КӦРЪЯС ЙЫЛЫСЬ ГАЖТӦМ СЬЫЛАН

Тӧдӧмысь, этшаӧн колисны веськодьӧн Агния Игнатовалӧн кӧръяс йылысь гижӧд дорӧ («Парма горын» 2018-ӧд вося 5 номер). Тайӧ казьтылӧмъясыс вӧрзьӧдісны и менӧ. Эз сӧмын сы вӧсна, мый вӧвлӧм «Помӧсдін» совхозса зоотехник-селекционер ыджыд сьӧлӧм дойӧн выль пӧв восьтіс районлӧн олӧмысь тӧдчана лист бок. Гижысьлӧн майшасьӧмыс вӧрзьӧдіс сійӧн, мый районса газет редакцияын уджалігӧн ме тшӧтш йитчылі вӧрса кӧръясыскӧд, найӧс видзысьяслӧн оласногкӧд. И тайӧ аддзысьлӧмъяслӧн подув вылын кад кольӧм мысти артмисны очеркъяс да весиг кывбуръяс, кодъясӧс йӧзӧдлісны сэкся «Ленин туйӧд» да «Югыд туй» газетъяс, «Войвыв кодзув» журнал. На пиысь ӧти сідзи и шусис: «Кӧръяс йылысь сьыланкыв». Фёдор Хозяиновлы сиӧм кывбурыс петаліс весиг «Парма гор» нима ӧтувъя небӧгын (Сыктывкар, Коми книга лэдзанін, 1984 во).

Ёрт

Кӧр видзысь Ф. Хозяиновлы.

Тэ гӧсьтӧс он на удзӧд тшайӧн,

Пыр пӧттӧдз номсӧдлан кӧр яйӧн,

И сёрни-басни панны кужан,

Ӧд мойд кодь муын ачыд чужин.

Мӧд чужанін тэн Эжва катыд,

Бур шуд да олӧм аддзин татӧн.

Тэн гортыд — чум да гулыд вӧръяс,

Тэн медбур ёртъяс — парма кӧръяс.

Скӧр кӧин полӧ вына ловсьыд,

Ни зэр, ни кӧдзыд оз жӧ повзьӧд.

Мед вӧлі ӧтчыд ме тэ ордын,

Но лоин матыс да бур ёртӧн.

Кодкӧ вермас шуны, мый тайӧ ставыс лолӧн кыпалӧм, гижысьлӧн пырмунігмоз нимкодясьӧм. Збыльысь, гижысьясӧс ёна кыскис аслыспӧлӧс гижанторйыс. Ӧд Европаса Рытыв-Войвылын босьтчисны пӧртны олӧмӧ вӧвлытӧмтор: овмӧдісны джуджыд вӧръяса парма шӧрӧ тундраын олысь зэв писка да корсюрӧ и кывзысьтӧм на пемӧсъясӧс. Паськыд тундраын найӧ олісны вӧля вылын моз, кӧрымыс — яла, ляк бадь, ляпкыдик кыдз пу, быдсяма турун — вӧлі пӧттӧдз. И, позьӧ шуны, кок улын. А миянын, Эжва йылын, нуръясисны гежӧдмӧм ягъясын еджыд нитшкӧн, пу йывъясӧн, да, дерт жӧ, тшакасисны. Тшаксӧ корсигӧн, джуджыд лым улысь яла лукйигӧн кӧръяс разавлісны, видзысьяс вӧтлысисны торъялӧм авкояс да менурейяс бӧрся, видзисны найӧс кӧин-ошъясысь, санъясысь. Тундраад ӧвадсьыд пышйыны кокниджык — гӧгӧр паськыд ота, тӧвъяса эрд, лыдтӧм-тшӧттӧм ты да ю. А миянын вӧр-пу костад геб-лӧдзсьыд сайӧдчыны сьӧкыд. Тӧвнас чарӧм жуглӧмысь кӧръяслӧн доймалісны гыжъясныс, гожӧмнас ку пиӧ да торйӧн нин ныраныс поздысьліс быдсяма пеж гагйыс. Таысь паськавлісны висьӧмъяс.

