КАЛЕНДАР КАԈЕНԀАР
(Кад мурталӧм) (Каԁ мурталӧм)
Уна сюрс во сайын нин йӧз велӧдчисны да кужны кутісны кад (пӧра) муртавны (мерайтны) шонді серти. Аддзисны шонділысь пыр ӧтмоз кытшлалӧмсӧ асыввывсянь рытыввылӧ. Быд лун мыччысьӧ асыввывсянь, кыптӧ-мунӧ енэжӧд, сэсся бӧр лэччӧ рытыввылӧ — бердӧ-саялӧ мӧд лун асылӧдз. Сійӧ кад костсӧ кутісны шуны лун-войӧн (суткиӧн). Дженьыдджыка шуӧны лунӧн. Уна ԍурс во сајын-ԋін јӧз велӧԁчісны ԁа кужны кутісны каԁ (пӧра) муртавны (мерајтны) шонԁі-ԍерԏі. Аԁԇісны шонԁілыԍ пыр ӧтмоз кыщлалӧмсӧ асыввывԍаԋ рытыввылӧ. Быԁ лун мытчыԍӧ асыввывԍаԋ, кыптӧ-мунӧ јенежӧԁ, сеԍԍа бӧр летчӧ рытыввылӧ — берԁӧ-сајалӧ мӧԁ лун асылӧԇ. Сіјӧ каԁ костсӧ кутісны шуны лун-војӧн (суткіӧн). Җеԋыԁҗыка шуӧны лунӧн.
Коркӧ сэсся дыр мысти йӧз тӧдӧдісны мулысь ас гӧгӧрыс да шонді гӧгӧр бергалігтыр кытшлалӧм. Казялісны, вӧлӧм муыд ас гӧгӧрыс бергалігад быд бок вочасӧн шонді водзӧ бергӧдлӧ. Ӧтчыд бергӧдчӧмысь вӧлӧм и лоӧ лун-войыд. Ӧтчыд ас гӧгӧр му бергӧдчӧмысь быдлаын ӧтчыд волас: асыв, лун, рыт, вой. Коркӧ сеԍԍа ԁыр-мыԍԏі јӧз тӧԁӧԁісны мулыԍ ас гӧгӧрыс ԁа шонԁі гӧгӧр бергаліг-тыр кыщлалӧм. Каԅалісны, вӧлӧм муыԁ ас гӧгӧрыс бергалігаԁ быԁ бок вочасӧн шонԁі воԇӧ бергӧԁлӧ. Ӧтчыԁ бергӧԁчӧмыԍ вӧлӧм і лоӧ лун-војыԁ. Ӧтчыԁ ас гӧгӧр му бергӧԁчӧмыԍ быԁлаын ӧтчыԁ волас: асыв, лун, рыт, вој.
Кузьджык кадъяс кутісны муртавны тӧлысь серти. Казялісны тӧлысьлысь бергалӧм му гӧгӧр, вежласьӧм уна ног: ӧтчыд сійӧ зэв вӧсни чарла кодь, мӧдысь — гӧгыль джын, коймӧдысь — дзик гӧгрӧс. Сэсся дзикӧдз вошлӧ, оз кут тыдавны. Йӧз кутісны нимтыны: выль тӧлысь, важ тӧлысь, тӧлысь пыдӧс, тӧлысь джын, нёльӧд юкӧн. Сэтшӧм вежласьӧмыс тӧлысьлӧн ӧтчыд му гӧгӧр бергӧдчигас шусьӧ тӧлысьӧн. Куԅҗык каԁјас кутісны муртавны тӧлыԍ-ԍерԏі. Каԅалісны тӧлыԍлыԍ бергалӧм му гӧгӧр, вежлаԍӧм уна-ног: ӧтчыԁ сіјӧ зев вӧсԋі чарла-коԃ, мӧԁыԍ — гӧгыԉ җын, којмӧԁыԍ — ԇік гӧгрӧс. Сеԍԍа ԇікӧԇ вошлӧ, оз кут тыԁавны. Јӧз кутісны ԋімтыны: выԉ тӧлыԍ, важ тӧлыԍ, тӧлыԍ пыԁӧс, тӧлыԍ җын, ԋоԉӧԁ јукӧн. Сещӧм вежлаԍӧмыс тӧлыԍлӧн ӧтчыԁ му гӧгӧр бергӧԁчігас шуԍӧ тӧлыԍӧн.
