ЛӦСЬӦДАМ ТРАНСПОРТ КОМИ ОБЛАСЬТЫН СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ СТРӦИТЕЛЬСТВОЛЫ
ВОДЗКЫВ
X да XII съезд решенньӧясын на партия пуктіс мог — кыпӧдны экономика боксянь национальнӧй районъясӧс, индустриализируйтны найӧӧс, бырӧдны налысь экономика да культура боксянь бӧрӧ кольӧмсӧ, кӧні (бӧрӧ кольӧмас) видзліс найӧс сар правительство, капитализмлӧн системаыс. Посни ас сёрниа йӧзлысь экономика да культура кыпӧдан могыс тӧд вылас кутӧ ас сёрниа йӧзъяслысь фактическӧй неравенствосӧ бырӧдӧм, кодӧс (неравенство бырӧдӧмсӧ) ленинскӧй партия пыр нуӧдіс дай водзӧ нуӧдӧ последовательнӧя. Та йылысь висьталӧны (подтверждайтӧны) национальнӧй районъясын экономика кыптӧмлӧн да национальнӧй формаа пролетарскӧй содержанньӧа культура кыптӧмлӧн лыдтӧм фактъясыс.
Ӧні, кор СССР-ын социализм стрӧитӧмын лоины вӧвлытӧм гырысь успехъяс, кор эштӧдӧма нин лои социализм стрӧитӧмлысь фундаментсӧ, кор «коді кодӧс?» вопрос лои помӧдз да бергӧдчывтӧм вылӧ разрешитӧма капитализмлы паныд социализмлы пӧльза вылӧ карын и сиктын, кор пятилетка успешнӧя тырӧ нёль воӧн, — ӧні миян лоины гырысьджык возможносьтъяс фактическӧй неравенствосӧ бырӧдӧм вылӧ, кутіс позьны практическӧя разрешайтны тайӧ вопроссӧ.
XVII конференция решенньӧын партия шуӧ:
«Мӧд пятилетка дырйи национальнӧй республикаяслӧн да обласьтъяслӧн социалистическӧй овмӧс ӧдйӧ быдмӧмыс лӧсьӧдӧ условйӧ национальносьтъяслысь экономика да культура боксянь бӧрӧ кольӧмсӧ (отсталосьтсӧ) бырӧдӧм вылӧ, коді (отсталосьтыс) коли сарскӧй колониально-капиталистическӧй режимсянь».
Национальнӧй окраинаяслысь бӧрӧ кольӧмсӧ бырӧдны, налысь экономикасӧ кыпӧдны, мӧд ног шуӧмӧн налысь фактическӧй неравенство бырӧдӧмсӧ позьӧ ӧддзӧдны да успешнӧя эштӧдны сэтчӧ туйяс (транспорт) писькӧдӧмӧн.
XVII партконференция решенньӧын пасйӧма:
«...Национальнӧй республикаяслысь да уна районъяслысь, кодъяслӧн нуждаясыс важӧн вывті омӧля обслуживайтсьывліс, кӧрт туй вӧчӧм пыр лоӧ ӧддзӧдӧма найӧ овмӧслысь кыптӧмсӧ». Коми ужалысь йӧз нуждаяс вӧсна (ӧнія обласьтӧс босьтӧмӧн) сар правительство некутшӧма эз тӧждысьлы. Коми обласьтӧ сійӧ эз вӧчлы ньӧти километр кӧрт туй ни мукӧд туйяс. Ва туйысь да омӧлик трактъясысь кындзи Коми обласьтын нинӧм эз вӧв. Туйяс вӧчӧм кузя ёна гырысь проблемаяс вермис сувтӧдны да практическӧя разрешайтны сӧмын сӧветскӧй власьт партия веськӧдлӧм улын ленинскӧй национальнӧй политика олӧмӧ пӧртӧмӧн.
Коми обласьтлысь социалистическӧй экономикасӧ кыпӧдӧм вылӧ медводз колӧ паськӧдны транспортнӧй стрӧительство. Сійӧс олӧмӧ пӧртӧмӧ ӧні кутчысьӧма нин, сійӧ збыльмӧ нин.
Тайӧ нигасӧ Муравьёв ёртлысь ми лэдзам Коми обласьтын да Войвыв крайын (кӧні обласьтыс эм торъявтӧм юкӧн) социалистическӧй транспорт стрӧитӧм йылысь. Тайӧ нигаыс Муравьёв ёртлӧн Коми обласьтын транспортнӧй стрӧительство вопрос кузяыс эм первойя печатнӧй удж на. Тӧдӧмысь, кор нигасӧ лоис гижны дзик выльысь, сырӧй материалысь, вермисны лоны тырмытӧмторъяс. Ӧти судзсьытӧмторйӧн редакция лыддьӧ сійӧ, мый Муравьёв ёрт кольӧма югдӧдтӧг Нем ю вылӧ мӧд пятилеткаын плотина да дамба стрӧитан мог, кодкӧд йитчӧма сэтчӧ гырысь стрӧительствояс (целлюлозно-бумажнӧй комбинат стрӧитӧм, вӧр пилитан уна рамаяс установитӧм да мук.), а стрӧительствоыскӧд — и сылы кӧрт туй вӧчӧм.
Редакция шыӧдчӧ лыддьысьяс дінӧ гижны тырмытӧмторъяс йывсьыс миянлы, нига мышкас индӧм адрес серти.
Редактор.
Социализм стрӧитӧмлӧн успехъяс
Дас ӧти во сайын мирӧвӧй пролетариатлӧн вождь В. И. Ленин шуліс: «Видзӧдлӧй РСФСР карта вылӧ. Вӧлӧгдасянь войвывлань, Ростов-Дон вывсянь да Саратовсянь асыв-лунвывлань, Оренбургсянь да Омсксянь лунвывлань да Томсксянь войвывлань куйлӧны зэв паськыд местаяс (
Татшӧм кывъясӧн Ленин дзик веськыда петкӧдліс миянлы важ Россияса народнӧй овмӧслысь мукӧд государствоясса народнӧй овмӧсысь бӧрӧ кольӧмсӧ да омӧля олӧмсӧ. Сэк жӧ сійӧ индіс рабочӧйяслы да уджалысь крестьяналы, кыдзи колӧ стрӧитны социализм, классъястӧм общество, бырӧдны мортӧн мортӧс нартитӧм.