Кыдзи висьталӧ Агния Игнатова, ылі 1943 воын, сьӧкыд война кадӧ вайӧм кӧръясӧс юклісны Помӧсдін гӧгӧрса ӧтпырйӧ куим колхозӧ — Выльгортӧ, Скӧрӧдумӧ да Великопольеӧ. А вайлісны найӧс Изьва районса Кипиёва да Діюр грездъясысь, 430 гӧгӧр юр. Эжвайывсалы тӧдтӧм на вӧлі выль уджыс, эз на кужны лӧсьӧдчыны аслыспӧлӧс пемӧсъясыскӧд. Налы отсӧг вылӧ семьянас тшӧтш локтіс нэмӧвӧйся кӧр видзысь Василий Ефимович Хозяинов. Татчӧ колӧ содтыны, мый Діюрас ӧніӧдз эз лэдзчысьны пӧльяслӧн кутчысьӧмысь, кӧр видзан сям тані, кыдзи и Изьваса мукӧд сиктын, вуджӧдӧны вужйысь вужйӧ. Быд тӧв, юяс кутӧм бӧрын, Печора кузя начкысянінӧ вайӧны ыджыдсьыс-ыджыд кӧр чукӧр. Діюрса ичӧтик завод мукӧд вӧлӧгакӧд тшӧтш вӧчӧ чӧскыд сёянтор — кӧр яйысь калбас, тшынӧдӧмтор. Вермас лоны, мый Воркутаын моз тані коркӧ кутасны лэдзны и кӧр яйысь кансер. «Діюр» котырын уджалӧ и пиӧй, да тӧда, кыдзи нималӧ вӧчӧмторйыс Изьва вожын, Ухтаын, Сыктывкарын да весиг Россияын и суйӧр сайын.

Но тундраыд абу жӧ помтӧм. Комиысь кӧръяс вочасӧн йирӧдчанінъяснас вуджӧны йӧгра му вылӧ. Ямал-Ненеч кытшын йирсянінъясӧн вӧдитчӧмысь Комиысь кӧр видзысьяслысь босьтӧны вот. Кӧр видзӧм помысь шедӧмторъяслӧн юкӧн кольӧ уралсайсалы.

А миянын, Эжва йылын, вӧрса пемӧсъясӧс аръявыв чукӧртлісны Ягкӧдж сайса вӧръясӧ. Тані вӧлі начкысянін. Яй вылӧ торйӧдлісны сё гӧгӧр юрӧдз. Ӧтчыд тӧвнас веськавлі Скӧрӧдумса вузасянінӧ да шензи: ньӧбасьысьяслы бӧрйӧм вылӧ ӧшалісны быдса тушаяс и вӧляысь куйліс джадж вылын кералӧм яй. Эз шыбитсьыны пытшкӧс, сюр, куяс. Кӧр кысысь киподтуя йӧз вурисны шоныд паськӧм, пими, тяпи. Кысыс зэв бура муніс и вӧралысьяслӧн лызь вылӧ. Ӧти кывйӧн кӧ, вӧрса пемӧсъясӧс видзӧмысь воштӧмъяс серти бурыс вӧлі унджык. Гортса скӧтлы моз эз ков заптыны кӧрым, кыпӧдны йӧртӧд-картаяс.

Медводдзаысь Ягкӧджысь ылынджык сулалысь кӧръяс дорӧ ме веськавлі кольӧм нэмса 80-ӧд воясын. Вӧлі тулыс нин, туйяс бонзьӧм вӧсна машинаяс ветлісны гежӧда. «Помӧсдін» совхозса директор Владимир Рогожников да медшӧр зоотехник Иван Попов водзвыв ӧлӧдісны: чум дорӧ пӧ ӧні веськавны некыдзи, да и тӧдтӧм, медсправкатӧм морттӧ некод оз сибӧд. Кӧр чукӧрӧ ветлӧм да гижӧдӧс дасьтӧм бӧрын нин Иван Геннадьевичӧс тӧдмӧді сыӧн, да сійӧ эз ло йӧзӧдӧмлы паныд, нӧшта гусьӧнмоз содтіс: ме пӧ кывбуръястӧ гижа жӧ. И петкӧдліс да вӧзйис газетӧ сетӧм могысь дадюлӧн тӧвзьысь том кӧр видзысь йылысь кузьсьыс-кузь сьыланкыв.

