӧ тшыкӧ, тшакъясыс век пондасны сэні овны. Висьысь корйыс да картупельясыс кӧ кольӧны му вылӧ, сэні тшакъясыс оласны воан тулысӧдзыс да вермасны висьмӧдны картупельлысь выль пуктассӧ. Оз кӧ бура видзӧдлыны пуктігас картупель кӧйдыссӧ да бӧрйӧдны висьысь картупельяссӧ, сэки вермас висьӧмыс вуджны мусин вылас картупель кӧйдыссьыс, кыдзи вӧлі индӧма нин водзынджык вуджӧм йывсьыс.
КЫДЗИ ВИДЗНЫ КАРТУПЕЛЬӦС ТАЙӦ ВИСЬӦМЫСЬ?
Картупельлӧн висьӧмъяс ёнджыкасӧ паськалӧны лёка уджалан муяс вылын, лёк кӧйдысъясысь да.
Гырысь колхознӧй овмӧсъясын, муяссӧ ӧтувтӧмӧн, бурджыка уджалӧмӧн, бура вынсьӧдӧмӧн, бур кӧйдыс пуктӧмӧн урожайыс лоӧ бур ӧтка, посни овмӧсъясын дорысь.
Медым картупельӧс видзны висьӧмысь, кӧйдыссӧ колӧ босьтны дзоньвидзаӧс, коді эськӧ эз сетчы сісьмӧмыслы.
Тӧдӧмысь, оз быд пӧлӧс картупель ӧткодя висьмы бакшасьӧм висьӧмнас. Мукӧдыс кокниа висьмӧ да зэв регыдӧн тшыкӧны, мӧдъяс омӧляджык, а мукӧд пӧлӧс картупельыс ньӧти оз висьмыв.
Татшӧм пӧлӧс картупельыс, коді оз сетчы висьӧмыслы, шусьӧ висьӧмлы сетчытӧм пӧлӧсӧн (устойчивӧй сортӧн). Места условйӧяс серти вермас лоны ӧти районын висьмытӧм картупельыд, мӧд районын висьманаӧн. Быд колхозлы колӧ бура тӧдны, кутшӧмджык картупель вермас лоны сійӧ местаас висьмытӧмӧн. Татшӧм пӧлӧс картупельыс кӧ абу на паськалӧма колхозъясын да ӧтка гӧль да шӧркодя олысь крестьяна пӧвстын, пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ меставывса агроном пыр лӧсьӧдны сэтшӧм висьмытӧм пӧлӧс картупель кӧйдыссӧ да пуктыны торъя му вылӧ, медым водзӧ тырмӧдны кӧйдысӧн не сӧмын колхозӧс, но сідзжӧ став гӧля да шӧркодя ӧтка олысь крестьянаӧс, ӧнӧдз колхозӧ пыртӧмъясӧс.
Босьтам кӧ петкӧдлӧм вылӧ свитезь, силезия, вольтман сорт картупель кӧйдыс, кодъяс озджык сетчыны висьӧмлы; народнӧй, ранньӧй роза да мукӧд ёнджыка сетчӧны висьӧмлы.
Пуктытӧдзыс сорлалӧм картупель кӧйдыссӧ колӧ бура видлавны — абу-ӧ на пытшкын висьысь картупельясыс.
Став висьысь да мукӧд пӧлӧс омӧль картупельсӧ кӧйдыс пытшсьыс колӧ шыблавны, а пуктыны сӧмын дзоньвидза картупельяссӧ.
Пукты сӧмын дзоньвидза картупель.
Тӧд: лёк кӧйдысысь оз ло бур урожай.
Сыысь кындзи картупельтӧ пуктыны колӧ бӧрйӧмӧн, шӧркоддьӧмӧс, оз ёна гырысьӧс, ни посниӧс. Оз позь пуктыны зэв посниӧс, ни вундалӧм картупельяс.
Пуктытӧдзыс картупель кӧйдыстӧ колӧ косьтыны кос, югыдінын лун кык-куим.
Картупельтӧ колӧ пуктыны вылынджык да лыа му вылӧ. Муыс мед вӧлі бура небзьӧдӧма да тырмымӧн бура вынсьӧдӧма. Пуктігас мед картупель улас на сюри небыд, вына му слӧйыс. Сы понда зэв колана мусӧ гӧрны не этшаджык 13 сантиметра пыднаӧд, медым картупельсӧ позис пуктыны 10 сантиметра пыднаӧ. Картупельсӧ пуктігас колӧ бура видзӧдны, медым найӧ эз веськавны бӧрӧздаас, а сантиметр 5 кымын вылӧджык, бӧрӧзда пыдӧссяньыс бокланьӧ.
Му позьӧ вынсьӧдны куйӧдӧн, сідзжӧ и минерала мувынсьӧданъясӧн. Ӧти гектар вылӧ куйӧд колӧ петкӧдны 100 либӧ 120 додь. Минерала мувынсьӧданысь позьӧ пуктыны: селитра, сернокислӧй аммоний да суперфосфат. Ӧти гектар вылӧ селитраыс колӧ пуктыны 1,5 центнер мында, сернокислӧй аммоний 2,5–3 центнер мында, а суперфосфат 4 центнер мында.
Видзчысьны колӧ ёна тшӧкыда пуктӧмысь. Лёка дӧзьӧритӧмӧн картупель му вылад ёна отсалӧ паськӧдны висьӧмъяс. Ляпкыда бугритӧмӧн лёк тшакъясыс зэр сорнас вермасны веськавны картупеляс да висьмӧдны найӧс. Картупельсӧ кӧ пуктӧма сёйӧд му вылӧ, бугритны колӧ 18–20 сантиметр пыдна, а лыа му вылын — сантиметр 14–16 пыдна да бугритігас колӧ видзчысьны пуктӧм картупельяссӧ вӧрӧшитӧмысь да кор вужъяссӧ дойдалӧмысь.
Став тайӧ мерасӧ индӧма сы вылӧ, медым видзны картупельӧс медводдза висьмӧдӧмсьыс. Но тайӧ вермасьӧмъясыс оз на прамӧя видзны картупельтӧ висьмӧмсьыд, висьӧмыс вермӧ на вуджны мӧд муяс вылысь. Видзчысьны позяс висьӧм вуджӧмсьыс сӧмын сэк, кор орчча муяс вылас пуктӧма висьмытӧм пӧлӧс кӧйдысӧн да сэні тшӧтш вермасьӧны висьӧмъясыскӧд.