Октябрся революциясянь Ленин велӧдӧм серти муніс дай мунӧ став вын зэвтӧмӧн социализм стрӧитан удж да чорыд классӧвӧй тыш. Рабочӧй класс да гӧль да шӧркоддьӧм крестьяна ленинскӧй партия нырнуӧдӧмӧн социализм стрӧитысь странаӧс вайӧдісны историяын вӧвлытӧм успехъясӧдз. Социалистическӧй промышленносьт, электрификация, транспорт — став народнӧй овмӧсыс веськӧдчис социалистическӧй туйӧд сы вылысь кежлытӧг мунӧм вылӧ.
Важ промышленнӧй районъяс (Московскӧй, Ленинградскӧй да мукӧд) выль техникаӧн ставнас вежсисны да ёна водзӧ кыптісны. Петкӧдчисны быдлаын выль промышленнӧй гигантъяс. СССР-лӧн картаыс вежсис. Промышленносьтлӧн вужйыс чорыда паськаліс, вуджис асыввылӧ. Неважӧн кыптіс став страна вын зэвтӧмӧн Урало-Кузнецкӧй металлургическӧй, из шом перъян да машиностроительнӧй комбинат.
Башкирскӧй АССР-ын кыптіс цветнӧй-металлургия. Казахскӧй АССР-ын мойданкывйын моз ӧдйӧ паськаліс из шом промышленносьт. Сэні дзик куш местаын ӧти воӧн чужис Карагандинскӧй из шом перъян бассейн.
Татшӧм ногӧн жӧ вежсис лунвыв. Важ промышленносьт ассьыс техническӧй подувсӧ вежис, лои стрӧитӧма вӧвлытӧм гырысь комбинатъяс: Днепропетровскӧй комбинат — став страналӧн ыдждӧдчанлун — ӧтнас петкӧдлӧ лунвывлысь вежсьӧмсӧ. Дзик на неважӧн кутіс Днепрострой сетны ва вын вылын электроэнергия. Ас бердас сійӧ чужтӧ химическӧй промышленносьт, цементнӧй промышленносьт, алюминиевӧй комбинат, ферросплав — высококачественнӧй сталь вӧчысь комбинат да сідз водзӧ. Сы бердӧ кӧ содтам Донбасслысь реконструкциясӧ, Харьковскӧй тракторнӧй завод, реконструкция да выль стрӧительство чёрнӧй металлургическӧй заводъяс, машиностроительнӧй заводъяс да Сталинградскӧй тракторнӧй гигантсӧ — аддзам лунвылын социалистическӧй стрӧительстволысь мунӧмсӧ.
Социалистическӧй промышленносьт кыптӧмкӧд бурмӧ тшӧтш рабочӧй класслӧн оланногыс.
Странаын нуӧдчыссьӧ дорвыв коллективизация да сійӧ подув вылын кулакӧс кыдзи классӧс бырӧдӧм. Лунысь-лун кыптӧ колхозъяслӧн овмӧсыс, содӧ налӧн производствоыс, бурмӧ колхозникъяслӧн оланногыс. Лои стрӧитӧма гырысь совхозъяс — социалистическӧй видз-му фабрикаяс.
Сӧветскӧй союз му-видз уджалысь (аграрнӧй) крестьянскӧй странаысь вуджис, лоис индустриально-аграрнӧй странаӧн да мирас медгырысь му-видз ужалысь странаӧн.
Став тайӧ гигантскӧй успехъясыс лоины ЦК веськӧдлӧм улын Сталин ёрт юрнуӧдӧмӧн партияӧн правильнӧй политика нуӧдӧм помысь, партия генеральнӧй туйвизь вӧсна веськыдвыв оппортунизмкӧд, коді вӧлі паныд мунӧ индустриализация нуӧдӧмлы, да «шуйгавыв» оппортунизмкӧд нем миритчытӧм тыш нуӧдӧм помысь.
Национальнӧй республикаяслӧн да обласьтъяслӧн культура да экономика кыпӧдӧмын успехъяс
Эз вермыны кольны бокӧ ленинскӧй национальнӧй политика олӧмӧ пӧртӧм дырйи сар правительство политика вӧсна бӧрӧ кольӧм национальнӧй районъяс. Миян уна сикас сёрниа уджалысь йӧзлӧн Союз партия веськӧдлӧм улын пуктӧ ас водзас торъя ыджыд мог: посни национальносьтъяслысь культура да овмӧс боксянь кольччӧмсӧ бырӧдӧм.
Тайӧ дерт оз ло, мый быдлаын быть колӧ восьтыны металлургическӧй комбинатъяс да машиностроительнӧй гигантъяс.
Сэтшӧмторъясыс вермас лоны сэнъясын, кӧні эм сырьевӧй (руда, топливо) да потребительскӧй подувъяс. Но народнӧй овмӧс миян уна пельӧса, быдлаын вермас кыптыны социалистическӧй индустрия уна мукӧд сикас сырьё озырлун вылын.
Став Среднеазиатскӧй республикаяс дзикӧдз вежисны ассьыныс овмӧс бансӧ и зэв успешнӧя мездӧны Сӧветскӧй Союзӧс мукӧд государствоясысь хлопок вайӧмысь, стрӧитӧны текстильнӧй промышленносьт, горнӧй промышленносьт да мукӧд сикас промышленносьтъяс.