А сэки, газетын уджалігӧн, ыръянитысь лов босьтіс ассьыс: сикт-посёлокса олысьяслысь, вӧрпунктса «мазистъяслысь» юасьӧмӧн ылӧсас петі туйӧ. Джуджыд подула ботинкиа, гладитӧм гача (кыдзи нӧ, юрсиктысь ӧд!) болски-муні Ухталань нюжӧдчысь туй вывті. Дзӧръялі ӧтарӧ-мӧдарӧ: ог-ӧ казяв некор на аддзывлытӧм пемӧсъяслысь кок туйяссӧ.

Кор асъя чарӧмыс дзикӧдз рокмуніс да шонді кутіс нёровтчыны рытыввывса вӧр-пу сайӧ, шуи кытчӧкӧ ӧзтывны бипур, косьтысьны, шойччыны. Туй бердӧ муртса пуксьыштлӧмнад, кос нуртор ньылыштӧмнад мудзӧй эз веськав. И сэки кылі бӧрвывсянь локтысь машиналысь шы. Рульсайса том морт висьталіс, мый кӧр чукӧрӧдз абу нин ылын, а сэсянь вӧрас колӧ пырны шуйгавывса ордымті, верст кык-куим. Водитель ышӧдіс: эн пӧ майшась, аддзан ассьыд корсянторъястӧ. Найӧ мукӧддырйиыс петавлӧны дзик паськыд туй вылӧдз. Нинӧм дзебны, мый горш йӧз корсюрӧ воштылӧны этшсӧ, нем жалиттӧг зуравлӧны пемӧсъяссӧ. Шыбитасны ичӧтик тушатӧ кузолӧ — и корсь пӧ туйпомсӧ. Уна кӧрӧс воштіс тадзи кык кока кӧинъяс помысь совхоз.

Ва гуранъяс ордйӧдігмоз, кок шегйысь джуджыдджык уль лымйӧд собӧмӧн, писькӧдчи том пожӧма ягӧд код тӧдас кытчӧ. И век эскӧді ачымӧс: важ машина туйыс быть кодарӧкӧ вайӧдас. Та ылнаӧ локті да кушӧн ог жӧ бергӧдчы. Газет ӧд месянь виччысьӧ вӧрзьӧдан, шензьӧдан гижӧд!

И со ӧти вӧр діын ордымӧс вожмалісны тӧдтӧм кок туйяс. Сідзсӧ йӧра кок туйястӧ Нем ю йывланьысь аддзылі нин, а тані найӧ вӧліны ичӧтджыкӧсь, гыжъясыс мӧслӧн моз эз чашкавны, а йывланьыс ёсьмисны. И гежӧдика колялӧм кӧкыль чукӧръясыс йӧралӧн серти торъялісны.

Виччысьтӧг том козъяинысь кылі корснитӧм-чушнитӧм. А сэсся и казялі асьнысӧ вӧрсаяссӧ. Кыкӧн-куимӧн ветлӧны пуяс костӧд, ӧтка мортысь оз и повны. Сідзкӧ, чумйӧдз абу нин ылын, нӧшта кылі и понлысь увтчӧм.

