МУЯС ИЗВЕСТКААЛӦМ
ПЕРВОЙ ГЛАВА.
КУТШӦМ БУР СЕТӦ МУСИНЛЫ ИЗВЕСЬТ.
Сӧвет Союз пасьта эм кык пӧлӧс, мӧда-мӧд дінсьыс зэв ёна торъялана, мусинъяс.
Ӧти пӧлӧс — сьӧдмуаин, СССР лунвыв обласьтъясын. Мӧд пӧлӧс — пӧим рӧма, лыа сора сёйӧд му, войвыв обласьтъясын.
Сьӧд мусинма инъяс озырджыкӧсь да вынаджыкӧсь, найӧ вермӧны сетны зэв бур урожай куйӧдавтӧг.
Миян войвылын дзик мӧд нога. Лыа сора сёйӧд мусинъяс омӧльджык вынаӧсь да медым босьтны бурджык урожайяс, колӧ пуктыны уна удж да бурмӧдны сійӧс.
Видзӧдлам, кутшӧм эм тырмытӧмторъяс миян войвыв мусинъясын, кодъяс ёна донтӧммӧдӧны сійӧс сьӧд мусинъяс серти.
Подзолистӧй мусин. Войвыв районъясын уна зэв усьлӧ зэр да лым. Тані поводдяыс пырджык овлӧ кӧдзыд. Сыысь кындзи, татӧні пасьтала быдмӧ вӧр. Сійӧ век кутӧ мусинсӧ мутшкӧс подйӧн, зэр ваыс оз вермы косьмыны, пактавны сынӧдӧ, а пырӧ му пытшкас, оз кӧ кут сійӧс топыд подъя мусинмыс.
Мусинмас ваа под радиыс паськалӧны уна пӧлӧс ковтӧм ёг турунъяс да нуӧны муыслысь вынсӧ. Тадзинас мусинмысь вошӧ фосфор, калий, азот, а сідзжӧ и извесьтыс. Мусинмыс подзолмӧ да гӧльмӧ быдмысьяслы колана солӧн. А нуӧм извесьт пыдди (250–350 кг гӧгӧр гектарысь) чукӧрмӧ да лоӧ кислота. Извесьт тырмытӧмын да шома миян войвывса мусинъяс, сэн омӧльыс.
Этша известкаа мусинъясын небыд муыс лажмыд, слӧйтӧм, ёнджыка зэрӧм бӧрын мусинмыс кылалӧ. Сыысь кындзи, татшӧм мусинъясыс зэр бӧрын ёна польдӧны, тырӧны ванас да, сынӧдыс му пытшкас пырныс оз вермы. Бӧрынсӧ зэв регыдӧн косьмӧны да вылысас кольӧ чорыд корка, коді бара жӧ оз лэдз сынӧдсӧ му пытшкас да быдтассӧ петны.
Нюрподъясьӧм мусинъяс. Миян войвылын лыасора сёйӧд изӧр мусинмысь кындзи нӧшта эмӧсь нюрподъясьӧм мусинъяс. Сійӧ лоӧ сэки, кодыр мыйкӧ понда зэр ваыс оз пыр му пытшкас, а олӧ вылысас.
Ванас тырӧмысла мусин оз вермыв тӧлавныс да кольӧм быдтасъясыс сісьмӧны зэв омӧля, ньӧжйӧн, а зэв нин кӧ ёна вазьӧма (шуам нюръясын), ньӧти оз сісьмыны, да лоӧ сэні трунда.
Абу омӧль, мусинмын кӧ чукӧрмӧ уна сісьмӧм торйыс. Омӧль сійӧ, мый татшӧм нюрподъясьӧм мусинмын торфыс да сісьмӧм торйыс унаысь овлӧны зэв шомаӧсь, шоммӧм торйыс оз отсав быдтасъяс паськалӧмлы.
Ӧні позьӧ юавны, мый колӧ вӧчны, медым бырӧдны миян мусинъяслысь тырмытӧм торъяс да сійӧс пӧртны бур муӧ.
Средствоыс зэв уна да уна пӧлӧс.
Васӧд да нюр подъя мусинъяс медвойдӧр колӧ косьтыны.
Изӧрмӧм мусинмӧс колӧ бурджыка куйӧдавны куйӧдӧн, компостӧн да мукӧд пӧлӧс минерала мувынсьӧданъясӧн.
Мусьыс шоммӧм торсӧ бырӧдтӧг да мусинсӧ бурджыка известкаавтӧг оз позь бурмӧдны сійӧс колана выйӧдз, медым вермас сетны бурджык урожай.
Медводзын колӧ тӧдмасьны кутшӧм бур сетӧ извесьтыс мусинмас сюйӧм бӧрын.
Мусинмысь шомсӧ бырӧдӧм. Бура да тырмымӧн извесьт сюйӧм бӧрын, мусинмысь шоматорйыс бырӧ, да быдтасъяс пондасны бурджыка паськавны да содтыны урожай. Шоматор бырӧдӧм бӧрын мусинмыс дугдӧ гыбавны, извесьтыс йитӧ став торъя часьтъяссӧ мусинсьыс да бурмӧдӧ сылыс структурасӧ.
Сы понда мусинмыс лоӧ небыдджык да кокньыдджык лоӧ сійӧс уджавныс, известкаалӧм му вӧдитігас вичмӧ уна удж вын. Гӧригӧн удж вын вичмӧ 15-сянь 25% ӧдз. Оз ков повны зэръяс бӧрын муэж чорзьӧмысь, коркаассьӧмысь.
Синмӧн аддзытӧм ловъя гагъяс, кодъяс содтӧны селитрасӧ, шоматор мусинмысь бырӧдӧм бӧрын нӧшта ёнджыка мӧдасны паськавны да уджавны, селитра мусинмӧ содтыны. Сылы отсалӧ и сійӧ, мый известкаалӧм мусинмыс небыдджык да бурджыка тӧлалӧ, а селитра вӧчысь гагъяслы сійӧ сэтшӧм жӧ колана, кыдз мортлы, сынӧдтӧг найӧ вермӧны пӧдны.
Мусинлысь урожайносьтсӧ кыпӧдӧм. Миянлы тыдалӧ извесьтлӧн коланлуныс. Извесьт мусинлы сёянтор сетӧ, торъя нин сэтшӧм мусинъяслы: сёйӧд, лыа сора сёйӧд, абу кӧ тайӧ мусинъясыс ёна шоммӧмаӧсь. Тайӧ мусинъясын эм фосфор, калий да мукӧд. Найӧ бурджыка сорласьӧны ва пытшкын да кокниа сюрӧны быдтас вужъяс улӧ. Нӧшта на уна татшӧм сёянторйыс эм мусинмын сорласьтӧмӧн. Найӧ оз вермыны быдтас вужъяс пырны, мусинмас прӧстӧ олӧны. Извесьтыд найӧс ньӧжйӧникӧн сорлалӧ, вӧтлӧ мусинсьыс.
Извесьт пытшкын эм пӧткӧдчан сов. Уна пӧлӧс быдтасъяслы тайӧ абу ёна бур. Налы тырмӧ коді эм мыйкӧ мында быд мусинмын. Но извесьтыд му пытшкын содтӧ быдмӧгъяслы сола сёянсӧ, сійӧн омӧльджыка ковмӧ куйӧдавны мусӧ.
Кокни мусинмын куйӧд запас да быдтаслы сёян ёна этша сьӧкыдджык мусин серти. Сы понда, медым сійӧс регыд пӧраӧн не бырӧдны известкаалігӧн, колӧ сійӧ мусинъяссӧ тшӧтш куйӧдавны и.
Извесьт да куйӧдалӧм. Важӧн нин вӧлі гӧгӧрвоӧма, мый оз сӧмын извесьтыс ачыс кыпӧд урожайсӧ. Сійӧ отсалӧ мукӧдпӧлӧс куйӧдъяслы петкӧдны ассьыныс вынсӧ. Шуам, известкаалӧма кӧ муяссӧ, кӧть и уна во сайын нин, бурмӧдны куйӧдӧн колӧ.
Уна опытӧн вӧлі тӧдмалӧма, мый извесьт кутӧ мусинмын быдтаслы колана совсӧ, оз сет сійӧс пожъясьны зэр ваӧн.
Извесьт сідзжӧ видзӧ веркӧсса ваӧн пожъясьӧмысь сійӧ вынсӧ, кодӧс ми сюям му куйӧдӧн либӧ минерала мувынсьӧданъясӧн. Татшӧм видзӧмыс ёнджыкасӧ инмӧ суперфосфатлы да мукӧд фосфорно-кислӧй мувынсьӧданъяслы.
Татшӧмторсӧ позьӧ вӧлі аддзыны, шуам, Ленинград дорса ӧти совхозысь (совхоз «Приютино»), кӧні ёна нюрподъя да лыаа мусин вылын вӧлі пуктӧма извесьтӧн опытъяс.
Извесьтсӧ да минерала мувынсьӧданъяссӧ сюйлісны 1928 воӧ зӧр улӧ, а 1929 да 1930 воясӧ сійӧ жӧ муяс вылас кӧдзисны вика сора зӧр.
Вика сора зӧр урожайлӧн содӧмыс кык во бӧрти, бурмӧдтӧм муяс серти лои со кутшӧм:
| Минерала мувынсьӧданъяс серти | 1,9 цент. |
| Извесьт серти | 15,8 цент. |
| Минерала мувынсьӧдан да + извесьт | 27,8 цент. |
Татысь тыдалӧ, ӧти пӧлӧс минерала мувынсьӧданъяс муын мӧд да коймӧд вонас дзикӧдз бырӧны, а извесьт сорӧн сюйӧмъяс урожайсӧ сетісны унджык ӧти извесьт сюйӧм дорысь 12,5 цент. мында.
Кӧдзаясысь ёг чинтӧм. Извесьт, культурнӧй быдтасъяслы бур условйӧ сетӧмӧн да урожай кыпӧдӧмӧн, сідзжӧ вермӧ бырӧдны мусинмӧ быдмысь ёгъя сӧс. Изӧр мусинмын ёна вермӧ быдмыны кутшӧмсюрӧ ёг.
Культурнӧй быдтасъяслысь ёгъяс босьтӧны зэв уна сёянторсӧ мусинмысь, сы понда ёг весалӧмыс ёна урожайсӧ кыпӧдӧ.
«Приютино» совхозын Ленинград обласьтын лыа сора нюрподъя мусинмын минерала мувынсьӧданъясӧн вӧлі нуӧдӧма 1928 воӧ опытъяс:
| МУ ВЫНСЬӦДАНЪЯС | Урожай 1 кв. м | ||
| Ид | Ёг | Ёг %-ӧн | |
| Извесьттӧг | 266 г | 178 г | 67% |
| Извесьтӧн | 331 г | 103 г | 31% |
Сідзкӧ извесьт, ид урожай содтӧмӧн, ёна бырӧдӧ мусинмӧ паськалысь ёгъясӧс.
Извесьт да быдтасъяслӧн химическӧй торъяс. Быдтасъяслысь составсӧ видлалӧм петкӧдліс, мый известкаалӧм мусин вылын быдтасъяс пӧтӧсаджыкӧсь, унджык наын извесьтыс. А извесьт тырмытӧм радиыс томджык скӧтлӧн лыясыс оз ёна крепаммыны.
Известкаалӧм да известкаавтӧм му вылын быдмӧм зӧрлысь химическӧй составсӧ видлалігӧн тыдовтчис:
| ПИТАТЕЛЬНӦЙ ВЕЩЕСТВОЯС | Извесьттӧг | Извесьтӧн | Извесьтӧн содӧм |
| Азот | 1,395 % | 1,886 % | + 0,491 |
| Фосфорнӧй кислота | 0,617% | 0,685 % | + 0,068 |
| Извесьт | 0,265% | 0,467% | + 0,502 |
Известкаалігас мусинмад бӧр воӧ извесьтыд, кодӧс воысь воӧ лоӧ босьтӧма му вылысь урожайкӧд. Ӧткымын быдтасъяс, шуам кӧть клевер, му вывсьыс извесьтсӧ босьтӧны вель уна.
1 га мусинмысь извесьтсӧ босьтӧны:
| КУЛЬТУРАЯС | Ичӧтджык урожай дырйи | Ыджыдджык урожай дырйи |
| Ид | 9 кг | 22 кг |
| Сю | 11 кг | 30 кг |
| Зӧр | 12 кг | 39 кг |
| Шабді | 19 кг | 50 кг |
| Свеклӧ | 30 кг | 44 кг |
| Картупель | 36 кг | 75 кг |
| Анькытш | 40 кг | 118 кг |
| Клевер | 72 кг | 180 кг |
МӦД ГЛАВА
КЫДЗИ ИЗВЕСЬТ КЫПӦДӦ УРОЖАЙ
Извесьт да быдтасъяс. Уна обласьтъясын СССР пасьта (сьӧд мутӧмын) бӧръя воясын вӧлі нуӧдӧма опытъяс, кодъяс петкӧдлісны, мый известкаалӧм содтӧ урожай шӧркодя 1 гектар вылӧ:
| Рудзӧг .... 1,7 ц |
| Зӧр .... 2,3 „ |
| Клевер первой воӧ .... 7,8 „ |
| Клевер мӧд воӧ .... 5,2 „ |
| Вика .... 5,3 ц турун |
| Картупель .... 12,6 ц |
| Капуста .... 92,0 „ кӧчан. |
Заграничаын да СССР-ын нуӧдӧм опытъяс петкӧдлӧны, мый извесьт оз ӧтмоза сет отсӧгсӧ быд пӧлӧс быдтаслы.
І. Бурджыка отсалӧ гӧрд клеверлы, идлы, сахарнӧй свеклалы, горчицалы, салатлы, донниклы, цветнӧй капусталы, луклы да шпинатлы.
ІІ. Шӧркодя отсалӧ шабділы, бобилы, викалы, капусталы, Швецияса клеверлы, турнепслы, морковлы.
ІІІ. Омӧля отсалӧ зӧрлы, рудзӧглы, редискалы, петрушкалы, озлы, пырейлы, кукурузалы.
ІV. Омӧльтӧ урожайсӧ извесьт ради люпин, арбуз да картупель. Извесьталӧм му вылӧ пуктӧм картупельыд висьмӧ «парша» висьӧмӧн.
СССР-ын нуӧдӧм опытъяс серти, извесьталӧм му вылӧ кӧдзӧм шабді эз сет колана результат. Заграничаын шабді улӧ индӧм мусӧ оз извесьтавны, омӧльтчӧ шабдіыслӧн сіыс да. (Бурджыка видзӧдлы VІІ главаысь).
ИЗВЕСЬТЛӦН КОЛАНЛУНЫС МУСИНЪЯСЛЫ
Подзолистӧй сёйӧд мусинъяс вылӧ извесьт сюйӧмсьыд оз ӧтмоза ло результатыс.
1929–30-ӧд воӧ Ленинград гӧгӧрын вӧлі нуӧдӧма опыт, 4,5 тонна гектар вылӧ изӧм извесьт сюйӧм бӧрын зӧрлӧн лои шӧркоддьӧм урожай.
(Видзӧд таблица 10-ӧд листбокысь).
Ёна подзолистӧй либӧ нюрподъя мусинъяс вылын урожайыс шӧркодя содіс 2–2,5 ц ӧти га вылӧ.
Ёна подзолистӧй да нюрподъясьӧм мусинъяс зэв шомаӧсь, мый понда и найӧлы колана известкаалӧмыс.
| Мусинъяслӧн нимъяс | Урожай цент. гектарысь | Извесьтыс содтіс | Опыт лыд | Кымын опытын содтӧдыс лои унджык | |
| Извесьттӧг | Извесьтӧн | ||||
| Ёна лыа-сора сёйӧд муысь: | 9,7 | 11,8 | +2,1 | 7 | 85% |
| Шӧркодя „ | 13,5 | 14,2 | +0,7 | 15 | 33 % |
| Омӧля „ | 14,6 | 13,8 | −0,8 | 2 | 0% |
| Нюрподъясьӧм | 9,5 | 12,0 | +2,5 | 8 | 100% |
Сійӧ мӧвпыс, мый извесьтыд бурджыкасӧ бурмӧдӧ сӧмын сёйӧдӧс, омӧля лыа сораӧс да лыаа мусинъясӧс, тӧдӧмысь лоӧ неправильнӧ.
Извесьт вермӧ сетны вынсӧ не ӧти да кык во сӧмын, а уна во чӧж. Сы понда зэв колана лыддьыны урожай содӧмсӧ не ӧти во, а дзонь севооборот чӧж.
Петкӧдлӧм вылӧ позьӧ вайӧдны уна вося опытъяс Мӧскуа обласьтысь.
| Мыйӧн вӧлі кӧдзӧма муыс известкаалӧм бӧрас | Содтӧд известкаавтӧм серти | |
| Первой воӧ .... | Сю | 1½ ц тусьӧн |
| Мӧд воӧ .... | Зӧр | 2 „ „ |
| Коймӧд да нёльӧд воӧ .... | Клевер | 14½ ц турун (кыкнан восьыс) |
Известкалысь пӧльза сетӧмсӧ петкӧдлӧма 3-ӧд серпас вылын (1 га коськӧм му вылӧ 4 тонна мында изӧм извесьт сюйӧмӧн).
Тадзинас, изӧм известка сюйӧм 3-ӧд да 4-ӧд воясын сетіс тӧдчымӧн ыджыд урожай клевер турун вылӧ.
Известка ассьыс вынсӧ мусинмын дыр кутӧмӧн ёна торъялӧ мукӧд минерала мувынсьӧданъяс дорысь, кодъяс первой вояснас ёна ыджыда содтӧны урожайсӧ, а бӧрвылас регыдӧн чинтӧны. Тайӧ зэв бура тыдалӧ 3-ӧд серпас вылысь, кӧні петкӧдлӧма Лен. лабораторнӧй Ин-тса мусин видлаланін опытъясысь.
Став миян да заграничаса вӧчӧм опытъясысь ми аддзам, мый извесьтлӧн бурлуныс, 4–5 тонна мында муӧ сюйӧмӧн, сулалӧ 5–8 во гӧгӧрӧдз.
Тайӧ, мый первой вонас извесьталӧмысь урожайлӧн лоӧ неыджыда содӧм, зэв колана босьтны тӧд вылӧ известкалысь коланлунсӧ. Мукӧддырйиыс изӧм известка первой вонас урожайын сетӧ неыджыд содтӧд, а водзӧвылӧ таысь вермӧ кыпавны тӧдчымӧн бурджыка, ёнджыкасӧ сэтшӧм быдмӧгъяс кӧдзӧмӧн, кодъяслы бурджык известкаалӧмыс. Босьтам кӧ, ӧти нюрвывса опыт вӧчан станцияын, Новгородын, вӧлі вӧчӧма опыт трундаа мусин вылын, кытчӧ зэв омӧля колӧ известкаалӧмыс, быдмӧм урожайысь вӧлі босьтӧма татшӧм результат:
| УРОЖАЙЛӦН СОДӦМ |
| Зӧр вылӧ первой вонас .... 3% |
| Турун вылӧ мӧд вонас .... 5 „ |
| Турун вылӧ коймӧд вонас .... 5 „ |
| Сю вылӧ нёльӧд вонас .... 21 „ |
| Турнепс вылӧ витӧд вонас .... 37 „ |
Известка да мукӧд пӧлӧс му вынсьӧданъяс. Збыльвылӧ известкаалӧмсӧ нуӧдігӧн сувтӧ сы йылысь татшӧм вопрос, позьӧ-ӧ сюйны мусинмӧ извесьтсӧ куйӧдтӧг либӧ мукӧд минерала му вынсьӧданъястӧг.
1929 воӧ, Ленингр. обл. опытъясын, вӧлі босьтӧма зӧр урожай со кутшӧмӧс (подзолистӧй, либӧ нюрподъясьӧм мусинма инысь).
| Мувынсьӧданъястӧг .... 12,0 ц тусь. |
| Изӧм известкаӧн .... 13,8 „ „ |
| Бура минерала мувынсьӧданӧн .... 18,9 „ „ |
| Изӧм известка сорӧн .... 20,8 „ „ |
Вайӧдӧм примеръяс петкӧдлӧны, мый ӧти известка, мукӧд му вынсьӧданъястӧг, вермӧ кыпӧдны урожайсӧ.
Тайӧ ёнджыкасӧ инмӧ сёйӧд да изӧр мусинъясӧ, кодъяс абу ёна гӧльӧсь быдмӧгъяслы сёян торнас. Сы понда, ӧнія пӧраын куйӧд да минерала му вынсьӧданъяс тырмытӧм ради, позьӧ сюйны татшӧм мусинъясас сӧмын ӧти известка. Водзӧ воясас первойя, овмӧс вермӧмъяс серти, известкаалӧм муяссӧ колӧ куйӧдавны, известкаалӧм муясысь куйӧд да минерала мувынсьӧданъяс сорӧн, урожайыс тӧдчымӧн ёна содӧ.
Ӧтув извесьт да мукӧд мувынсьӧданъяс муӧ сюйӧмӧн позьӧ аддзыны бур содӧмсӧ извесьт сайсянь и мукӧд мувынсьӧданъяслысь (медся нин куйӧдлысь), сӧмын сюйӧм бӧрас не первой вонас, а мукӧд воан вояснас. Босьтам кӧ Ленинград обласьтувса, Шелонскӧй опытнӧй станцияӧн вӧчӧм опытын, сьӧкыдджык лыа сора сёйӧд мусинмӧ куйӧдсӧ да извесьтсӧ сюйлісны коськӧм вылӧ, а урожайсӧ артавлісны сюлысь да сыбӧрся зӧрлысь.
Урожай тусьӧн (сюлӧн да зӧрлӧн) ц/га-ысь
| Мый вӧлі сюйӧма | Известкаалӧм му вылын | Известкатӧм му вылын | ||||
| Сю | Зӧр | Ставыс тусьӧн | Сю | Зӧр | Ставыс тусьӧн | |
| Му вынсьӧдантор | 5,4 | 9,4 | 14,8 | 4,5 | 6,6 | 11,1 |
| 36 тонна куйӧдӧн | 12,0 | 14,9 | 26,9 | 8,1 | 11,4 | 19,2 |
| 54 тонна куйӧдӧн | 16,9 | 17,9 | 34,8 | 13,2 | 12,6 | 25,8 |
Мукӧд пӧлӧс мусинъяс известкаалӧм опыт результатъяс пыдди позьӧ индыны Волховскӧй болотнӧй пунктӧн (Ленингр. обл.) вӧчӧм опыт вылӧ, кодӧс вӧчӧма косьтӧм нюр вылын.
| Урожай тусьӧн ц га |
| Мувынсьӧдантӧг — абу |
| Бура минерала мувынсьӧданӧн — абу |
| 5¼ тонна изӧм известкаӧн — 0,3 |
| Изӧм известка да бура минер. мувын. — 9,4 |
Татшӧм урожай вӧлі босьтӧма Печӧраса опытнӧй станцияын, подзолистӧй му вылӧ турнепс улӧ извесьт да трунда сюйӧмӧн (6-ӧд серпас).
Быдмӧгъяслы сёянӧн гӧль да шома мусинъяс известкаалігӧн, колӧ тшӧтш сюйны мукӧд пӧлӧс мувынсьӧданъяс, сытӧг ни известкаыс, ни мукӧд вынсьӧданъясыс, торйӧн кӧ найӧс сюян, оз сетны колана результатсӧ.
Зэв бура сійӧс петкӧдлӧ Мӧскуа обласьтын вӧчӧм опыт, кодӧс вӧлі вӧчӧма «мунны позьтӧм» лыаа му вылын.
Уджсӧ вӧлі заводитӧма арсяньыс. Матысджык трундаа нюръясысь перйисны зэв уна трундасӧ, кодӧс вӧлі тэчӧма неыджыд чукӧръясӧ да кынтӧма, а тӧвнас да гожӧмнас чукӧръясыс бура шоналісны. Чукӧръясас куйліс во гӧгӧр, тӧлӧдзыс, а сы бӧрын жугӧдлісны, посньӧдлісны. Сійӧ жӧ каднас вӧлі чукӧртӧма вӧрысь быд пӧлӧс ёгъяс, сісь пуяс, коръяс, вутшъяс да сідзжӧ тэчӧма чукӧръясӧ, кӧні во чӧжнас зэв бура пӧжсис. Матысджык ю дорысь бужӧдсьыс чукӧртісны извесьтсӧ да ульнас тэчисны чукӧрӧ кӧдзыд кежлас. Тӧвнас кӧдзыд радиыс извесьтыс разяліс посни пызь моз. Тӧвся туйӧн ставсӧ кыскалісны лыа вылӧ — трундасӧ да вӧрса ёгсӧ 15 тонна гектар вылӧ да извесьтсӧ 25 тонна.