Средньӧй Азия вӧлі важӧн сарскӧй колонияӧн сідз жӧ, кыдзи и кыз мукӧд национальнӧй обласьтъяс. Сэні вӧлі быдсяма ногӧн нартитӧны асыввывса уджалысь йӧзӧс. Нэмӧвӧйся аслас местаясысь найӧс зырисны омӧлик му да гӧраяс вылӧ, да унаӧс на пытшкысь батракъясӧ пӧртісны роч дай асланыс буржуазия. Дас во сайын^Революцияыс воис сэтчӧдз сёрӧнджык./^ революциялӧн гыыс помӧдз сэні веніс да мӧдарӧ бергӧдіс асыввывса уджалысь йӧзлысь историясӧ. Помасис сэк сарскӧй колониальнӧй политика. Заводитчис нуӧдсьыны ленинскӧй национальнӧй политика, уджалысь йӧзӧс социализм стрӧитӧм бердӧ ӧтувтӧм. Тайӧ политика улын среднеазиатскӧй республикаяс ставныс кыптӧны Союзса мукӧд республикаяскӧд орччӧн. Сійӧн петкӧдлӧны ӧні капитализм гыж улын на олысь став асыввывса колониальнӧй нартитӧм йӧзлы (индусскӧй, арабскӧй китайса да мукӧд уджалысьяслы) империализмысь мездысян туйсӧ. Пример вылӧ позьӧ босьтны асыввывса республикаяс пытшкысь любӧй республикаӧс, ставныс ӧткодя петкӧдлӧны миян партиялысь правильнӧй национальнӧй политикасӧ.
Босьтам Туркменскӧй ССР-ӧс. Сійӧ 1925 восянь 1932 воӧдз хлопок вӧдитӧм содтіс куим мында (62,8 сюрс гасянь 181,4 сюрс гаӧдз), восьтіс текстильнӧй, химическӧй, нефтянӧй промышленносьтъяс, сійӧ каднас жӧ рабочӧйлӧн лыдыс содіс 16 сюрссянь 35 сюрсӧдз, 62% гӧль да шӧркоддьӧма дехканаяс (крестьяна) коллективын нин, а став гӧра-кӧдза муяс коллективъяс улын 69% мында нин.
Татшӧм жӧ гырысь успехъяс вӧчӧма культура кыпӧдӧм боксянь. Революцияӧдз кӧреннӧй населенньӧ пытшкас грамотнӧйыс вӧлі сӧмын 0,7%, ӧні сылӧн лыдыс соді 35,0%. Ӧні сэні пуктӧма дай бура мунӧ ставыслы медводдза грамота (
Колониальнӧй рабство да культураысь бӧрӧ кольччӧм понда асыввывса йӧз пытшкын нывбабаяслӧн олӧмыс вӧлі ещӧ нин сьӧкыдджык. Ӧні найӧ ассьыныс паранджасӧ (чужӧм тупкӧдсӧ) — рабстволысь коляссӧ — збоя шыблалӧны да водзмӧстчӧмӧн кутчысьӧны социализм стрӧитӧм бердӧ.
Быдӧнлы зэв ыджыд пример: 1931 воын Туркменскӧй ССР-ын карса сӧвет шленъяс пытшкын нывбаба вӧлі нин 21%, а сиктса сӧветъясын — 24%. Со кыдзи петкӧдчысьӧны среднеазиатскӧй республикаяс. Тайӧ ёна синмӧ чеччана артмӧмторъясыс асьныс ас вӧснаыс висьталӧны.
А кутшӧм кыптӧмыс мукӧд республикаясын? Быдлаын ӧтсяма, сёрни сӧмын вермас мунны ассикасаторъяс йылысь. Уна сикаса кывъя уджалысь йӧз кавказскӧй, финскӧй, угро-финскӧй, бурято-монгольскӧй да мукӧд сёрниа уджалысь йӧз пытшкын мунӧ ӧтитор — ыджыд ӧдъясӧн социализм стрӧитӧм. Векӧвӧй национальнӧй зыксӧ вужсяньыс вежис мӧда-мӧдлы отсалӧмӧн дружнӧй удж. Нэмӧвӧйя рӧдӧвӧй колясъяс — рӧдвужӧн мӧда-мӧдлысь помасьтӧма вир кисьтӧм, мӧд сёрниа йӧзкӧд лёксьӧм — быри быдлаын. Кавказын со нефть перъян витвося план тырис кык во да джынйӧн. Некутшӧм зыктӧг вӧдитчӧны скӧт видзан пӧскӧтинаясӧн, вуджавлывлӧны скӧтъясӧн ӧти республикасянь мӧд республика пыр коймӧд республикаӧдз. Ӧтвыв паськӧдӧны хлопкӧвӧй кӧзяйство да мукӧд субтропическӧй культураяс (чай, каучук) вӧдитӧм. Ӧтвыв ва вын вылын вӧчӧны асланыс овмӧслы электрическӧй да ирригационнӧй подув^Кавказын да Ср. Азияын васӧ вӧчӧм канаваясӧн нуӧдӧны хлопок да мукӧд субтропическӧй культураяс дінӧ. Сійӧ шусьӧ ирригацияӧн./^. Дженьыдджыка висьталӧмӧн, найӧ топыда йитчӧмӧн вӧчӧны ӧтувъя социалистическӧй овмӧс. Мукӧд ног Закавказскӧй федерацияыд эз вермы 1932 во заводитігӧн, аслас дас во тыригкежлас кыпӧдны народнӧй овмӧссӧ ӧкмыс пӧв.
Водзджык Кавказса ас сёрниа уджалысь йӧз пытшкысь грамотнӧй мортӧс вӧлі сьӧкыд корсьны. Ӧні, дас ӧти во вылӧ петігӧн, олӧмӧ пырӧ нин ставыслы грамота сетӧм.
Партия веськӧдлӧм улын кыптӧ социалистическӧй войвыв
Тадзи кыпалӧ да паськалӧ социализм стрӧитӧм быдлаын, став СССР пасьтаын. Тадз жӧ кыпалӧ олӧм войвылын.