Брезентӧн да кутшӧмкӧ топыд лӧз кышӧдӧн зэвтӧм оланін дорын сулаліс будкатор, орччӧн куйлісны кымыньтӧм пелькиник додьяс. Яра камгысь лайкаяслӧн шы улӧ чумысь петіс латшкӧсіник тушаа, бритчытӧм айлов. Тӧдчис: эз ёна нимкодясь тӧдтӧм мортлы. Кысь нӧ пӧ сьӧд вӧр шӧрас тшапитчӧм да ӧчкиа латшкӧс мортыс? Абу-ӧ шпана, да оз-ӧ кодӧскӧ вайӧд бӧрсяньыс?

Век жӧ чолӧмасис, ӧтитор-мӧдтор юалӧм бӧрын корис шоныдінӧ, ӧдӧн ломтысьысь пача лэбулӧ. Сэні ичӧтик пызан сайын пукаліс мӧд айлов, косньӧд да винёв мыгӧра, муртса олӧмаджык. Тайӧ вӧлӧма юралысь кӧр видзысь — Фёдор Васильевич Хозяинов. А этша сёрниа вочаалысьыс — Егор Григорьевич Жангуров. Фёдор Васильевич, позьӧ кӧ тадзи шуны, лоис кӧрдорса быдса котырлӧн юралысьӧн. Вӧрӧ ветліс весиг гӧтырыс, нинӧм нин шуны Николай пи йывсьыс.

Туй мортӧс чайӧн юкталӧм да вердыштӧм бӧрын айловъяс варовитыштісны, ӧд быдторлы шензьысь морт юасис: тайӧ мыйла, а эсійӧ кыдзи? Но медбура кывворным разьсис рытнас курыдторъя доз дорын, кодӧс вайи ме. Кӧр видзысьяс таӧдз тӧдмӧдісны став овмӧснас, петкӧдлісны, кыдзи кутны асьтӧ кӧръяс дінын. Видзӧді доддясьӧм да весиг начкысьӧм. Ыджыд пӧртйын пуӧм кӧр яй да сук чай сайын сёрни кыссис вой шӧрӧдз. А водз асывнас айловъяс петісны быдлунъя сьӧкыд удж вылӧ: гӧгӧртны видзанінъяс, ӧтлаӧджык чукӧртны разі-пели юксьӧм кӧръясӧс, видзӧдлыны, эз-ӧ матыстчывны кӧинъяс. Вой коляссӧ небыд вольпась вылын шойччӧм бӧрын йирсьӧдчанінӧ мӧдӧдчысьяскӧд кузь туйӧ лӧсьӧдчи и ме.

Ставсӧ юаси выль пӧв, пасъялі лыдпасъяс да тӧдтӧм кыв-вежӧртасъяс. Ме кодь гижысьыд, кӧнкӧ, на дорӧ сибавліс уна нин, но быдтор йылысь висьталісны бура, восьсӧн. Медбӧрти козин пыдди вӧзйисны чигъя яйтор да вель уна вожа кӧр сюр. Со мыйӧн позяс ошйысьны ёртъяс водзын! Стенӧ ӧшӧда да век кутас казьтывны ветлӧм-мунӧм йылысь. Тайӧ сюрыскӧд туйын лоисны тешкодьторъяс, кодъяс йылысь коркӧ гижлі нин «Войвыв кодзув» журналын, да казьтышта бӧрынджык.

Мӧдысь, во-мӧд мысти, кӧръяс дорӧ мойвиис волыны журналистъяслӧн котыркӧд. Сэки пемӧсыс вӧлі этша нин, видзисны кӧръяссӧ выль йӧз, томъяс. Республикаса «Гӧрд знамя» газетысь корреспондент корис кӧр видзысьясӧс сувтлыны чум водзӧ, мед вӧчны ӧтувъя снимок, но найӧ дыр пыксисны, гашкӧ, яндысисны. Кӧсйысисны сӧмын сэк, кор роч журналист вӧзйис: веськала кӧ пӧ тіян винтовкаысь тайӧ истӧг кӧрӧбас, снимайтчанныд быть. И колскӧбтіс-уськӧдіс ӧд «мелкосьыд» ичӧтик кӧрӧбтӧ. Вӧлӧмкӧ, мортыдлӧн лыйсьӧмысь медводдза разряд.