Мый жӧ лои: сійӧ лыа вывсьыс, кӧні водзвыв немтор эз быдмыв, ӧні пондісны босьтны 700–1000 пудйӧдз картупель 1 гектарысь, зӧр 70–100 пудйӧдз. Градъяс вӧчтӧг, тшӧтшыд местаас быдмӧны вӧлі морков да свекла (1000–1500 пудйӧдз). Пондіс быдмыны клевер и, а косӧдджык местаясас — градвыв пуктасъяс. Бӧрвылас дерт мусӧ вӧлі вынсьӧдӧны куйӧдӧн да мукӧд минерала му вынсьӧданъясӧн, а медся нин ёна петкӧдліс вынсӧ сьӧд лы пызь.
Ӧні позьӧ юавны: извесьтыд-ӧ ставсӧ тайӧс вӧчӧ? Абу-ӧ сэні отсӧг (трундалӧн, куйӧдлӧн да минерала мувынсьӧданъяслӧн), кодъясӧс вӧлі сюйӧма извесьткӧд ӧтув да коді бӧртинас на содтавсьыліс.
Тӧдӧмысь, му бурмӧданъястӧг, куйӧдтӧг лыа вылын уджавны он вермы, но ставыс эськӧ вӧлі сійӧ пӧльзатӧм удж, эз кӧ сюйны сыкӧд тшӧтш извесьтсӧ. Сійӧ сэки жӧ вӧлі докажитӧма.
Му вылас вӧлі кольӧма неыджыд тор, коді эз известкаавсьыв, а кыдзи и мукӧдъяс сӧмын куйӧдавсьыліс. Сӧмын извесьттӧм куйӧдыд зэв регыдӧн «сотчис», да урожайясыс важ моз жӧ лоины ичӧтӧсь. Извесьт тані, кыдзи водзвыв нин висьтавсьыліс, кутіс ас дінас быдмӧгъяслысь сёянсӧ да эз сет сылы сывны зэр ваясӧн му пытшкас.
Тані, извесьткӧд сюйӧм 36 тонна куйӧд, сетӧ сэтшӧм жӧ урожай, кутшӧмӧс сетӧ 54 тонна куйӧд известкаавтӧм му вылын. Сідзкӧ, известкаалӧмыс ёна отсаліс вынсьӧдны бурмӧдны мукӧд куйӧдъяслы, вермис чинтыны куйӧд сюйӧмсӧ.
Водзвыв петкӧдлӧм опытъясын удобренньӧяс сюйсьылісны извесьткӧд ӧти воӧ, но татысь тыдалӧ, мый татшӧм куйӧдалӧмыс нӧшта бур водзвыв известкаалӧм му вылӧ.
Мӧскуа дорын, ӧти опытнӧй овмӧсын (Бутырскӧй Хутор), турун сорӧн кӧдзӧм зӧр улӧ сюйисны 3 тонна извесьт. Му джынсӧ вӧлі известкаалӧма, а мӧд джынсӧ эз. Локтан воас кыкнан джынъяс вӧлі сюйӧма суперфосфат, а сы бӧрын куим во чӧж арталісны урожайсӧ. Сы бӧрын тыдовтчис, мый суперфосфатыд известкаавтӧм му вылад клевер урожайтӧ эз содты, нӧшта чинтіс на, а известкаалӧм му вылын лои содтӧд 12 ц 1 га-ысь.
Вӧлӧмакӧ, уна пӧлӧс мусинъясыд оз ӧтмында корны известкасӧ шомсӧ вӧтлӧм вылӧ. Мӧскуа обласьтувса опытнӧй станцияясын известкаалӧм муяс вылысь вӧлі босьтӧма сю урожайысь со кутшӧм содтӧдъяс:
| Известка сюйӧма | Урожай содтӧд ц/га-ысь | |
| Сёйӧд мусинмын (Круковскӧй оп. уч.) | Лыаа сёйӧд мусин. (Люберецкӧй оп. уч.) | |
| 2½ тонна .... | 0,8 ц | 2,7 ц |
| 4,5 „ .... | 4,8 „ | 3,0 „ |
| 9,0 „ .... | 4,0 „ | 1,7 „ |
Сідзкӧ, кокниджык лыа сора сёйӧд мусинъясӧ извесьтыд бура тырмана 2–3 тонна мында, а сьӧкыдджык мусинмын, медым тӧдчымӧн кыпӧдны урожайсӧ, извесьттӧ лоӧ сюйны унджык.
Мусинмыс кӧ лыа сора, но нюрподъясьӧма либӧ озыр сісьмӧм ёгъяснас (куйӧднас), сэки зэв бур лоӧ, сюйны кӧ унджык извесьт, мый тыдалӧ совхоз «Приютиноӧн» вӧчӧм опытысь; татӧні ӧти гектар вылӧ 6 тонна изӧм извесьт сюйӧмӧн вӧліс медыджыд урожай.
Воддза главаясын висьталӧмысь позьӧ вӧчны вывод, мый оз став подзолистӧй мусинмыс ӧткодя корны известкаалӧмсӧ. Ӧткымын мусинъяслы зэв колана, мӧдъяслы колӧ омӧльджыка, а паныдасьлӧны сэтшӧмъяс, кодъяслӧн ас пӧвстас извесьтыс тырмана.
Сы понда, мусинмӧ извесьт колӧмсӧ тӧдмалӧмыс лоӧ медбур условйӧӧн, медым успешнӧя нуӧдны известкаалӧмсӧ.
Миян Союзын да заграничаын вӧчалӧм уна пӧлӧс опытъяс, сетӧны бур отсӧг тайӧ вопроссӧ разрешитӧмын.
Тайӧ способъяссӧ позьӧ юкны кык пельӧ:
1. Кор быдмӧгъясыс асьныс петкӧдлӧны ас быдмӧмнас, сикас сертиыс ёна-ӧ шома мусинмыс да уна-ӧ известкаыс.
2. Кодыр ӧти либӧ мукӧд пӧлӧс синмӧ шыбитчана торъясӧн тӧдмалан мусин качествосӧ.
Татӧні лоӧ юкны кык нога случай:
а) Татшӧмторсӧ вермасны висьтавны ӧткымын веркӧс, кыдз шуӧны — морфологическӧй, признакъяс, кодъясӧн ми вермам тӧдмасьны муӧ гу кодйӧмӧн да мусин слӧйсӧ видлалӧмӧн, кодлӧн слӧй пуксьӧмыс абу случайнӧй, кыдз аддзам ми водзысь.
б) Кодыр уна пӧлӧс прибор отсӧгӧн тӧдмалӧны мусинсьыс химическӧй свойствояссӧ.
Став тайӧ признакъяссӧ видлалӧм вылӧ сувтлам ми ӧні.
КОЙМӦД ГЛАВА.
БЫДМӦГЪЯСӦН МУСИНЛЫСЬ ИЗВЕСЬТ КОЛӦМСӦ ТӦДМАЛӦМ
Быдмысь ёгъяс. Вӧлі нин аддзӧма, мый ӧткымын быдмысь ёгъяс — быдмӧны шома мусинмӧнджык, ӧтияс шома кокниджык мусинъяс вылын, мӧдъяс — сьӧкыдджыкъяс вылын. Кодыр татшӧм мусинъясас вӧлі сюйӧма извесьт, сэки быдмысь ёгъясыс пондісны вошны.
Сы понда лыддьыссьӧ, быдмӧны кӧ кутшӧмкӧ му вылӧ шомаин радейтысь ёгъяс да оз ӧти-ӧтиӧн, а зэв уна, сэки позьӧ нин тӧдны, мый мусинмыс шома.
Медъёна шомаинӧ быдмысьяс лоӧны со кодъяс: (7–8-ӧд серпас).
1. Мувывса тӧрича. Зэв ёна быдмӧ да паськалӧ шома, лыа сора сёйӧд да лыаа мусинмын, ид да сю кӧдзаяс пӧвстын.
2) Чипсан турун. Быдмӧ лыа сора сёйӧд мусинмӧ, ёнджыкасӧ ид кӧдза пытшкӧ.
3) Шомач (щавелек). Ёнджыкасӧ быдмӧ лыаа мусинмӧ, овлӧ и извесьтӧн гӧльджык лыа сора сёйӧд мусинмын. Шома мусинмӧ зэв ёна вермӧ паськавны, тшӧкыдджыка нянь босьтӧм бӧрын эжсявны пондӧм муяс вылын.
4) Ситник лягушечнӧй (ванявда). — Быдмӧ лыа сора сёйӧд шома мусинмӧ, ёнджыкасӧ, ид кӧдза пытшкӧ.
5) Лютик ползучӧй. Быдмӧ шома, ва подъя, лыа сора сёйӧд да лыаа мусинъясӧ, кӧдза пытшкӧ и видзьяс вылӧ.
Но тӧдны, ӧти ёг быдмӧм сертиыд сійӧс он вермы, колӧ видзӧдлыны, мый петкӧдлӧны мукӧд признакъясыс.
Клевер. Матігӧгӧр муяс вылын быдмысь клевер серти, позьӧ сідзжӧ тӧдмавны мусинлысь шомсӧ.
Мусинмыс кӧ шома, клеверыс сэк омӧля паськалӧ, быдмӧ дженьыда, — оз пасьтала ӧткодя, лоӧ костӧсь-костӧсь, а мӧд вонас ёна нин омӧльтчӧ да шочмӧ.
Но татшӧмторсӧ му вылысь аддзӧм бӧрын, колӧ нӧшта бурджыка видлыны, оз-ӧ ачыс клеверыс вись мыйӧнкӧ либӧ абу-ӧ мукӧд омӧльторъяс. Эз-ӧ лоны кушинъясыс кӧйдыс тӧлӧдӧм ради да кынмалӧмъяс понда. Вермисны найӧ лоны и сы понда, мый васӧдджык воясӧ клеверлӧн петасыс вошӧ му вылын сю да зӧр быдмысь нёрласьӧм улын, кытчӧ кӧдзӧма клеверсӧ. Тӧдана нин, мый клеверыд омӧля паськалӧ лыаа мусинмын.
Тайӧ кӧ ставыс эз вӧв, позис эськӧ надейтчыны, мый став помкаыс татӧні лоӧ мусинлӧн шомыс.
Водзын висьталӧмсӧ вынсьӧдӧм вылӧ вайӧдам наблюденньӧяс Ленинград. обласьт. ӧти совхозысь (Грицево совхоз, Плюскӧй район), кӧні вӧлі аддзӧма ӧти муяс вылысь 2-ӧд вося пӧльзуйтчӧм бӧрын, мый клевер быдмыны ӧткодя оз вермы. Ӧти местаын сійӧ быдмис бурджыка, мӧдлаын омӧльджыка, а сыысь кындзи, бӧръявылыс клеверлӧн урожайыс мукӧд быдтасъяскӧд сорӧн тӧдчымӧн вӧлі ичӧтджык воддза дорысь. Коймӧд местаын ставыс тайӧ вӧлі нӧшта нин тӧдчана, клеверыс петіс ёна омӧльджык дай шочджык. Став куимнан му вывсьыс вӧлі ытшкӧма турунсӧ 5 кв. метра гӧгӧрысь, кодӧс ӧшисны ульнас и коснас, а сы бӧрын ытшкӧм местаас кодйисны гу 1 метра пыдна да видзӧдлісны, кутшӧм сэні мусинмыс.
| Турунлӧн быдмӧм да торъя мулӧн мусин | Урожай ульӧн 6 кв. метраысь кг-ӧн | Клеверлӧн % |
| Бурджыка турун быдманін. Подзолистӧй сойӧд мусин .... | 7,46 | 74 % |
| Шӧркодя турун быдманін. Ёна подзолистӧй да омӧля нюрподъя мусин .... | 7,09 | 52% |
| Омӧля турун быдманін. Шӧркодя нюрподъясьӧм, ёна подзолистӧй да сёйӧд мусин .... | 6,47 | 31% |
Тыдалӧ, мый турун урожайлӧн чинӧмыс да кыдзи висьталӧма — омӧльтчӧм ногыс сылӧн (этшаджык клеверыс) лои сы понда, мый мӧд да ёнджыкасӧ коймӧд муяс вылас, мусинмыс вӧлі ёна нюрподъясьӧма дай сыкӧд тшӧтш шома.
Абу прӧста, сюйны кӧ сэтшӧм шома мусинмас извесьтӧ, сэк клеверыд пондас бурджыка паськавны, а кутшӧмсюрӧ быдмӧгъяс, ёгъяс да мукӧд пондасны чинны, кодӧс Бутырскӧй хуторын (Мӧскуа обл.) вӧлі видлалӧма опытӧн.
| Быдмӧгъяс | Извесьттӧг | Извесьтӧн |
| Клевер | 19% | 47% |
| Пырей | 54% | 45% |
| Ёгъяс | 27% | 8% |
Со мый понда клевера му вылысь, клевер быдмӧм серти позьӧ аддзыны мусинлысь шомсӧ, извесьтӧн гӧльлунсӧ да извесьт коланлунсӧ.
Горчица сора зӧр кӧдзаяс. Мусинлысь известкаавны колӧмсӧ сідзжӧ позьӧ тӧдмавны зӧр да горчица опыт вылӧ кӧдзӧмӧн.
Татшӧмторйыс лӧсьӧдӧма сідз, мый зӧрйыс зэв кокниа вермӧ быдмыны шома мусинмад, кор шома мусинмӧ кӧдзӧм горчица зэв омӧля быдмӧ, а ёна шома мусинмысь дзикӧдз вошӧ. Мусин тӧдмалӧмсӧ позьӧ нуӧдны зӧрсӧ да горчицасӧ му вылӧ кӧдзӧмӧн либӧ сёй гырничьясын.
Опытъяс гырничьясын. Гырничын опыт вӧчӧм вылӧ зэв колана босьтны мусӧ шӧркоддьӧм мусинма му вылысь, кодӧс кӧсйӧны видлыны. Медым босьтны шӧркоддьӧм видлӧг, босьтӧны мусӧ уна местаысь не унджык 1,5 кг; видлӧг вылӧ босьтӧны кӧрт зырйӧн став гӧрсян му пыднасьыс да сорлалӧны ставсӧ. Став сьӧктаыс, босьтӧм опыт вылӧ муыслӧн, колӧ лоны 25 кг гӧгӧр.
Опыт вылӧ вайӧм мусӧ колӧ бура косьтыны, медым корӧгъясыс ставыс кокньыдикаӧн пазалісны. Тайӧ косьтӧм мусинсӧ колӧ пожнавны сантиметра джын ыжда розьӧсь пожйӧн. Татшӧм опытъяссӧ вӧчалӧм вылӧ позьӧ пӧльзуйтчыны сёй гырничьясӧн, кӧні быдтӧны керка пытшса дзоридзьяс, сӧмын мед эз на быдтыссьыв сэні. Гырничьяс колӧны сы ыджда, медым бура тӧрис сэтчӧ 2½ кг му. Гырничьяслысь пытшкӧссӧ зэв колана позьӧм серти мавтны «домарӧвӧй лакӧн». Быд гырнич пыдӧсӧ ӧти бокӧ чукӧрӧн пуктысьсӧ 200–300 г мича мыськалӧм гальки (зэв колана галькисӧ видлавны, медым сэтчӧ эз веськавны извесьт торъяс), гальки чукӧр шӧрас пуктыссьӧ стекляннӧй розя трубка ӧти сантиметр кызта, да сы кузя, мед улыс помыс (1–2 см) эз инмы пыдӧсас, а вылыс помыс мед вӧлі кымынкӧ сантиметр мында вылынджык му вежӧссьыс (тайӧ трубкаыс колӧ быдмӧг быдмигас киськавнысӧ).
Ӧні, ӧти гырничлысь галькинас да трубканас тӧдмалӧны вес лыдсӧ да сьӧктасӧ лӧсьӧдӧны кутшӧмкӧ цифраӧ, шуам, 1200, 1300 либӧ 1400 г-ӧдз галькисӧ буретш содтышталӧмӧн. Сідз жӧ вӧчны сьӧктасӧ и мукӧд гырничьяслысь.
Ӧти опыт вӧчӧм вылӧ колӧ дасьтыны 4 гырнич, сы пытшкысь кыкыс лоӧ кӧдзӧма зӧрйӧн, а мӧд кыкыс горчицаӧн, дерт, кӧть пондігас позьӧ сӧмын кык горчицаа дозйӧн.
Быд гырничӧ, водзын висьталӧм серти, пуктыссьӧ 3,5 килограмм му, кытчӧ сюйсьӧны мукӧд пӧлӧс му вынсьӧданъяс.
| Гырничлӧн №-ыс. | Мыйӧн кӧдзсьӧ. | Кутшӧм му вынсьӧданъяс сюйсьӧны да унаӧ быд гырнич вылӧ. |
| 1 | Горчицаӧн | 4 грамм суперфосфат да 2½ грамм сернокислӧй аммоний .... |
| 2 | „ | 3 грамм томасшлак да 3 грамм селитра .... |
| 3 | Зӧрйӧн | 4 грамм суперфосфат да 2½ грамм сернокислӧй аммоний .... |
| 4 | „ | 3 грамм томасшлак да 3 грамм селитра .... |
Татшӧм мувынсьӧданъяс сюйӧмӧн торъялӧны асланыс вынъясӧн да оз ӧткодя уджавны мусин шом пӧвстас. Суперфосфат да сернокислӧй аммоний нӧшта на ёнджыка содтӧны шомсӧ да сы понда шусьӧны шома мувынсьӧданӧн. Селитра да томасшлак уджалӧны мӧд ногӧн, найӧ кӧть этшаника да мусьыс шомсӧ чинтӧны, сы понда и лыддьыссьӧны щелочнӧй мувынсьӧданӧн.
Гырничьясӧс муӧн тыртӧмыс мунӧ со кыдзи.
Жӧч тазйӧн веситӧны мусӧ стӧч 3,5 килограмм, кодӧс веситӧм бӧрас кисьтӧны мӧд тазйӧ, кытчӧ и кисьталӧны вылын петкӧдлӧм таблица серти мувынсьӧданъяссӧ. Ставыс тайӧ вӧчсьӧ сӧстӧм мича киӧн, бура сорлавсьӧ да соддзӧн тэчсьӧ гырничӧ. Оз прӧста кисьтыны гырничас мусӧ, а кокньыдика топӧдышталӧны. Топыдджыка колӧ топӧдны гырнич доргӧгӧрыс. Медым не тшыкӧдны уджсӧ, мусӧ ортсӧ кисьтӧмӧн колӧ кисьтавны сӧстӧм бумага лист вылын.
Оз ков мусӧ тэчны гырничас дзик тырыс, а сідз, медым муыс вӧлі гырнич дорсьыс улынджык сантиметр кык кымын.
Первойя да мӧд гырничсӧ кӧдзӧм вылӧ босьтӧны 50 тусьӧн зӧр, а коймӧдсӧ да нёльӧдсӧ кӧдзны горчица 50 тусьӧн жӧ. Гырничсьыс мусӧ босьтыштӧны сӧстӧм бумага вылӧ либӧ тазйӧ (150–200 гр.) да кольӧм му вылас лючки тэчӧны тусьяссӧ. Бӧрвылас вевттьӧны кондӧм мунас.
Водзӧвылӧ гырничьяс бӧрся дӧзьӧр лоӧ — киськалӧм да петассӧ шочмӧдӧм. Став гырничсӧ колӧ киськавны ӧткодя. Сы вылӧ ӧти гырнич пуктыссьӧ вески вылӧ да киськавсьӧ сідз, медым мусинмыс лои мутшкӧс, но эз ло ёна ва. Киськалӧм гырничлӧн сьӧктаыс пасйыссьӧ да став гырничыс киськавсьӧ сымда ваӧн, медым сьӧктаыс найӧлӧн лои первой гырничыскӧд ӧткодь.
2–3 вежон бӧрын, быдмӧг петасъяс петӧм бӧрын, найӧс шочмӧдӧны, быд гырничӧ кольӧны 15–20 быдмӧгӧн зӧр либӧ кӧть горчица ӧткодя.
Горчица петас серти мукӧддырйиыс позьӧ нин гӧгӧрвоны, колӧ-ӧ известкаавны опыт вылӧ босьтӧм мусӧ.
Та вылӧ колӧ ӧткодявны горчицалысь петассӧ: 1) шома му вынсьӧданӧн, 2) щелочнӧйӧн да. Воддзанас кӧ быдмӧгыс кольччӧ быдмӧмнас, абу дзоньвидза рӧма либӧ дзикӧдз кулӧ, сэк, кодыр щелочнӧй мувынсьӧданӧн петасъяс бурджыкӧсь, сійӧ и висьталӧ, мый мусинмыс шома да корӧ известкаалӧм. Мукӧддырйиыс петасъясыс кулӧны либӧ омӧля быдмӧны шомаӧн и щелочнӧй мувынсьӧданъясӧн. Опытыс кӧ нуӧдсьыліс бура, да быдмӧгъясыс эз вӧвны тшыкӧдӧмаӧсь гагъясӧн, сэки петкӧдлӧ, мый муыс ёна шома. Тӧдӧмысь оз позь татшӧм регыдӧн помавны опытӧн видласьӧмтӧ, тшӧкыда овлӧ горчицаыд водзвылас быдмӧ ӧткодя щелочнӧй кӧть шома мувынсьӧданаӧн, а торъялӧмыс вермӧ лоны сӧмын дзоридзалігас (1½ тӧлысь гӧгӧр чужӧм бӧрас). Сӧмын сэк, кор лоӧ ӧткодялӧма урожайсӧ горчицалысь шома да щелочнӧй мувынсьӧданъяс серти, позьӧ висьтавны, кутшӧмаджык корӧ мусинмыс известкаалӧмсӧ, 10-ӧд серпас вылын вайӧдӧма горчица воӧмлысь результатсӧ кык пӧлӧс мусин вылысь.
Кыдзи тыдалӧ Чудовскӧй районувса мусинмын шома му вынсьӧданӧн лои ёна ичӧтджык урожайыс щелочнӧйӧн серти, сэк жӧ, кыдзи вӧлі Оредежскӧй районувса мусинмын урожайыс кыкнан пӧлӧс мувынсьӧданнас ӧткодь.
Татысь тыдалӧ, мый Чудовскӧй районувса мусинмыс корӧ известкаалӧмсӧ, а Оредежскӧй мусинмас оз ков. И сы серти, мый мында кольччӧ горчицалӧн урожайыс шома мувынсьӧданъясӧн, позьӧ аддзыны, кутшӧм ёна колӧ мусинмыслы известкаалӧмыс.
Бурджыка опытъяс нуӧдӧм вылӧ зэв колана, вӧліны кӧ зӧръя гырничьяс, коді омӧля быдмӧ ёна шома мусинмын, а сідзжӧ и щелочнӧйын. Сы понда, гырничас кӧ зӧрйыс сетӧ урожайсӧ шома мувынсьӧданъясӧн ёна ичӧтӧс щелочнӧйӧн серти, сійӧ висьталӧ, мый мусинмыс ёна шома да корӧ известкаалӧм. Сыысь кындзи, татшӧм мусинмӧ видзчысьӧмӧнджык колӧ сюйны шома мувынсьӧданъястӧ (суперфосфат, сернокислӧй аммоний да мукӧд). Мӧдногӧн кӧ гӧгӧрвоны, лоӧ сідз, зӧрйыслӧн кӧ щелочнӧй мувынсьӧданнас урожайыс чинас, известкаавны татшӧм мусинтӧ оз ков да бурджык лоӧ бурмӧдны кӧ сійӧс суперфосфатӧн, томасшлакӧн дорысь да с. в.