Висьӧмъясыскӧд медбур вермасянтор лоӧ кутшӧмкӧ яд сорасӧн картупель коръяссӧ пызйӧм, коді эськӧ эз тшыкӧд картупель корсӧ да идз увъяссӧ, а виаліс тшакъяслысь кӧйдысъяссӧ, кор найӧ тӧлӧн мунӧны картупель коръяс вылас.
Лекарствоӧн картупель коръясӧс киськалӧмас ковмас некымын рӧскодъяс, кодӧс колӧ тшӧктыны вӧчны. Сійӧ рӧскодыс вештысяс урожайнас.
Московскӧй районын вӧчӧм опытъяс серти кизьӧриник бордоса сорасӧн картупель кор киськалӧм содтӧма урожайсӧ (пызйытӧм сертиыс) лыа му вылын 40 прӧчент мында, а сёйӧд му вылын 23 прӧчент мында.
Бордоса кизьӧриник киськалан сорасыс вӧчсьӧ ыргӧн купоросысь известка ваӧн.
Тайӧ вӧчсьӧ тадз: пу пельсаӧ сорлалӧны ӧти килограмм ыргӧн купорос этшаник пуӧм ва пытшкын, бӧрвылас тыртӧны ваӧн, медым лоис литра 50 кымын. Мӧд пельсаӧ гудралӧны 0,75 килограмм кусӧдтӧм бур известка, а сэсся кисьтӧны 50 литра ва да бура гудралӧны. Сэсся сорлалӧм известкаа ва этшаникӧн кисьталӧны ыргӧн купорос сорас пытшкӧ. Кисьтігас пыр колӧ сійӧс гудравны беддьӧн. Кор сорлалӧм артмас, пыр жӧ колӧ сійӧн киськавны, а он кӧ киськав — растворыс зэв ёна омӧльтчӧ, чинӧ лечитан свойствоыс. Картупель киськалӧмыс вӧчсьӧ опрыскивательӧн.
Татшӧм вӧла киськалан машинасӧ петкӧдлӧма 6-ӧд серпас вылын.
Ӧти гектар картупель пызйӧм вылӧ тырмана растворыд 600 литр гӧгӧр. Киськавны (пызйыны) колӧ сідзи, медым сорасыс кор вылас эз чукӧрмы визувтмӧн, а мед лысва моз пуксис коръяс вылас пасьталаыс. Оз ков пызйынытӧ зэр водзвылын, вермас сійӧ бӧр ставыс пожъяссьыны. Картупель висьмӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ сійӧс киськавны, пызйыны.
КАРТУПЕЛЬЛӦН РУШМӦМ ДА СІСЬМӦМ
Тшӧкыда овлӧ, мый кутшӧмкӧ помкаяс ради картупель ёна заводитчӧ рушмыны. Тайӧ висьӧмыс эм гожӧмбыд. Торъя пӧраӧ тайӧ рушмӧмыс овлӧ уна помкаяс вӧсна. Тайӧ висьӧмнас ёнджыка висьмӧ картупельыд сёйӧд муяс вылын. Водз тулыссянь, кор сулалӧ на кӧдзыд поводдя, тайӧ висьӧмыс лоӧ тшакъяссянь — ризоктониясянь. Шоныдджык поводдяӧ висьӧмыс зэв ёна паськалӧ вертициллиум тшакъясысь, а нӧшта нин ёна разалӧ жар пӧраӧ фузариум тшакъясысь. Поводдя вежласигъясын картупельлы рушмӧм висьӧмъяссӧ вермӧны сетны бактерияяс и. Кӧть кутшӧм паразитсянь висьмас картупельыд, пӧшти ставыс ӧткодьӧсь. Вертициллиумӧн, фузариумӧн да мукӧд бактерияясӧн висьмӧны ӧтмоза.
Вертициллиум вӧсна (рушмӧм) висьӧмыс пондас тӧдчыны картупель дзоридзавтӧдзыс. Картупельлӧн вошӧмыс мунӧ дзордзавтӧдзыс и дзоридзалӧм бӧрас вежон кык кымын мында.
Висьмӧм бӧрас коръясыс улыс боктіыс пондасны вижӧдны да нярмыны. Сэтӧні лоӧны гырысь сьӧд чутъяс, сэсся корйыс нярмас, дай кулӧ. Тайӧ висьӧмыс век кайӧ иддзӧдыс вывланьӧ да сэсся висьмӧ став корйыс. Мукӧддырйиыс висьӧ сӧмын ӧти кор, а мукӧддырйиыс став кустыс (7-ӧд серпас).
Нярмӧм висьӧмнас водз висьмӧмысла картупель оз вермы вынсявны, дай урожайыс лоӧ омӧль. Быдтас водз висьмӧмысла да ёна висьӧмысла урожайыс ёна чинӧ. Мукӧддырйиыс картупельыс висьӧм радиыс вошӧ 25 прӧчент мында, либӧ нӧшта на унджык. Пыр нин висьысь кустӧн быдмысь картупельсьыд урожайыс лоӧ висяна. Вертициллиумӧн висигӧн картупельыд оз сісьмы. Тайӧ висьӧмнас висигӧн картупельыс вермас кольны дзоньӧн. Но сійӧ кӧйдыс вылӧ кольны оз ньӧти шогмы сы понда, мый сійӧ ньӧти оз чуж, а чужас кӧ — зэв омӧлик лоӧ дай зэв регыдӧн кулӧ бӧр. Сӧмын зэв нин шоч картупель дзоньвидза чужлас, но бӧрвылас и сійӧ нярмас (рушмас) да кулӧ, урожайыс оз и лолы.
Висьысь картупельтӧ позьӧ тӧдны шӧри вундӧмӧн. Висьысь картупель пом дортіыс небыд, дай эмӧсь вижкодь чутъяс гӧгӧрыс (8-ӧд серпас). Вертициллиумӧн висьӧм картупельлӧн урожайыс чинӧ дай оз понды чужны.
Фузариумӧн картупель висьӧм пӧшти ӧткодь, мый петкӧдлӧма вертициллиумлысь. Торъялӧ сӧмын сійӧн, мый фузариумӧн висигӧн нярмӧ ӧдйӧнджык вертициллиумӧн дорысь. Урожайыс висьысь позтыръяссьыс лоӧ зэв этша дзоньвидза дорысь дай тӧвнас ёна сісьмӧ. Татшӧм картупельыд оз жӧ шогмы кӧйдыс вылӧ, сідзжӧ ньӧти оз чужны либӧ чужас кӧ — зэв регыдӧн кулӧ бӧр.
