КАЛЕНДАР

(Кад мурталӧм)

Уна сюрс во сайын нин йӧз велӧдчисны да кужны кутісны кад (пӧра) муртавны (мерайтны) шонді серти. Аддзисны шонділысь пыр ӧтмоз кытшлалӧмсӧ асыввывсянь рытыввылӧ. Быд лун мыччысьӧ асыввывсянь, кыптӧ-мунӧ енэжӧд, сэсся бӧр лэччӧ рытыввылӧ — бердӧ-саялӧ мӧд лун асылӧдз. Сійӧ кад костсӧ кутісны шуны лун-войӧн (суткиӧн). Дженьыдджыка шуӧны лунӧн.

Коркӧ сэсся дыр мысти йӧз тӧдӧдісны мулысь ас гӧгӧрыс да шонді гӧгӧр бергалігтыр кытшлалӧм. Казялісны, вӧлӧм муыд ас гӧгӧрыс бергалігад быд бок вочасӧн шонді водзӧ бергӧдлӧ. Ӧтчыд бергӧдчӧмысь вӧлӧм и лоӧ лун-войыд. Ӧтчыд ас гӧгӧр му бергӧдчӧмысь быдлаын ӧтчыд волас: асыв, лун, рыт, вой.

Кузьджык кадъяс кутісны муртавны тӧлысь серти. Казялісны тӧлысьлысь бергалӧм му гӧгӧр, вежласьӧм уна ног: ӧтчыд сійӧ зэв вӧсни чарла кодь, мӧдысь — гӧгыль джын, коймӧдысь — дзик гӧгрӧс. Сэсся дзикӧдз вошлӧ, оз кут тыдавны. Йӧз кутісны нимтыны: выль тӧлысь, важ тӧлысь, тӧлысь пыдӧс, тӧлысь джын, нёльӧд юкӧн. Сэтшӧм вежласьӧмыс тӧлысьлӧн ӧтчыд му гӧгӧр бергӧдчигас шусьӧ тӧлысьӧн.

Медбӧрти кутісны кадъястӧ лыддьыны: гожӧмъясӧн, аръясӧн, тӧвъясӧн, тулысъясӧн. Сэтшӧм кадъясыс лоӧны, вӧлӧм, шонді гӧгӧр му кытшлалӧмысь. (Му чӧрс неуна пӧлыня. Сійӧн ас гӧгӧрыс бергалігас мулӧн ӧтилаті дырджык мукӧдлаті дорысь шонді водзын олӧ (сэні гожӧм), мӧдлаті регыдджык (сэні тӧв). Шонді гӧгӧр бергӧдчигас кодар му чӧрс помыс шонділаньӧ пӧлыня, сэні пыр лун, шондіыс оз бердлы. Сэки мӧдар чӧрс помас шондіыс оз мыччысьлы, пыр вой). Египтяна лыддисны: ӧтчыд пӧ му кытшовтӧ шонді гӧгӧр 365 лун чӧжӧн. Сійӧ кадсӧ сэсся юклісны 12 пельӧ 30 лунӧн, шуисны тӧлысьӧн, нӧшта содтісны вит праздник. Быд тӧлысь вежласьӧм сертиыс юклісны вежонӧ (недельӧ).

Ӧнія миян важногса календартӧ лӧсьӧдлӧмаӧсь римляна Юлиан император дырйи. Сы вӧсна и календарыс шусьӧ Юлианскӧйӧн. Найӧ египтяна моз жӧ вотӧ 365 лун кузяӧн шуӧмаӧсь, сідзи жӧ 12 тӧлысьӧ юклӧмаӧсь, но тӧлысяс лунъяссӧ абу ӧтмындаӧн лӧсьӧдавлӧмаӧсь, а 28, 30, 31.

Быд тӧлысьлы нимъяс пукталӧмаӧсь асланыс енъяслысь да саръяслысь.

Январ — Янус ен нима, Февраль — шонді ен Феб нима, Юль — Юлий Цезар сар нима. Сідз жӧ и миян коми йӧз лӧсьӧдлылӧмаӧсь быд тӧлысьлы аслыспӧлӧс нимъяс поводдя серти да удж мунӧм серти: Тӧвшӧр, Вурсян, Рака тӧлысь, Косму, Ода-кора, Лӧддза-номъя, Сю оран, Моза, Катша, Йирмӧг, Йи кутан, Тӧв-лым.