Му вылын опыт вӧчӧм. Гырничын опыт вӧчӧм кындзи, сэтшӧм жӧ опыт позьӧ вӧчны муяс вылын, мый вылӧ бӧрйыссьӧ отъя му 6 кв. м. пасьта, да юксьӧ 6 пельӧ 1 кв. метраӧн. Найӧ пытшкысь куимыс кӧдзсьӧ зӧрйӧн, мӧд куимыс — горчицаӧн. Му вынсьӧданъяс сюйсьӧны со кыдзи:
| № 1. 60 г суперфосфат + 30 г сернӧй кислота. |
| № 2. 6 г томасшлак + 40 г селитра. |
| № 3. 60 г томасшлак + 40 г селитра + 200 г извесьт. |
| № 4. Сійӧ жӧ мый № 1-ын. |
| № 5. Сійӧ жӧ мый № 2-ын. |
| № 6. Сійӧ жӧ мый № 3-ын. |
| 1, 2, 3 № участокъяс вылын горчица. |
| 4, 5, 6 № участокъяс вылын зӧр. |
Мувынсьӧданъяс сюйӧм бӧрын, кӧдза да мукӧд уджъяссӧ колӧ нуӧдны бурджыка да ӧткодяджык.
Тан сідз жӧ, кыдзи и гырничса опытъясын, шома мувынсьӧданъясӧн горчицаыд быдмӧ омӧля (№ 1 тор вылын), петкӧдлӧ мусинмӧ известка колӧмсӧ, мый сідз жӧ видлавсьӧ (известкаалӧм) 3-ӧд № тор вылын, кӧні урожайыс лоӧ известкаалӧмнас бурджык, 2-ӧд № торвывса дорысь на.
Мусинмыс кӧ омӧля шома, сэк 1-ой да 2-ӧд №-а торъяслӧн торъялӧмыс оз ло ыджыд.
Кытчӧ оз ков сюйны извесьтсӧ, сійӧ мусинмас, зӧрлӧн урожайыс квайтӧд тор вылас лоӧ медся омӧль.
Кӧть и шомтӧм мусинмын, урожайыс первойя тор вылас ньӧти оз ло омӧльджык, а бурджык, мӧд да коймӧд торъяс дорысь.
Индӧм ногъясӧн петкӧдлӧмыс сетӧ бур результат, кыдзи петкӧдлісны 1929-ӧд воын Ленингр. обл. нуӧдӧм опытъяс.
Горчицалӧн урожай гырничьясын
| Шома мувынсьӧданӧн | Щелочнӧй мувынсьӧданӧн | Урожайлӧн содӧм му известкаалӧмысь | |
| Мусин № 1 | 0 | 13,4 | 25 % |
| Мусин № 2 | 28,5 г | 27,0 | 4 % |
Тайӧн видласян ногыд ёна манитчана да сы понда вӧдитчыныд озджык ло. Бур тадзинад вӧдитчыныд курсъяс нуӧдігӧн, школаясын да с. в., а сідз жӧ муяс видлалігӧн содтӧд способ пыдди, мый ёна колана сы вӧсна, мый петкӧдлӧ мусинлысь не сӧмын извесьт колӧмсӧ, сідзжӧ и разнӧй мувынсьӧданъяслысь (суперфосфат, сернокислӧй аммоний, томасшлак да селитра) вын сетӧмсӧ.
Мувывса опытъяс. Медым бурджыка тӧдмавны извесьтлысь мусинмӧ колӧмсӧ, бурджык пыдди индӧны вӧчны опытъяссӧ гырысьджык муяс вылӧ. Тӧдӧмысь тадзи вӧчӧмыд бурджык дай сы понда, мый тані ачыс нин урожайыс висьталӧ, но паськыда мувывса опытъясӧн вӧдитчӧмыд люкасьӧ со кутшӧм помкаясӧ.
1) Тайӧ опытнас вӧдитчӧны медэтша ӧти во, а бурджыка тӧдмасьӧм вылӧ 2–3 воӧдз.
2) Медым босьтӧм урожайыс лои стӧчджык, опытсӧ колӧ нуӧдны бура правилӧяс вылӧ видзӧдӧмӧн, мый вылӧ колӧ видзны уна кад да оборудованньӧ.
3) Опыта му вылысь босьтӧм результат лоӧ позяна сӧмын сэтшӧм мусинлы, кутшӧм мусинмын сійӧ вӧлі вӧчӧма. Сідзкӧ, миян мусинмыс вывті уна сикас да быд гырысьджык овмӧсъясын ковмас вӧчны уна опытъяс.
4) Но медся ыджыдыс — сійӧ, мый мусинмӧ извесьт колӧмсӧ тӧдмалӧм вылӧ, мувывса опытысь кындзи, эмӧсь уна прӧстӧйджык, донтӧмджык да ӧдйӧджык вӧчан ногъяс, кодъясӧн и колӧ пӧльзуйтчыны колхозса да совхозса мусин видлалӧмъясын.
Му вылын вӧчӧм опытъяслӧн зэв ыджыд значенньӧ, кыдзи извесьтлысь коланлунсӧ уна пӧлӧс быдмӧгъяслы тӧдмалӧмын, мукӧд мувынсьӧданъяскӧд известкалысь вынсӧ, уна-ӧ колӧ известкасӧ сюйны разнӧй мусинъясӧ тӧдмалӧмын. Татшӧм опытъясыс нуӧдсьӧны либӧ опытнӧй станцияясӧн либӧ сы веськӧдлӧм улын колхозникъяс пыр.
Дзик мӧд значенньӧ кутӧны показательнӧй участокъяс, кодлӧн могыс тӧдмӧдны выль нога урожай кыпӧдӧмъяскӧд, тані шуам известкаалӧмӧн. Татшӧм участокъяссӧ пуктавны ёна колана унджык, медым быд колхозник вермис тӧдмавны известкаалӧмысь бурлунсӧ.
НЁЛЬӦД ГЛАВА.
МУСИНЛӦН ВЕРКӦССА ТӦДЧАНТОРЪЯС КЫДЗИ ИЗВЕСТКА КОЛӦМ ПЕТКӦДЛЫСЬЯС
Мусинлӧн шомыс да извесьтӧн гӧльмӧмыс лоӧны кыдз результат уна сикас процессъяслӧн, мый вӧсна мусинъясыс лоӧны торъя веркӧсса тӧдчанторъясаӧсь.
Сы вылӧ, медым кужны бӧрйысьны тайӧ веркӧсса тӧдчанторъяснас да пӧльзуйтчыны сійӧн, мусинсӧ торйӧдны: кытчӧ колӧ да кытчӧ оз известкаалӧмыс, колӧ кужны сійӧс тӧдмавны да гӧгӧрвоны, кыдзи да мый понда тайӧ тӧдчанторъясыс лоӧмаӧсь.
Нечерноземнӧй полосаын ёнджыкасӧ лоӧ уджавны кык пӧлӧс мусин вылын: 1) подзӧлистӧй мусинъясын да 2) нюрподъясьӧм мусинъясын.
А. ПОДЗОЛИСТӦЙ МУСИНЪЯС
Подзолистӧй мусинъястӧ позьӧ торйӧдны со кутшӧм веркӧсса тӧдчанторъяс серти (10-ӧд серп.).
1) Веркӧсса слӧйыс мукӧдъяс серти сісьмӧмаджык — пемыд сьӧд рӧма; гӧрӧм мусинмыслӧн выныс 15–20 см да этшаджык гӧртӧм мусинлӧн (видзьяс, вӧр да мукӧдлаын). Сэні ёнджыка чукӧрмӧ сісьмӧм ёгъясыс, мусинмӧ сюрӧм важ быдмӧгъясыс да.
Сы улын му слӧйыс ёна югыдджык рӧма, коді и шусьӧ подзолистӧйнас, либӧ кыдзи нӧшта шуӧны, пожъялысь слӧйӧн. Му пытшкӧ пырӧм зэр ваыс сывдӧ мусинмысь уна пӧлӧс мувынсьӧданторъяссӧ, кыдзи фосфор, калий, извесьт, кӧрт да нуӧны сійӧс му пытшкас. Сыысь кындзи ваыс, му пытшкас пыригӧныс, пожъялӧ мусинсьыс посни сёйӧд торъяссӧ, а сы местаӧ кольӧны гырысьджык лыаа корӧгъясыс, кодъяс югыд рӧмаӧсь. Со мый понда и пожъясян либӧ подзолистӧй слӧйыс, — первой-кӧ ёнджыка вынтӧм мукӧд мусинъяс серти, а мӧд-кӧ, лыааджык да югыдджык еджгов рӧма. Татӧні мунӧ не сӧмын быдмӧгъяслысь сёянсӧ пожъялӧмыс, а нуӧм извесьт пыдди чукӧрмӧ мусинмас шомыс и.
3) Нӧшта пыдынджык коймӧд слӧйыс, водзвывса сертиысь сьӧдджык — гӧрдов, рудов либӧ вижов, а тшӧкыдджыка чутӧсь сера. Тайӧ — уна пӧлӧс рӧма веществоясыс, пожъясьӧмӧн пырӧмаӧсь веркӧсса мусинмысь да пуксьӧма татчӧ. Овлӧ зэв топыда шоналӧма.
4) Коймӧд слӧй бӧрын, кытысь ми огӧ аддзӧ чутӧсь соръяс ни мукӧд тӧдчанторъяс, му веркӧссянь татчӧ воӧм веществояс, пуксьӧ нин ань муыс, код вылын лоӧма мусинмыс.
Татшӧмӧсь лоӧны подзолистӧй мусинъяс, кодъяс пӧвстын эм ӧткымын торъялӧмъяс: найӧ пӧвстын ӧткымынъяс ёнджыка подзолистӧй, а мукӧдъяс — омӧльджыка, а тайӧ отражайтчӧ мусин вын вылӧ, извесьт эмалун вылӧ, шома ног вылас дай сідз жӧ извесьт сюйӧм коланлун вылас.
Водзӧвылӧ ми сувтлам мусин видлалӧм вылӧ, подзолистосьт сертиыс да индам, мый вӧсна найӧ лоины.
Омӧльджыка подзолистӧй мусинъяс лоӧны вынаджык сісьмӧм ёгъяс слӧйӧн, вӧрса да мукӧд мусинъясын сісьмӧм ёгыс лоӧ 12–15 см гӧгӧр, а гӧран муяс вылын 15–20 см гӧгӧр. Ёна сьӧдов рӧма подзолистӧй слӧйыс зэв вынтӧм (5 см-ӧдз) дай нӧшта абу пасьтала, а сӧмын этшаникаӧн, вижов рӧма, омӧля еджгов рӧмъяса. Подзолистӧй улас пуксьӧ ӧти пӧлӧсджык — омӧля чутӧсь слӧй — абу зэв топыд.
Омӧля подзолистӧй мусинъяслӧн, кодъяс лоӧмаӧсь известняк вылын, подзолистӧй слӧйыслӧн пыднаыс кӧть и тӧдчымӧн ыджыдджык (10–15 см), но омӧля торъялӧ пыдынджык куйлан слӧйсьыс. Рӧмыс татшӧм подзол слӧйыслӧн лоӧ вижов.
Татшӧм омӧля подзолистӧй мусинъястӧ омӧля либӧ ньӧти оз ков известкаавныс.
Лыа сора мусинъяс видзӧдӧм серти пырджык кажитчӧны омӧля подзолистӧй кодьӧсь, а мукӧд тӧдчанторъяс да быдмӧг петкӧдлӧмъяс сертиыс колӧ известкаавны. Сы понда омӧля подзолистӧйлуныс мусинъяслысь известка колӧмсӧ оз на висьтав. Колӧ видлавны сылысь шомалунсӧ, кыдзи тайӧ лоӧ висьталӧма водзын.
Шӧркоддьӧма подзолистӧй мусинъяслӧн слӧйыс сісьмӧм сора сьӧдов. Шӧркодя подзолистӧй мусинлӧн слӧйыс кызджык (5–10 см) омӧля подзолистӧй мусин серти, рӧмыс еджговджык. Слӧйыс уджалан мусин улас топыд да паныдасявлӧны слӧй пытшкас (1–2 мм) пемыд гӧрд рӧма тусьяс, кӧрт руда модааӧсь.
Татшӧм мусинъяссӧ унджыкысьсӧ колӧ известкаавны сы понда, мый найӧ тӧдчымӧн шомаӧсь.
Ёна подзолистӧй мусинъяс. Гӧртӧм, подзолистӧй мусинъяслӧн слӧйыс ёна кызджык, 10–15 см-ӧдз. Сійӧ нёньясӧн моз пырӧ улысджык слӧй пытшкас, тӧдчымӧн, а мукӧддырйиыс слӧйыс ёна топыд. Тшӧкыда овлӧ кӧрт руда модаа тусьясыс чукӧрынӧсь, уна. Шомыс тайӧ мусинъясыслӧн ыджыд да найӧ ёна корӧны известкаалӧмсӧ.
Подзол. Татӧні ваыс дзикӧдз нин тшыкӧдӧма мусинсӧ. Тані сісьмӧм ёгыд зэв нин этша, 10–12 см, югыдрудов рӧма. Сы бӧрын пырысьтӧм-пыр пуксьӧ еджыд да ёна подзолистӧй слӧй 15–20, нӧшта 25 см, татшӧм еджыд муыс пырӧ ёна пыдӧдз, улысджык слӧйӧдзыс. Медулысса слӧйыс зэв топыд.
Татшӧм мусинмыс, коді воштӧма нин медся колана, ила юкӧнсӧ, корӧ аслас дорӧ осторожнӧй подход. Известкаалӧмыд, тӧдӧмысь, ёна колӧ, но колӧ этшаникаӧн сюйны да сыкӧд тшӧтш куйӧдавны.
Мусинъяссӧ торйӧдӧмыс кутшӧм кӧть местаысь, дерт, абу случайнӧй, а лоӧ сы понда:
1) места веркӧс условйӧяс сертиыс — места рельеф сертиыс, 2) кутшӧм свойствоясыс мусин улас куйлысь слӧйлӧн, медсясӧ, эм-ӧ сэні извесьтыс, али абу, а эм кӧ, пыдын-ӧ сійӧ му веркӧссяньыс.
Видзӧдны кӧ тайӧ кык пӧлӧс тӧдчантор вылас да мӧвпалӧмӧн видласьлыны найӧ пӧвстын, сэки, кӧть и омӧляпырысь, но век жӧ позьӧ нуӧдны, кутшӧмджык мусинъяс вермасны миянлы паныдасьны тані, да колана-ӧ найӧс известкаавнысӧ.
Веркӧсыс вӧсна муыслӧн вежласьӧм нуӧдсьӧ медъёнасӧ сэні (11-ӧд серп.), мый чояджык муяс вылын, нӧшта чой йылас, зэв этша вермӧ пырны зэр ваыс му пытшкас да жугӧдны мусинсӧ. Унджык ваыс визувтӧ му веркӧсӧдыс, оз вермы пырны му пытшса слӧйӧдзыс. Омӧльджыка подзолистӧй мусинъясыд татшӧм условйӧяснас и лоӧны.
Мӧдарӧ, чойгорулас, кытчӧ чукӧрмывлӧ ваыс, мусинсӧ пожъялӧмыс тані ёнджыка мунӧ дай мусинмыс ёнджыка подзолмӧ чояинъясысь серти.
Медбӧрын, отъя тшӧтшыд места (абу кӧ сійӧ нюрподъясьӧма), сэні мусинмыс ёнджыка овлӧ подзола, чояинъяс дорысь.
Известняклӧн влиянньӧыс. Мӧд тӧдчанторйыс, код вӧсна мусинмыс лоӧ ёна либӧ омӧля подзола — сійӧ извесьтлӧн мыйкӧ пыднаын эмалуныс (карбонатъяс) (12-ӧд серп.).
Медводзын индам, мый извесьтыд вермас паныдасьны либӧ пасьтала, плитаӧн моз, либӧ торъя гырысь да посни комӧгъясӧн.
Инмас кӧ извесьтыс кислота дінӧ, шуам, солянӧй кислотаӧ, сэк сійӧ разлагайтчӧ, торйӧдӧ углекислӧй газ, кыдз быттьӧ пузьӧ, кыпалӧны быг кодьяс^Та вылӧ босьтсьӧ 5 либӧ 10% солянӧй кислота, кодӧс войтӧдӧны кутшӧм кӧть мусинмысь босьтӧм комӧг вылӧ, сэки позьӧ аддзыны: 1) ёна пузьӧ, 2) шӧркодя пузьӧ да 3) омӧля пузьӧ, кор пузьӧмыс оз тыдав, но кислотаӧн кӧтӧдӧм мусинмыс ньӧжйӧникӧн пуштӧ./^.
Пузьӧмсӧ ми вермам аддзыны не сӧмын ӧти известка вылысь, сідзжӧ и мусинмысь, кӧні мусинмас эмӧсь кӧть зэв посни извесьт торъяс. Сы понда, кӧні известкаа комӧгъясыс либӧ плитаясыс мусинмас абуӧсь, но кислотаӧн пузьӧны, найӧ сідзжӧ шусьӧны известкааӧн либӧ карбонатаӧн.
Кутшӧмджык бур сетӧ извесьтыд мусин вылӧ? Известкааинын мусинмыс пырджык овлӧ озыр извесьтнас, видзӧ пожъясьӧмсьыс да кутӧджык мусинсьыс вынсӧ. Татшӧм мусинмыс подзолмӧ омӧльджыка известкатӧм мусин дорысь. Но сэки жӧ колӧ тӧдны, мый известкаыс кутӧ подзолмӧмысь сӧмын сэки, кор му пытшса извесьтыс куйлӧ не пыдынджык 1 метрысь веркӧссяньыс. Ӧд сыысь кындзи, мый татшӧм мусинъясыд озырӧсьджык аспӧвстса извесьтнас, извесьтыс косджык воясӧ кыпалӧ грунтӧвӧй ванас, — пуксьӧ му веркӧс слӧяс. Извесьтыс кӧ куйлӧ ӧти метраысь пыдынджык, сэки мупытшса извесьтлӧн отсӧгыс оз тӧдчы либӧ тӧдчӧ омӧля, татшӧм мусинмыд подзолмӧ сэтшӧма жӧ, кутшӧма и известняктӧм.
Татшӧм ногӧн, чукӧртны кӧ сведенньӧяс, эм либӧ абу тайӧ местаса мусинмас известковӧй (карбонатнӧй) породаясыс да тӧдмавны (пузьӧм сертиыс) пыдын-ӧ куйлӧ му веркӧссяньыс извесьтыс, позьӧ юкны мусинсӧ кымынкӧ группа вылӧ, кодъяс лоӧны ёна ли омӧля подзолмӧм, а сы серти и ёна ли омӧля корӧны известкаалӧмсӧ:
| Мусинмыс пузьӧ пыднаын | Сы серти подзолмӧмыс | Колӧ-ӧ известкаавныс |
| 1) 45 см-ӧдз муверкӧссяньыс | Зэв омӧля либӧ ньӧти оз | Оз ков |
| 2) 80 см-ӧдз | Омӧля | Абу ёна колана |
| 3) 80-ыс на пыдын | Шӧркодя | Колӧ |
| 4) Карбонаттӧм порода | Ёна либӧ подзол | Ёна колӧ |
Тӧдӧмысь, вермас тані влияйтны местаыслӧн рельефыс, медсясӧ сэні, кӧні известкаыс куйлӧ пыдын (таблицаын 3-ӧд группа) либӧ ньӧти абу (4-ӧд группа) да мыйкӧ мында шӧркодя пыднаын куйлӧмӧн (2-ӧд группа), но сідзи, кыдзи вӧлі индӧма водзын.
Вайӧдам таблица, кӧні чукӧртӧма основнӧй признакъяссӧ подзола мусинъяслысь да сідзкӧ и сэтчӧ извесьт колӧмсӧ.
Индӧм таблица йылысь висьталам, мый сэні ми кӧсйим петкӧдлыны лоны вермана зависимосьтсӧ подзолистӧй мусинъяс разнӧй признакъяс костын уна пӧлӧс му веркӧсъяс серти, извесьт куйлӧм серти да тайӧ мусинсӧ известкаавныс колӧм серти. Тӧдӧмысь, практика вылын вермасны паныдасявны и мукӧд сикас, места серти, мусин серти да с. в., но сы пытшкысь, мый тані петкӧдлӧма, унджыкыс век жӧ кольӧ.
| Мусинлӧн нимъяс. | Сісьмӧм слӧйыс (перегной). | Подзолистӧй слӧй. | Извесьтлӧн пыднаыс | Му веркӧслӧн условйӧыс (абу кӧ либӧ зэв пыдын куйлӧ му пытшса изь весьыс). | Колӧ-ӧ известкаавны. | ||
| Кызтаыс см-ӧн | Кутшӧм рӧма. | Кызтаыс см-ӧн | Кутшӧм рӧма. | ||||
| 1. Омӧля подзолистӧй (Естественнӧй / Культурнӧй) | 17 20 | Пемыд рудов | 0,5 | Чутӧсь, вижов либӧ кельыд еджгов. | 45–50 см му веркӧссяньыс вольсавсьӧма извесьтӧн. | Ёна чояинъясын. | Унджыксӧ оз ков. |
| 2. Шӧркодя подзолистӧй (Естественнӧй / Культурнӧй)/td> | 15 13 | Шӧркодя пемыд рудов рӧма | 5–10 | Омӧля еджгов, либӧ югыд вижов рӧма. | Извесьтыс 50–80 см-ӧдз му пытшкас | Чой шӧрвыйыс | Абу ёна колана. |
| 3. Ёна подзолистӧй (Естественнӧй / Культурнӧй) | 12 16 | Едждов руд. | 10–15 | Едждов | Извесьтыс 80 см-ысь пыдынджык | Чой увдор помыс. | Колана |
| 4. Подзол (Естественнӧй / Культурнӧй) | 10 14 | Ёна югыдруд. | 15-ысь уна | Мича еджыд | Известкатӧм пӧрӧда мусинъяс | Шыльӧдӧмин (но абу нюрподъя). | Зэв колана. |
Б. НЮРПОДЪЯСЬӦМ МУСИНЪЯС
Мӧд ыджыд группа мусинъяслӧн, коді зэв важнӧ известкаалӧм боксянь — сійӧ нюрподмӧм мусинъяс; подзолистӧйысь нюрподмӧмӧ вуджысь, полуболотнӧй, болотнӧй мусинъяс; ставыс, коді лои мусинмас лишнӧй ва чукӧрмӧм вӧсна.
Водзвылын ми дженьыдика индім нин, кыдзи да кутшӧмджык условйӧӧн вермӧны лоны татшӧм мусинъясыс. Ӧні ми сувтлам сӧмын веркӧсса тӧдчан признакъяс вылас.
Подзолисто-глеевӧй мусинъяс. Татшӧм мусинъяслӧн стрӧитчӧмыс лоӧ со кутшӧм:
1. Сісьмӧма ёг (перегной) слӧйыс неуна ыджыдджык да тӧдчымӧн пемыдджык рӧма подзолистӧй мусинъяс серти.
2. Подзолистӧй слӧйыс пырджык мичаа тыдалӧ, еджыд кызтаыс овлӧ 10–15 см либӧ ёна подзола мусин кодь.
3. Улыс слӧйыс либӧ кытчӧ пожъясьӧны му веркӧсса веществоясыс, пыдынджык. Рӧмыс сылӧн сьӧд гӧрд либӧ чутӧсь модаа вижов, вежласьӧ лӧзов вижӧн, кӧні яркӧйджык, кӧні кельыдджык.
Мусинмыс кӧ сьӧкыд, сэк татшӧм мусинмыс нюрподъясьӧ ва слӧй содігас ёнджыка, кокни мусинъяс дорысь.
Подзолисто-глеевӧй мусинъяс пырджык овлӧны шомаӧсь да колана найӧс известкаавны, нӧшта ёнджыка сэтшӧм жӧ подзолистӧй либӧ сӧмын на нюрподъясьӧм дорысь.
Но овлӧны, кодыр перегнойнӧй слӧйыс весиг ёна подзолисто-глеевӧй мусинлӧн омӧля шомаӧсь либӧ ньӧти абу шомаӧсь. Тайӧ лоӧ сэк, абу кӧ пыдын (1 м-ысь этша) мупытшса извесьтыс, пасьтала куйлан плитаӧн либӧ прӧста извесьт торъясӧн, кодӧс позьӧ тӧдны кислотаӧн пузьӧмысь.