Фузариумӧн висьысь картупельяссӧ позьӧ тӧдмавны вундалӧмӧн жӧ. Татӧні вертициллиумӧн висьысьлӧн моз жӧ эмӧсь рудіник чутъяс картупель пасьтаыс.
Зэв ӧдйӧ да ёна паськалӧ нярмӧм висьӧмыс, кор картупельыс висьмас бактерияяссянь. Висьӧмыс мунӧ тадзи: мукӧддырйиыс кустсьыс корйыс нярмылӧ. Войнас нярмӧмыс бырӧ бӧр. Мӧд луннас бара нярмӧ корйыс водзӧ, и войнас бырны оз вермы, сэсся сійӧ помӧдз нярмас да кулӧ (лёздас).
Корйыслӧн вожъясыс сідзжӧ вежласьӧны — кажитчӧны быттьӧ польдӧмаӧсь. Зэв регыдӧн висьмӧм корйыс дзикӧдз вошӧ, оз вермы быдмынысӧ. Висьмӧм радиыс висьлӧм позтырсьыс урожайсӧ сетӧ зэв этша. Унджыкысьсӧ тані урожайыс висяна жӧ лоӧ. Тайӧ висьӧмыс картупельяс вылас лоӧ фузариумӧн моз жӧ, сідз жӧ висьӧмыс пондас тӧдчыны картупеляс рудіник чутъясӧн, доргӧгӧрыс кытшӧн. Висьӧмсӧ позьӧ тӧдмавны сідзжӧ шӧри вундылӧмӧн (8-ӧд серпас). Тайӧ висьӧмсӧ картупельлысь шулывлӧны кытша корув сісьӧн. Висьысь картупельясыс оз чужны, дай тӧвнас ёна сісьмӧны.
Мукӧддырйиыс бактерияясӧн висьмӧм корйыс заводитчӧ нярмыны улысса листъяссяньыс, найӧ пондасны вижӧдны да сы бӧрын висьӧмыс паськалӧ кор пасьталаыс. Висьмӧм корсяньыс вуджӧ мукӧд коръясас да сы бӧрын быдмигас нярмас пасьталаыс. Татшӧм быдтас корйыслӧн иддзыс сьӧдӧдас му дінтіыс да сісьмас. Сы понда тайӧ висьӧмыс шусьӧ сісь кока висьӧмӧн. Сісь кока висьӧм картупельлӧн лоӧ ёна водз — дзоридзавтӧдзыс. Кок сісьмӧм бӧрас листъяс вылас тӧдчыны кутасны уна пӧлӧс сьӧд чутъяс.
Кор тайӧ висьӧмыс паськалӧ ӧдйӧ, сэки картупель урожайыд ньӧти оз ло. Тайӧ висьӧмыс кӧ заводитчас сёрӧнджык, сэки висьысь кустъяссьыс эськӧ урожай лоӧ на, но унджыкысьсӧ картупельыс лоӧ висьысь. Найӧ заводитчӧны сісьмыны сійӧ местасяньыс, кодъяс заводитчӧны быдмыныс важ картупель дінсяньыс (мам дінсяньыс). Сісьмӧмыс пырӧ картупель пытшкас да косьмӧ, мый понда картупель пытшкыс лоӧ тӧщӧ, а доргӧгӧрыс сьӧдӧдӧ (9-ӧд серпас). Татшӧм висьысь картупельыд оз туй кӧйдыс вылӧ.
Дзик тадзи жӧ картупельыд рушмӧ ризоктония висьӧмӧн (11-ӧд серпас). Тайӧн висьмӧм бӧрын картупель кор гӧгӧрыс лоӧ рудовъеджыд кудель кодь йӧг, коді вевттьӧ вылыссӧ корйыслысь гӧгӧрбок. Тайӧ овлывлӧ картупель дзоридзавтӧдзыс на. Мукӧддырйиыс тшакыс висьмӧдӧ улысладорсӧ корйыслысь. Сэки картупельыс быдмӧ ньӧжйӧджык, но нинӧм торъя омӧль таысь оз тыдав.
Мукӧддырйиыс тшакыс ёна паськалӧ да бӧрвылас тупкӧ став корсӧ, сэки быдтас дугдӧ быдмыныс. Вылыс коръясыс читкыртчӧны, гартчӧны гӧгӧрыс. Тшак увтіыс корйыс кулӧ дай быдтасыс ставнас нёрмас. Мукӧддырйиыс быдтас кор вылас лоӧны рана кодьяс, сэсся сэті сісьмӧ, сьӧдӧдӧ да йывса вожъясыс косьмасны.
Мукӧддырйиыс быдтасыс висьмӧ йывсяньыс, сэки пырысьтӧм-пыр йывса вожъясыс кулӧны (10-ӧд серпас). Висьмӧм корлӧн да картупельлӧн вылысас лоӧны лӧм кодь гаг лудӧмъяс. Тайӧс вӧчӧны грибница тшакъясыс. Татшӧм лӧм кодьясас и овмӧдчӧны висьмӧдысь тшакъясыс.
Тайӧ висьӧмыс вуджӧ картупельыскӧд либӧ мусӧ висьмӧдӧмӧн.
Ризоктонияӧн висьмӧм картупель регыдӧн сісьмӧ. Сісьмӧмнас нӧшта на содӧны висьмӧдысь паразитъясыс да урожайыс век ёнджыка вошӧ. Нярмӧмыс картупельлӧн ризоктонияӧн ёнджыкасӧ овлывлӧ лыа мусин вылын Лыа му вылад тайӧ висьӧмыс картупельтӧ ёнджыка висьмӧдӧ мукӧд муяс вылын дорысь.
КЫТЫСЬ БОСЬТЧӦ ТАЙӦ ВИСЬӦМЫС
Водзынджык нин вӧлі висьталӧма, мый вертициллиумӧн, фузариумӧн да бактерияясӧн висьысь картупель ньӧти оз чуж, а кӧть и чужлас — зэв регыдӧн кулӧ бӧр. Тшакъясыс да бактерияясыс, кодӧн висьмӧма картупельыс, найӧ сійӧн оз кувны, а вуджасны мусинмас да пондасны сэні овны. Найӧ сэні пӧткӧдчӧны воддза урожайсьыс тшыкӧм картупель колясъяснас. Мӧд боксянь кӧ, мусинмыс висьмӧ арнас тайӧ тшакъяснас да бактерияяснас, кодыр шыблалӧны висьысь картупельяссӧ да коръяссӧ арнас кериганыс — босьтіганыс.
