Сёйӧм-юӧм

Морт оз вермы овны сёйтӧг-ютӧг. Мортлӧн олігӧн пыр вошӧ вын, киссьӧ туша. Киссьӧм, вошӧм выныс мортлӧн бӧр содӧ сёян-юанысь. Морт ловъя машина. Сійӧ ньӧтчыд оз лӧньлы дзикӧдз, пыр сылы колӧ шонтан тор машиналы моз. Машина ломтытӧг сувтас уджалӧмысь, морт сёян-юантӧг кулӧ. Дзоньвидза морт пытшкын шоныд 37°. Морт пытшкӧсӧ чукӧрмӧ суткиӧн 30,72 литр пузьӧдӧм валӧн мында шоныд. Сійӧ шоныдсӧ ми сэсся разӧдам ас гӧгӧрӧ, воздухӧ лолалӧмӧн, пӧсьӧн, асмогасьӧмӧн. Сёян мортлы буретш сы мында и колӧ, мыйта сійӧ сетӧ разӧдӧ ас пытшсьыс.

Кымын уна морт уджалӧ, сымын уна сёян сылы колӧ. Мед ми тӧдам, кутшӧм сёянӧн морт вермӧ ёнлунсӧ, дзоньвидзалунсӧ видзны, колӧ тӧдны войдӧр, мыйысь артмӧма миян тушаным.

Морт пытшкын мед уна ва. Шуам 65,52 кг кӧ кыскӧ морт, сэтӧн 49,14 кг ва нин. Весиг лыын ваыд эм. Ва кындзи уна эм белок, чипан колькса еджыдыс. Яй, шабді (сухожилие), вем артмӧма сійӧ белокысь. Сы бӧрын сэсся гос эм. Мыйкӧ мында сов. Вот кутшӧмторъяс мортлӧн олігас, уджалігас пыр бырӧ. Сійӧ ставсӧ мортлы бӧр колӧ пытшкас сюйны сёянӧн. Уна пӧлӧс сёян пытшкын эм сійӧ став коланторйыс мортлы: ва, белок, гос, сов, крахмал. Крахмал медуна быдманторъясын — няньын, картупельын, шыдӧсъясын, анькытшын, сійӧ мортлы зэв жӧ колантор, шоныдсӧ шонтыны ӧддзӧдӧ морт пытшкын. Быд сёянын эм быдпӧлӧс пӧтӧсыс мыйкӧ мындаӧн, сӧмын абу ӧтмындаӧн: ӧти сёянын унджык гос, мукӧдтор этша; мӧдын белок уна, мукӧдтор этша. Сы вӧсна ӧти пӧлӧс сёянысь морт умӧ, висьӧмӧ вермӧ усьны.

Яйын вывті уна белок, вель уна гос, крахмал ньӧти абу. Няньын вывті уна крахмал, этша белок и пӧшти ньӧти гос. Сы вӧсна и колӧ миянлы сёянтӧ сорлӧдлыны, вежлӧдлыны уллюнъя, кослунъя сёянӧн. Сідзи кӧ кутам сёйны, сэки миян пытшкӧ пырас став коланторыс. Белок миян пытшкысь быд уджӧн олігӧн бырӧ, гос — сьӧкыд уджъясӧн, висигӧн. Сов пырӧ лыясӧ, вирӧ и мукӧд кизьӧрторъясӧ; петӧ пытшкысь пӧсьӧн, синваӧн, асмогӧн. Вӧлӧмкӧ мортлы колӧ медуна ва, сійӧн медсьӧкыд овлӧ горш косьмигӧн. Морт сёйтӧг куш юӧмӧн вермӧ овны 3–4 вежонӧдз. Ютӧг и сёйтӧг ӧти вежонысь дыр некод оз вермы овны. Унаӧн тӧдӧны, дыр дубӧн сёйӧмысь морт вермӧ висьмыны.

Бара жӧ кӧдзыд, шоныд дыръясӧ абу ӧткодь сёйӧмыд. Тӧлын кӧдзыдінъясын туша мортлӧн ӧдйӧ кӧдзалӧ, сэки колӧ уна гос да крахмал мортлы, сӧмын ӧд найӧ шоныдтӧ сетӧны миянлы. Гожӧмын шоныдінъясын позьӧ овны мортлы гостӧг, крахмалтӧг, куш быдманторъяс вылын, йӧв вылын.

Оз ков сёянтӧ уна лӧсьӧдны, колӧ бурӧс сӧмын. Сёяныд мед зэв бур, этшаджык да бур. Лёк сёянысь — абу кӧ сы пытшкын гос, сов, сакар, — морт вермас висьмыны, омӧльтчыны.

Сэсся вывті уна эм пуӧм-пӧжалӧм сайын. Бура пуӧм-пӧжалӧм сёянысь сӧмын мортлы пӧльза лоӧ. Шуам со белок, гос, сов, крахмал, сакар медколанторъяс эськӧ мортлы да, босьтам кӧ ставсӧ да ӧтилаӧ гудралам, эськӧ некод вомӧ оз босьт сэтшӧмтортӧ. Сійӧ жӧ торъясысь морт кужӧ зэв чӧскыд, пӧтӧс сёян пуны-пӧжавны, шуласны тай — дукнас пӧ ли видзӧдлӧмнас пӧтан. Сэтшӧм сёянысь сӧмын мортлы ыджыд бур лоӧ. Сы вӧсна быд кӧзяйкалы колӧ велӧдчыны чӧскыд, пӧтӧс сёян лӧсьӧдны.