Карело-Мурманскӧй край дзикӧдз вежис ассьыс овмӧс бансӧ. Сэні, Кольскӧй полуостров вылын, бӧръя кык воын хибинскӧй нефелино-апатитовӧй порода вылын вывті ӧдйӧн кыптіс ыджыд промышленнӧй кар. Войдӧр сэтчӧ вӧлі гоз-мӧд-коймӧд кӧр видзысьяс сӧмын волывлӧны, а ӧні сэні олысьяслӧн лыдыс 100 сюрс морт сайын нин.
Ещӧ гоз-мӧд во бӧрын Хибиногорскас да рудникъясас кутас лыддьысьны 500 сюрс морт гӧгӧр. Ӧні нин Хибиныыд мездіс миян странаӧс Мароккоысь (Войвыв Африкаысь) фосфорит вайӧмысь. Хибинскӧй нефелино-апатитовӧй породасӧ перерабатывайтӧны химическӧй удобренньӧ (мувынсьӧдан) вылӧ да мукӧд уна пӧлӧс прӧдуктаяс вылӧ став СССР Европейскӧй юкӧд пасьтаын. Уна совхознӧй да колхознӧй муяс ӧні нин кутісны ассьыныс урожайсӧ кыпӧдны сійӧ хибинскӧй удобренньӧӧн. Кымын водзӧ, сӧмын ӧдйӧджык Хибиногорск кутас паськавны. Сы вылӧ эм дзик тыр подув.
Карело-Мурманскӧй край ёна озыр ва вынӧн (Нива, Ковда, Колвица, Выг) — электрификация подулӧн. Нефилино-апатитовӧй породаыс лыдтӧм уна. Сэн жӧ матын эм кӧрт руда (Мокча тундра). Хибиногорскӧй промышленнӧй комбинатлы мӧд вит воын Печӧра кутас сетны из шом. Ставыс тайӧ, кыдз тыдалӧ, зэв бура ӧтлаӧ йитчӧмӧн сетӧны ыджыд подув Хибиногорск кыптӧмлы.
Карельскӧй АССР водзын, Севернӧй край водзын моз жӧ, ыджыд мог пуктысьӧ леснӧй промышленносьт кузя. Вӧр лэдзӧм да сійӧс переработайтӧм асьсӧ войвывсӧ индустриализируйтӧм йитчӧ веськыда странаӧс индустриализируйтӧмкӧд: металлургия, машиностроенньӧ кыптӧмкӧд, му-видз уджалӧм механизируйтӧмкӧд да быдсяма мукӧд сикас промышленносьткӧд. Кыдзи сійӧ артмӧ? А со кыдзи. Миян войвыв медводдза вӧр экспортёр, заграничаӧ вӧр вузалысь. Вӧр продукцияыс миянӧн заграничаӧ вузаланторъяс пытшкас пуктыссьӧ медводдза местаӧ. Ми унатор вузалам заграничаӧ фабрично-заводскӧй да мукӧд сикасъяс оборудованньӧ (машинаяс) ньӧбӧм понда. Миянлы сытӧг промышленносьт кыпӧдны ӧнія ӧдӧн оз вӧлі тырмы эбӧсным. Оборудованньӧ (машинаяс) вӧчысь фабрикаяс-заводъяс, ӧнӧдз вӧлі эбӧстӧмӧсь дай унатор дзикӧдз эз вӧчсьывсьы миян странаын. Сы понда миянлы колӧ вӧлі унджык тӧваръяс вузавны заграничаӧ да сэтысь унджык машинаяс ньӧбны. Тайӧ могсӧ бура гӧгӧрвоисны войвывса уджалысь йӧз. Пӧсьӧдчӧмӧн найӧ выннысӧ зэвтісны вӧр экспортируйтан программа олӧмӧ пӧртӧм вӧсна. Сы понда позьӧ шуны: социалистическӧй индустриальнӧй гигантъяс стрӧитӧмын найӧлӧн уджыс тыра инмис медответственнӧй юкӧдӧ — заграничнӧй оборудованньӧ лӧсьӧдӧмӧ.
Карельскӧй АССР-ын 1932 воын кыптіс вӧр лэдзӧм 6,9 млн. м³, вежсис деревообрабатывающӧй промышленносьтыс. Важ киссьӧм лесопильнӧй заводъяс пыдди воссисны реконструируйтӧм да выль заводъяс. Заводитчис быдмыны бумажнӧй производство. Ӧні нин кондопожскӧй бумажнӧй фабрика сетӧ страналы 25 сюрс тонна гӧгӧр газетнӧй бумага.
Кодар боксянь ми ог босьтӧ олӧмсӧ карелияса рабочӧйяслысь да колхозникъяслысь, быд боксянь миянлы тыдалӧ налӧн ӧдйӧн кыптӧмыс.
Вуджам асланым Севернӧй край вылӧ. Медыджыд мог пыдди край водзын сідзжӧ пуктыссьӧ заграничаӧ вӧр вузалан план олӧмӧ пӧртӧм. Та кузя витвося планын бӧръя во кежлӧ урчитӧм лыдпасыс коймӧд решающӧй воын лои тыртӧма. Сы серти войвывса рабочӧйяс, колхозникъяс да став уджалысь йӧз вермасны веськыда шуны: «Край странаса валютнӧй цехӧн нимтӧдчӧмсӧ пӧртіс олӧмӧ». Тайӧ Войвыв крайын медыджыд экономическӧй да политическӧй итог.
Кыдз тайӧ вермис лоны?
Медбура та йылысь висьталӧ войвывса 27.126 уджалысьлӧн, водзын мунысь вӧр лэдзысьяслӧн ВКП(б) XVII конференциялы шыӧдчӧм. Вайӧдам сійӧ документсьыс гоз-мӧд ин. Со мый сэні шуӧма: «Сӧветскӧй странаса леснӧй фронтсянь, Севернӧй крайса вӧр пытшсянь ми, вӧр лэдзысьяс, шыӧдам социалистическӧй стрӧительстволы ассьыным сьӧлӧмсянь сетчӧм йылысь да петкӧдлам ленинскӧй партиялы ассьыным тыр дӧверйӧ, кодлӧн веськыд да чорыд политикаыс успешнӧя вайӧдіс миян странаын социалистическӧй экономикалы подув тэчӧм эштӧдӧмӧдз».