Пуктігас кӧ дзоньвидза картупельыс веськалӧ матӧ вертициллиум, фузариум либӧ бактерия грибница тшак висьӧмъяс дінӧ, выль быдмысь картупельыд вермас дзолявывсяньыс висьмыны, нӧшта нин картупельсӧ кӧ пудъясны гагъяс, либӧ вундысьлӧма мыйӧнкӧ. Первойсӧ паразитъясыс омӧля паськалӧны, сэки быдтасыс кажитчӧ дзоньвидзаӧн. Бӧрынджык, кор поводдяыс лоӧ шоныдджык, сэки тшакъяс да паразитъяс пондасны ӧдйӧ быдмыны кор пытшкас да быдтасыс сэсся нярмас.
Висьмӧдан бактерияяссӧ вуджӧдӧны уна сикас гагъяс.
Ризоктонияӧн картупельлӧн висьмӧмыс петӧ ёнджыкасӧ важ висьысь картупельяссяньыс, кодъяс висьӧны нин кӧйдыссяньыс. Мӧд боксянь, быдмысь картупельыс тшӧкыда висьмӧ лёк тшакъясӧн, кодъяс кольлӧны мусинмас.
КЫДЗИ ВЕРМАСЬНЫ ТАТШӦМ ВИСЬӦМЪЯСЫСКӦД
Сы понда, мый висьысь картупельяс оз чужны, либӧ воштӧны висигас чужанлунсӧ, тӧждысьны колӧ картупельтӧ пуктігӧн, медым эз веськавны висьысь картупельясыс, а пуктыссис сӧмын дзоньвидзаясыс. Гожӧмнас колӧ картупель кустъяс бӧрсяыд нуӧдны бур дӧзьӧр.
Дзоньвидза кустъяс пӧвстас кӧ эмӧсь висьысь кустъяс, найӧс колӧ нетшкыны, медым ёна эз паськав висьӧмыс.
Гожся удж дырйи (бугритігӧн да киськалігӧн) колӧ бура видзӧдавны, абу-ӧ кӧнкӧ овмӧдчӧма нин висьӧмыс. Сы понда быд колхозницалы да колхозниклы колӧ тӧдны, дзоньвидза-ӧ картупельыс, либӧ, абу-ӧ овмӧдчӧма сэтчӧ кутшӧмкӧ висьӧм.
Бур эськӧ лои, картупельсӧ босьттӧдзыс, кынмывтӧдзыс кӧ видзӧдавлан кустъяссӧ.
Сэки колӧ став висьысь кустъясӧ идравны картупель урожай босьттӧдзыс да тэчны торйӧн. Сэтшӧм идзсӧ да корсӧ урожайсьыс колӧ бырӧдны, а босьтӧм картупель урожайсӧ некутшӧм ногӧн оз ков сорлавны висян картупельясыскӧд да кӧйдыс вылӧ кольны ньӧти оз шогмы.
Арсяньыс жӧ колӧ сэтшӧм картупельсӧ видзны, медым эз тшык.
Тулысын пуктытӧдзыс бара колӧ бура видлавны картупель кӧйдыссӧ, шыблавны став висьысь картупельсӧ да пуктыны бур дзоньвидза картупельяссӧ. Водзынджык нин вӧлі висьталӧма, мый пуктан кӧть дзоньвидза кӧйдысӧн, но сійӧ оз на нинӧм висьтав урожайлысь дзоньвидза бурлунсӧ сы понда, мый овлӧ мусинмыс висьӧ, либӧ кольӧм вося паразитъясыс висьмӧдӧны петассӧ. Сы понда колӧ тшӧтш видзӧдлыны мусин дзоньвидзалун вылӧ да оз ков быд воӧ картупельтӧ пуктыны ӧти местаӧ, а сы местаӧ пуктыны мукӧд пӧлӧс кӧдзаяс.
Тайӧ паразитъясыс картупель кындзи висьмӧдӧны тшӧтш мукӧд быдтасъясӧс и; шуам вертициллиум тшыкӧдӧ томатъяс, ӧгурчи, дыня, соя да с. в. Фузариум висьмӧдӧ томатӧс, мувыв анькытшӧс. Ризоктония — свеклӧӧс, морковӧс, лицеринӧс, лукйӧс, турнепсӧс, анькытшӧс, фасольӧс, капустаӧс, да с. в. Сідзкӧ тайӧ паразитъясыс вермӧны пӧткӧдчыны мукӧд быдтасъясӧн и. Ставсӧ тайӧс колӧ колхозъясын гӧра-кӧдза кежлӧ лӧсьӧдчигӧн артавны. Оз позь пуктыны либӧ кӧдзны тайӧ быдтасъяссӧ картупель бӧрын либӧ картупельсӧ тайӧ пуктасъяс бӧрас. Кӧть код ногыс кӧдзаясыс лоӧны ёнджыка висьмӧмаӧсь, а мусинмас ёнджыка содасны паразитъясыс.
Сідзжӧ оз ков лэдзны висьмӧдны мусинсӧ шыблас коръясӧн да мукӧд колясъясӧн, эз ков найӧс шыблавны му вылӧ. Колӧ идравны сідзжӧ и дзоньвидза кустъяслысь коръяссӧ, медым паразитъясыс сэн эз вермыны овмӧдчыны да висьмӧдны муысь урожайсӧ босьтӧм бӧрын.
Бур эськӧ вӧлі ризоктонияӧн висьмӧм пуктан картупельсӧ мыськавны формалинӧн либӧ сулема сорасӧн.
Кыдзи тайӧс вӧчны — лоӧ висьталӧма водзынджык.
КАРТУПЕЛЬЛӦН ГАГПУДӦМ (ПАРША)
Картупель гагпудӧм (парша) овлывлӧ уна районъясын. Тайӧ петкӧдчӧ сійӧн, мый картупель вылысас висьмӧм бӧрас лоӧны аня кодьяс — лӧм кодь гапудӧмъяс. Джудждаыс гагпудӧмъясыслӧн овлӧ уна пӧлӧс: тайӧ лоӧ кутшӧмкӧ помка вӧсна либӧ кутшӧмкӧ сикас висьӧмъяс вӧсна.