Извесьтыс кӧ абу, либӧ му пытшкас зэв пыдын, сэки татшӧм мусинмыс ёна корӧ известкаалӧмсӧ.
Джынвыйӧ нюрподъясьӧм мусинъяслӧн со кутшӧм строенньӧыс (10-ӧд серпас).
1. Вевдоръя слӧйыс пырджык овлӧ трундаа, но уджалӧм вӧсна унджыкысьсӧ разложитчӧма перегнойкодьӧдз. Уна перегной вӧснаыс тайӧ слӧйыс сьӧд пемыд да эмӧсь сісьмӧм визьяс, чутъяс.
2. Сісьмӧм слӧй (перегной) улас эм мукӧдлаас глея (минерала) лӧзов веж рӧма слӧй, мукӧдлаас сімӧм кӧрт модаа пемыд гӧрдов слӧй либӧ дорвыв прослойкаясӧн, либӧ торъя чутъясӧн.
Тшӧкыда кӧрт модаа слӧйыс овлӧ топалӧма плитаясӧн, артмӧма нюр руда.
Ӧткымынысь паныдасьлӧ перегноя железистӧй слӧя костас подзолистӧй слӧй, сӧмын унджыкысьсӧ неыджыдаӧн.
Сісьмӧм слӧй бӧрас кӧ мунӧ глеевӧйыс, мусинмыс вермас лоны, мый сійӧ абу шома дай оз ков сійӧс известкаавныд. Тайӧ сэки, кодыр веркӧсса ваыс кутӧ ас пӧвстас извесьт растворсӧ. Извесьтнас озырджык улыс слӧйяссьыс пожъялӧм.
Эмӧсь кӧ слӧй пӧвстас железистӧй прослойкаяс да сім рӧма, охра рӧма чутъяс либӧ плӧтнӧй руда модаа слӧйяс да медсясӧ, эм кӧ сэні подзолистӧй слӧйыс, сэк сійӧ петкӧдлӧ, мый мусинмыс гӧльмӧма нин извесьтнас да пожъясьӧм извесьт местаыс пондӧма нин шоммыны.
Татшӧм мусинъяслы извесьт колӧмсӧ позьӧ аддзыны со кутшӧм признак серти: гуясын либӧ канаваясын ваыс пырджык вижов рӧма, ва веркӧсас ӧшкамӧшка рӧма плёнка, а канава бокъясас да вапытшса турун коръясас пуксьӧма сім кодь.
Вижов, ӧшкамӧшка рӧма ваыс, сімыс — сійӧ кӧрт, ваясӧн му пытшкас пожъясьӧма да пуксьӧма. А мусинсьыд кӧртыс заводитчӧ пожъясьны сэк, кодыр пожъясьӧма нин извесьтыс.
Став тайӧ признакъяс сертиыс мусинсӧ колӧ лыддьыны шомаӧн да известкаавны коланаӧн.
Нюръясьӧм мусинъяслӧн тӧдчанторъясыс медся ёнасӧ со кутшӧм:
1. Му веркӧссьыс мыетшкӧ пыднаӧ чукӧрмӧ трунда, унджыкыс разложитчӧма. Зэв кокниа позьӧ аддзыны разложитчытӧм быдмӧг торъяс.
2. Трунда улын, разнӧй пыднаын куйлӧ лӧзов-веж рӧма минерала слӧй — коді шусьӧ глеевӧй слӧйӧн.
Колялӧм быдмӧгъяс серти, кытысь артмӧма трундаыс, а сідзжӧ ӧнія быдмӧгъяс быдмӧм сертиыс нюръяссӧ юкӧны со кутшӧмъяс вылӧ.
1) Улыс местаа либӧ трундаа нюр, кӧні трундаыс артмӧма уна пӧлӧс эжӧрысь, тростник, злаки, ловпу да гипнум нитш. Тайӧ нюръясыс артмӧмны извесьтӧн озыр порода вылын да озырӧсь пӧтӧса веществояснас, а сідзжӧ извесьтнас. Трундаыс татшӧм нюръяслӧн абу шома да известкаавныс оз ков.
2) Переходнӧй нюръяс — артмӧма трундаыс пуясысь, медсясӧ пожӧмысь, кыддзысь, нюрвывса посни кустарникъясысь, неуна бурӧй да еджгов эжӧрысь. Татшӧм нюръясыд омӧльджыка, но век на озырӧсь извесьтнад. Татшӧм нюръяс вылад известкаалӧмыд абу пыр пӧльзаа, сідзкӧ колӧ известкаавтӧдзыс водзджык тӧдмавны мусинсьыс шомсӧ.
3) Верховӧй нюръяс — артмӧмаӧсь уна пӧлӧс, нюр вылын быдмысь нитшъясысь, пушица, нюр пув, нюр вывса кустарникъясысь да мукӧд. Извесьтыд тані зэв этша, мусинмыс зэв шома, сы понда найӧс известкаавны колӧ зэв ёна.
Татшӧм ногӧн трундалысь составсӧ тӧдмалӧмӧн ӧні быдмысь растенньӧяссӧ тӧдӧмӧн позьӧ аддзыны, колӧ-ӧ тайӧ мусинсӧ известкаавны али оз.
Нюрвывса нитшкыс, кодсянь артмӧма трундаыс, вермис быдмыны сӧмын шома местаясӧ, сэки татшӧм нитшысь артмӧм трундаыс петкӧдлӧ, мый мусинмыс тані зэв шома да колӧ бура известкаавны. Дзик мӧдарӧ, эжӧр трундаяс — артмӧны ёнджыкасӧ омӧля шомаинын либӧ кӧні ньӧти абу шомыс, кодыр трундаувса слӧйыс озыр известкаӧн.
Овлӧ на, кодыр мыйкӧ мында пыднаӧ нюръясьӧм мусинмас чукӧрмӧ зэв уна нюрвывса извесьтыс либӧ известковӧй туфыс (½ метра кызтаӧдз), тӧдӧмысь сэки татшӧм мусинтӧ известкаавныд оз ков.
Мусинлысь перегнойсӧ тӧдмалӧм. Быд мусин видлалігӧн сувтӧ вопрос, кыдзи торйӧдны сылысь механическӧй составсӧ — сёйӧд-ӧ, лыаа-ӧ, а сыысь кындзи, кыдзи торйӧдны уна пӧлӧс мусин перегной сертиыс прӧстӧйджык ногӧн пӧльзуйтчӧмӧн. Ставыс тайӧ, кыдзи ми аддзам водзысь, зэв колана тӧдмавны сы вылӧ, медым тӧдны уна-ӧ колӧ сюйны извесьтсӧ быд пӧлӧс мусинмӧ.
Перегнойсӧ мусинсьыс ковмас тӧдмавны ёнджыкасӧ рӧм сертиыс, кымын сьӧд мусинмыс, сымын уна сэні сісьмӧм торйыс (перегнойыс), и мӧдногӧн, а) еджыд югыд рӧмыс овлӧ сӧмын лыаа мусинлӧн (абу нюрподъясьӧмъяс) да зэв ёна подзолистӧй сёйӧд мусинлӧн, б) шӧркодя-пемыд рӧма овлӧны унджыкыс шӧркодя да омӧля подзолистӧй мусинъяс, в) нюръясьӧм мусинъяс быдӧнджык сьӧдов рӧмаӧсь, кӧні пырджык эмӧсь дзикӧдз разложитчытӧм органическӧй веществояс. Ковмас кӧ сісьмӧмторйӧн озыр мусинъясӧс известкаавны, зэв колана унджык сюйны извесьтсӧ.
Мусинлӧн механическӧй состав. Мусинмысь механическӧй составсӧ видлалӧмын позьӧ пӧльзуйтчыны зэв кокни ногъясӧн, сэн жӧ муяс вылас.
а) Сёйӧд мусин. Тайӧ мусинмыс зэв сьӧкыдапырысь ниртчӧ ки пыдӧс вылад, увеличительнӧй стеклӧ пыр (лупа) кажитчӧ вӧсньыдик порошок кодь, лыа ньӧти абу либӧ зэв этша. Коснас тайӧ зэв топыд да пуртӧн гирснитӧм бӧрын артмӧ сӧмын векни югъялан визь. Мутшкӧсджык кӧ — ёна клеитчӧ да небыд. Татшӧм мусинма муясыд зэв корӧгӧсь дай корӧгъясыс зэв чорыдӧсь.
б) Сёй сора мусин. Ниралігӧн артмӧ, мый порошокыс кажитчӧ уна пӧлӧс, лупа пыр видзӧдігӧн тыдалӧ нин зэв уна лыаыс да мукӧд бусыс, кос пӧраын тайӧ мусинмыд зэв на топыд, мутшкӧсӧн сёй ногӧ рышкыдджык. Бороздаыс пуртсяньыс оз нин югъяв, артмӧ зэв паськыд. Тэчасыс тӧдчӧ зэв на бура. Муясыс лоӧны корӧгаӧсь, сӧмын корӧгъясыс абу сэтшӧм чорыдӧсь.
в) Лыа сора мусинъяс. Разалӧ ниралігӧн чуньяс пасьтаыд кӧть кипыдӧс вылад да ки улад жӧ кажитчӧ, мый сійӧ ёна лыаа, кодӧс бура нин позьӧ аддзыны синнад. Буса да сёйӧд торъясыс кольӧны бӧрвылӧ, пурт улын кылӧ характернӧй шы да борозда дорышыс буждӧ. Тэчас серыс тӧдчӧ омӧля. Кипыдӧс вылад кӧть быглялан, оз нин артмы сёйыд моз.
г) Лыаа мусин. Прӧстӧ синмӧн видзӧдӧмӧн тайӧ мусинсьыс тыдалӧ, мый тайӧ пӧшти дзик ставыс лыа. Тэчасыс абу, шаллялӧ.
д) Щебенчатӧй мусин. Тані сёй да лыа часьтъяскӧд орччӧн эмӧсь горнӧй порода торъяс, либӧ пельӧсӧсь, либӧ гӧгрӧс 3 мм ыдждаӧсь да гырысьджык. Сы серти, кутшӧм состава да уна-ӧ пырӧ тайӧ мусинмас посни часьтъясыс, вермас лоны либӧ сёяӧн, либӧ лыа сора сёяӧн да лыааӧн.
В. МУСИН ВИДЛАЛӦМ
Быд пӧлӧс мусинлысь веркӧссӧ, сылысь свойствояссӧ да известкаавны колӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын, лыддьысьӧс колӧ тӧдмӧдны и сійӧн, кор да мыйла позьӧ кольччыны сӧмын мусин веркӧс места сертиыс да сійӧ мусинмас быдмӧгъяс быдмӧм сертиыс тӧдмалӧмӧн.
1) Веркӧс признакъяссӧ используйтӧмӧн позьӧ кольччыны сэк, кодыр кӧсйӧны босьтны не сэтшӧм стӧч ориентировочнӧй сведенньӧяс мусин характер йывсьыс, дзонь районъяслысь либӧ кутшӧмкӧ ыджыдджык совхозлысь да колхозлысь; кодыр колӧны сведенньӧяс известкаалан план вӧчны, йитчӧ кӧ план лӧсьӧдӧмыс известкасӧ бокысь вайӧмкӧд либӧ изан местасӧ бурмӧдӧмкӧд да сідз водзӧ.
2) Мӧд ногӧн, кодыр видлалӧны муяссӧ известкаавныс нин, сэки колӧ видлавны мусинсӧ бурджыка да специальнӧй приборъясӧн тӧдмавны химическӧй составсӧ мусинмыслысь.
Предварительнӧй, ориентировочнӧй видлалӧм. Тӧдӧмысь, ми тані ог вермӧ сетны меставывса уджалысьлы стӧчджык индӧдъяс, кыдзи нуӧдны полнӧя мусин видлалӧмсӧ. Ми кӧсъям сетны сӧмын ӧткымын основнӧй признакъяссӧ, код вылӧ колӧ сылы видзӧдлыны мусинъяссӧ видлалігӧн да сы серти тӧдмавны, кӧть ылӧсас, колӧ-ӧ оз известкаавнысӧ видлалан муяссӧ.
Медым тӧдмавны, колӧ кӧть пырмунігмоз видлавны мусинсӧ.
Сы вылӧ позьӧ пӧльзуйтчыны гуясӧн либӧ неыджыда кодйыштӧмӧн, а медбур да медкокни вӧдитчыны ёсь пома кӧрт бедь кодь почвеннӧй тростьӧн, кодлӧн бокас эм паз кодь. Кор бедьсӧ мусинмас сюян, бергӧдыштан да кыскан бӧр, пазъяс либӧ мусинмыс, код серти позяс тӧдмавны, кутшӧм характерыс, ыджыдӧ-ӧ слӧйыс, кутшӧм механическӧй составыс мусинмыслӧн.
Тӧдӧмысь, медым не вӧчны случайнӧй вывод, колӧ 3–4-лаӧд видлыны тростьнас, либӧ кодъявны гусӧ да тӧдчанджык признаксӧ пасйыны тетрадьӧ. Тані зэв колана видзӧдлыны татшӧмъяс вылӧ.
1. Сісьмӧм слӧйыслӧн (перегнойыслӧн) ыдждаыс, сылӧн рӧмыс да механическӧй составыс.
2. Подзолистӧй слӧйыслӧн ыдждаыс, механическӧй составыс да руда тусьясыс.
3. Нюрподъясьӧма али абу слӧйыс, сылӧн рӧмыс лӧзов-нюдзвиж, кӧрт сім кодь, охра рӧма, слӧйӧн либӧ сӧмын чутъясӧн да механическӧй составыс.
4. Гу кодйигӧн, мый пыднаын воӧ грунтӧвӧй ваыс.
5. Эм-ӧ известкаа слӧйяс (плитаа, валунъяс, карбоната) мый пыднаын куйлӧны да мый пыднаын заводитӧ пузьыны кислотаӧн.
Кутшӧмкӧ места видлалӧм бӧрын, пасйышталӧны карта вылӧ сійӧ муяссӧ, кӧні мусинмыс ӧткодьджык. Быд мусинлы пуктӧны аслыс ним, шуам: подзолисто-глеевӧй, сёйӧд, известкатӧм глея сёй вылын, ёна колӧ известкаавны. Либӧ: омӧля подзолистӧй мусинъяс, омӧля сёйӧд, 55 см пыднаын извесьтыс, известкаавны оз ков да с. в.
Татшӧм уджсӧ нуӧдігӧн колӧ бура тӧдны, мый тайӧн позьӧ босьтны сӧмын ориентировочнӧй сведенньӧяс сійӧ районувса мусинсӧ известкаавны колӧм йылысь. Сы серти, кутшӧмкӧ муяс кӧ индам известкаавны ёна колана группаӧ, миян вермас сюрны сэтысь, ёнджыка да бурджыка видлалӧм бӧрын, сэтшӧм участокъяс, кодъяслы омӧля колӧ либӧ ньӧти оз ков известкаалӧмыс.
Дерт, оз вермы вежсьыны сійӧ общӧй оценкаыс, кодӧс вӧлі вӧчӧма предварительнӧй обследованньӧ нуӧдігӧн, шуам, сійӧ площадяс унджык шома мусинъяс мукӧдъяс сертиыс да с. в.
Сы понда артавны сы вылӧ, мый тайӧ даннӧйяс сертиыс нуӧдігӧн и известкаалӧмсӧ некутшӧм ногӧн оз позь. Медым известкаавны, колӧ лӧсьӧдны подробнӧй карта колхозса либӧ совхозса муяслы.
Бурджыка мусинсӧ видлалӧм. Кор пондам мусинсӧ видлавны бурджыка, известкаалӧм вылӧ нин, колӧ сідз жӧ тӧдвылын кутны и сійӧ признакъяссӧ, код йылысь сёрнитім водзын — подзолистосьтсӧ, нюрподмӧмсӧ, известняклысь вылыс мусинкӧд йитӧдсӧ да с. в.
Мусин йывсьыс тайӧ сведенньӧясыс зэв коланаӧсь, ӧти-кӧ, сы вылӧ, медым торйӧдны муяссӧ, кодъясӧс ёнджыка колӧ известкаавнысӧ да бурджыка водзвылыс видлавны. Мӧд-кӧ, бурджыка видлалӧмыс, код йылысь ми пондам на висьтавны водзын, колӧ мунны овмӧсса муяс вылысь босьтӧм образечьясӧн. Медым вӧчӧм видлӧгъясыд бура висьталісны, колӧ мусинсӧ босьтавны да видлавны быд торйӧдӧм му вылысь торйӧн, а оз ков сорны, гудравны ставсӧ ӧтлаӧ. Коймӧд-кӧ, кодыр мусинмыслӧн шомыс лоӧ тӧдмалӧма кӧть и прӧстӧй способӧн, да колӧ лӧсьӧдны известка лыдсӧ, медым известкаалӧмыс вӧлі ёнджыка пӧльзаа, — колӧ сідзжӧ тӧдны мусинмыслысь качествосӧ. Кымын уна перегнойыс мусинмас кӧть и ӧткодя шома, извесьтсӧ сюйны колӧ унджык перегнойӧн гӧльджык мусинъяс дорысь. Сёйӧд да сёй сора мусинъяс ёнджыка корӧны известкаалӧмсӧ, лыаа да лыа сора мусинъяс дорысь.
БУРДЖЫКА МУСИН ВИДЛАЛӦМЛӦН НОГЪЯС.
Мусин видлалӧм удж вылӧ, оз кӧ сійӧс нуӧд агроном, колӧ индыны гӧгӧрвоысьджык велӧдчӧм колхозникӧс, кодлы медводзын колӧ тӧдмасьны тайӧ уджнас, кымынкӧ лун уджавны агрономкӧд, либӧ велӧдчыны курс вылын. Сылы отсӧг вылӧ зэв колана индыны нӧшта кымынкӧ морт сы серти, кутшӧм кадӧн кӧсйӧны вӧчны да уна-ӧ кӧсйӧны видлавны мусӧ.
Колхознӧй активӧн уджсӧ нуӧдӧмыс бура оправдайтіс асьсӧ, кыдзи петкӧдліс Чудовскӧй да Пригороднӧй районъясын (Ленинградса обласьт) вӧчӧм опыт, кӧні 5 лунся курс вылын велӧдӧм колхозникъяс зэв кокниа вермисны видлавны ассьыныслысь муяссӧ да лӧсьӧдны известкаалӧм кузя карта (шуам, Сергеев нима колхозын Спасскӧй Полисть сиктын, Чудовскӧй районын да колхоз «Ленинскӧй тропа», Пригороднӧй район). Видлалӧмсӧ кӧ нуӧдӧ агроном, сылы отсӧг вылӧ известкаалігӧн индысьӧны колхозникъяс, либӧ гӧля-шӧркодя олысьяс пӧвстысь, дзонь бригада, видлалӧ кӧ агрономыс муяссӧ тшӧтш ӧтка олысьяслысь и.
Видлалӧм ногсӧ бурджык примитны со кутшӧмӧс:
1. Мусин видлалігӧн районувса картаӧн пӧльзуйтчӧмӧн, колхозникъяслысь мусин йылысь юасьӧмӧн да сійӧ тӧдчанторъяснас, код йылысь висьтавсьыліс водзын, а сідзжӧ босьтны тӧдвылӧ овмӧсыслысь севооборотсӧ да мукӧд сведенньӧяс, бӧрйыны обследованньӧ нуӧдӧм вылӧ сійӧ муяссӧ, кытчӧ медводзын овмӧслы бурджык сюйны извесьтсӧ, а мӧд-кӧ, кутшӧм му ёнджыка корӧ известкаалӧмсӧ. Тӧдӧмысь, лоӧ кӧ кадыс, колӧ мусинъяссӧ видлавны пасьтала.
2. Быть колана новлӧдлыны сьӧрысь муяс видлалан план, кодӧс лӧсьӧдны общӧй план вылысь. Татшӧм планыс кӧ абу, сійӧс колӧ лӧсьӧдны, кӧть синнад видзӧдӧмӧн, муяс вывті ветлӧдлӧмӧн. Та вылӧ позьӧ пӧльзуйтчыны клеткаа бумагаӧн.
3. Обследованньӧ заводиттӧдз, колӧ кытшовтны муяссӧ колхозса шленкӧд, коді бура тӧдӧ муяссӧ, медым плансӧ ӧтластитлыны збыльыскӧд, мед тӧдмасьны планнас муяс сертиыс (межаяс, нюръяс, вӧр, туйяс да мукӧд).
Кытшовтігмоз тӧдмасьны и сэтшӧм признакъяскӧд, шуам, кутшӧмаджык быдмӧ сійӧ муяс вылас клевер, ёг турунъяс да мукӧд тӧдчана быдмӧгъяс, код йылысь висьтавсьыліс водзын, медым тӧдны муяслысь известкаавны колӧмсӧ. Зэв колана гижавны быд му серти торйӧн.
4. План вылӧ, шуам, аслыспӧлӧс мусинъяслысь, индалӧны межаяссӧ, пасйӧмӧн, мый татшӧм муяс ёна подзолистӧй сёйӧд, мӧдлаті лыаа да нюрподъясьӧма да с. в. Татшӧм торйӧдӧмсӧ вӧчӧны, бурджыка мусин тӧдчанторъяс вылас видзӧдлӧмӧн, водзвыв гижалӧм сертиыс да быд торъя му вылӧ кодйыштлыны неыджыд гу да видлавны мусин тэчассӧ.
5. Сы бӧрын босьтсьӧны видлӧгъяс, медым тӧдмавны, шома-ӧ мусинмыс. Муыс та вылӧ юксьӧ торъяс вылӧ 2–3 гектарӧн да сідз, медым быд татшӧмторсьыс босьтны шӧркоддьӧм видлӧг да нуӧдны мусьыс шомсӧ тӧдмалӧм. 2–3 га-ысь ыджыдджыка торйӧдлыны муяссӧ оз ков, сы понда мый вермасны веськавны ыджыдтор вылас уна пӧлӧс мусинъяс, ёнджыка шомаяс, омӧльджыка либӧ ньӧти абу шомаяс.
Татшӧм ыджыд площадьтӧ ӧткодя арталӧмӧн, ми вермам известкаавны не сы мында, мыйта колӧ сійӧ му вылас извесьтыс. Сюйсяс либӧ унджык либӧ этшаджык.
Видлавсьӧ кӧ неыджыд му да пӧраыс кӧ эм, сэк быд шӧркоддьӧм видлӧг босьтӧны 1 га вылысь либӧ ичӧтджык му вылысь на. Сэки, мусин известкаавны вылӧ лӧсьӧдӧм карточкаыс нӧшта на лоӧ стӧчджык.
6. Шӧркоддьӧм видлӧгыс артмӧ 4–5 торъя видлӧгысь, ӧти тор вылысь 4–5 местаысь босьтӧмӧн да сорлалӧмӧн. Видлӧг босьтчӧ (13-ӧд серпас серти) кӧрт зырйӧн став гӧран слӧй пыднасьыс.
7. Торъя видлӧгъяс колӧ босьтны сӧмын сэтшӧмъясӧс, кодъяс тӧдчанаӧсь места веркӧс сертиыс и зэв колана видзӧдны, медым шӧркоддьӧм видлӧгӧ оз веськавны случайнӧй местаясыс, кодъяс абу меставывса мусинмыслы типичнӧйӧсь (логъяс, мылькъяс, туй доръяс, канаваяс да с. в.).
Став случайнӧй пробаяссӧ, кодъяс оз петкӧдлыны характернӧй признакъяссӧ сійӧ мусинлысь, колӧ шыблавны, а оз ков сорлавны мукӧдыскӧд.
8. Опыт вылӧ индӧмтор вылын кӧ мусинмыс тӧдчымӧн торъялана да эм кӧ сэтшӧминыс паськыда местаын (1 га гӧгӧр), коді торъялӧ мукӧдъяссьыс, сэк татысь видлӧгъяссӧ колӧ босьтны торйӧн да тӧдмалӧмсӧ нуӧдны торйӧн.
9. Торъя видлӧгъяссӧ, 100–200 г мындаӧн босьтӧмӧн, зэв лӧсьыд сорлавны шыльыд пыдӧса малированнӧй тасьтіын, кодӧс зэв кокниа кутны сӧстӧма, да коді торъя колана выль видлӧгъяс босьтігӧн.