Медбӧрти кутісны кадъястӧ лыддьыны: гожӧмъясӧн, аръясӧн, тӧвъясӧн, тулысъясӧн. Сэтшӧм кадъясыс лоӧны, вӧлӧм, шонді гӧгӧр му кытшлалӧмысь. (Му чӧрс неуна пӧлыня. Сійӧн ас гӧгӧрыс бергалігас мулӧн ӧтилаті дырджык мукӧдлаті дорысь шонді водзын олӧ (сэні гожӧм), мӧдлаті регыдджык (сэні тӧв). Шонді гӧгӧр бергӧдчигас кодар му чӧрс помыс шонділаньӧ пӧлыня, сэні пыр лун, шондіыс оз бердлы. Сэки мӧдар чӧрс помас шондіыс оз мыччысьлы, пыр вой). Египтяна лыддисны: ӧтчыд пӧ му кытшовтӧ шонді гӧгӧр 365 лун чӧжӧн. Сійӧ кадсӧ сэсся юклісны 12 пельӧ 30 лунӧн, шуисны тӧлысьӧн, нӧшта содтісны вит праздник. Быд тӧлысь вежласьӧм сертиыс юклісны вежонӧ (недельӧ). Меԁбӧрԏі кутісны каԁјастӧ лыԁјыны: гожӧмјасӧн, арјасӧн, тӧвјасӧн, тулысјасӧн. Сещӧм каԁјасыс лоӧны вӧлӧм шонԁі гӧгӧр му кыщлалӧмыԍ. (Му чӧрс ԋеуна пӧлыԋа. Сіјӧн ас гӧгӧрыс бергалігас мулӧн ӧԏілаті ԁырҗык мукӧԁлаті ԁорыԍ шонԁі воԇын олӧ (сені гожӧм), мӧԁлаті регыԁҗык (сені тӧв). Шонԁі гӧгӧр бергӧԁчігас коԁар му чӧрс помыс шонԁілаԋӧ пӧліԋа, сені пыр лун, шонԁіыс оз берԁлы. Секі мӧԁар чӧрс помас шонԁіыс оз мытчыԍлы, пыр вој). Јегіпԏана лыԁјісны: ӧтчыԁ-пӧ му кыщовтӧ шонԁі гӧгӧр 365 лун-чӧжӧн. Сіјӧ каԁсӧ сеԍԍа јуклісны 12 пеԉӧ 30 лунӧн, шуісны тӧлыԍӧн, нӧшта соԁтісны віт праԅԋік. Быԁ тӧлыԍ вежлаԍӧм-ԍерԏіыс јуклісны вежонӧ (ԋеԃеԉӧ).
Ӧнія миян важногса календартӧ лӧсьӧдлӧмаӧсь римляна Юлиан император дырйи. Сы вӧсна и календарыс шусьӧ Юлианскӧйӧн. Найӧ египтяна моз жӧ вотӧ 365 лун кузяӧн шуӧмаӧсь, сідзи жӧ 12 тӧлысьӧ юклӧмаӧсь, но тӧлысяс лунъяссӧ абу ӧтмындаӧн лӧсьӧдавлӧмаӧсь, а 28, 30, 31. Ӧніја міјан важ-ногса каԉенԁартӧ лӧԍӧԁлӧмаӧԍ рімԉана Јуԉіјан імператор-ԁырјі. Сы-вӧсна і каԉенԁарыс шуԍӧ Јуԉіанскӧјӧн. Најӧ јегіпԏана-моз-жӧ вотӧ 365 лун куԅаӧн шуӧмаӧԍ, сіԇі-жӧ 12 тӧлыԍӧ јуклӧмаӧԍ, но тӧлыԍас лунјассӧ абу ӧтмынԁаӧн лӧԍӧԁавлӧмаӧԍ, а 28, 30, 31.