Гагпудӧмыс вермӧ лоны омӧль поводдя либӧ мусин вӧсна, сідзжӧ нидзувъяс да уна пӧлӧс паразит тшакъяс вӧсна. Гагпудӧм картупельыс, кодӧс пудйӧны паразит тшакъяс, лоӧ зэв мисьтӧм серӧсь. Гагпудӧм висьӧмъясыс овлӧны ёгӧссьӧмъяс, чикрасьӧмъясысь да прӧстӧ лӧмӧссьӧм кодьяс (12-ӧд серпас).
Лӧмӧссьӧм модаа гагпудӧмнас картупель вылысас артмӧны паськыд лӧм кодьяс. Лӧм кодь гагпудӧмъясыс быдмӧны-паськалӧны кытш модаӧн, картупель корсӧ орйӧдлӧмӧн. Кор гагпудӧмӧн висьмӧны томиник нэр картупельяс, гагпудӧмыс пырӧ картупеляс пыдӧдз, а сёрӧнджык висьмӧмъясыс тшыкӧдӧны сӧмын картупель кор вежӧссӧ-веркӧссӧ. Ёна висьмӧм картупельыс бӧрвылас потласьӧ.
Ёгӧссьӧмӧн висьмӧм картупель вылын первойсӧ артмӧны посньыдик торъя кольк кодьяс. Бӧрвылас татшӧм кольк кодьыслӧн кытшыс потласьӧ крест на крест. Потлӧминъясыс сьӧдӧдӧны да сэсь пондас вижов пызьӧн моз киссьыны порошок — тайӧ спораыс паразитъясыслӧн гагпудӧмсьыс киссьӧм бӧрас висьмӧдӧ мусинсӧ, а бӧрыннас висьмӧдӧны мӧд воӧн пуктӧм картупель кӧйдыссӧ.
Чукрасьӧм либӧ сьӧдӧдан паршаӧн шуӧны ризоктонияӧн висьмӧмъясӧс.
Ризоктонияӧн висьысь картупель кустъясын унаысь артмывлӧны бородавкаяс. Мукӧддырйиыс найӧ овлӧны кор пытшкас. Та вӧсна картупеляс лоӧны дойяс, а кышыс потласяс да торъявлӧ картупель дінсьыс.
Паршаӧн висигӧн картупельлӧн чинӧ урожайыс да лёк лоӧ продуктыслӧн бурлуныс.
Паршанас картупель висьмӧ пырджык мусинмас, кытчӧ паразитъясыс вермӧны веськавны картупель кӧйдыскӧд. Паршаыд оз этшаысь висьмӧдлы мусинсӧ. Висьмӧм мусинмысь оз вермы кутны дзоньвидзалунсӧ томиник картупельлысь некутшӧм протравитӧм ни дзоньвидза кӧйдысӧн пуктӧм. Та вӧсна колӧ мый вермӧмысь вермасьны мусин висьмӧмыскӧд. Сы могысь оз ков быд воӧ пуктыны ӧти местаӧ картупельтӧ, а колӧ вежлавны нянь быдтасъяскӧд либӧ турункӧд. Висьмӧм мусинма местаас картупельтӧ пуктыны колӧ сӧмын кык либӧ куим во борын. Паршаӧн висьмӧм мусинсӧ оз ков вынсьӧдны куйӧдӧн, а колӧ вежны сійӧс минерала мувынсьӧданъясӧн. Абу кӧ минерала мувынсьӧданъясыс — позьӧ куйӧдавны, но сӧмын культураа быдтасъяс улӧ, кодъяс лоӧны картупель бӧрын.
Колхознӧй овмӧсъясын, кӧні став уджыс мунӧ план серти, картупель кӧйдыссӧ колӧ водзвыв лӧсьӧдӧны.
Кӧйдыс босьтӧм вылӧ пуктӧны бурджык картупельсӧ торъя участокъясӧ, кытысь и босьтӧны бур кӧйдыссӧ.
Бур кӧйдысыс кӧ оз ло — картупельсӧ позьӧ дезинфицируйтны, дай сӧмын паршаӧн висьмытӧм картупельяссӧ.
Картупель кӧйдыс дезинфицируйтсьӧ со кыдзи: пу пельсаӧ лӧсьӧдӧны формалин сорас. Сы вылӧ кизьӧртӧны 40 прӧчента формалин ва сорӧн. Босьтӧны ӧти юкӧн формалин вылӧ 120 юкӧн ва, либӧ 1 литр формалин соралӧны 120 литр вакӧд. Сэсся картупельсӧ сӧвтӧны гежӧдик мешӧкӧ да сюйӧны формалин сораса пельсаӧ 2 час дыра кежлӧ. Сы бӧрын пельсасьыс мешӧксӧ лэптӧны, картупельсӧ разӧдлӧмӧн косьтӧны, дай сэсся пуктыны лоӧ дась.
Нӧшта на бурджык лоӧ, шонтыны кӧ формалин сорассӧ 50 градусӧдз Цельсий серти. Сы могысь шонтӧны пӧртйын дас кымын литра ва пузьытӧдзыс, сэсся дасьтӧны пельсаӧ джын мындасӧ либӧ неуна унджык кӧдзыд ва да шонтӧны сійӧс пӧртсьыс кисьтан пуӧм пӧсь ванас. Кор тадзисӧ лоӧ лӧсьӧдӧма 120 литра (50 градуса шоныд) васӧ, пельсаас кисьтӧны 1 литра формалин, беддьӧн гудралӧны да сорасас картупельсӧ лэдзлӧны кык минут кежлӧ. Мешӧкъяссӧ лэпталӧны, картупельсӧ кисьталӧны чукӧрӧ да вевттялӧны мешӧкъяснас либӧ брезентӧн, а пельсаӧ выльысь сӧвтӧны картупель тыра мешӧкъяссӧ. Сы могысь, мый воддза мешӧкъяссӧ сӧвтлӧм бӧрын сорасыд пельсаас кӧдзалӧ, бур эськӧ вӧлі, содтыны кӧ сэтчӧ выльысь формалинсӧ ёна пӧсь ваӧн. Сы ради пельсаас сорасыслӧн выныс бӧр каяс 50 градусӧдз. Пӧсь формалин сорас пытшкын протравитӧм картупельсӧ брезент улын видзӧны 2 час дыра. Сэсся картупельсӧ косьтӧны дай пуктӧны.