Мусяр шонді гӧгӧр ӧтчыд кытшовтӧ 365 лунӧн да 6 часӧн (нёль воӧн содӧ дзонь лун). Сійӧн Юлианскӧй календарад и вӧлі содтысьӧ быд нёль во бӧрын ӧти лун. (Февраль тӧлысьын кӧ 29 лун, ми сэки шуам Кассяна во).

Выль воыд вӧлӧм заводитчӧ войдӧр март 1 лунсянь. Сэсся вежӧмаӧсь сентябр 1 лунӧ, а сы бӧрти — январ 1 лунӧ. (Коми йӧзлӧн ӧнӧдз на эмӧсь пуысь вӧчӧм пас-календаръяс, код серти выль воыс март 1 лунсянь вӧлӧм лыддьыссьӧ.

Роч муын январсяньыд выль вотӧ сӧмын кутісны лыддьыны Петыр Великӧйсянь на (1700 восянь).

Юлианскӧй календарад кӧть и содтӧны быд нёль во бӧрын ӧти лунтӧ, сійӧ оз на ло буретш мусярлӧн шонді гӧгӧр кытшовтӧм кадыс. Вӧлӧм мусярыд шонді гӧгӧрыд кытшовтӧ 365 лун, 5 час, 48 минут да 46 секунд. Сы понда быд 128 воӧн юлианскӧй календарыд сёрмӧ дзонь лунӧн. Сідзнад 16 нэмӧдз сійӧ календарыд сёрмӧма 10 лунӧн. Сы вӧсна 1582 воын римскӧй папа Григорий ХІІІ тшӧктіс лӧсьӧдны (справитны) календартӧ 10 лун шыбитӧмӧн во лыдсьыс. Октябр 4-ӧд лун пыдди пуктісны 15 лун. Сэсся мед водзӧ кежӧ сэтшӧм торйыс оз ло, шуисны быд 400 во пытшкын лӧсьӧдны куим кассяна во (100-ӧд, 200-ӧд, 300-ӧд). Со мый вӧсна ӧнӧдз пыр на содіс костыс кык календарлӧн. Ӧні 13 лун нин выля-важа календар костаныс. Папа Григорий лӧсьӧдӧм календартӧ и нимтісны Григорианскӧй календарӧн или выль стильӧн.

1918 воӧ февраль 1 лунсянь РСФСР-ын Народ. Комис. Сӧвет декретӧн важ календар вежис выль Григорианскӧй календар вылӧ. Январ 31 лунсянь веськыда вуджисны февраль 14-ӧд лунӧ. Ӧні быд государствоын нин выль календар серти олӧны, сӧмын Россия Октябрся революцияӧдз кыссис важ серти.

Войдӧр важ йӧз кадтӧ сӧмын вӧлі лыддьӧны лунӧн, рытӧн, войӧн, асылӧн. 3.000–4.000 во гӧгӧръяс сайын сэсся велӧдчӧм йӧз кужӧмаӧсь вӧчны часі. Войдӧр ва часі, сэсся шонді часі да лыа часі. Вель дыр сэтшӧм часіяснад олӧмаӧсь, дерт эськӧ эз зэв бурӧсь вӧвны да.

Кадтӧ бура кутісны тӧдны ӧнія миян часі вӧчӧм бӧрын. Вой шӧрсянь мӧд вой шӧрӧдз лыддьӧны 24 час, быд час юксьӧ 60 минутӧ, быд минут 60 секундӧ. Дерт абу быдлаын мусяр пасьталаыд кадыд (часіыд) ӧткодь. Мусярыд шонді гӧгӧр кытшлалӧ да вочасӧн бокъяссӧ бергӧдлӧ шонділы. Бергалӧ рытывсянь асылӧ. Асыввылын часі водзджык петкӧдлӧ. Шуам, Петроградын кӧ лун шӧр кад, сэки Владивостокын рыт нин, 6 час да 46 минут лун шӧр бӧрын; Иркутскын 4 ч. 56 минут рыт жӧ; Омскын — 2 ч. да 52 мин. лун; Саратовын — 1 ч. 3 мин. лун; Мӧскуаын — 12 ч. да 52 м. лун шӧр бӧрын; Варшаваын — 11 ч. 23 м. вой шӧр бӧрын; Нью-Йоркын — 5 ч. 43 м. вой шӧр бӧрын. Быд карын, быд вӧлӧсьтын аслыс кад (час).