Быд тӧлысьлы нимъяс пукталӧмаӧсь асланыс енъяслысь да саръяслысь. Быԁ тӧлыԍлы ԋімјас пукталӧмаӧԍ асланыс јенјаслыԍ ԁа сарјаслыԍ.
Январ — Янус ен нима, Февраль — шонді ен Феб нима, Юль — Юлий Цезар сар нима. Сідз жӧ и миян коми йӧз лӧсьӧдлылӧмаӧсь быд тӧлысьлы аслыспӧлӧс нимъяс поводдя серти да удж мунӧм серти: Тӧвшӧр, Вурсян, Рака тӧлысь, Косму, Ода-кора, Лӧддза-номъя, Сю оран, Моза, Катша, Йирмӧг, Йи кутан, Тӧв-лым. Јанвар — Јанус јен ԋіма, Февраԉ — шонԁі јен Феб ԋіма, Јуԉ — Јуԉіј тсезар сар ԋіма. Сіԇ-жӧ і міјан комі јӧз лӧԍӧԁлылӧмаӧԍ быԁ тӧлыԍлы аслыс пӧлӧс ԋімјас повоԃԃа-ԍерԏі ԁа уҗ мунӧм-ԍерԏі: Тӧвшӧр, Вурԍан, Рака-тӧлыԍ, Косму, Ӧԁакора, Лӧԇԇа-номја, Ԍуоран, Моза, Каща, Јірмӧг, Јі-кутан, Тӧвлым.
Мусяр шонді гӧгӧр ӧтчыд кытшовтӧ 365 лунӧн да 6 часӧн (нёль воӧн содӧ дзонь лун). Сійӧн Юлианскӧй календарад и вӧлі содтысьӧ быд нёль во бӧрын ӧти лун. (Февраль тӧлысьын кӧ 29 лун, ми сэки шуам Кассяна во). Муԍар шонԁі гӧгӧр ӧтчыԁ кыщовтӧ 365 лунӧн ԁа 6 часӧн (ԋоԉ воӧн соԁӧ ԇоԋ лун). Сіјӧн Јуԉіанскӧј каԉенԁараԁ і вӧлі соԁтыԍӧ быԁ ԋоԉ во бӧрын ӧԏі лун. (Певраԉ тӧлыԍын кӧ 29 лун мі секі шуам Каԍԍана во).
Выль воыд вӧлӧм заводитчӧ войдӧр март 1 лунсянь. Сэсся вежӧмаӧсь сентябр 1 лунӧ, а сы бӧрти — январ 1 лунӧ. (Коми йӧзлӧн ӧнӧдз на эмӧсь пуысь вӧчӧм пас-календаръяс, код серти выль воыс март 1 лунсянь вӧлӧм лыддьыссьӧ. Выԉ воыԁ вӧлӧм завоԃітчӧ војԁӧр март 1 лунԍаԋ. Сеԍԍа вежӧмаӧԍ ԍенԏабр 1 лунӧ, а сы-бӧрԏі — јанвар 1 лунӧ. (Комі јӧзлӧн ӧнӧԇ-на емӧԍ пуыԍ вӧчӧм пас-каԉенԁарјас, коԁ-ԍерԏі выԉ воыс Март 1 лунԍаԋ вӧлӧм лыԃԃыԍԍӧ.
Роч муын январсяньыд выль вотӧ сӧмын кутісны лыддьыны Петыр Великӧйсянь на (1700 восянь). Роч муын јанварԍаԋыԁ выԉ вотӧ сӧмын кутісны лыԃԃыны Петыр Веԉікӧјԍаԋ-на (1700 воԍаԋ).