10. Сорлалӧм бӧрас босьтсьӧ (шӧркоддьӧм видлӧгыс) 100–200 г, гартыштсьӧ бумага пытшкӧ, пуктыссьӧ сы вылӧ видлӧг №-ыс да сэк жӧ пуктӧны сійӧ №-сӧ план вылас.
11. 1–2 лунся уджӧн чукӧртӧм видлӧгъяссӧ вайсьӧ ӧти местаӧ да регыд пӧраӧн торйӧдсьӧ уліын индӧм серти.
12. Пӧльзуйтчӧны кӧ татшӧм способъясӧн, кодъяс корӧны косӧдджык мусин, сэки му вылысь вайӧм видлӧгъяссӧ кисьталӧны ставсӧ торйӧн бумага листъяс вылӧ да косьтӧны сӧстӧм местаын, мед эз веськавны ёгъяс. Тӧдмалӧмсӧ кӧ нуӧдісны васӧд подъя мусин вылын, зэв колана вӧчны сійӧс пырысь-пыр, а не нюжӧдчыны (1–2 лун кежлӧ).
13. Гижалӧмъяссӧ позьӧ нуӧдны татшӧм ногӧн:
| Мулӧн да пробаяслӧн №№ |
| Видлӧг босьтӧмлӧн кад. |
| Тӧдмалӧмлӧн кад. |
| Извесьтлӧн колӧмыс... |
| ...Ёг быдмӧмъяс серти. |
| ...Мусин видлалӧм серти. |
| ...Мукӧд тӧдчан торъяс серти. |
| Мусинлӧн ним видлӧг серти: |
| а) механич. состав, |
| б) озыр-ӧ мусинмыс сісьмӧм ёгъяснас ( |
| Кутшӧмджык шома. |
| Изӧм извесьтлӧн норма га вылӧ. |
Водзӧ вылӧ ми вуджамӧ ӧткымын химическӧй способъяс вылӧ, кодъясӧн тӧдмалӧны мусинлысь шомсӧ, медым тадзӧн тӧдмавны тайӧ мусинъяс вылас извесьтлысь колӧмсӧ.
ВИТӦД ГЛАВА.
ПРӦСТӦЙ ПРИБОРЪЯС ОТСӦГӦН МУСИНЛЫСЬ ШОМӦС ТӦДМАЛӦМ.
Медся кокни прӧстӧй способ мусинмӧ извесьт колӧмсӧ тӧдмалӧмын, сійӧ лоӧ мусинсьыс уна сикас приборъясӧн шомалунсӧ тӧдмалӧм.
Уна сикас приборъяс пытшкысь ми висьталам сӧмын сэтшӧмъяс йылысь, кодъяс прӧстӧйджыкӧсь да тшӧкыдджыка паныдасьлӧны СССР-ын.
«УНИВЕРСАЛЬНӦЙ ИНДИКАТОР» ПРИБОР.
Тайӧ приборлӧн главнӧй часьтыс — аслыспӧлӧс веществоясысь вӧчӧм раствор. Веществоясыс шусьӧны индикаторъясӧн.
Кисьтны кӧ тайӧ растворсӧ кымынкӧ войт неыджыда босьтӧм шома ва пытшкӧ, ваыс лоӧ розӧвӧй рӧма, а войтӧдны кӧ известкаа либӧ содаа ва пытшкӧ, ваыс лӧзӧдас. Тайӧ индикаторнас позьӧ тӧдны ва пытшкысь весиг зэв этшаник кислотаяс.
Приборлӧн устройствоыс зэв прӧстӧй. Неыджыд ящикӧ пуктавсьӧны: сулея индикаторӧн, мӧд сулея соля ваӧн (сов растворӧн), 2 блюдечко, 6 пробирка (негырысь трубкаяс, кодъяслӧн ӧти помыс тупкӧса), пипетка^Пипеткаӧн шусьӧ трубочка, кодлӧн ӧти помыс векньыдджык (ёсьмӧ), а шӧрыс паськалыштӧ. Медым лӧсьыдджык вӧлі уджавны, пипетка помӧ колӧ сюйны резина шарик (15-ӧд серпас), кодӧс позьӧ ньӧбны аптекаысь./^, лы пань (роговӧй пань), стекляннӧй палочка да неыджыд тшӧтка дозмук мыськалӧм вылӧ. Сыысь кындзи, приборын эм табличка уна пӧлӧс бумагаысь клеитӧм полоскаясӧн.
Сэтшӧмъяс дырйи, кор колӧ видлавны уна образечьяс (шуам, сёясӧн), сэк бур лоӧ содтыны нӧшта татшӧмторъяс: негырысь 30 пробирка, пробиркаяс пуктавны 2 подставка (кокъяс), 16 блюд краситчыны, 3 литра тӧриг ӧти сулея сола валы, 5 литра тӧриг ӧти сулея парӧн вӧтлӧм (дистиллируйтӧм) валы.
Сола ва вӧчӧм. Кислотносьт тӧдмалӧм могысь, кыдзи аддзылам улынджык, мусин лоӧ гудравны сола ва пытшкӧ (раствор пышкӧ). Тайӧ вӧчсьӧ сы понда, мый кислотаяс унджыкысьсӧ топыда йитчӧмаӧсь мусинкӧд да, медым тайӧ кислотаяссӧ позьӧ вӧлі аддзыны, лоӧ действуйтны мусин вылӧ сола ваӧн. Сола ва пыдди позьӧ содтавны парӧн вӧтлӧм чистӧй ва. Сэки ми вермам тӧдмавны мусинлысь сӧмын неыджыд часьт став кислотносьт пытшкысь, коді шусьӧ активнӧй кислотносьтӧн. Но тайӧ кислотносьтсӧ тӧдмалӧмыс мусин известкаалӧмын ыджыд значенньӧ оз сет. Васянь сов пырӧ мусинмӧ, вӧтлӧ сэтысь кислотаяссӧ да медбӧрын сов пыдди ваын лоӧ кислота. Тайӧ кислотасӧ и тӧдмалӧны зэв кокниа, зэв прӧстӧй ногӧн.
Ящикын лӧсьӧдӧм сола ва (раствор) регыдӧн бырӧ. Сы понда лоӧ аслыд лӧсьӧдны выль раствор. Та вылӧ колӧ босьтны парӧн вӧтлӧм ва, кодӧс позьӧ ньӧбны аптекаысь. Парӧн вӧтлӧм ва кӧ босьтны оз сюр, сійӧс позьӧ вежны прӧстӧй ваӧн, кодӧс колӧ зэв ёна да дыр пуны, сэсся сутки сулӧдӧм бӧрын сӧдзсӧ кисьтны мича дозйӧ. Доз пыдӧсӧ пуксьӧм гудырсӧ кисьтны оз ков. Ваысь кындзи, раствор лӧсьӧдӧм вылӧ колӧ босьтны: 1) чиститӧм повареннӧй сов (ваысь пуӧм сов, а ещӧ бурджык босьтны аслыспӧлӧс сов — «хлористӧй калий»), кодӧс колӧ ньӧбны аптекаысь либӧ корны агрономлысь (кооперативъясын вузалан сов та вылӧ оз туй), 2) литр джынъя сулея.
Литр джынъя сулея вылӧ колӧ веситны 30 грамм повареннӧй сов (хлористӧй натрий) либӧ 37 грамм хлористӧй калий^Гираӧн пыдди позьӧ веситчыны выль лэдзӧм бронзӧвӧй деньгаясӧн (не ыргӧнӧн). 1 ура деньгалӧн сьӧктаыс буретш 1 грамм, 2 уралӧн — 2 г, 3 уралӧн — 3 г, 5 уралӧн — 5 г./^. Веситны кӧ нинӧмӧн, сов позьӧ босьтны сулея вылӧ куим тшайнӧй пань. Тайӧ совсӧ кисьтӧны сулеяӧ, сы пытшкӧ кисьтӧны ва, сэсся пробкаалӧны да болтайтӧны. Та ногӧн лӧсьӧдӧм раствор колӧ прӧверитны лакмусӧвӧй бумажкаӧн^Аслыспӧлӧс бумажка, кодлӧн кислота пытшкын вежсьӧ рӧмыс. Та йылысь лоӧ висьталӧма водзынджык./^, либӧ индикаторӧн. Татшӧм ва пытшкӧ (раствор пытшкӧ) лэдзӧм бумажка кӧ оз гӧрдӧд, либӧ неуна босьтӧм раствор пытшкӧ 3 войт индикатор сорлалӧм бӧрын кӧ сійӧ вижӧдас (шкала кузя 6,0 либӧ 5,5 лыдпасъяс петкӧдлӧм серти), сэк раствор колӧ лыддьыны артмӧмӧн да позьӧ сійӧн пӧльзуйтчыны.
Раствор мукӧд дырйи уна помкаяс понда (дырджык олӧм бӧрын) вежӧ ассьыс качествояссӧ (омӧльтчӧ) да, оз кӧ кут туйны, сійӧс колӧ вежны. Сы понда колӧ кадӧн-кадӧн видлавлыны гӧтӧвӧй растворлысь бурлунсӧ да ковмас кӧ — вежны.
Кыдзи видлавны мусин. Мусин видлавны заводиттӧдз блюдечкояс, пробиркаяс, пипетка да пань колӧ бура мыськавны прӧстӧй ваӧн да пожйыштны сола ваӧн. Мусин видлавны заводитчӧны со кутшӧм ногӧн:
1. Пробиркаӧ кисьтӧны мусин медводдза черточкаӧдзыс. Мусин позьӧ босьтны кыдз ульӧс, сідзи и косӧс.
2. Кисьтӧны пробиркаӧ сулеяысь сола ва мӧд черточкаӧдз. Ӧткымын приборъясын пробиркаясыс черточкаястӧмӧсь. Сэки мусин пуктӧны пробирка джынсьыс неуна этшаджык да кисьтӧны сэтчӧ раствор сідзи, медым пробиркаыс неуна оз ло тыр.
3. Тупкӧны пробирка сола ваӧн пожъялӧм чистӧй пробкаӧн (чуньӧн тупкыны оз позь) да бура болтайтӧны 3 минут чӧж.
4. Сувтӧдӧны пробирка бӧр ящикӧ да виччысьӧны, кытчӧдз кизьӧртӧм мусинлӧн вылысыс оз сӧдзышт. Унджыкысьсӧ лоӧ виччысьны 5–10 минутысь не дырджык.
5. Босьтӧны пипетка, кодлӧн эм помас резина трубка (шарик), личкӧны резинкасӧ чуньясӧн да пипеткалысь векни помсӧ лэдзӧны сӧдзӧм жидкосьт пытшкӧ, сӧмын мед оз инмы гудырӧдзыс; сэки босьтӧны резинка вылысь чуньяс да резинкаыс кыскас кизьӧрсӧ пипеткаӧ (15-ӧд серпас). Пипеткаын кӧ резинкаыс абу, жидкосьт лоӧ кыскыны вомӧн. Кор пипетка тырас джынйӧдзыс кымын, сійӧс колӧ вомысь пырысьтӧм-пыр босьтны да босьтігмозыс жӧ тупкыны вылыс помсӧ чуньӧн. Медым кисьтны пипеткаысь жидкосьт блюдйӧ, колӧ сӧмын босьтны пипетка вылыс помысь чунь (16-ӧд серпас).
6. Блюд вылын пипеткалысь резинка бара личкӧны чуньӧн да жидкосьт лэдзӧны блюдйӧ. Сэтчӧ содтӧны 3 войт индикатор да гудралӧны стекляннӧй палочкаӧн.
7. Индикатор содтӧмла жидкосьтлӧн рӧмыс вежсьӧ: мусин кӧ зэв шома (уна кӧ кислотносьт), жидкосьт лоӧ югыдрозӧвӧй; мусин кӧ ньӧти абу шома, жидкосьт лоӧ нюдзвиж, сідзи водзӧ.
8. Кислотносьт точнӧйджыка тӧдмалӧм могысь видзӧдӧны приборӧ пуктӧм табличка вылӧ да бӧрйӧдлӧны, кутшӧм рӧма бумага полоска медся ёна лӧсялӧ жидкосьт рӧмӧ. Быд бумажка улысӧ пасйӧма лыдпас, коді петкӧдлӧ уна-ӧ мусинмын кислотносьт.
Мый петкӧдлӧны пӧлучитӧм результатъяс. Кислотносьтлы лӧсьӧдӧма аслыс лыд, коді мунӧ бӧрланьӧ да пасйыссьӧ pH (пе-аш) шыпасъясӧн, а сыкӧд орччӧн сулалысь лыдпасъяс петкӧдлӧны мусин пытшса кислотносьтлысь ыдждасӧ. Кымын ичӧт лыдпас (чипыр), сымын уна мусин пытшкын кислотносьт, а кымын ыджыд лыдпас, сымын этша кислотносьт. Та ногӧн, результат кӧ петкӧдлӧ 4–4½ (5-ӧдз), сійӧ висьталӧ, мый мусин — шома да сійӧс колӧ известкаавны. Лоӧ кӧ 5,0 либӧ 5,5 — сійӧ висьталӧ, мый мусин омӧля шома; сэки известка оз пыр ӧткодя бура кыпӧд урожай. 6 да сыысь гырысьджык лыдпасъяс висьталӧны, мый мусин абу шома да известкаавны сійӧс оз ков. Кыдзи известка действуйтӧ быдсяма мусин вылӧ, сы йылысь лоӧ висьталӧма водзынджык.
Унаысь овлӧ, мый жидкосьтлӧн рӧмыс оз дзикӧдз лӧсяв некутшӧм полоскаӧ, а матыстчӧ кык полоска костӧ. Шуам, вермас сійӧ лоны ёнджыка розӧвӧй 4,5 пасйӧда бумажка дорысь, но еджыдджык 4 пасйӧда бумажка дорысь. Сэки колӧ лыддьыны кислотносьт 4-ысь унджык да 4,5-ысь этшаджык (босьтны кык костсӧ).
Уна пӧлӧс мусинъяс видлалӧм. Уна пӧлӧс мусинъяс видлалігӧн, эмӧсь кӧ содтӧд приборъяс, кодъясӧс индалӧма вылынджык (62-ӧд листбок), бурджык лоӧ уджавны татшӧм ногӧн:
1. Муяс вылысь босьтӧм мусинъяс пытшкысь торйӧдӧны 15-ӧс да нумеравлӧны, сэсся зэв посниӧдз нырӧны.
2. 15 пробиркаӧ пукталӧны видлалан мусинъяс, кыдзи вӧлі висьталӧма вылынджык.
3. Кисьталӧны дорвыв став пробиркаясӧ сола ва (раствор).
4. Ӧчередӧн ставсӧ болтайтӧны минут джынйӧн кымын.
5. Жидкосьтлӧн судтаыс кӧ лоӧ этша да оз быд пробиркаын ӧтмында, сэтчӧясӧ колӧ содтавны сов раствор, медым мусин вылысын сӧдзыс лоас гудыр мындаыс кымын жӧ.
6. Ӧтчыд болтайтӧм бӧрын пробиркаяс болтайтӧны мӧд пӧв да кольӧны сулавны.
7. Босьтӧны выль 15 пробирка да тырталӧны найӧс воддзаяссӧ моз жӧ.
8. Мӧд партия пробиркаяс тырталігӧн воддза 15 пробиркаын раствор удитас нин сӧдзны; сійӧс босьталӧны пипеткаӧн да лэдзалӧны 15 блюдйӧ, содтӧны быдлаӧ индикатор 3 войтӧн да сідзи водзӧ (пипетка быд проба бӧрын колӧ пожъявны).
9. Результатъяс гижалӧм бӧрын да блюдъяс мыськалӧм бӧрын тӧдмалӧны кислотносьт мӧд партия пробиркаясысь. Сідзи водзӧ.
Кутшӧм неудачаяс вермӧны лоны уджын. Вылынджык гижалӧм способ зэв прӧстӧй да сетӧ бур результатъяс. Но заводитысьяслӧн мукӧддырйи овлӧны неудачаяс, кодъяс лоӧны видлалан правилӧяс соблюдайттӧмла либӧ лёк ногӧн, не сӧстӧма уджалӧмла. Уджавны кӧ няйта, дозъяс мыськавны омӧля да не пожъявны сола ваӧн, вермасны лоны гырысь ӧшыбкаяс. Колӧ сувтӧдны ас водзӧ могӧн — не кольны уджалӧм бӧрын дозъяс мыськавтӧг, а пырысьтӧм-пыр жӧ мыськыны, мед няйтыс оз удит косьмыны. Торъя нин тайӧс колӧ соблюдайтны пипеткаӧн вӧдитчӧмын, кытысь сьӧкыдджык уськӧдны косьмӧм няйт.
Приборӧ пуктӧм индикатор растворӧн колӧ вӧдитчыны торъя ӧкуратнӧя; колӧ тӧдны, мый растворӧ веськалӧм быдсяма няйт тшыкӧдӧ сійӧс да вермас ылӧдны висьталӧмӧн. Некор оз ков босьтны индикатор пипеткаӧн веськыда сулеяысь, а колӧ индикаторсӧ кисьтны неуна пробиркаӧ да сэтысь и босьтавны.
Унаысь неудачаяс овлӧны сідз жӧ тэрмасьӧмла, кор оз лэдзны жидкосьтлы прамӧя сӧдзны пробиркаын да босьтӧны пипеткаӧн гудыркодьнас на. Тэрмасьӧмла ӧшыбка вӧчӧм дорысь бурджык виччысьны кымынкӧ минут. Косьтан бумага пыр жидкосьт сӧдзӧдны оз позь, — сэки вермӧ вежсьыны кислотносьт. Сідзжӧ оз позь пӧльзуйтчыны тайӧ приборӧн сэтшӧм мусинъяс тӧдмалігӧн, кодъяс сола ва пытшкын болтайтігӧн гӧрдӧдӧны, кыдз тшай. Татшӧмыс мукӧддырйи овлӧ трунда сора мусинъяскӧд.
Унаысь мукӧд лыддьылӧны мыйкӧ серти мусин шомаӧн, а универсальнӧй индикатор петкӧдлӧ 6 либӧ 6½. Тані оз ков пырысьтӧм-пыр видны приборӧс, а колӧ выль пӧв вӧчны испытанньӧ либӧ ыстыны мусин проба медматысса опытнӧй станцияӧ, медым точнӧйджыка прӧверитны кислотносьт.
Лакмусӧвӧй бумажкаӧн ужалан прибор.
Тайӧ приборыс торъялӧ «универсальнӧй прибор» дінысь сійӧн, мый тані испытанньӧ вӧчсьӧ аслыспӧлӧс, лӧз бумажкаӧн (шусьӧ лакмусӧвӧйӧн). Тайӧ способӧн уджалӧм вылӧ колӧны со мыйяс:
1. Ёна бур качествоа лӧз лакмусӧвӧй бумажка.
2. Сола ва (раствор), кодӧс лӧсьӧдӧм йылысь вӧлі висьталӧма вылынджык.
3. 2 блюд.
4. Лы пань.
5. Стекляннӧй палочка.
6. Лакмусӧвӧй бумага кутан палочкаяс, кодъясӧс позьӧ вӧчны аслыныд. Сы вылӧ колӧ босьтны мича, кос да шыльыд кык палочка да ӧтлаӧ гартыштны ӧти помӧдыс резинкаӧн либӧ сунисӧн.
Кыдзи вӧчсьӧ испытанньӧ. Бӧрйӧм проба пытшкысь босьтны 2 тшайнӧй пань мусин (10 кымын грамм), пуктыны блюдйӧ да кисьтны сы пытшкӧ сымда жӧ либӧ неуна унджык сов раствор. Бура гудравны сійӧс чистӧй стекляннӧй палочкаӧн, сулӧдны 1–2 минут, сэсся мӧд пӧв гудравны да кольны ас вӧля вывсьыс сӧдзны. Сӧдзӧм ва пытшкӧ лэдзӧны лакмусӧвӧй лӧз бумагатор, кодӧс колӧ топӧдны палочкаяс костӧ да ӧшӧдны блюд дорӧ тасалӧмӧн. Пыдӧсӧ пуксьӧм гудырӧдз бумага инмӧдны оз ков (лӧсьыдджык вылӧ блюд колӧ дорыньтны, кыдзи петкӧдлӧма 17-ӧд серпас вылын). Бумага видзӧны жидкосьт пытшкын 2–3 минут, сэсся лэптӧны. Сы бердӧ кӧ ляскысясны плавайтысь мусин торъяс, найӧс колӧ пожйыштны сола ваӧн (растворӧн).
Бумажка рӧм вежсьӧм серти тӧдмалӧны мусинлысь кислотносьт. Тані вермӧ лоны бумажкалӧн 3 ногӧн петкӧдлӧм: 1) бумажка пом кӧ мичаӧ гӧрдӧдас — мусин шома; 2) омӧля кӧ да неяснӧя розӧвӧйлань муныштӧ — видлалан мусин абу шома; 3) бумажка рӧм кӧ оз вежсьы — мусин абу шома либӧ зэв омӧля шома.
Уджын тырмытӧмторъяс. Тайӧ приборӧн уджалігӧн сідзжӧ быдторйӧн колӧ вӧдитчыны зэв сӧстӧма да ӧкуратнӧя, кыдзи та йылысь вӧлі висьталӧма водзджык универсальнӧй индикаторӧн уджалӧм кузя. Торъя ӧкуратнӧя колӧ вӧдитчыны лакмусӧвӧй бумажкаӧн, видзны колӧ сійӧс тупкӧса пробиркаын да му вылын испытанньӧ вӧчӧм вылӧ колӧ босьтны сьӧрысь не став бумагасӧ, а мыйта колӧ испытанньӧ вӧчӧм вылӧ. Ва либӧ няйт киясӧн бумага вӧрзьӧдны оз позь, — пӧсялӧм кияссянь сійӧ тшыкӧ, гӧрдӧдас. Ӧшыбкаяс вермӧны лоны сідзжӧ прамӧя сӧдзтӧм жидкосьтӧ сюйӧмла либӧ кор бумажка помыс веськалӧ гудырас. Мукӧддырйи весиг шомтӧм мусин вермӧ вежны бумажкалысь рӧмсӧ розовӧйӧ, коді вайӧдас невеськыд результатӧ.
Тані сідз жӧ, кыдзи и индикаторӧн уджалігӧн, лоӧны кӧ кутшӧмкӧ неудачаяс либӧ чайтӧм серти мӧд нога результатъяс, испытанньӧ колӧ вӧчны выль пӧв, а получитчас кӧ сійӧ жӧ — мусин проба колӧ ыстыны проверитӧм вылӧ агрономлы либӧ опытнӧй станцияӧ.
Кыкнан нога испытанньӧсӧ практика вылын прӧверитӧм. Медым бурджыка донъявны кыкнан способсӧ, тані висьталам Ленинград обласьтса условйӧясын найӧс прӧверитӧм йылысь. 1928 да 1929 воясын кык научнӧй организацияӧн — Ленинградса сельхозинститут бердса кӧдза-пуктасъяс вӧдитан опытнӧй станцияӧн да опытнӧй агрономия институтса видзму юкӧдӧн — вӧвлі специальнӧ вӧчӧма 60 видлӧг (опыт) совхозъясын, колхозъясын да ӧтка овмӧсъясын.
Быд опытнӧй участокысь мусин тулысын вӧлі видлалӧма первой лакмусӧвӧй бумажкаӧн, сэсся универсальнӧй индикаторӧн. Мусинлӧн кислотносьт вӧлі зэв уна пӧлӧс (кыдзи и колӧ вӧлі виччысьны), вӧліны зэв шома мусинъяс, сідзжӧ вӧліны и ньӧти шомтӧмъяс. Сэсся быд участок вылын, мусинмыс сэн шома кӧть абу, вӧлі вӧчӧма опыт известкаалӧмӧн. Сы могысь быд участок вӧлі юкӧма кымынкӧ делянка вылӧ. Быд участоклысь джынсӧ бурмӧдісны изӧм известкаӧн 4½ тонна мында гектар вылӧ лыддьӧмӧн, а мӧд джынсӧ колисны известкаавтӧг.