Водзӧ тайӧ революционнӧй документыс висьталӧ: «Партия веськӧдлӧм улын войвывса вӧр лэдзысьяс, Сталин ёртлысь «удж организуйтӧм йылысь» условйӧ вунӧдтӧг, пӧртӧны олӧмӧ бригадаясӧн уджалӧм вылӧ вуджӧм, водзын мунысь предприяттьӧяслысь социалистическӧй удж ладсӧ вӧрӧ пыртӧны. Ӧні нин кыз вӧр лэдзысьясыс организуйтчӧмаӧсь сквӧзнӧй, хозрасчётнӧй да мукӧд бригадаясӧ. Бригаднӧй метод да социалистическӧй соревнованньӧ 1926 восянь кык мында нин лэптіс вӧрын уджлысь производительносьтсӧ. Ӧні оз нин этша бригадаяс сетны уджлысь производительносьтсӧ дас кубометрӧдз. Эмӧсь и сэтшӧм бригадаяс, кодъяс лэдзӧны луннас дас вит кубометрӧдз морт вылӧ».
Войвывса вӧр пытшкын ыджыд гыӧн мунӧ бригадаяслӧн социалистическӧй соревнованньӧ, социализм стрӧитӧмын водзмӧстчӧм, партия генеральнӧй визь гӧгӧр котыртчӧм. Сытӧг эз вермы лоны 1930–31 воын вӧр лэдзан витвося план тыртӧм.
План серти крайын 1932 воын колӧ лэдзны 30,6 млн. м³. Пятилетка заводитчигӧн вӧлі лэдзӧма сӧмын 7,6 млн. м³, а мӧд пятилетка бӧръя во кежлӧ вӧлі урчитӧма 22,0 млн. м³. Кост бура тӧдчӧ, торъя индӧм оз ков. Но оз позь мунны син тупкӧмӧн ВКП(б) ЦК постановленньӧ бердті, коді урчитліс вит во помасиг кежлӧ 60–65 миллион кубическӧй метр мында вӧр лэдзӧм. Сійӧ постановленньӧыс эз на, дай сьӧкыда на пӧрӧ олӧмӧ. Ковмас сійӧс пӧртігӧн ещӧ ёнджыка да бурджыка паськӧдны уджын социалистическӧй формаяс, уджавны Сталин ёртӧн сетӧм индӧдъяс серти.
Вӧр лэдзӧмкӧд ӧттшӧтш сэтшӧм жӧ ӧдӧн кыптіс вӧр пилитӧм. План серти 1932 воын пилитӧм вӧрлы колӧ лыднас лоны 1084 сюрс стандарт, 1931 воын вӧлі 860 сюрс, а пятилеткаӧдз вӧлі сӧмын 384 сюрс стандарт.
Вӧр пилитӧмлӧн куим мында содӧм оз вермы лоны важ киссьӧм лесопильнӧй заводъясӧн. Витвося план тыртігӧн лои кыз важ заводъяссӧ реконструируйтны, электрифицируйтны, вежны рамаяссӧ, сувтӧдны обрезнӧй станокъяс, лесокаткаяс да мукӧдторъяс. Сыысь ӧтар куим во чӧжӧн кыптіс дас нёль выль завод. На пытшкысь квайт завод, квайт да унджык рамаа. Архангельскын кыптісны дас кык рамаа гигантъяс. Заводъяслӧн производительносьтыс 1928 восянь 1932 воӧдз содіс 40% мында.
Выль техника да социалистическӧй соревнованньӧ паськалӧм вылын кыптіс рамалӧн производительносьтыс. 1928 воын вочӧжся уджалысь рамалӧн выработкаыс волі 2,7 сюрс стандарт, а 1931 воын 4,7 сюрс. Уджлӧн производительносьтыс кыптіс сійӧ жӧ каднас 21% мында, ӧти рабочӧйлӧн продукцияыс содіс 2,8 сюрс шайт донсянь 3,7 сюрсӧдз.
Татшӧм медыджыд да медводдза кӧзяйственнӧй и политическӧй итог Севернӧй крайлӧн.
Коми обласьт пырӧ Севернӧй крайӧ. Крайлӧн став бур и омӧль итогыс веськыда инмӧ Коми обласьтӧ. Сідз жӧ и мӧдарӧ, став бур и омӧль итогыс Коми обласьтлӧн инмӧ крайлы. Мӧд ног шуны оз позь; став ӧдыс мунӧ ӧти сьӧлӧмсянь — войвылын социализм стрӧитӧм могсянь. Коми обласьт Севернӧй край пытшкӧ пырис ӧтсяма кӧзяйственнӧй могъяс понда. Медыджыд могыс обласьтлӧн вӧр промышленносьт кыпӧдӧмын. Сэтшӧм жӧ мог сувтӧдӧма и став Севернӧй край водзын.
Позьӧ шуны: коми обласьтса уджалысьяс, кыдз и Севернӧй крайсаяс дзоньнас, краевӧй да областнӧй парторганизация веськӧдлӧм улын сійӧ могнас справитчӧны дай водзӧ вылӧ кутасны справитчыны.
Вӧр лэдзны обласьтын пятилетка серти куим воӧн шуӧма вӧлі 6,2 млн. м³, а лои лэдзӧма 8,9 млн. м³. Во сайын вӧр лэдзысьяс пытшкын бригадаяс вӧлі ӧткымын, ӧні на пытшкысь 70%-ыс бригадаын нин. Кольӧм воын дас кубометрӧдз вӧчысьяс вӧлі зэв этша. Ершовӧн да Кармановӧн да ещӧ гоз-мӧдӧн тайӧ лыдыс вӧлі тупкысьӧ, а таво эмӧсь дас вит кубометрӧдз вӧчысь вель уна бригадаяс. Ӧні мог — пӧртны татшӧм уджалӧмсӧ массӧвӧйӧ, медым татшӧм ударникъясыс вӧліны сюрсъясӧн.