Сулема сорас пытшкын картупель протравитігӧн колӧ босьтны: 12 грамм сулема да 12 литра ва. Тайӧ сорас пытшкас сідзжӧ картупельсӧ лэдзлӧны пельсаӧ мешӧкъясӧн да видзӧны 1½–2 час дыра. Сэсся лэпталасны, косьтасны, дай пуктӧны.
Колӧ тӧдны, мый сулемаӧн картупельтӧ протравитны бурджык дай ёнджыка протравитӧ формалин дорсьыд. Но сулемаыд зэв яда да протравитчигад колӧ ёна видзчысьны. Сулеманад протравитӧм картупельтӧ оз позь сёйны мортлы ни пемӧсъяслы. Протравитӧм бӧрас сорас коляссӧ колӧ кисьтны гуӧ да тыртны. Уджалігад колӧ видзчысьны, медым сулемаыс эз веськав вомад, синмад да с. в. Уджалӧм бӧрас колӧ бура мыссьыны майтӧгӧн.
ЙЫВМАН ВИСЬӦМ
Тайӧ висьӧмъясыс кындзи нӧшта зэв ёна висьӧдӧ картупельтӧ „Йывман висьӧм“. Картупельыс тайӧ висьӧмнас воысь воӧ посняммӧ, зэв ёна йывмӧ, кодӧс и шуӧны картупель йывман висьӧмӧн.
Тайӧ висьӧмыс петӧ картупель дзоридзалігас. Сэки висьысь кустъясыс дугдӧны быдмыныс, кольччӧ дзоньвидза кустъяссьыс, лоӧны весь кузяӧн кымын дженьыдӧсь дзоньвидза кустъяс дорсьыс, а мукӧддырйиыс и джын кузяыс на сӧмын. Висьысь картупельлӧн корйыс да листъясыс лоӧны посниӧсь, чукырӧсь, лёкногаӧсь да быттьӧ гартчӧмаӧсь. Мукӧддырйиыс висьысь кустъясыслӧн листъясыс тупкысьӧмаӧсь вижовъеджыд чутъясӧн.
Овлӧ на и сідзи, мый листъясыс кӧть висьысь картупельыслӧн вежӧсь, но листъясыслӧн ӧтар джынйыс век нин сьӧдӧдӧма, а мӧд джынйыс — югыдвижджык. Кор вылас видзӧдӧмӧн позьӧ аддзыны уна пӧлӧс йывман висьӧмъясӧс, быд висьӧм мунӧ аслыспӧлӧс ногӧн: ӧтикъяс — чикрасьӧмӧн, мӧдъяс — кӧрсьӧмӧн, коймӧдъяс гартчӧмӧн лист серӧссьӧмӧн да. Нӧшта эм ӧти пӧлӧс висьӧм, коді шусьӧ „кудритчӧмӧн“. Кудритчӧм висьӧмыс синмад медся ёна шыбитчӧ. Сылӧн дженьыда быдмӧ тушаыс, дай топыд да сук лист костъяса.
Кудритчӧм висьысьлӧн листъясыс абу картупель корлӧн кодьӧсь, а нач фасоль либӧ сирень листъяс модааӧсь: иддзыс вӧсни, гӧгрӧс, абу гранйӧсь (13, 14, 15, 16-ӧд серпасъяс).
Картупель босьтігӧн тайӧ висьӧмтӧ он сэтшӧма вермы тӧдны. Сэки позьӧ тӧдны сӧмын сы серти, мый висьысь позтыръясыс посни картупеляӧсь, урожайсӧ сетӧны ичӧтӧс да. Кӧйдыссӧ кӧ пуктӧма гӧрд, либӧ кельгов картупель, сэки висьысь кустъясыс оз и дзоридзавны.
Тайӧ висьӧмъяссӧ бура тӧдмалӧм бӧрын шуӧны, мый оз став висьӧмыс ӧткодя тшыкӧд быдтасъяссӧ, мукӧдыс на пиысь — чикрасьӧм, гартчӧм да кӧрсьӧм медся ёна тшыкӧдӧны, а сера рӧмаӧн да лист серӧссянаӧн — тшыкӧдӧны омӧльджыка.
Тӧдмалӧма, мый воддзаясыс тшыкӧдӧны ёнджыка, а шӧркодь сортыс — омӧльджыка. Бӧръя пӧлӧсыслӧн урожайыс тайӧ висьӧмсьыс озджык вош воддза дорсьыс.
Босьтігас кӧть и кажитчӧ картупельыс висьысь кустъяссьыс дзоньвидзаӧн, но на пытшкысь век на жӧ сюрасны висьысь картупельясыд, кодъяс нӧшта ёнджыка висьмӧны, воддза мам позтыр дорсьыс, урожайыс лоӧ этшаджык, дай картупельясыс лоӧны посньыдӧсь. Сідзкӧ йывман висьӧмыд паськалӧ ёнджыкасӧ картупель кӧйдыссяньыс. Татысь тыдалӧ, кӧйдыс вылад оз ков босьтны картупельтӧ висьысь кустъясысь.
Но став лёкыс сыын, мый висьӧмыд оз сӧмын разав висьысь картупельыскӧд, а вермас висьмыны дзоньвидза быдтасыс му вылас и, кодъяс веськалӧны висьысь кустъяс дінас. Висьмӧны найӧ вужсяньыс, уна пӧлӧс нидзувъяссянь, личинкаяссянь, гагъяссянь либӧ нёнялысь гагъяссянь — пытшъяссянь, лудікъяссянь, кор найӧ веськалӧны висьысь кор вывсьыс дзоньвидза быдтасъяс вылас. Бӧрынджык висьмӧм дзоньвидза кустъяслысь и кӧть нем он вермы гӧгӧрвоны, но картупельыс сісьмӧ мӧд вонас дай сэтысь лоӧ висьысь куст (17-ӧд серп.)
КЫДЗИ ВЕРМАСЬНЫ ЙЫВМАН ВИСЬӦМКӦД
Ӧти-кӧ — картупельтӧ колӧ пуктыны дзоньвидза кӧйдысӧн, мӧд-кӧ — орчча муяс вылын мед вӧдитісны висьтӧм картупель жӧ. Колхозъясын тайӧ сідзи и лоӧ, а ӧтка гӧль да шӧркодя олысьясыдкӧд муясӧн орччӧн вӧдитчигӧн колӧ лӧсьӧдны сідз, медым найӧ муяссянь висьӧмъяс эз вуджны.