Кутшӧма жӧ збыльмисны выводъяс, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма тулысын кык пӧлӧс приборӧн мусин видлалӧм бӧрын?
Универсальнӧй индикатор прӧверитӧм.
Медвойдӧр видзӧдлам, кыдзи вӧлі уджалӧма универсальнӧй индикаторӧн да кутшӧм результатъяс сэтысь лоины. Тані ми таблицаӧн петкӧдлам тайӧ результатъяссӧ 25 опытлысь, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма зӧр вылын Ленинградса с.-х. институт бердса кӧдза пуктасъяс вӧдитан опытнӧй станцияӧн.
(Видзӧд таблица 59-ӧд листбокысь.).
| Мусин группаяс кислотносьт серти. | Кислотносьт | Известкаалӧм бӧрын шӧркоддьӧма содіс тусь (центнер лыд) | Кымын участок вылын тусьлӧн содӧмыс вӧлі 1 ц-ысь этшаджык |
| І группа (8 мусин) | 4 да 4½ | 2 | 1 |
| ІІ „ (6 „) | 5 | 1½ | 1 |
| ІІІ „ 4 „) | 5½ | 1 | 2 |
| ІV „ (4 „) | 6 | ½ | 3 |
| V „ (3 „) | 6½ | 0 | 3 |
Кӧні кислотносьт вӧлі 4½ либӧ 5, известкаалӧм сетіс бур результат: медводдза вонас зӧрлӧн урожай кыптіс пӧшти кык центнер вылӧ, а ӧд зӧр вылӧ кислотносьт торъя омӧля действуйтӧ. Сэсся мусинмӧ вӧлі сюйӧма изӧм известка, кодлӧн выныс нӧшта на ёна содас локтан вояснас, торъя нин сэтшӧм кӧдзаяс вылӧ, кыдз бобӧнянь либӧ ид.
Ёнджыка шома 14 участок пытшкысь (І да ІІ группаяс) сӧмын кыклы омӧля действуйтіс известка.
Тайӧ кык участок кузяыс водзвыв висьталӧм эз збыльмы, а мукӧд 12 участоксӧ известкаавны вӧлі требуйтчӧ.
Та ногӧн, прӧверка петкӧдліс, мый универсальнӧй индикаторӧн, неыджыд ӧшыбкаӧн позьӧ аддзыны мусинъяс, кодъясӧс колӧ известкаавны. Сэтшӧм мусинъяс, кӧні кислотносьтыс 5½ либӧ весиг 6, позьӧ жӧ известкаавны, сӧмын известка татшӧм мусинъяс вылын оз пыр кыпӧд урожай. Тайӧ бура тыдалӧ миян опытъясысь.
Лакмусӧвӧй бумагаӧн уджалан прибор прӧверитӧм. Дзик татшӧм ногӧн жӧ вӧлі прӧверитӧма лакмусӧвӧй бумажкаӧн уджалан прибор. Опытъяс вӧчаліс ГИОА важ Видзму юкӧдлӧн агропочвоведенньӧ институт. Результатъяс лоины со кутшӧмӧсь:
Видзӧд таблица 60 ӧд листбокысь.
| Бумажкалӧн рӧм вежсьӧм | Известкаалӧм бӧрын шӧркоддьӧма содіс гектар вылӧ | |||
| Зӧр (тусь) 1928–29 вв. | Ид (тусь) 1928–29–30 вв. | Картупель 1928 в. | Вика 1929–30 вв. | |
| І группа. Вӧчӧма 13 опыт. Мусин зэв ёна вежис лакмусӧвӧй бумажкалысь рӧм | 2,2 ц | 2,1 ц | 1,6 ц | 8,5 ц |
| ІІ группа. Вӧчӧма 5 опыт. Мусин омӧля вежис лакмусӧвӧй бумажкалысь рӧм | 0,9 „ | −0,2 „ | –1,3 „ | −0,5 „ |
| ІІІ группа. Вӧчӧма 7 опыт. Мусин эз веж лакмусӧвӧй бумажкалысь рӧм | −0,5 „ | –0,3 „ | −0,3 „ | −2,9 „ |
Та ногӧн, кутшӧм мусин вылын ёна вежсис бумажкалӧн рӧм, став нёльнан кӧдза-пуктасыс сетісны содтӧд, а кутшӧм участок вылын мусин эз веж бумажкалысь рӧм — унджыклаас известка эз действуйт, дай весиг, мӧдарӧ на, чинтіс став пӧлӧс кӧдза-пуктаслысь урожайсӧ.
Кӧдза-пуктасъяс вӧдитан важ станциялӧн опытъяс сетісны татшӧм жӧ результатъяс. (Кӧдзаыс вӧлі зӧр).
| І группа 12 участокысь (бумажка мича гӧрдӧдіс). Известка быд участок вылын сетіс содтӧд 1½–2 центнер мында. Сӧмын 1 участок вылын вӧлі содӧм центнерысь этшаджык. |
| ІІ группа 5 участокысь (бумажка омӧлика лои розӧвӧй). Сӧмын 2 участок вылын лои содӧм 1½, центнер мында. 3 участок вылын лои неуна содӧм. |
| ІІІ группа 7 участокысь (бумажка эз вежсьы — коли лӧзӧн). Сизим участок вылын содӧм эз вӧв. |
Татысь ми аддзам, мый кыкнан способӧн лоӧм результатъяс зэв ёна ӧтлаасьӧны. Тайӧ лоӧ зэв гӧгӧрвоана, ми кӧ видзӧдлам, кыдзи тӧдмалӧны (определитӧны) ӧти пӧлӧс мусинлысь кислотносьт кыкнан способыс.
| Универсальнӧй индикатор кӧ петкӧдлӧ мусинлысь кислотносьт: | Лакмусӧвӧй бумажка: |
| 4,0, 4,5, 5,0-ӧдз | мичаа гӧрдӧдас, |
| 5-сянь 6-ӧдз | лоӧ омӧля розӧвӧй, |
| 6-сянь да вылӧджык | рӧм оз вежсьы. |
Кыдзи вӧлі висьталӧма нин, ӧні миян медколан мог — торйӧдны известкаалӧм вылӧ ёнджыка шома мусинъяс, — сӧмын татшӧм мусин вылас известка кыпӧдӧ урожай пӧшти став пӧлӧс кӧдза-пуктаслысь. Татшӧм мусинсӧ дзик точнӧя аддзӧны кыдз универсальнӧй индикатор (кор петкӧдлӧ 4-сянь 5-ӧдз), сідзи и лакмусӧвӧй бумажка (кор мичаа гӧрдӧдӧ). Миян практикаын ньӧтчыд эз вӧв сэтшӧм тор, медым лакмусӧвӧй бумажка эз мичаа гӧрдӧд, кор индикатор петкӧдлӧ сійӧ жӧ мусинлысь кислотносьт 4–5.
Ӧні сувтӧ вопрос, кутшӧм приборӧн колӧ пӧльзуйтчыны?
Агрономъяслы да вӧдитчыны кужысь йӧзлы ёнджыка лӧсялӧ универсальнӧй индикатора прибор, коді аслас табличкаӧн (уна пӧлӧс рӧма бумагаясӧн) точнӧйджыка висьталӧ мусинлысь кислотносьт (ёна-ӧ шома).
Колхозникъяслы ёнджыка лоӧ шогмана лакмусӧвӧй бумажкаӧн уджалан прибор, коді зэв прӧстӧй (кокни уджавны), но вель бура нуӧдӧ ассьыс главнӧй мог — торйӧдӧ ёнджыка шома мусинъяс омӧля шома да ньӧти шомтӧмъяс дінысь, а ӧнія кадын сійӧ и колӧ^Универсальнӧй индикатора прибор эм быд агропунктын, сідзжӧ ӧткымын Осоавиахим ячейкаясын. Сэнъясын жӧ позьӧ босьтны заграничнӧй лакмусӧвӧй бумага./^.
МИХАЭЛИСЛӦН ПРИБОР
Вылынджык гижалӧм кык прибор кындзи, местнӧй агрономъяс мукӧддырйи нӧшта пӧльзуйтчӧны мусинлысь кислотносьт тӧдмалігӧн Михаэлис приборӧн, коді сетӧ ёнджыка точнӧй результатъяс.
Тайӧ приборӧ пырӧны:
1. Нёль сулея разнӧй индикаторъясӧн.
2. Нёль пу кӧрӧбка паяйтӧм пробиркаясӧн (стекляннӧй трубочкаясӧн), кытчӧясӧ пукталӧма разнӧй кислотносьта жидкосьт. Тайӧ жидкосьтсӧ индикаторъясӧн краситӧма виж рӧмӧ, сӧмын быд пробиркалысь рӧмсӧ неуна вежыштӧма (мукӧдсӧ вӧчӧма югыдджыка, мукӧдсӧ — пемыдджыка, сукджыка).
3. Квайт ӧткодь тыртӧм пробирка резинка пробкаясӧн.
4. Специальнӧй пу колодка, коді шусьӧ компараторӧн. Колодкаӧ вӧчалӧма пробиркаяслы розьяс (18-ӧд серпас).
5. Универсальнӧй индикатор тыра сулея да сійӧн уджавны став коланторъяс.
Став тайӧ торъяс кындзи колӧны нӧшта со мыйяс:
1) Сов раствор (хлористӧй калий либӧ чистӧй повареннӧй сов); кыдзи лӧсьӧдны — видзӧд 50-ӧд листбокысь.
2) Парӧн вӧтлӧм (дистиллированнӧй) ва.
3) Пипетка (аслыспӧлӧс стекляннӧй трубка), кӧні колӧ лоны куб. сантиметръяс вылӧ юклӧм деленньӧяс.
4) Кымынкӧ колбочка либӧ гырысь пробиркаяс. Тайӧяс кӧ оз лоны, позьӧ вӧдитчыны прӧстӧй стӧканъясӧн.
5) Аптекарскӧй вески посни гираясӧн (гираяс позьӧ вежны бронзӧвӧй деньгаясӧн, — видзӧд та йылысь 51-ӧд листбокысь содтас).
Тайӧ способӧн кислотносьт тӧдмалӧм вылӧ^Михаэлис прибор дінӧ пуктӧм инструкцияын эмӧсь уна нелючки гижалӧмъяс. Та понда рекомендуйтам пӧльзуйтчыны улынджык гижалӧм индӧдъясӧн, кодъясӧс прӧверитӧма лабораторияын Ленинградын./^ видлалан раствор пытшкӧ содтӧны неуна индикатор да рӧм вежсьӧм сертиыс тӧдмалӧны, ёна-ӧ мусинмыс шома (уна-ӧ кислотносьт). Вылынджык гижалӧм «универсальнӧй индикатор» дінысь Михаэлислӧн прибор торъялӧ сійӧн, мый тані не ӧти, а 4 торъя индикаторъяс. На пытшкысь быд индикатор петкӧдлӧ кислотносьт известнӧй пределын. Например, кутшӧм сулеяӧ гижӧма «динитрофенол 4,0–5,4», сійӧ индикаторӧн позьӧ видлавны сэтшӧм мусинъяс, кӧні кислотносьтыс 4,0-сянь 5,4-ӧдз. Босьтӧм мусинлӧн кӧ кислотносьтыс, шуам, буретш 6, сэк тайӧ индикаторыс оз нин туй, а колӧ босьтны «р нитрофенол 5,2–7,0» гижӧда индикатор.
Та понда Михаэлис приборӧн уджалӧм вылӧ медвойдӧр колӧ лючки бӧрйыны индикатор. Унджыкысьсӧ та вылӧ пӧльзуйтчӧны «универсальнӧй индикаторӧн», коді эм быд прибор дінын. Тайӧ индикаторнас первой тӧдмалӧны мусинлысь кислотносьт ылӧсас, сэсся вӧлисти, лоӧм результат серти, бӧрйӧны Михаэлис приборысь лӧсялана индикатор.
| Универсальнӧй индикатор кӧ петкӧдлӧ кислотносьт: | — Михаэлис приборысь босьтӧны индикатор: |
| 4,0 .... | «а динитрофенол 2,8–4,5» |
| 4,5–5,0 .... | «у динитрофенол 4,0–5,5» |
| 5,5–6,0–6,5 .... | «р нитрофенол 5,2–7,0» |
| 7,0–7,5–8,0 .... | «т нитрофенол 6,7–8,4» |
Та ногӧн бӧрйӧм индикатор мукӧддырйи ньӧти оз красит видлалан жидкосьтсӧ, либӧ вывті ёна краситас. Жидкосьт кӧ оз краситчы, тӧдмалӧм вылӧ колӧ босьтны орчча индикаторсӧ, кодлӧн лыдпасъясыс ичӧтджыкӧсь. А кор жидкосьт вывті ёна краситчас, колӧ пӧльзуйтчыны бара жӧ орчча индикаторнас, кодлӧн лыдпасъясыс вылынджыкӧсь.
Кыдзи тӧдмавны кислотносьт. Михаэлис приборӧн обычнӧя тӧдмавсьӧ мусинлӧн кислотносьт татшӧм ногӧн. Веситӧны 20 грамм мусин, кисьтӧны сійӧс колбочкаӧ либӧ стӧканӧ да содтӧны сы пытшкӧ 50 куб. см сола ва, кодӧс колӧ лӧсьӧдны «универсальнӧй индикаторлы» моз жӧ (мукӧддырйи сов раствор пыдди кисьталӧны чистӧй ва, кыдзи вӧлі висьталӧма 60-ӧд листбокын, сӧмын мусинмӧ известка колӧм тӧдмавны тайӧн он вермы). Ставсӧ болтайтӧны 3 минут чӧж да сетӧны колбочкалы сулавны 24 час (вӧрзьӧдлытӧг). Сы бӧрын универсальнӧй индикаторӧн тӧдмалӧны кислотносьтлысь ылӧссӧ да бӧрйӧны, кыдзи вӧлі висьталӧма вылынджык, Михаэлис приборлысь лӧсялана индикатор.
Сэсся сӧдзӧм жидкосьтысь надзӧникӧн босьтӧны пипеткаӧн 6 куб. см, кисьтӧны пробиркаӧ да содтӧны сэтчӧ бӧрйӧм индикатор 1 куб. см мында.
Пробирка тупкӧны чистӧй пробкаӧн, болтайтӧны да босьтӧны колодкаысь паяйтӧм пробирка сэтшӧмӧс, кодлӧн рӧмыс (пытшкӧсса жидкосьтыслӧн рӧмыс) ёнджыка лӧсялӧ видлалан жидкосьт рӧмӧ. Тӧдӧмысь, ӧткодявны колӧ сӧмын бӧрйӧм индикаторса пробиркаяскӧд (сы вылӧ быд пробиркаын эм гижӧд). Шуам, босьтӧма кӧ испытанньӧ вӧчны «а динитрофенол», колӧ бӧрйӧдлыны рӧм серти сэтшӧм жӧ гижӧда пробиркаяс пытшкысь. Лӧсялан рӧма пробиркаын сулалысь лыдпасыс и петкӧдлӧ, ёна-ӧ мусинмыс шома (универсальнӧй индикаторӧн видлалігмоз жӧ, сӧмын талӧн петкӧдлӧмыс ёна точнӧй, — точносьтыс воӧ pH 0,1–0,2-ӧдз).
Гудыр растворын кислотносьт тӧдмалӧм. Мукӧддырйи видлалан раствор лоӧ гудыр. Сэтшӧмъяс дырйи пробиркаяс ӧткодялӧм вылӧ пӧльзуйтчӧны торъя приборӧн, коді шусьӧ компараторӧн. Сійӧс вӧчӧма пу колодкаысь, вылысас эм 6 розь да бокас 3 розь (вомӧныс). Сылӧн устройство тыдалӧ 18-ӧд серпас вылын.
Пӧльзуйтчӧны компараторӧн татшӧм ногӧн. 2-ӧд №-ӧн пасйӧм розьӧ (гнездоӧ) сувтӧдсьӧ видлалан жидкосьта пробирка, кытчӧ содтӧма нин 1 куб. см индикатор. 1 да 3-ӧд розьясӧ сувтӧдӧны паяйтӧм пробиркаяс, кодъяскӧд кӧсйӧны ӧткодявны видлалан жидкосьтлысь рӧм. Найӧ мышкӧ — 4 да 6-ӧд розьясӧ сувтӧдсьӧны пробиркаяс ӧтилаысь босьтӧм видлалан жидкосьтӧн, сӧмын индикатор содтытӧг. 5-ӧд розьӧ сувтӧдӧны парӧн вӧтлӧм ва тыра пробирка.
Компаратор бокъясӧ вӧчӧм розьясӧд югыд вылӧ видзӧдӧмӧн да босьтӧм пробирка параяс (пояйтӧм пробиркаяс) вежлалӧмӧн бӧрйӧны на пытшкысь сэтшӧмъясӧс, кодъяслӧн рӧмыс ёнджыка матысмӧ видлалан раствор рӧм дінӧ. Сэки видлалан растворлӧн лоӧ кислотносьт сэтшӧм жӧ, кутшӧм и бӧрйӧм пробиркаӧ пуктӧм жидкосьтлӧн.
Та ногӧн, компаратор ёна кокньӧдӧ гудыр раствор видлалігӧн удж. Сытӧг сьӧкыд эськӧ лои ӧткодявны видлалан гудыр раствор пояйтӧм пробиркаясӧ пуктӧм югыд жидкосьткӧд, сэки, тӧдӧмысь, лоины эськӧ ӧшыбкаяс.
Кыдзи ми аддзам, Михаэлис приборӧн мусин тӧдмалӧм кӧть и сетӧ точнӧйджык результатъяс (pH 0,1-ӧдз точнӧя), сійӧн уджалӧм вылӧ колӧ унджык кад да бурджык оборудованньӧ вылынджык гижалӧм универсальнӧй индикатора приборӧн да лакмусӧвӧй бумажка серти.
Ӧні, кор тэрмасьӧмӧн да ӧдйӧ колӧ дорвыв тӧдмавны муяс, кодъясӧс колӧ бурмӧдны известкаӧн, да кор ӧтка овмӧсъясӧн уджалан негырысь муяс пыдди быдмӧны совхознӧй да колхознӧй муяслӧн гырысь площадьяс, — Михаэлис приборлӧн значенньӧ лоӧ улынджык универсальнӧй прибор серти.
Михаэлис приборӧн медся бур уджавны, ӧти-кӧ, прӧстӧй способъяс прӧверитігӧн, мӧд-кӧ, мусин известкаавны колӧм точнӧйджыка тӧдмалігӧн (определитігӧн), торъя нин сэтшӧм мусинъяс тӧдмалігӧн, кодъяс предварительнӧй обследованньӧ вӧчигӧн лоины не ёна шомаӧсь (кодъяс петкӧдлісны этша кислотносьт).
ОБСЛЕДОВАННЬӦ ДЫРСЯ ЛОӦМ РЕЗУЛЬТАТЪЯС ИСПОЛЬЗУЙТӦМ
Кор лоӧ испытанньӧяс вӧчалӧма (кӧть кутшӧм ногӧн), налысь результатъяс петкӧдӧны му план вылӧ, кислотносьтсӧ лыдпасъясӧн либӧ кутшӧмкӧ условнӧй пасӧн пасъялӧмӧн (кыдзи петкӧдлӧма 19-ӧд серпас вылын). Татшӧм план вылысь кокни тӧдны, кытіджык колӧ известкаавны мусӧ Пример вылӧ 19-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма 28 гектар ыджда мулысь план. Ӧти му помсьыс пробаяс босьталӧма тшӧкыдджыка. Сы понда план вылас вӧчалӧма унджык пасъяс (ёнджыка сера помас). Тайӧ план серти позьӧ вӧчны татшӧм заключенньӧ: став участок колӧ известкаавны, сылысь улыс помсӧ кындзи, кӧні мусинмыс абу шома, либӧ сӧмын омӧлика шома (кыдзи петкӧдліс унджык испытанньӧыс).
Шома мусинъяс пӧвстысь негырысь шомтӧминъяс (діяс) тшӧтш лоӧ известкаавны, — известка койигӧн неыджыд местаяс абу удобнӧ кольны известкаавтӧг.
Став обследованньӧ дырся лоӧм результатъяс серти нӧшта бурджык вӧчны карта, уна-ӧ мусинлы колӧ бурмӧдӧм да уна-ӧ колӧ сюйны известка. Татшӧм карта вылӧ колӧ пасъявны, кислотносьт петкӧдлан сведенньӧяс кындзи, сідзжӧ мусин обследуйтан результатъяс (кутшӧм механическӧй состав да ёна-ӧ озыр перегнойӧн) да индыны мый лоӧ кӧдзӧма либӧ пуктӧма обследуйтӧм му вылӧ. Сэсся карта вылын торйӧдлыссьӧны мулӧн участокъяс, кыті колӧ известкаавны да индавсьӧны изӧм известкаалӧм дозаяс (уна-ӧ колӧ сюйны гектар вылӧ). Тайӧс позьӧ артавны 71-ӧд листбокӧ вӧчӧм таблица кузя.
Мукӧд му вылын кислотносьт зэв абу ӧткодь. Сэтшӧмъяс дырйи посни площадьяс вылӧ (2–3 гектаръясаӧ) сьӧкыд сюйны не ӧтмында известка. Сы понда посни участокъяс, кытчӧясӧ требуйтчӧ известка 1–2 тоннаӧн этшаджык либӧ унджык, колӧ ӧтлаавлыны.
КВАЙТӦД ГЛАВА.
ИЗӦМ ИЗВЕСТКА СЮЯН НОРМА
Изӧм известка сюян норма медвойдӧр артавсьӧ мусин шом серти: кымын уна мусинмын кислотносьт, сымын уна колӧ известка. Но практика вылын тыдовтчис, мый оз быд мусинлӧн ӧткодя вежсьы кислотносьт известкаалӧм бӧрын. Эм кӧ, шуам, ӧткодь кислотносьта кык мусин, кодъяслӧн торъялӧ составыс, — ӧтиыс, шуам лыаа, а мӧдыс сьӧкыд сёя, — лыаа мусинмӧ колӧ сюйны известка этшаджык сёйӧд мусинмӧ серти. Сьӧкыд, сёйӧд мусин кыдз бы омӧльджыка сетчӧ кислотносьт бырӧдӧмлы. Мусинлӧн татшӧм сетчытӧмыс овлӧ не сӧмын сёйӧд либӧ лыа понда, но сідз жӧ перегной понда. Кымын уна мусинмын перегной, сымын ёна колӧ сійӧс известкаавны.
Став висьталӧмторъяс кындзи, известка колӧм тӧдмалігӧн колӧ пыдди босьтны, мый лоӧ кӧдзӧма либӧ пуктӧма известкаалӧм му вылас, Кыдзи вӧлі висьталӧма нин, ӧткымын кӧдза-пуктасъяслы бура быдмӧм вылӧ колӧ дзикӧдз бырӧдны кислотносьт, а мукӧдыс бура быдмӧны омӧля шома мусин вылын.
Та ногӧн, известка артмалігӧн, уна-ӧ колӧ сюйны ӧти гектар вылӧ, колӧ водзвыв тӧдны:
1) Ёна-ӧ мусин шома (уна-ӧ кислотносьт).
2) Мусинлӧн механическӧй состав да ёна-ӧ озыр перегнойӧн (сьӧд муӧн).
3) Мый лоӧ кӧдзӧма либӧ пуктӧма известкаалан му вылӧ.
Позьӧ индыны татшӧм примернӧй норма, код серти колӧ сюйны изӧм известка 1 гектар вылӧ:
| І. Ёна шома мусинъяслы (pH 5-ысь этшаджык) | ІІ. Омӧля шома мусинъяслы (pH 5-сянь 6-ӧдз) | |
| лыа да лыа сора мусинлы | 3–4 т. | 2 т |
| сёй сора мусинлы | 5–6 „ | 2–3 „ |
| сёйлы да сьӧд мулы* | 7–10 „ | 4 „ |
*татчӧ жӧ пырӧны трундаа мусинъяс, кодъяс петкӧдлӧны асьнысӧ шомаӧн, — му вылысса нюръяс да кутшӧмкӧ переходнӧйяс. Татшӧм мусинъясӧ 8 тоннаысь уна известка сюйны оз ков, кӧть найӧ овлӧны ёна шомаӧсь.