Му-видз уджалӧмын обласьтын сідзжӧ эмӧсь зэв гырысь успехъяс. Важӧн кӧ, сар правительство дырйи, му уджалысь коми крестьянин нинӧм эз тӧдлы пу гӧр да пу агасысь кындзи, ӧні быд овмӧсын нин эм плуг, эмӧсь кӧдзан, вартан, вундан, ытшкан да мукӧд машинаяс.
1932 вося январ 1 лун кежлӧ коллективизируйтӧма вӧлі 50% гӧля да шӧркоддьӧма крестьяна овмӧсысь. 1931 воын воссисны кык гырысь совхозъяс: ӧти — Печӧраын йӧла скӧт видзан, мӧд — Лузаын шабді вӧдитан.
Культура боксянь Коми обласьт сідзжӧ зэв ӧдйӧ кыптӧ мукӧдысь кольтӧг. Челядьӧс школаясӧн шымыртӧма 99,5% вылӧ. Грамота йӧзлӧн содіс лыднас дай выннас. Ӧні первойя восяньыс челядь велӧдчӧны ас кыв вылын. Гӧгӧрвоӧмӧн велӧдчӧм ёна торъялӧ ас бурнас важӧн гӧгӧрвотӧма велӧдӧмысь. Сійӧ (ас кывйӧн велӧдӧмыс) вежӧрлы сетӧ кыпӧд ичӧтысянь.
Грамотнӧй йӧзлӧн лыдыс содіс 76%-ӧдз. Бӧрыньтчам кӧ 1913 воӧдз, кор вӧлі 27% грамотнӧйыс, позьӧ бура гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыда водзӧ лои воськовтӧма революция дырйи. Татшӧм достиженньӧясыс сетісны обласьтлы ас водзас пуктыны ставыслы грамота сетан мог, дай ещӧ вынмӧдны челядьлысь велӧдчӧмсӧ, нёль во пыдди вит во велӧдчӧмӧн, техника бердӧ велӧдчӧмсӧ матыстӧмӧн да гырысь школа восьтӧмӧн. Оз позь не индыны Сыктывкарын педагогическӧй институт да уна сикаса техническӧй техникумъяс вӧсьтӧм вылӧ. Кокньӧдчӧмӧн лолыштсьӧ, видзӧдлам кӧ важся да ӧнія велӧдчӧмъяс вылӧ.
Татшӧмӧсь кӧзяйственнӧй да культурно-политическӧй итогъясыс Коми обласьтлӧн. Дерт немтор та пытшкысь оз мун сідз, ас визувтӧмнас. Социализм стрӧитӧм Коми обласьтын, кыдзи и став странаын, оз вермы лоны став вын зэвттӧг, чорыд классӧвӧй тыштӧг да социалистическӧй соревнованньӧтӧг. Водзмӧстчытӧг, партия генеральнӧй визь гӧгӧр котыртчытӧг да сы вӧсна вермасьтӧг оз вермы мунны войвылын социализм стрӧитӧм. Коми уджалысь йӧз партия визьысь быдсяма сикас кежысьяскӧд да классӧвӧй врагъяскӧд косясьӧмӧн успешнӧя стрӧитӧны социализм. Эм тыр подув, мый водзӧ ленинскӧй национальнӧй политика крайсянь да обласьтын ӧніӧдз моз жӧ кутӧмӧн ещӧ одйӧнджык кутасны кыптыны водзӧ. Роч, коми да ненеч костын некутшӧм национальнӧй зыклы абу места. Зыксьӧмӧн ӧти план серти стрӧитны оз позь. Ленинскӧй национальнӧй политика нуӧдны колӧ вежӧрӧн. Краевӧй да областнӧй ленинскӧй партийнӧй руководство миритчытӧг тышкасьӧ ленинскӧй национальнӧй политика дзугысьяскӧд. Но классӧвӧй кось эз на помась — вужъясыс веськыдвылӧ да «шуйгавылӧ» кежысьяслӧн да национальнӧй политика торкысьяслӧн коли на. Ковмас водзӧ сійӧ вужъяссӧ да увъяссӧ сотны пӧсь кӧртӧн, сытӧг войвылын социализм артмыны оз вермы, гырысь кӧзяйственнӧй да политическӧй могъяс олӧмӧ пӧртсьыны оз вермыны.
Медгырысь могъяс мӧд пятилеткаын
ВКП(б) XVII конференция став страналы сетіс индӧд — мӧд пятилеткаын эштӧдны классъястӧм социалистическӧй общество стрӧитӧм, мортӧн мортӧс некутшӧм боксянь нартиттӧм общество стрӧитӧм, быд боксянь кыпӧдны йӧзыслысь благосостоянньӧсӧ. Воддза пятилетка нёль воӧн олӧмӧ пӧртӧм, зэв гырысь успехъяс промышленносьт кыпӧдӧмын, выль техникаӧн да ӧтувтӧм му-видз уджалӧм перестроитӧмын да рабочӧй класслӧн да став уджалысь йӧзлӧн вӧляыс лоӧны тырмымӧнъя сійӧ индӧдсӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ. Миян вождь Сталин ёрт шуліс, план пӧ эм миян вӧля, миян желанньӧ. Ни вӧля, ни желанньӧ социализм стрӧитны рабочӧй класслӧн да уджалысь йӧзлӧн эз кус, а лунысь лунӧ водзӧ ӧзйӧ. Материальнӧй подулыс сідзжӧ лунысь лунӧ содӧ. Партиялӧн XVII конференция первоя пятилеткалы итог пуктігӧн шуис, мый миян промышленносьт ас кыптӧмнас вермас нин сетны страналы тыра подув ас вынӧн промышленносьт водзӧ кыпӧдны. Заграничаысь промышленнӧй оборудованньӧ быть вайӧмысь миян страна мездысис нин, быд сикас машинаяс да мукӧд кӧлуйяс миян артмӧ нин асланым промышленносьтлӧн. Сійӧ, кыдз шуис конференция, лоӧ рабочӧй класслӧн медыджыд итог. Социалистическӧй индустриялы некутшӧм экономическӧй блокада, заграничаӧн тӧргуйтӧмысь да кредитъясысь йӧртӧм, абу страшнӧ. Мӧд вит воын социализм помӧдз стрӧитӧм дзик ас киын, сылы став подулыс миян эм асланым странаын. Мед сӧмын сійӧ подувсӧ интервенцияӧн капиталистическӧй государствояс оз дзугны.