Кӧйдыс вылад дзоньвидза картупельсӧ колӧ бӧрйыны урожайсӧ босьтігӧн.
Вермас лоны, мый висьысь кӧйдысыд веськалас на кӧйдыс вылад да висьӧм лоӧ му вылас. Медым эськӧ висьӧмыс эз ёна паськав му вылас, колӧ висьысь кустъяссӧ шыблавны. Тайӧс колӧ вӧчны кыдз верман водзджык. Водзынджык нин вӧлі висьталӧма, мый позьӧ тӧдмавны висьысь кустъяссӧ картупель кор сертиыс. Сідзкӧ колӧ му вывсьыс висьысь кустъяссӧ пыр вочасӧн шыблавны дзоридзалігчӧжыс.
Медым висьысь кустъяссӧ шыблалӧм вылӧ не видзны уна кад, колӧ шыблавны сӧмын сэтысь, кыті водзвывсянь индыссьӧ кольны кӧйдыс вылас. Шыблалӧм кустсьыс картупельыс вермас мунны пемӧсъяслы кӧрым вылӧ. Ёнджыка нетшкыны ковмас сӧмын первой вонас. Мӧд вонас лоӧ этшаджык, а коймӧд вонас нӧшта этша.
Колӧ бура тӧдны, мый картупельтӧ некор оз ков пуктыны вундалӧмӧн, сэки ёнджыка вермас висьӧмыс паськавны. Кӧйдыс вылас кӧ кольӧмаӧсь висьысь картупельяс, вундалігад пуртнас вермас вуджны висьӧмыс дзоньвидза картупельясас. Сы понда колӧ кӧйдыс вылад босьтны шӧркоддьӧмджык картупель да пуктігас пуктыны вундавтӧг дзоньнас, ӧткӧн-ӧткӧн быд позйӧ.
КАРТУПЕЛЬЫД БЫДМАС — МӦВПЫШТ, КЫДЗИ СІЙӦС ВИДЗНЫ
Картупель висьӧмыд зэв кокниа паськалӧ урожай босьтігас, та вылӧ колӧ бурджыка видзӧдлыны. Картупельтӧ босьтны колӧ заводитны сэк, кор бура нин сійӧ воас, а корйыс мед кулӧма нин пужйӧн. Корйыс кӧ веж на, медбур лоӧ картупель босьтны заводитчытӧдзыс лун кык-куим водзын корсӧ сылысь ытшкыны да силосуйтны.
Картупельтӧ керны колӧ кос пӧраӧ. Босьтӧм картупельсӧ сэки жӧ бура видзӧдавны да сортируйтны. Висьысь картупельяссӧ пыр жӧ колӧ торйӧдны, а вундассьӧмъяссӧ позьӧ сёйны, либӧ вердны скӧтъяслы. Кӧйдыс вылӧ да тӧв кежлӧ колӧ картупельсӧ кольны вундасьтӧмъясӧс, дзоньвидзаяссӧ.
Идравтӧдзыс картупельтӧ колӧ бура косьтыны да вӧлись сы бӧрын пуктавны видзанінъясӧ либӧ пӧдвалъясӧ.
Бӧрвылас зэв колана примитны мераяс сы вылӧ, медым тӧвся картупель видзанін вӧлі бурджык условйӧясын. Картупель видзанінсӧ колӧ вӧчны косӧд местаӧ, мед эз пукав сэні мусинса ваыс. Видзаніныс медым вӧлі косӧд, дай мед позис сійӧс тӧлӧдыштавлыны. Зэв колана, медым температураыс тӧв чӧжыс эз лыб 1–2 градусысь вылӧджык Цельсий серти. Тӧвся видзанінас картупельсӧ кисьтавтӧдз, видзанінсӧ колӧ бура весавны да дезинфицируйтны. Сідзжӧ оз ков кисьтавны кыз слӧйӧн.
КЫДЗИ ПОЗЬӦ СОДТЫНЫ КАРТУПЕЛЬЛЫСЬ УРОЖАЙСӦ
Колхозъясыд зэв бура вермасны содтыны картупельлысь урожайсӧ да тыртны видз-му овмӧслысь планъяссӧ.
Та вылӧ колӧ:
Ӧти-кӧ, бурмӧдны мусин небзьӧдан уджсӧ, картупель бӧрся дӧзьӧрсӧ, бурмӧдны став условйӧсӧ тайӧ быдтас культураыслысь.
Мӧд-кӧ, ыджыд вниманньӧ колӧ пуктыны висьӧмъяс да вредительясысь мездысьӧм вылӧ.
Бур эськӧ вӧлі, нуӧдны кӧ ставнас вермасьӧмсӧ кыкнан боксяньыс да вермасьны водзвыв лӧсьӧдӧм план серти.
Ӧд сиктса овмӧс колхозъяскӧд ӧтувтӧмӧн видз-му овмӧсын реконструкция нуӧдсьӧ сы вылӧ, медым гырысь колхозъяс видз-му овмӧс уджсӧ нуӧдісны водзвыв лӧсьӧдӧм план серти, гырысьджык пӧльза босьтӧмӧн да воысь воӧ паськӧдны да бурмӧдны овмӧссӧ. Удж механизируйтӧмыд колхознӧй овмӧсад ёна кокньӧдӧ да вичмӧдӧ уджалан вынсӧ, сетӧ кад уджавны сэтшӧм уджсӧ, кутшӧмӧс эськӧ ӧтка овмӧс некор эз эштыв да эз вермыв нуӧдны.
Гырысь колхознӧй овмӧсъясад эмджык верманлуныс дай колӧ тайӧс вӧчны. Торйӧдны уджалысьясӧс да велӧдны, мед кужисны найӧ нуӧдны тайӧ либӧ мӧд удж, коді сетӧ надея сы вылӧ, мый быд аслыспӧлӧс удж лоӧ вӧчӧма аслас пӧраӧ, мукӧд уджъяс эндӧдтӧг.
Быд колхозын колӧ торйӧдны мортӧс, коді эськӧ нуӧдіс висьӧмъяскӧд да вредительяскӧд вермасян удж да медым тайӧ уджыс муніс ставыс план кузя. Нӧшта на висьталам, мый колӧ тӧдны картупельӧс висьӧмъясысь видзӧмын.