Таблицаын арталӧма посниа изӧм мича известка. Сы пытшкын кӧ уна бокӧвӧй соръяс либӧ эмӧсь гырысь торъяс (2½ миллиметрысь гырысьджыкъяс), сэтшӧм известка колӧ сюйны индалӧм серти унджык. Эм кӧ, шуам, известкаын 20% мында соръяс, 4 тонна пыдди колӧ сюйны 5-ӧс да сідзи водзӧ. Севооборотын кӧ лоӧны анькытша кӧдзаяс либӧ корнеплодъяс, таблицаын индалӧм нормаяс колӧ содтыны І группа мусинъяслы — 1 тонна вылӧ да ІІ группалы 1–2 тонна вылӧ.
Лыаа мусин вылын, кӧні этша сьӧд му сор да коді кокниа вежӧ ассьыс кислотносьт, колӧ видзчысьны таблицаын индӧм серти ёнджыка известкаалӧмысь. Сэтшӧм мусинъяс вылын уна известка сюйӧмла вермӧ артмыны щелочносьт, коді вредитӧ уна кӧдза-пуктас быдмӧмлы. Сыысь кындзи, уна известка сюйӧмӧн ӧдйӧ вермӧ бырны пӧтӧса торъяс, кодъясӧн тайӧ мусинъясыс сідз нин абу озырӧсь.
Став вылынджык висьталӧмторйыс инмӧ сідзжӧ подзолистӧй мусинъяслы (тайӧ мусин йывсьыс гижӧма 35-ӧд листбокын), кодӧс сідзжӧ оз ков ӧтпырйӧн ёна известкаавны, а бурджык известкаавны тшӧкыдджыка, быд 3–4 во пытшкын, но этшаникӧн да обязательнӧ куйӧдалӧмӧн либӧ мукӧдторйӧн бурмӧдӧмӧн.
Та ногӧн, мусинлысь кислотносьт прӧстӧй ногӧн (кокниа) тӧдмалӧмӧн да сылысь составсӧ водзвыв тӧдӧмӧн (ёна-ӧ сёйӧд да сьӧд муа), позьӧ лӧсьӧдӧм таблица кузя ылӧсас артавны, уна-ӧ колӧ сюйны известка.
Колӧ кӧ тайӧс тӧдмавны ёнджыка точнӧя, позьӧ испытанньӧяс вӧчавны химическӧй способъясӧн. Тшӧкыдджыка та ногӧн тӧдмалӧны гидролитическӧй кислотносьт, коді пӧлучитчӧ стӧканын мусин аслыспӧлӧс сов растворӧн (уксусно-кислӧй натрийӧн либӧ кальцийӧн) болтайтігӧн. Колхозъясса да совхозъясса практическӧй уджалысьяслы шоча ковмывлӧ татшӧм тӧдмалӧмсӧ вӧчавны. Ёнджыка тайӧ уджсӧ нуӧдӧны опытнӧй станцияяс да научнӧй институтъяс, кодъяс вӧчалӧны мусин известкаалан картаяс. А местаяс вылын лоӧ нин пӧльзуйтчыны татшӧм гӧтӧвӧй картаяснас, кӧні индалӧма гидролитическӧй кислотносьт кузя арталӧм нормаяс. Тані колӧ тӧдны, мый сійӧ нормаясыс лоӧны ылӧса нормаясӧн жӧ. Гидролитическӧй кислотносьт кузя арталӧм нормаяс серти унджык известка сюйны оз ков. А этшаджык известка сюйӧны со коръясын:
1) Пӧлучитчӧны кӧ вывті гырысь нормаяс (10–12 тоннаысь унджык); та мында известка сюйӧмыс кӧть и колана, шоч колхоз либӧ совхоз вермас справитчыны сы мында известка кыскалӧмӧн. Бурджык сюйны этшаджык известка да 2–3 во бӧрын нӧшта ӧтчыд известкаавны.
2) Кӧдзсьӧны кӧ известкаалан му вылӧ сэтшӧм кӧдзаяс, кодъяс оз вермыны сетны уна известка, кыдз шабді, картупель.
Сідзсӧ колӧ соблюдайтны лӧсьӧдӧм нормаяс, торъя нин, абу кӧ найӧ ёна гырысьӧсь да овмӧсыс вермӧ справитчыны сы мында известка кыскалӧмӧн.
СИЗИМӦД ГЛАВА.
КЫДЗИ СЮЙНЫ ИЗВЕСТКА
Миян воӧм тӧдмӧдъяс серти, позьӧ веськыда шуны, мый бӧръя кадӧдз практика вылын зэв этша вниманньӧ пуктыссьыліс сэтшӧм коланаторъяс вылӧ, кыдз известка хранитӧм, сійӧс сюян ногъяс, места бӧрйӧм да севооборот лючки лӧсьӧдӧм, известка бура изӧм.
Водзынджык гижалам кымынкӧ практическӧй приёмъяс, кыдзи бурджыка сюйны известка, да индам колхозъясса да совхозъясса практическӧй роботникъяслысь став известкаалан уджын рационализация нуӧдны колӧм вылӧ. Колӧ тӧдны, мый мусин известкаалӧмын уна на лоӧны тӧдтӧмторъяс, ковмас лӧсьӧдчыны местнӧй условйӧяс серти да водзӧ нуӧдны бурмӧдӧмъяс.
Известкаалан места бӧрйӧм. Известкаӧн опытъяс вӧчалан результатъяс гижалігӧн вӧлі висьталӧма нин, мый оз быд кӧдза-пуктаслы ӧткодя ков известка.
Тайӧ тӧдмӧдъяснас пӧльзуйтчӧмӧн да кӧзяйственнӧй условйӧяс пыдди босьтӧмӧн позьӧ бӧрйыны уна пӧлӧс кӧдза-пуктасъяс улӧ известка сюян местаяс. Тані медвойдӧр колӧ соблюдайтны татшӧм условйӧ, медым известкаалан плӧщадь вылӧ медводдза ӧти-кык во пытшкын вӧлі кӧдзӧма сэтшӧм кӧдза-пуктасъяс, кодъяс вылын бура вермӧ тӧдчыны известка сюйӧм (бобӧнянь, корнеплодъяс, ид да мукӧд, торъя нин анькытша кӧдзаяс: вика, анькытш), сідзжӧ медым дырджык эз веськавны тайӧ му вылӧ сэтшӧм кӧдза-пуктасъяс, кодъяслы оз лӧсяв ёна известкаалӧм, торъя нин выльысь известка сюйӧм (шабді, картупель, люпин). 20-ӧд серпас вылын примерӧн петкӧдлӧма известка сюян местаяс нёль пӧлӧс севооборотын.
Уна переменаӧн му уджалӧмын медся бур сюйны изӧм известка няня кӧдзаяс улӧ (ид, сю, зӧр), кодъяс борын кӧдзсьӧ бобӧнянь. Сэк картупель либӧ шабді вермасны веськавны известкаалӧм му вылӧ сӧмын 3–4 во бӧрын.
Бӧръя условйӧсӧ (торъя нин шабді кӧдзӧм кузя) колӧ соблюдайтны и корнеплодъяс улӧ известка сюйигӧн, сідзжӧ бобӧнянь турун сортӧм няня кӧдзаяс улӧ известка сюйигӧн.
Градвыв пуктасъяс вӧдитӧмын пырджык сюйӧны известка капуста улӧ, турнепс улӧ (кодӧс пуктӧма кӧйдыс босьтӧм могысь) да сідзи водзӧ. Тайӧ пуктасъясыс торъя ёна босьтсьӧны известкаалӧм бӧрын.
Кор кыскавны известка. Кыдз коськӧмлы, сідзи и тувсов кӧдзаяслы известка пызь колӧ кыскавны изанінъясысь водзвыв, ёнджыка тӧлын, сэк кокниджык кыскавны додьясӧн, дай прӧстджык овлӧ кӧзяйственнӧй транспорт.
Кыдз петкӧдліс воддза воясся опыт, тӧлын кыскавтӧм известка пызь, ӧти-кӧ, сьӧктӧдӧ изан установкаяслысь удж, а мӧд-кӧ, гожӧмын кыскавны сьӧкыдджык, — сэк кыскасян вын ёнджыка колӧ мукӧд уджъяс вылӧ. Та понда, гожӧмын известка кыскалӧм вылӧ торъя надейтчыны оз ков, а колӧ примитны став мераяс, медым используйтны тӧвся туй.
Известка видзӧм (хранитӧм). Овмӧсӧ вайӧм известка колӧ видзны кӧдзан кадӧдз косӧн. Та могысь сійӧс позьӧ пуктыны усадьба вылын вевтъяс улӧ либӧ сарайясӧ. Сӧмын колӧ тӧдны, мый тулысын бӧр лоӧ сӧвтны сійӧс да кыскавны муяс вылӧ, а сэтчӧ мунӧ лишнӧй уджалан вын. Сідзкӧ тадзи видзны известка позьӧ, сӧмын абу кӧ ылынӧсь усадьбасянь известкаалан муяс.
Ёна бурджык кыскавны известка веськыда му вылӧ, сӧмын сэк обязательнӧ колӧ примитны мераяс известкасӧ кӧтасьӧмысь видзӧм кузя, торъя нин тӧлын кыскалігӧн. Кӧтасьлӧм известка оз кут позьны ӧтсер разӧдны му вылӧ, а сыысь кындзи, эм кӧ известка пызь пытшкын сёй сор (мергелистӧй известка), сэк сійӧ косьмас ӧтчукӧрӧ либӧ век нин лоӧны комокъяс. Сэк сійӧс зэв сьӧкыд лоӧ разӧдны му вылӧ, торъя нин сеялкаӧн разӧдігӧн. Изӧм известка му вылын видзӧм вылӧ позьӧ используйтны, шуам, турун видзан сарайяс, кодъяс тӧлын сулалӧны тыртӧг. Сӧмын, известка пызь мед оз кӧтась, пыдӧсас колӧ кыза вольсавны.
Ленинград обласьтса ӧткымын совхозъясын (например, Плюсскӧй районысь «Гривцево» нима совкоз) видзӧны муяс вылын известка пызь косявлана пу ящикъясын (21-ӧд серпас). Ящиклӧн судта 1 метрӧдз, пасьта — 2 метр да кузьта — 4 метр, либӧ 2 метрӧн быд бок. Нёль бокыс вӧчсьӧны любӧй материалысь (пӧвъяс, гӧрбушъяс, ньӧрйысь кыӧмӧн да сідзи водзӧ). Улысас вольсавсьӧны ньӧръяс, сы вылӧ — идзас. Сэсся, известка пуктӧм бӧрын, вылысас сигӧрӧн пуктӧны пуысь вӧчӧм вевт либӧ ящик да бура тупкӧны идзасӧн.
Татшӧм ларйӧ тӧрӧ известка 16–18 кымын тонна. Лар сувтӧдсьӧ известкаалан му участок шӧрӧ, кодлӧн ыдждаыс, 1 гектар вылӧ известка сюйӧм серти, вермас лоны 3-сянь 6 гектарӧдз.
Мыйлакӧ кӧ оз позь видзны известка пызь индалӧм ногъясӧн, позьӧ сы мында кымын жӧ известка кисьтны чукӧрӧ идзаса ньӧр вольӧс вылӧ да вылыссяньыс вевттьыны шалаш моз лысъясӧн либӧ мукӧдторйӧн.
Мыйкӧ понда кӧ лоӧ видзны му вылын известка пызь тшӧтш гожӧмын, сійӧс сідзжӧ колӧ бура вевттьыны, медым видзны поснисӧ тӧлӧн нуӧмысь да зэра поводдя дырйи кӧтасьӧмысь.
Известка койӧм да муӧ сюйӧм. Известка пызь, ваын омӧля паськалӧм (растворитчӧм) понда, действуйтӧ мусин вылӧ надзӧн. Та понда медым известка сюйӧм бӧрын медводдза вонас жӧ тӧдчымӧн содіс урожай, известкаавны колӧ кӧдзтӧдз кыдз позьӧ водзджык: тувсов кӧдза улӧ — арсяньыс, а арся кӧдза улӧ — коськӧм гӧригӧн.
Сӧмын тувсов кӧдза улӧ арсянь известкаавны му оз овлы пыр вермана (вермасны лоны кӧзяйственнӧй помкаяс). Та понда позьӧ койны му вылӧ известка водз тулысын либӧ весиг тӧлын тулысъявылыс.
Ӧткымын совхозъясын да колхозъясын заводитлісны известка койны лым вылӧ. Тайӧ способсӧ, кӧть и омӧля прӧверитӧма практика вылын, тыдалӧ, оз позь ёна рекомендуйтны (эмӧсь юӧръяс дай вӧліны негырысь наблюденньӧяс). Позьӧ сідзжӧ сюйны известка, кор унджык лымйыс сылас нин либӧ кольӧ сӧмын йиыс. Нӧшта бурджык койны известка веськыда кын му вылӧ.
Тані индалӧм ногъясӧн позьӧ известкаавны сӧмын тшӧтшкӧсджык муяс, а керӧса муяслы тайӧ способъяс оз туйны, — известкаыс эськӧ тшӧтш муніс лымйысь сылан ванас. Тшӧтшкӧс местаясын таысь повны оз ков, дай овмӧс боксянь тайӧ ыджыд уджсӧ кӧдза заводитчытӧдз нуӧдны ёна удобнӧ. Сы понда тшӧтшкӧсінъяслы позьӧ рекомендуйтны тані индалӧм срокъяс.
Уджалан да кыскасян вынысь кӧ абу топыд, дерт, бурджык койны известка сёрӧнджык, кор муыс лоӧ тырмымӧн кос да позьӧ койӧм бӧрын (разӧдӧм бӧрын) пыр жӧ бура сорлавны известка пызьсӧ мусинкӧд.
Медым известка бурджыка действуйтас, колӧ сійӧс ӧтсер разӧдны му вылӧ да бурджыка гудравны мусинкӧд.
Ӧтсер да ӧдйӧджык разӧдны известка медся верман специальнӧй известка разӧдан машинаясӧн — сеялкаясӧн (23-ӧд серпас), кодъясӧс заводитісны вӧчавны миян заводъяс 1931 восянь. Татшӧм сеялкаяс кӧ абу, известка койӧны зыръясӧн. Та могысь известка кисьталӧны му вылӧ негырысь чукӧръясӧн (ӧтгырся чукӧръясӧн, медся бур — клеткаясӧн, кыдзи вӧчсьӧ куйӧд кыскалігӧн), сэсся ставсӧ мичаӧдз койӧны зыръясӧн кыдзи мый позьӧ ӧтсерджык, пасьтала ӧткодя. Позьӧ сідзжӧ койны известка веськыда телегасянь (муӧ ректывтӧг), сӧмын тані сідзжӧ колӧ зільны, медым паськаліс сійӧ быдлаӧ ӧткодя.
Му вылӧ койӧм (разӧдӧм) известка сорлалӧны (гудралӧны) мусинкӧд пиняясӧн либӧ гӧрӧмӧн. Тӧдӧмысь, бурджыка гудрасьны известка вермас сэтшӧм ӧруддьӧясӧн, кыдз пружиннӧй пиня, торъя нин 2–3 пӧв пинёвтӧмӧн, либӧ дискӧвӧй культиватор.
Куйӧдкӧд да минерала мувынсьӧданторкӧд ӧтлаын известка сюйӧм. Коськӧм известкаалігӧн известка пызь веськалӧ куйӧдкӧд ӧтлаын. Известка да куйӧд ӧтпырйӧн сюйны позьӧ, сӧмын пыр жӧ сэки колӧ гӧрны. Дыр кежлӧ кольны сюйтӧг куйӧд да известка оз позь, — дыр видзӧмӧн куйӧдысь кутшӧмсюрӧ пӧтӧса торъяс кайӧны сынӧдӧ. Дерт, нӧшта бурджык водзвыв разӧдны известкасӧ, бура пинёвтны вывтіыс да вӧлисти петкӧдны да сюйны куйӧд.
Минерала мувынсьӧданторъяс пытшкысь оз позь изӧм известкакӧд ӧтлаын сюйны суперфосфат да, торъя нин, сернокислӧй аммоний. Первой колӧ разӧдны да гудравны известка, сэсся вӧлисти сюйны индалӧм мувынсьӧданторъяс.
Му кӧ колӧ бурмӧдны фосфоритнӧй пызьӧн, сэк известка ӧтлаын сюйны некутшӧма оз позь, дай сыысь кындзи, колӧ сюйны сыкӧд не ӧти во вылын, а сӧмын мӧд вонас. Фосфорит сьӧкыда сорласьӧ мусинкӧд (сьӧкыда растворитчӧ), омӧля босьтӧны сійӧс быдтасъяс (кӧдза-пуктасъяс), а известкаавтӧм шома мусин вылын сійӧ ёнджыка растворитчӧ да бурджыка кутасны босьтны сійӧс быдтасъяс. Кор мулӧн татшӧм вежсьӧмыс медводдза воын лоӧ нин, сэк оз ло ӧпаснӧ сюйны тшӧтш известка. Томасшлак сідзжӧ бурджык сюйны не ӧтлаын известкакӧд, а сӧмын известкасӧ мусинкӧд гудралӧм бӧрын. Мукӧд пӧлӧс мувынсьӧданторъяс позьӧ сорлавны да сюйны известкакӧд ӧтлаын.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА.
ПРИРОДНӦЙ ДА ИЗӦМ ИЗВЕСТКАЛӦН КАЧЕСТВО
Кыдзи тӧдны известка вылыссяньыс. Вылысянь видзӧдӧмӧн известка из определитӧм вылӧ кӧть и колӧ специальнӧй тӧдӧм, век жӧ, эмӧсь кӧ кутшӧмсюрӧ практическӧй индалӧмъяс, позьӧ выполнитны тайӧ уджсӧ и не специалистлы. Тайӧ индалӧмъясыс вермасны лоны со кутшӧмӧсь:
Медвойдӧр, известка изъяс ёнджыка куйлӧны пластъясӧн, мукӧддырйи лыакӧд да мукӧд пӧлӧс породаяскӧд сори-кості. Тайӧс кокниа позьӧ аддзыны кушалӧминъясын — ю кыркӧтшъясын либӧ кырӧм гуранъясын.
Известка излӧн рӧмыс унджыкысьсӧ овлӧ югыд (виж, руд, розӧвӧй). Тайӧн сійӧ торъялӧ лыаяс (песчаникыс) да сланеч дінысь. Пемыд рӧма известка изъяс (гӧрдъяс, сьӧдъяс да мук.) овлӧны шоча.
Унаысь известка изъяс пӧвстын, абу на кӧ найӧ вӧрзялӧмаӧсь да вежсьӧмаӧсь, позьӧ аддзыны морскӧй лилиялысь (турун) да мукӧдторлысь кольӧм туйяс. Мукӧддырйи прӧстӧй синмӧн найӧс аддзыны он вермы — да лоӧ видзӧдны ыдждӧдан стеклӧ пыр (лупа пыр). Мукӧддырйи известка изъяс овлӧны дзик раковинаясысь, кодъяс ӧтлаӧ пузьӧмаӧсь кремнистӧй либӧ известкӧвӧй цементӧн. Сэтшӧмъяс дырйи найӧс позьӧ кокниа тӧдны.
Обычнӧя известка изъяс овлӧны топыдӧсь да посни синмаӧсь. Чорыдлуныс налӧн сэтшӧм, мый кокниа позьӧ гижйӧдлыны пуртӧн. Ёна чорыд известка изъяс (кремнистӧй известка) паныдасьлӧны шоча.
Овлӧны синмӧсь известка изъяс — ракушечникъяс да известкӧвӧй туфъяс. Бӧръяыс небыдджык да ёнджыка жугавлысь (рӧшкыд).
Эмӧсь сэсся землистӧй известка изъяс («гажи»). Татшӧм известкаыс ёнджыкасӧ куйлӧ слӧйясӧн топыд известка плитаяс костын. Слӧйяслӧн кызта оз овлы ӧткодь.
Мукӧддырйи известка изйӧ пырӧ рудов тшын рӧма либӧ гӧрдов рӧма биаиз. Сійӧ некутшӧм пӧльза оз вай, а известка жугӧдлан машинаяслы ӧпаснӧ, унаысь жугавлӧны машиналӧн часьтъяс. Ӧткымын известка изъясысь мӧлӧтӧн кучкалігӧн петӧ сероводородлӧн дук, а сёй сора известка позьӧ кокниа тӧдны сёй дук сертиыс (известка изсӧ дукалӧмӧн).
Медбӧрын, позьӧ вӧчавны прӧстӧй химическӧй пробаяс 10%-а солянӧй кислота растворӧн. Раствор кӧ ёна пуӧ — сэні эм известка, а омӧля кӧ пуӧ — известкаыс ёна доломита, сэні эм уна магний. Чистӧй доломитъяс пуӧны кислотаӧн сӧмын пызь кодьӧдз нырӧмӧн, унаысь весиг шонтӧм бӧрын.
Известка куйлан местаяс бурджыка видлалӧм да образечьяс босьталӧм. Вылыссянь видзӧдӧмӧн либӧ видлалӧмӧн позьӧ тӧдны, мый сэні кутшӧмкӧ известка эм. А известка перйӧм да изӧм организуйтӧм йылысь вопрос разрешитӧм вылӧ кӧлӧ бурджыка (подробнӧйджыка) обследуйтны сылысь местасӧ да вӧчны химическӧй анализ.
Известка куйлан местаяс видлалігӧн колӧ выяснитны зэв уна вопросъяс. Тайӧс медся бур вӧчны торъя анкетаӧн, кодлӧн формаыс со кутшӧм:
Известка куйланінъяс учёт вылӧ босьтан анкета.
(Тӧдмӧдъяс гижавсьӧны известкалысь пробаяс да образечьяс босьтігӧн).
1. Обласьт .... .
2. Район .... .
3. Медматыса населённӧй пункт .... .
4. Известка куйлан либӧ петан места подробнӧя индалӧм (шуам, Великая ю берег пӧлӧн, Шабаны сикт дінын да сідзи водзӧ).
5. Известка куйлан месталысь характер дженьыдика гижалӧм (шуам, Белӧй гӧра кокулын, Лужица шор дорын, джуджыд гуранын да сідзи водзӧ).
6. Пыдын-ӧ куйлӧ известка слӧй (слӧйвывса мулӧн кызта).
7. Кутшӧм му тупкӧ известкаӧс (сёй, лыа, сёй сора лыа).
8. Известка пласт гижалӧм (слӧй лыд, налӧн кызта, рӧм чорыдлун, кыдзи пуксьӧма, кутшӧма потласьӧма, кутшӧм слӧйяс пырӧны костъясас да сідзи водзӧ).
9. Паськыда-ӧ куйлӧ известка (плӧщадьлӧн ылӧсыс).
10. Перйыссьыліс-ӧ известка водзынджык да перйӧны-ӧ ӧні, сідзжӧ мый вылӧ мунӧ сійӧ известкаыс (стрӧитчан могъяс вылӧ, сотӧм вылӧ, цемент вылӧ да мукӧдлаӧ).
11. Известка куйланін оз-ӧ тырлы ваӧн тулысын ойдлігӧн, чорыда зэригӧн, сідзжӧ грунтӧвӧй ваясӧн.
12. Кутшӧм слӧйясысь да кутшӧм нумеръясӧн босьтӧма образечьяс (шуам, 5-ӧд №-ра образеч босьтӧма югыдрудов рӧма медвылыс потласьӧм слӧйысь да сідзи водзӧ).
193. .... воӧ .... лун. Кырым.
Содтас. Анкета кырымалӧ обследованньӧ вӧчысь да образечьяс босьтысь морт.
Известкалӧн качество. Мусин известкаалӧм вылӧ туйӧ пӧшти быд пӧлӧс известка, сӧмын бурлуныс абу быд известкалӧн ӧткодь. Практика вылын лоӧ бурджыка лыддьыны мича (чистӧй) известка изъяс, а изігӧн лоӧ лыддьысьны сійӧ чорыдлунӧн.
Известкалӧн мичлун. 39-ӧд лист бокын индалӧм нормаяс арталӧма мича (чистӧй) известка сюйӧм вылӧ. Известка пытшкын кӧ эмӧсь сёй да лыа соръяс, сэк известка колӧ босьтны унджык.