Юлианскӧй календарад кӧть и содтӧны быд нёль во бӧрын ӧти лунтӧ, сійӧ оз на ло буретш мусярлӧн шонді гӧгӧр кытшовтӧм кадыс. Вӧлӧм мусярыд шонді гӧгӧрыд кытшовтӧ 365 лун, 5 час, 48 минут да 46 секунд. Сы понда быд 128 воӧн юлианскӧй календарыд сёрмӧ дзонь лунӧн. Сідзнад 16 нэмӧдз сійӧ календарыд сёрмӧма 10 лунӧн. Сы вӧсна 1582 воын римскӧй папа Григорий ХІІІ тшӧктіс лӧсьӧдны (справитны) календартӧ 10 лун шыбитӧмӧн во лыдсьыс. Октябр 4-ӧд лун пыдди пуктісны 15 лун. Сэсся мед водзӧ кежӧ сэтшӧм торйыс оз ло, шуисны быд 400 во пытшкын лӧсьӧдны куим кассяна во (100-ӧд, 200-ӧд, 300-ӧд). Со мый вӧсна ӧнӧдз пыр на содіс костыс кык календарлӧн. Ӧні 13 лун нин выля-важа календар костаныс. Папа Григорий лӧсьӧдӧм календартӧ и нимтісны Григорианскӧй календарӧн или выль стильӧн. Јуԉіанскӧј каԉенԁараԁ кӧԏ і соԁтӧны быԁ ԋоԉ во бӧрын ӧԏі лунтӧ, сіјӧ оз-на ло бурӧщ муԍарлӧн шонԁі гӧгӧр кыщовтӧм каԁыс. Вӧлӧм муԍарыԁ шонԁі гӧгӧрыԁ кыщовтӧ 365 лун, 5 час, 48 мінут ԁа 46 ԍекунԁ. Сы понԁа быԁ 128 воӧн јуԉіанскӧј каԉенԁарыԁ ԍормӧ ԇоԋ лунӧн. Сіԇнаԁ 16 немӧԇ сіјӧ каԉенԁарыԁ ԍормӧма 10 лунӧн. Сы-вӧсна 1582 воын рімскӧј папа Грігоріј ХІІІ щӧктіс лӧԍӧԁны (справітны) каԉенԁартӧ 10 лун шыбытӧмӧн во лыԁԍыс. Окԏабр 4-ӧԁ лун-пыԃԃі пуктісны 15 лун. Сеԍԍа меԁ воԇӧ кежӧ сещӧм торјыс оз ло, шуісны быԁ 400 во пыщкын лӧԍӧԁны кујім каԍԍана во (100-ӧԁ, 200-ӧԁ, 300-ӧԁ). Со мыј вӧсна ӧнӧԇ пыр-на соԁіс костыс кык каԉенԁарлӧн. Ӧні 13 лун-ԋін выԉа-важа каԉенԁар костаныс. Папа Грігоріј лӧԍӧԁӧм каԉенԁартӧ і ԋімтісны Грігоріанскӧј каԉенԁарӧн іԉі выԉ ԍԏіԉӧн.
1918 воӧ февраль 1 лунсянь РСФСР-ын Народ. Комис. Сӧвет декретӧн важ календар вежис выль Григорианскӧй календар вылӧ. Январ 31 лунсянь веськыда вуджисны февраль 14-ӧд лунӧ. Ӧні быд государствоын нин выль календар серти олӧны, сӧмын Россия Октябрся революцияӧдз кыссис важ серти. 1918 воӧ Певраԉ 1 лунԍаԋ Р. С. Ф. С. Р.-ын Нароԁ. Коміс. Сӧвет ԃекретӧн важ каԉенԁар вежіс выԉ Грігоріанскӧј каԉенԁар вылӧ. Јанвар 31 лунԍаԋ веԍкыԁа вуҗісны Певраԉ 14-ӧԁ лунӧ. Ӧні быԁ госуԁарствоын-ԋін выԉ каԉенԁар-ԍерԏі олӧны, сӧмын Роԍԍіја Окԏабрса ревоԉутсіјаӧԇ кысԍіс важ-ԍерԏі.