Социалистическӧй страна мӧд вит во помасигкежлӧ ещӧ ёнджыка ӧнія дорысь вежсяс. Ленинлысь да Сталинлысь лозунгсӧ «вӧтӧдны дай ордйыны капиталистическӧй государствоясӧс экономикаӧн» олӧмӧ пӧртӧм сетас ещӧ унджык да гырысьджык гигантъяс. Сійӧ жӧ сетас дзикӧдз вежсьӧм борӧ кольӧм районъяслы, кодъяс оз на вермыны тыра петкӧдлыны ассьыныс природнӧй богатствояссӧ.
Европейскӧй юкӧнса СССР войвыв мӧд вит воын лоас тшӧтш медводдза районъяс пытшкын, кодъяслы лоӧ пуктӧма найӧс кыпӧдӧм могысь ёна ыджыд вниманньӧ. Ми петкӧдлім сылысь лыднас да выннас вежсьӧмсӧ. Но кӧть кыдзи ми сійӧс эг арталӧ да нимкодялӧ, войвыв ещӧ виччысьӧ да корсьӧ странаын ассьыс местасӧ, сійӧ ещӧ эз на петкӧдлы аслас став природнӧй озырлуныслысь (богатствоыслысь) вынсӧ.
Босьтам вӧр озырлун. Войвыв край да Карело-Мурманскӧй край вӧр улын кутӧны 92 млн. га, либӧ 65,7% став войвывса площадьсьыс. Войвыв крайлӧн вӧрыс кутӧ 70,8 млн. га либӧ 63% став площадьсьыс. Ыджыд-ӧ сійӧ озырлунысь, позьӧ бура аддзыны, кутам кӧ сійӧс мыйкӧдкӧ муртавны, сравнивайтны. Войвыв крайлӧн вӧр площадьыс кутӧ став Союзса вӧр площадьысь 8,6%, а РСФСР-са вӧр площадьысь — 9,0%. Став вӧрыс Швециялӧн, Норвегиялӧн да Финляндиялӧн сы мында жӧ, мыйта и Войвыв крайлӧн. Колӧ ещӧ казьтыштлыны, мый вӧр пӧрӧдаыс сылӧн кызыс промышленносьтлы кивыв — (86%) пожӧм да коз. А кутшӧма сійӧ вӧр богатствоыс пӧльзуйтчыссьӧ? Омӧля, дай ёна омӧля. Вӧр лэдзсьӧ ӧні сӧмын 40% гӧгӧр площадь вылас, а мукӧдлаас, медся нин Печӧраын, Мезеньын да Эжва-Сыктыв вож катыдын вӧрыс вуж вылас сісьмӧ, тшакасьӧ, тшыксьӧ ачыс дай тшыкӧдӧ площадьсӧ. Вӧрсӧ омӧля пӧльзуйтӧмыс торъя ёна инмӧ Коми обласьтӧ. Став войвылас ещӧ абу на ӧти вӧр дача, кытӧні эськӧ пуктӧма вӧр кӧзяйство колӧм ног. Быдлаын йылыс, увйыс да вужйыс шыбласьӧ, места вылас сісьмӧны да вӧр площадьсӧ портитӧны. Некытӧні оз мун нарӧсьнӧ вӧр быдтӧм, весалӧм да косьтӧм. Вӧрсӧ пилитӧмыс да водзӧ пӧльзуйтӧмыс сэтшӧм жӧ, пӧшти джынйыс (44%) шыбласьӧ дорӧ — гӧрбушӧ да пилипызьӧ. А ӧд ставыс сійӧ Финляндияын используйтчыссьӧ. И миян эськӧ сійӧ вермис лоны тыр дона сырьёӧн целлюлозалы, бумагалы да мукӧд сикас химическӧй продукциялы. А ӧні биржаясас сійӧ «ёгысь» весалӧмысь ӧти стандарт вылӧ усьӧ вит шайтӧдз.
Водзӧ вылӧ бӧрӧ кольӧмсӧ вӧр промышленносьтысь, вӧрӧ эновтӧмсӧ, заводъясысь шыблалӧмъяссӧ ковмас тыра используйтны. Сідзжӧ вӧр лэдзӧмыслысь лыдсӧ ковмас ещӧ содтыны. Севернӧй край мӧд пятилеткаын, ӧнія моз жӧ, лоас «валютнӧй цехӧн», — заграничаӧ вӧр вузалысьӧн, но сэк жӧ сылы ковмас босьтны ас вылас ыджыд мог — страна пытшса вӧр нуждасӧ могмӧдны.
Вӧр СССР-ын уна, мирӧвӧй запасысь коймӧд юкӧныс усьӧ СССР вылӧ. Но страналӧн вӧрыс ылын вӧр потребляйтысь районъясысь. Азиатскӧй вӧр мӧд вит воын кутас уджавсьыны сымда, мыйта колӧ ас районас. Сибирскӧй вӧр кутас петны сӧмын Средньӧй Азияӧ, а Дальневосточнӧй вӧр экспортируйтсьыны заграничаӧ. Союзлӧн рытыввывса юкӧд (Уральскӧй гӧрасянь рытыввыв) кутас ставнас пыксьыны аслас вӧр вылӧ.