Ӧні видзӧдала альбомысь вӧрса кӧръяскӧд йитчӧм снимокъяс да жальпырысь казьтыла кольӧм кадсӧ. Европаса рытыв-войвывлӧн дзик ӧти пельӧсын босьтчылісны видзны вӧрса кӧръясӧс да эновтчисны бӧр. Олӧма, ыджыд сяма кӧр видзысьяс бырисны. Водзӧ на моз уджавны томъяс эз кӧсйыны. Кӧръяс разалісны вӧр пасьта, морт дорӧ велалӧм пемӧсъяс веськалісны зверъяслӧн гыж улӧ. Сьӧлӧм медся ёна дількмунӧ сыысь, мый коляссӧ нем жалиттӧг ӧктісны кык кока зверъяс. Абу гусятор: кор чукӧрыс юксис некымын пельӧ, Нем йылысь кӧрт туй кузя тушаяссӧ лэччӧдлісны прицепъясӧн, вӧрса кӧръяс дорӧ сибалӧмъясӧс бырӧдісны Тимшер гӧгӧрса йирсьӧдчанінъясын. А лыйлыны орчча районӧ пышйӧм пемӧсъясӧс медавлісны весиг вертолёт. Кодкӧ кӧ оз эскы либӧ кутас вензьыны, верма индыны Кулӧмдінысь мортӧс, коді шуас, мый тайӧ збыль.

Тадзи пузувтчис сьӧкыд война кадӧ панлӧм да сы бӧрын матӧ нелямын во чӧж нуӧдӧм удж. Вӧрса пемӧсъяскӧд меддыр уджалысьяс пиысь унджыкыс кувсисны сьӧкыд висьӧмъясысь. Кодкӧ кынмӧдчӧм, асьсӧ жугӧдӧм вӧсна, а кодкӧ, вермас лоны, и радиацияысь. Бадьёльйыв весьтӧд сэки вӧлі ракетаяслӧн лэбан туй. Плесецксянь лэдзӧм космосса аппаратъяслӧн колясъяс гылалісны Коми пармаӧ. А стада бӧрся вӧтлысигӧн кӧр видзысьяс пӧсьвылысь апалісны пежасьӧм сьӧд лым, юисны ключ-ёльясысь ва. Ракета ломтасыс, гептил, кутӧ ядсӧ весиг му пытшкын уна дас во. Озъягса да Бадьёльйывса олӧмаджык йӧз казьтылӧны на, кыдзи ӧти кадколастӧ войтыр ёна нёрпалісны синъясӧн да пытшкӧс висьӧмъясӧн. Кодкӧ вӧчӧма сюрӧм ракета тшупӧдлӧн кокни кӧртысь вӧр керкалысь вевт, кодкӧ пелькиник пыж. Унджыкыс на пиысь кыз му улынӧсь нин.

Кулӧмдінын олігӧн ме дыр сеті вир. Артмис сідзи, мый ӧтчыд сеті тӧдса кӧр видзысьлы. Ойдӧма гырднас, врачьяс сувтӧдны оз вермыны. Менам нёльӧд группаӧй лӧсяліс мортыдлы. Бӧрынджык аддзывлі на сійӧс тыр дзоньвидзаӧн. Гӧтырыскӧд ордйысисны весиг медбур семьяӧс бӧръян районса конкурсын.