Та понда, известка кӧ лоӧ кыскавны ылысь, колӧ пӧльзуйтчыны мичаджык известкаӧн. А матысь ваялігӧн позьӧ пӧльзуйтчыны и мисьтӧмджык известкаӧн, — мисьтӧм весьтӧ норма содтыны матысь ваялігӧн оз ло сьӧкыд.
Матысь ваялігӧн, торъя нин лыаа мусинъяс, выгӧднӧ известкаавны весиг мергельӧн, сӧмын колӧ сюян нормасӧ ыдждӧдны. Мергель — сэтшӧм жӧ известка, но сы пытшкын эм сёй да лыа сор 40 прӧчентӧдз либӧ унджык на.
Известкалӧн чорыдлун. Известка посньӧдлан мельничаясын известка изігӧн бура ыджыд значенньӧ сетӧ сылӧн (известкалӧн) чорыдлуныс.
Чорыд известкаӧн лыддьыссьӧны ёнджыка доломитъяс да доломита известка изъяс. На пытшкын, кыдз петкӧдлісны вӧчлӧм наблюденньӧяс, этшаджык влага (ва слӧй). Сы понда наысь артмӧ бура посни известка пызь. Но чорыд известка изъяс сьӧкыдджыка жугавлӧны да изсьӧны, дай ёнджыка кисьтӧны жугӧдлан машинаяслысь пытшкӧсса часьтъяссӧ (скӧбаяс да мук.).
Татшӧм известка омӧльджыка паськалӧ (растворитчӧ) ваын, сідзкӧ омӧльджыка да надзӧнджык действуйтӧ мусин вылӧ да кӧдза-пуктасъяс вылӧ, небыд известка серти. Сідз например, ӧтмоз растворитлісны углекислӧй газ сора ва пытшкын гырысь мел (небыд) да мрамор (чорыд). На пытшкысь растворитчисны со мыйта мел да мрамор:
| Пожлӧн № | Мел | Мрамор |
| 8 (медся гырысь) .... | 224 мг | 17 мг |
| 12 .... | 281 „ | 26 „ |
| 25 .... | 319 „ | 29 „ |
| 40 (медся посни) .... | 323 „ | 25 „ |
Сідзкӧ, небыд мел растворитчыліс чорыд мрамор дорысь бурджыка.
Индалӧм качествояс понда колӧ лыддьыны му вынсьӧдӧм вылӧ торъя бурӧн сэтшӧм известка, коді ёнджыка чистӧй да небыд. Татшӧмъясыс овлӧны рӧшкыд известка изъяс (налӧн составыс мукӧддырйи ёна чистӧй да известкӧвӧй туфъяс (нюрвыв либӧ ключӧвӧй известка изъяс). Найӧс позьӧ весиг не изны, а сӧмын пожнавны.
Татшӧм известка изъяс да туфъяс корсьӧм вылӧ колӧ пуктыны торъя вниманньӧ места вылын уджалысьяслы.
Изӧмлӧн гырся. Известка колӧ изны тырмымӧн ёна посниа; сэк сійӧ ёнджыка да ӧдйӧджык кутас действуйтны.
Сідз вӧлі видлалӧма анькытш улӧ сюйӧм известкалысь действуйтӧм. Известка пызьлӧн гырся эз вӧв ӧткодь (вӧлі шыдӧса). Тані петкӧдлӧма сылысь действуйтӧмсӧ:
| Известка пызьлӧн гырся | Действуйтӧм |
| 0,5 мм-ысь посниджык | 100% |
| 0,5 сянь 1,0 мм-ӧдз | 93 „ |
| 1,0 „ 1,5 „ | 80 „ |
| 1,5 „ 2,0 „ | 66 „ |
Изӧм известка пытшкын вермасны лоны гырысь и посни торъяс (частицаяс). Та понда вӧлі вӧчӧма мӧд пӧлӧс испытанньӧ.
| Известка торъяс (частицаяс) | І известкаӧ | ІІ известкаӧ |
| пырӧны | ||
| 3 мм-ӧдз | 3,2 % | — |
| 3-сянь 2 „ | 6,7 „ | — |
| 2 „ 1„ | 13,5 „ | 0,1 % |
| 1 „ 0,5 „ | 15,8 „ | 0,2 „ |
| 0,5-ысь посниджык | 60,8 „ | 99,7 „ |
Тайӧ кыкнан пӧлӧс известкасӧ мусинмӧ сюйӧм бӧрын тыдовтчис, мый посни известкаыс растворитчис гырысь серти кык мында.
Ӧти американскӧй опытнӧй станцияын вӧлі вӧчӧма татшӧм наблюденньӧ: мусинмӧ сюйисны не ӧтгырся изӧм известка да 6 во бӧрын видлісны, уна-ӧ кольӧма растворитчытӧмыс. Аддзысис:
| Известка торъяс (частиц.) | Абу растворитчӧма |
| 3-сянь 8 мм-ӧдз | 62 % |
| 1 „ 3 „ | 24 „ |
| 0,3 „ 1 „ | 17 „ |
| 0,3-ысь посниджык | 5 „ |
Сідзкӧ, 3 миллиметрысь гырысьджык торъяс пытшкысь унджыкыс весиг 6 во чӧжӧн абу вермӧма растворитчыны; муын куйлігӧн найӧ эз сетны некутшӧм пӧльза.
Вайӧдӧм примеръяс серти позьӧ лыддьыны коланаӧн, медым став известка пызь вӧлі лэдзӧма 1,65 мм гырся розьяса пож пыр да 30% известка — 0,15 мм гырся розьяса пож пыр. Сӧмын ӧні миян абу на бура лӧсьӧдӧма известка изан техника да шоча вермылан вӧчны татшӧм пызь. Та понда позьӧ кокниджыка вӧчны татшӧм ногӧн: став известка лэдзны 2,5 мм гырся розьяса пож пыр да 70% известка — 1 мм гырся розьяса пож пыр.
Качество боксянь известка изӧмын овлӧны некытчӧ шогмытӧмторъяс. Известка пызь мукӧддырйи вӧчӧны сэтшӧм гырыся, мый 20–40 прӧчентыс овлӧ 2,5 миллиметрысь гырысьджык, а быдсяма пӧлӧс пунктъясын уджалысьяс, весиг агрономъяс, лыддьӧны татшӧм качествосӧ нормальнӧйӧн. Татшӧм примеръясыс вӧліны 1930 воын важ Боровичскӧй округса Угловка ст. дінын известка изан пунктъясын, дай 1931 воын Боровичи кар дінын.
Изӧмлысь гырся тӧдмалӧм могысь колӧ босьтны проба вылӧ изӧм известкасӧ чукӧрысь унджыклаысь (100 кымын грамм) да лэдзны куим пӧлӧс пож пыр, кодъяслӧн розьясыс 2,5 мм, 1,0 мм да 0,25 мм гыся. Сэсся быд пожйысь кольӧмсӧ колӧ веситны. Сійӧ и кутас петкӧдлыны известка гырсялысь прӧчентсӧ. Татшӧм пӧлӧс пожъяссӧ (набор) обязательнӧ колӧ лӧсьӧдны быд изан пунктын.
Рӧшкыд мергель, известка да туфъяс позьӧ сюйны изтӧг, сӧмын колӧ лэдзны 1–1½ мм гырся розьяса пож пыр.
Мукӧд мергельыс ульвылысь кынтігӧн потласьӧны да жугавлӧны посни торъясӧдз. Найӧс позьӧ не изны, а сӧмын кыскавны арсяньыс му вылӧ, мед сэні кынмалас. Киссьӧм посни известкасӧ тулысын колӧ койны му вылӧ зыръясӧн.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА.
ИЗВЕСТКА ИЗАН ПУНКТ ОРГАНИЗУЙТӦМ, ЛӦСЬӦДӦМ ДА СЫЛӦН УДЖЫС
Изан пунктъяслысь сеть лючки организуйтӧм лоӧ зэв колана условйӧӧн мусин известкаалан удж бура паськӧдӧм вылӧ. Колӧ обеспечитны не сӧмын бур качествоа известка пызь пӧлучитӧм, но сідзжӧ матысьджык да удобнӧйджыка му вылӧ кыскалӧм.
Ӧти изан установкаӧн да тыр нагрузкаӧн, кыдз петкӧдліс опыт, позьӧ обслужитны 12–15 километр пасьта места. Тайӧ уджын колхозлӧн либӧ совхозлӧн роль вермас лоны аслас территория вылын, известка петанінын изан пункт организуйтӧмын. Пыр уджалана изан пунктысь кындзи, лыддьыссьӧ коланаӧн нӧшта временнӧй пунктъяс (сеть) организуйтӧм.
Татшӧм временнӧй пунктъяс лӧсьӧдӧмӧн верман нӧшта на ёнджыка матыстны известка перъянінсӧ муяс дінӧ, кодъясӧс колӧ известкаавны; сідзӧн ёна чинасны кыскалӧм вылӧ мунан рӧскодъяс.
Известка сюйны колӧм серти арталӧны, уна-ӧ колӧ изны сійӧс сезон заводитчигкежлӧ быд пунктын, да на дінӧ прикрепляйтсьӧны пӧльзуйтчӧм вылӧ матігӧгӧрса колхозъяс да совхозъяс.
Известка заптыны колӧ арсянь, кор колхозъясын унджык прӧст уджалан выныс, а изны колӧ тӧлын. Известкалысь мында позьӧ артавны сідзи, мый 1 куб. метр изйысь артмӧ 13–14 центнер известка пызь.
Медым обслужитны изан установкаӧн став пасъялӧм пунктъяс, известка жугӧдлан машина да сылысь двигательсӧ, водзвыв лӧсьӧдӧм план серти, колӧ новлӧдлыны ӧти пунктсянь мӧдлаӧ. Та вылӧ колӧ лӧсьӧдны кӧртӧн дорӧм специальнӧй додьяс, кытчӧ позьӧ доддявны 4 вӧв.
Изан пунктъяс организуйтан ног. Татшӧм пунктъясыс организуйтсьӧны примернӧ татшӧм ногӧн:
1) Известка петанінсянь матігӧгӧрса колхозъясын, поселокъясын да мукӧдлаын колӧ тӧдмавны, нуждайтчӧны оз налӧн муяс известкаалӧмысь (общӧй признакъяс кузя).
2) Обследуйтсьӧны известка запасъяс, пыдын-ӧ куйлӧны да сідзи водзӧ. Босьтсьӧны изъяслӧн образечьяс ёнджыка типичнӧй местаясысь (кыдзи вӧлі висьталӧма вылынджык), нумеруйтсьӧны да ыстысьӧны опытнӧй станцияӧ видлалӧм вылӧ. Сэні лоӧ тӧдмалӧма, кутшӧмджык известкалӧн мувынсьӧдан качествоыс да шогмӧ оз изны. Образечьяс дінӧ пуктыссьӧ анкета (видз. 84-ӧд листбок).
3) Известкалӧн кӧ запасыс тырмӧ да сійӧ качество йылысь воас бур юӧр, позьӧ заводитны организуйтны изан пункт.
Ӧні изан пунктъясӧн ведайтӧ кустпромкооперация. Но колхоз вермас сыкӧд договор вӧчӧмӧн босьтны изан пунктсӧ аслас кипод улӧ.
4) Изан установкаясӧн ведайтысь организация босьтӧ ас вылас кӧсйысьӧм (обязательство) снабжайтны видз-му органъясӧс либӧ кооперацияӧс туян качествоа да тырмымӧн известка пызьӧн. Та понда на костын вӧчсьӧ договор, кӧні индалӧма став условйӧяссӧ.
Типӧвӧй договор:
ДОГОВОР
193.. воӧ .... лун. .... промыслӧвӧй известкӧвӧй товарищество, коді кутас шусьыны дженьыдджыка — «Артель», аслас правленньӧса представитель .... пыр, ӧтарсяньыс, да .... кооперациялӧн .... районувса союз, коді кутас шусьыны дженьыдджыка «Райсоюз», аслас правленньӧса представитель .... пыр, мӧдарсяньыс, вӧчисны тайӧ договорсӧ со мый йылысь:
1. .... Артель кӧсйысьӧ заготовитны Райсоюзлы .... изан пунктын .... — .... гӧран кӧдзан кампанньӧ кежлӧ да сетны 193.. вося .... лунысь не сёрджык известка пызь муяс вынсьӧдӧм вылӧ .... тонна.
2. Известка пызьлӧн качество, кыдзи гырся боксянь, сідзи и ульсалӧм боксянь, колӧ лоны сэтшӧм, кутшӧмӧс индалӧма .... (обласьт, край) .... видз-му управленньӧӧн лӧсьӧдӧм стандартын.
СОДТАС: Временнӧй изан пунктъясын известка пызь позьӧ видзны кушын. Лишнӧй ульсалӧмысь, топалӧмысь да комокӧссьӧмысь кывкутӧм Артель оз ну.
3. Известка пызь сетсьӧ Райсоюзлы либӧ сійӧ индӧм кузя кутшӧмкӧ мӧд организациялы (совхозлы, колхозлы, сиктса тӧвариществолы да мук.) тайӧ договорас 1-й пунктын лӧсьӧдӧм срокын. Райсоюзлы сетсьӧ изан пунктысь известка кыскалӧм вылӧ дас лун.
4. Известка пызь сетӧм оформитсьӧ торъя актӧн, коді кырымавсьӧ Райсоюзӧн да Артельӧн сы вылӧ уполномочитӧм йӧзӧн.
5. Райсоюз кӧ аддзас коланаӧн, примитӧм известка пызь позьӧ кольлыны изан пунктӧ уна вылӧ кык вежӧн кежлӧ. Тайӧ срокыс лыддьыссьӧ 3-ӧд пунктын индӧм дас лунъя срок колян лунсянь. Известка видзӧмысь кывкутӧ Артель.
6. Известка пызь примитӧм вылӧ урчитӧм срокын кӧ Райсоюзлӧн уполномоченнӧй оз лок, Артель вӧчӧ сы йылысь акт местнӧй видз-му органъясса представительяс дырйи да копиясӧ ыстӧ Райсоюзлы; сэки пызь кутас лыддьыссьыны примитӧмӧн.
7. Артель сеталӧ известка пызь Райсоюз ордеръяс кузя, кытчӧясӧ пукталӧма виза районувса кредитнӧй тӧвариществоӧн. Известка пызь сетавсьӧ (лэдзавсьӧ) лӧсьӧдӧм чорыд донӧн .... шайт да .... урӧн тонна (изан пунктысь кыскытӧг).
8. Артельӧн сеталӧм известка пызь (Райсоюз ордеръяс кузя) гижалӧ .... пызьсӧ пӧлучитысь организация вылӧ кыдз уджйӧз, а деньгаыс пуктыссьӧ Артельлы текущӧй тшӧт вылӧ.
9. Договорын индалӧм срокъясын кӧ оз ло выполнитӧма кӧсйысьӧмъяс, сэтысь мыжаыс — Артель либӧ Райсоюз мынтӧ быд просрочитӧм лунысь пеня ⅒% (ӧти прӧчентлысь дасӧд юкӧдсӧ) срок кежлӧ выполниттӧм суммаысь, а кык вежонысь унджык просрочитігӧн либӧ лоӧ кӧ дзугӧма тайӧ договорсӧ мукӧд ногӧн — пеняысь кындзи сійӧ жӧ мынтӧ мӧдыслы (правыслы) неустойка договор суммаысь 10% мында дай вештӧ лоӧм убыткаяссӧ. Татшӧмъяс дырйи Райсоюз либӧ Артель, кодыс лоӧ прав, вермас лыддьыны договор торйӧдӧмӧн.
10. Тайӧ договорыс вӧчсӧ куим экземплярӧн. На пытшкысь ӧти пуктыссяс Артель делӧяс дінӧ, мӧд — кольӧ Райсоюз ордӧ, а коймӧд сетсьӧ .... (кредитуйтысь организациялы).
11. Договор вӧчысьяслӧн юридическӧй адресъяс: ....
Райсоюз Правленньӧса председатель
Артель Правленньӧса председатель
Изан пункт оборудуйтігӧн медся ёна колӧ соблюдайтны со мыйяс:
1. Машинаяслы помещенньӧ сувтӧдсьӧ кыдз позьӧ матӧджык известка перъянінсянь, дай мед вӧліны лӧсьыд туйяс кыдзи машина дінӧ жугӧдлӧм изъяс ваявны, сідзи и изӧм известка кыскавны.
2. Кыдзи жугӧдлӧм излы зэра поводдя кежлӧ, сідзи и торъя нин изӧм известка видзӧм вылӧ колӧ лоны вевта помещенньӧяс: лэбув да сарайяс. Вевттӧг да вольӧстӧг известка пызь видзигӧн сійӧ кӧтасьӧ кыдзи зэрӧн, сідзи и мусянь либӧ сылан лымсянь. Сы понда та вылӧ ми пуктам торъя вниманньӧ.
Мукӧд чайтӧны, мый чукӧръясын да восьсӧн известка пызь видзигӧн ульсалӧ сӧмын вылысыс. Тайӧ унджыкысьсӧ оз овлы вернӧ. Вевттьытӧг да джоджтӧг либӧ вольӧстӧг известка видзигӧн дырӧн сійӧ ульсалӧ бура пыдӧдз.
Татшӧм известка разӧдны зэв сьӧкыд (торъя нин сеялкаӧн сюйигӧн), дай сыысь кындзи тӧлын сійӧ зэв чорыда кынмӧ, весиг взрывчатӧй веществоясӧн лоӧ жугӧдлыны кын чукӧръяссӧ^1930 воын та понда уналаын эз вермы тырны известка кыскалан тӧвся план./^.
Тані висьтавтӧг позьӧ гӧгӧрвоны, мый кынӧн вайӧм известка зэв ёна сьӧктӧдас уджсӧ, дай омӧльджык лоӧ сэтшӧм известка сюйӧмысь результатыс.
24 да 25 серпасъяс вылын петкӧдлӧм стрӧйбаяслысь проект колӧ лыддьыны известка изӧм да хранитӧм вылӧ бурӧн. Сэн ӧти вевт улын эмӧсь двигательлы шоныд помещенньӧ, известка изъяс жугӧдлан машиналы (дробилкалы) помещенньӧ, известка пызьлы склад да заптӧм изъяс видзны лэбув (навес). Сыысь кындзи колӧ вӧчны сотчанторъяс видзӧм вылӧ торъя сарай, мукӧд стрӧйбаяс дінсянь 15 метрысь не матӧджык.
3. Изан установкаын эм двигатель (трактор, электромотор, 12–18 вына нефтянӧй мотор) да жугӧдлан машина (дробилка).
Ӧні миянын уджалӧны кык пӧлӧс дробилкаӧн: американскӧй «Акмерод» системаӧн да миян костромскӧй да белорусскӧй системаӧн. Кыкнаныс мӧлӧтаӧсь.
Эм нӧшта «Струкк» системаа известка изан мельнича, кодӧс колӧ лыддьыны бурӧн жӧ (26 серпас). Тайӧ мельничаыс нянь изан мельнича кодь жӧ, сӧмын изкияссӧ вежӧма пу изкиясӧн (пипуӧн), кытчӧ тувъявлӧма пуыскӧд тшӧтшӧн 1 см кызта, 5–7 см пасьта да 15 кымын см кузьта стальнӧй пластинкаяс. Пластинкаяс костъясысь пуыс регыдджыка киссьӧ. Сы понда изки вылыс век лоӧ ӧткодь гуранӧсь. Вылыс изки оз бергав, а улыссӧ бергӧдлӧ приводнӧй ремень, кодӧс нуӧдӧма изки гӧгӧрыс. Ременьыс бергӧдлыссьӧ ваӧн, двигательӧн либӧ мукӧд ногӧн. Улыс изки позьӧ кыпӧдны винтъясӧн вывлань, — сійӧн лӧсьӧдсьӧ изӧмлӧн гырсяыс.
Тайӧ мельничаыс зэв прӧстӧй дай бура ён; пластинкаяс киссьӧм бӧрын (1–2 во бӧрын) изкияс кокниа позьӧ вежлавны. Выль изкияс вӧчавсьӧны места вылын, местнӧй средствоясӧн.
Татшӧм мельничаясыс лоӧны торъя бурӧсь ваӧн уджалан установкаяс лӧсьӧдӧм вылӧ, кӧнъясын известка сюян планӧвӧй заданньӧясыс абу ыджыдӧсь. Нянь изӧм бӧрын прӧстмӧм мельничаяс (татшӧмъяссӧ) тӧлын позьӧ используйтны известка изӧм вылӧ, сӧмын изкияссӧ колӧ вежлавны пу изкиясӧн. Налӧн производительносьт 10 кымын тонна 1 сменаын. Изӧм известкалӧн качество артмӧ зэв бур.
Металлическӧй дробилкаяс (американскӧйяс, 27 серпас) да унджык двигательсӧ вӧчалӧма кӧлесаяс вылӧ да позьӧ кыскавны грунтӧвӧй туйяс кузя. Тайӧ зэв колантор временнӧй пунктъяс обслуживайтігӧн.
Медым нормальнӧя уджалӧмӧн (1 часӧн 1½–2 тоннаӧдз изӧмӧн) вӧчны мича известка пызь, дробилкаяс уджын зэв тӧдчанаӧн лоӧны со мыйяс:
1. дробилка валлы колӧ сетны минутын 1.000–1.200 гӧгӧрпӧв. Тайӧ вермас лоны сӧмын дробилкалысь да шкивъяслысь диаметръяссӧ лючки лӧсьӧдӧмӧн.
2. дробилкаӧ колӧ тэчны изъяс ӧткодя. Та могысь жугӧдлӧм изъяс (75 миллиметрысь не гырысьджыкӧс) колӧ кисьтны жӧлӧбӧ да лэдзавны киӧн либӧ беддьӧн машинаӧ.
3. Жугӧдлӧм из оз ков лоны ёна уль (торъя нин оз ков лоны лымйӧсь, кыдзи унаысь овлӧ). Татшӧм изйысь уль известка пызь кутас сибдавны да сьӧкыда петны колосник пыр. Та понда жугӧдлӧм известка изъяс колӧ видзны лэбулын кӧтасьӧмысь да лымйӧссьӧмысь.
4. дробилкаысь часьтъяссӧ (колосникъяслысь кулакъяс да пластинкаяс) колӧ лӧсьӧдны машинаын лючки да мед эз вӧвны киссьӧмаӧсь. Та понда колӧ видзны запаснӧй часьтъяс, медым позис вежлавны киссьӧмъяссӧ.
5. Изӧмлысь качество тӧдмалӧм могысь колӧ кадӧн-кадӧн босьтавлыны пробаяс да видлавны 2,5 см, 1,0 см да 0,25 см гырся розьяса пожъясӧн, да изӧмыс кӧ гырысь — посньӧдны. Татшӧм наблюденньӧ колӧ вӧчны агрономлы.
Уджӧн сетан условйӧяс. Миянын му известкаалӧм регыдджыка паськалӧмлы кокньӧдӧм да отсалӧм могысь, правительство паськыда да кокни условйӧясӧн сетӧ уджйӧзӧн сьӧм, кыдзи известка заготовитысь да изысь организацияяслы, сідзи и известка пызьсӧ босьталысьяслы.
Уджӧн сетан условйӧяс лоӧны татшӧмӧсь:
Изан установкаяс лӧсьӧдӧм вылӧ сетсьӧ 8 во кежлӧ, коймӧд восянь быд во ӧтмындаӧн мынтӧмӧн.
Изан пунктъяс стрӧйбаясӧн да ремонтнӧй инвентарӧн оборудуйтӧм вылӧ сетсьӧ уджйӧзӧн 5 во кежлӧ, коймӧд восянь быд во ӧтмындаӧн мынтӧмӧн.
Известка перйӧм да изӧм кузя оборотнӧй средствояс вылӧ сетсьӧ 3 во кежлӧ, быд во ӧтмындаӧн мынтӧмӧн.
Йӧзӧс известкаӧн снабжайтӧм вылӧ сетсьӧ уджйӧзӧн 5 во кежлӧ, коймӧд восянь заводитӧмӧн да куим воӧн мынтӧмӧн: 30, 35 да 35% во.
Йӧзӧс известка изъясӧн снабжайтӧм вылӧ сетсьӧ уджйӧзӧн тыр дон мында.