Медводз колӧ тӧдны, мый му вылын висьӧмыс заводитчӧ унаторсянь.
Висьӧмыс заводитчас ӧти местаӧ, сэсянь вуджас мӧд местаӧ дай висьмӧдас дзик дзоньвидза быдтасъясӧс.
Медся нин колӧ повны, заводитчӧма кӧ висьӧмыс тшакъяссянь, коді тшыкӧдалӧ му веркӧсса торъяссӧ — коръяссӧ да йывсьыс вожъяссӧ. Тшаклысь кӧйдыссӧ зэв ылӧдз вермӧны новлӧдлыны лэбачьяс, гагъяс да тӧв. Кӧть и омӧльджыка, но поланаӧсь мупытшкӧсса тшакъяс, кодъяс олӧны мусинмас да висьмӧдӧны жӧ быдтасъяссӧ. Колӧ тӧдны налысь няйт кокӧн кокниа вуджӧмсӧ, телега кытшъясӧн да му уджалан кӧлуйӧн — тракторӧн, плугӧн, пиняӧн да кӧдзан машинаӧн вуджӧмсӧ.
Висьӧмыд кӧ лоӧ му вылын, сэки омӧль нин лоӧ дзоньвидза быдтасъясыдлы.
Сы понда ёна колӧ видзчысьны висьӧмъяссӧ новлӧдлӧмысь, а висьмас кӧ, колӧ регыдджык кутчысьны сыкӧд вермасьны, медым бырӧдны сылысь паськалӧмсӧ да видзны быдтасӧс висьӧмысь.
Он кӧ пӧраӧ заводитчы висьӧмъясыскӧд вермасьны, найӧ ёна вермасны паськавны да чинтыны урожайтӧ.
Картупельлӧн висьӧмыс ёнджыкасӧ паськалӧ кӧйдыс картупельсяньыс. Сы понда медся ёна пуктан кӧйдыс вылас колӧ видзӧдлыны. Мед вӧлі пуктігкежлад бур кӧйдыс, колӧ босьтігас чукӧртны дзоньвидза кустъясысь да дӧзьӧритны, медым не висьмӧдны кӧйдыссӧ новлӧдлігас да видзигас.
Бурджык эськӧ вӧлі, кӧйдыс вылад кӧ картупельтӧ пуктан торъя му вылӧ, кодӧс пуктыны бура бӧрйӧм висьтӧм картупельӧн.
Медым видзтыны сійӧ му вывсьыс висьӧм сюрӧмсьыс, бӧрйӧм кӧйдыссӧ колӧ протравитны формалин сорасӧн.
Кӧйдыс картупель пуктанінсӧ гожӧмбыд колӧ дӧзьӧритны, кодъясӧс индӧма план серти, кодӧс индӧма быд аслыс пӧлӧс висьӧмлы.
Став висьысь кустъяссӧ му вылысь аддзӧм бӧрын колӧ бырӧдны. Медым картупельыд эзджык сісьмы сісьман висьӧмӧн, колӧ пуктассӧ кӧть ӧтиысь киськавны бордосскӧй жидкосьтӧн. Медся нин ёна да бура колӧ видлавны картупель кӧйдыссӧ босьтігас, кодӧс босьтӧм бӧрас косьтӧны бура шонді водзын да дезинфицируйтӧм видзанінӧ кисьталӧны. Тулыснас кӧйдыссӧ пуктытӧдзыс выльысь на видлалӧны. Пуктынытӧ колӧ дзоньвидза, быдса да шӧркодь картупельясӧс. Дерт, бурджык лӧсьӧдны овмӧсад устойчивӧй сорт картупель, найӧ кӧ ас бурлуннас лоӧны сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧс колӧ босьтны сэтысь (сёян картупель, скӧтлы вердан, либӧ техническӧй — мыйкӧ сэтысь вӧчны). Сы понда, мый висьӧм сетысьӧн вермас лоны мусинмыс, колӧ вежны кӧйдыссӧ, зэв колана, медым картупельыд быд воӧ эз пуктыссьы ӧти местаӧ, ӧти му вылӧ, а лоис вежлалӧма мукӧд культураяскӧд.
Сідзкӧ колӧ тӧдны, мый ӧткымын висьӧмъяс картупельлӧн вермӧны кутчысьны мукӧд культураясӧ и. Сы понда оз ков лэдзны, медым гӧра-кӧдза вежлалӧмас пуктыны сёйӧм культура, кодӧс висьмӧдӧны картупельлӧн висьӧмъясыс, а сідзжӧ оз позь пуктыны картупельсӧ татшӧм культураяс бӧрас. Бурджык кӧдзны картупель бӧрас кутшӧмкӧ злак.
Планӧвӧй да ӧтувйӧн нуӧдан овмӧсын, кор ставсӧ водзвыв бура видлалӧма да примитӧма колана пӧраӧ став мерасӧ висьӧмъяскӧд вермасьӧм вылӧ, сэки картупельыд бурджыка быдмас.
Колӧ видзӧдны, медым эз ёгӧссьы картупель муясыс картупель урожай колясъяснас. Ёнджыка колӧ видзӧдны кор муас вӧлі висьӧмыс. Сідзкӧ став коляссӧ картупель урожайлысь — корсӧ, посньыд картупельсӧ да висьысьяссӧ колӧ идравны му вывсьыс, ёнджыка сісь картупельсӧ колӧ шыблавны, а мукӧдсӧ используйтны скӧтлы сёян вылӧ.
Колхознӧй муяс вылӧ уна пӧлӧс висьӧмъяс ёнджыкасӧ картупельлӧн вуджӧ ӧтка олысь муяс вылысь, налӧн муясыс матынӧсь да, колхоз водзын сулалӧ мог — кыскыны ӧтка олысьӧс висьӧмъяскӧд вермасьӧм вылӧ. Тадзикӧн бура позьӧ нуӧдны висьӧмъяскӧд вермасьӧмсӧ дай лоӧ зэв бур агитацияӧн ӧтувъя уджӧ ӧтка гӧля да шӧркодя олысь крестьянаӧс кыскыны колхозӧ, кодъяс ӧнӧдз на эз ставӧн гӧгӧрвоны колхознӧй гырысь овмӧсъяслысь бурлунсӧ.