Войдӧр важ йӧз кадтӧ сӧмын вӧлі лыддьӧны лунӧн, рытӧн, войӧн, асылӧн. 3.000–4.000 во гӧгӧръяс сайын сэсся велӧдчӧм йӧз кужӧмаӧсь вӧчны часі. Войдӧр ва часі, сэсся шонді часі да лыа часі. Вель дыр сэтшӧм часіяснад олӧмаӧсь, дерт эськӧ эз зэв бурӧсь вӧвны да. Војԁӧр важ јӧз каԁтӧ сӧмын вӧлі лыԁјӧны лунӧн, рытӧн, војӧн, асылӧн. 3.000–4.000 во гӧгӧрјас сајын сеԍԍа велӧԁчӧм јӧз кужӧмаӧԍ вӧчны часі. Војԁӧр ва часі, сеԍԍа шонԁі часі ԁа лыа часі. Веԉ ԁыр сещӧм часіјаснаԁ олӧмаӧԍ, ԃерт еԍкӧ ез зев бурӧԍ вӧвны-ԁа.
Кадтӧ бура кутісны тӧдны ӧнія миян часі вӧчӧм бӧрын. Вой шӧрсянь мӧд вой шӧрӧдз лыддьӧны 24 час, быд час юксьӧ 60 минутӧ, быд минут 60 секундӧ. Дерт абу быдлаын мусяр пасьталаыд кадыд (часіыд) ӧткодь. Мусярыд шонді гӧгӧр кытшлалӧ да вочасӧн бокъяссӧ бергӧдлӧ шонділы. Бергалӧ рытывсянь асылӧ. Асыввылын часі водзджык петкӧдлӧ. Шуам, Петроградын кӧ лун шӧр кад, сэки Владивостокын рыт нин, 6 час да 46 минут лун шӧр бӧрын; Иркутскын 4 ч. 56 минут рыт жӧ; Омскын — 2 ч. да 52 мин. лун; Саратовын — 1 ч. 3 мин. лун; Мӧскуаын — 12 ч. да 52 м. лун шӧр бӧрын; Варшаваын — 11 ч. 23 м. вой шӧр бӧрын; Нью-Йоркын — 5 ч. 43 м. вой шӧр бӧрын. Быд карын, быд вӧлӧсьтын аслыс кад (час). Каԁтӧ бура кутісны тӧԁны ӧніја міјан часі вӧчӧм бӧрын. Војшӧрԍаԋ мӧԁ војшӧрӧԇ лыԁјӧны 24 час, быԁ час јукԍӧ 60 мінутӧ, быԁ мінут 60 ԍекунԁӧ. Ԃерт абу быԁлаын муԍар паԍталаыԁ каԁыԁ (часіыԁ) ӧткоԃ. Муԍарыԁ шонԁі гӧгӧр кыщлалӧ ԁа вочасӧн бокјассӧ бергӧԁлӧ шонԁілы. Бергалӧ рытывԍаԋ асылӧ. Асыввылын часі воԇҗык петкӧԁлӧ. Шуам, Петрограԁын-кӧ луншӧр каԁ, секі Влаԃівостокын рыт-ԋін, 6 час ԁа 46 мінут луншӧр бӧрын; Іркутскын 4 ч. 56 мінут рыт-жӧ; Омскын — 2 ч. ԁа 52 мін. лун; Саратовын — 1 ч. 3 мін. лун; Мӧскуаын — 12 ч. ԁа 52 м. луншӧр бӧрын; Варшаваын — 11 ч. 23 м. војшӧр бӧрын; Ԋју-Јоркын — 5 ч. 43 м. војшӧр бӧрын. Быԁ карын, быԁ вӧлӧԍтын аслыс каԁ (час).
Комиӧн
Важ коми гижӧд