Вӧрса кӧръяс йылысь висьтӧс помала со кутшӧм казьтылӧмӧн. Медводдзаысь Помӧсдінса кӧръяс дорӧ волӧм бӧрын, кыдзи и тӧді, ковмис лэччыны юрсиктӧдз бара подӧн. Самолёт эз лэбав, сиктъяскостса багыль туйӧд техника эз лыб. Шань пастукъясӧн козьналӧм кӧр сюрӧн и мӧдӧдчи. Помӧсдінын пасйыси совхозлӧн контораын, ньӧбышті туй выв вӧлӧгатор да бара водзӧ. Рытгорувнас вои Великопольеӧдз. Долыд вӧлі бур гижӧд подув дасьтӧмысь, вежӧра войтыркӧд аддзысьлӧмысь. Шойччигмоз шуи кежавлыны туйбокса шойна вылӧ, видзӧдлыны, оз-ӧ сюр крестъяс вылысь тӧдса ним-ов. Тайӧ здукӧ кыліс мотор шы — гуранъяса туйӧд кодкӧ лэччис Пожӧглань. Нем думайттӧг чепӧсйи машиналаньыд, эз падмӧд весиг шойнаса потшӧс. А водительыд аддзис менӧ да кыдзи тай газнитіс! Сулалі шемӧсын юрсянь кок улӧдз няйтын да юаси ассьым: мыйӧн нӧ ме повзьӧді шофёрсӧ, мыйысь сійӧ менӧ резыштіс сӧніка ванас? Вочакыв сюрис Малеын, Пожӧгӧ вотӧдз ичӧтик грездын. Пемыднас нин тотшкӧдчи медыджыд керкаӧ. Кӧсйи вӧзйысьны шойччыштны-узьны. Ӧдзӧс восьтысь кӧзяйкалысь медводз юалі, оз-ӧ позь, мися, кодлыськӧ ньӧбны тупӧсь джын нянь да йӧвтор? Но нывбаба бӧр крап пӧдлаліс ӧдзӧстӧ. Весьӧпӧрті али мый няйтчӧм паськӧмнам да паськыд ӧчкинам? А, вӧлӧмкӧ, повзьӧдӧма мыш сайын летъялысь кӧр сюрыд. Асьныд мӧвпыштлӧй, мый вӧчны, тіянӧ кӧ вой улас кутас пырны мути? Мед кӧть и шег кодь да сёрнитӧ комиӧн.

Но бур йӧзыд вӧлӧмаӧсь на. Пожӧгса вуджанінын тшуки зэв аньтуя морт дорӧ. Юыс майнад вӧлі воссьӧма нин, кылаліс йи, но вуджӧдчысь сӧлӧдіс пыжӧ. Дзурс пемыдӧн да нӧшта сук наридз пӧвстӧд повтӧг шыбитіс мӧдлапӧлӧдз. Дерт, висьтаси жӧ, коді меыс. Михаил Шахов (тадзи тай ачыс шусис) аслас шоныд юр сюянінын вердіс пражитӧм картупельӧн, юктӧдіс пӧсь йӧлӧн. Косьтыны иналіс и кӧлуйӧс да джуджыд каблука тшапитчан ботинкиӧс. Водз асывнас сэсся сӧлӧдіс райсельхозтехникаӧ мунысь тракторӧ да тадзи ёна кокньӧдіс туй мортӧс.

Ӧні, некымын дас во кольӧм бӧрын, олӧмыс бара люкӧдіс кӧр видзысьяскӧд. Изьва вожӧ быд пӧрйӧ ветлігӧн ог вунӧд юасьны кӧр видзысьяслӧн олӧм-вылӧм йылысь, унатор тӧдмала и медыджыд внуксянь. Сійӧ велӧдчӧ пӧльяслӧн нэмӧвӧйся делӧӧ Щельяюрса техникумын, петавлӧ нин и ылі тундраӧ. Аскоддьӧмъяскӧд тшӧтш босьтӧ кӧр видзанінса медколана специальносьтъясысь ӧтиӧс да тшӧтш сдайталӧ правояс тракторӧн да «Буранӧн» веськӧдлӧм вылӧ, чукӧртӧ документ пищальӧн вӧдитчӧм могысь. Том морт аддзӧ асьсӧ вужвойтырлысь оласног водзӧ нуӧдысьӧн. Жаль, Эжва йылын татшӧм томуловыс мыйлакӧ оз петкӧдчы. Гашкӧ, вираным абу изьвасалӧн кодь водзмӧстчӧмыс?