Дженьыдджыка висьталӧмӧн, ӧні бура нин тыдовтчӧ, мый Уральскӧй гора вывті сибырскӧй вӧр мӧд вит воын ылӧдз оз вудж. Кытысь нӧ ковмас босьтны вӧрсӧ да сылысь продукциясӧ европейскӧй юкӧдыслы? Рытыввывса районъясысь, Центрально-промышленнӧй, Чернозёмнӧй, лунвывса районъясысь, Волга увъясысь буракӧ сійӧс он босьт. Сэні кыз вӧрсӧ куштӧма нин. Кольӧны войвывса районъяс, рытыввывса Ураллӧн склоныс да Нижегородскӧй край.
Медводдза лыдалӧм урчитӧ страналы вӧр колӧмсӧ мӧд вит во помасигкежлӧ 500 миллион кубическӧй метр гӧгӧр. Тайӧ лыдсянь петӧ Севернӧй край водзын сійӧ кад кежлӧ зэв ыджыд вӧр лэдзан программа. Наркомлес кӧсйысьӧ крайлы сетны заданньӧ 104 млн. м³. Вермас сійӧ неуна чиныштны либӧ содыштны, но ӧні ёна югыда нин тыдалӧ, мый Севернӧй крайлы ковмас мӧд вит воын вӧр промышленносьтӧс пуктыны ӧнія моз жӧ народнӧй овмӧсын нырнуӧдысьӧ. Мӧд ног оз вермы лоны, сідз тшӧктӧ странаын социалистическӧй стрӧительство.
Тайӧ ыджыд могыс миян водзын пуктӧ выльнога удж. Ковмас мый вермам ӧдйӧ освоитны выль вӧр площадьяс Печӧраысь, Мезеньысь, Эжва вожысь да мукӧдлаысь; сідзжӧ ковмас вӧрсӧ ёнджыка лэдзны, кытӧні ӧні лэдзсьысьӧ нин.
Татшӧм могъясыс некутшӧма оз торкны вӧрлысь кӧзяйствосӧ. Ӧти-кӧ, кыз вӧрыс арлыднас воӧма да вывті пӧрысь нин, мӧд-кӧ, выль вӧр площадьясас, кыдз ми казьтыштім нин, вӧрыс сісьмӧ ас вуж вылас пӧрысьлаыс. Дерт некутшӧм бур вӧр кӧзяйство оз вермы лоны вӧрӧн пӧльзуйтчысьтӧм. Колӧ керавны унджык, сӧмын мед лесообрабатывающӧй промышленносьтлы вӧлі ас кадӧ сетӧма вӧр сырйӧ. Гырысь целлюлозно-бумажнӧй комбинатъяслы ковмас кутны чинтӧм сырьевӧй подувсӧ 30 во гӧгӧр, сійӧ срокыс тырмас. Кутам кӧ артавны крайлысь вӧр запассӧ да сылысь быдмӧмсӧ 100 млн. м³ лэдзӧмӧн, ӧкурат вӧрыслӧн запасыс тырмас сійӧ кад гӧгӧрӧдз.
Унаӧн шогсьӧны, мый пӧ сэсся, сійӧ кад бӧртиыс, кутам вӧртӧгыс керны? Этшаджык кутам сы бӧрын лэдзны Севернӧй крайын, сэк сибырса вӧрӧн пӧльзуйтчыны кутас миян страна — со кутшӧм вочакыв колӧ сетны сэтшӧм мӧвпъяслы. Таысь ӧтар, оз ков син вылысь воштыны вӧр перерабатывайтан техника кыптӧмсӧ. Ӧні ми вӧрсӧ пилитам, сылы колӧ гырысь вӧр. Но эмӧсь нин миян сэтшӧм заводъяс, кытӧні пилипызьысь да мукӧд дзоля путоръясыс прессуйтчӧмӧн (ёна топӧдӧмӧн) вӧчсьыссьӧ пластическӧй пӧвъяс (дӧскаяс), кодъяс ёна бурджыкӧсь пилитӧм пӧвйысь. Веськыда позьӧ шуны, мый комын во бӧрти вӧр ыдждаыслӧн оз ло ӧніякодь значенньӧыс.
Эм ещӧ гырысь вӧр лэдзан программалы сэтшӧм паныда мӧвп, мый войвылас оз тырмы сы вылӧ йӧзыс. Сылы позьӧ сетны сэтшӧм кыв: ӧні механизация муніс вӧр лэдзанінын омӧля на, пыр уджалысь (постояннӧй) вӧр лэдзысь рабочӧй кадръяс этша на, дай ёна на омӧля найӧс устроитӧма, а эмӧсь нин тырыс бригадаяс 15 кубометрӧдз лэдзысьяс. Тайӧ олӧмсьыс примерыс петкӧдлӧ, мый сэні абу топыд местаыс. Пыр уджалысь рабочӧй кадрлӧн механизируйтӧм труд сійӧ задачасӧ разрешитас кокньыда. Дерт Печӧра да Мезень коддьӧмӧ ковмас уджалысь йӧзӧс вайны Севернӧй крайса сэтшӧм районъясысь, кытӧні йӧзыс лишалӧ. Сідзжӧ ёна ковмас рабочӧйяслысь удж условйӧсӧ бурмӧдны. Важӧн вӧлі вӧр лэдзысьяслӧн оланіныс — сьӧд, муӧ пырӧм керка, а молльӧн вӧр кылӧдысьяслӧн ноддя бокын вӧлі шойччаніныс. Ӧні дерт сійӧс унаӧн нин вунӧдісны. Сідзжӧ уналӧн нин вуніс вӧлӧга пыдди пур вывсянь Эжваысь васӧ чибльӧгӧн гумлалӧм да сукар кӧтӧдӧм либӧ асывсянь рытӧдз кын нянь вылын лым пытшті собӧм да рытын куньса синмӧн треска юква либӧ кӧч югыд шыд панялӧм.
Сійӧ вежсис шоныд бур керкаясӧн, ленинскӧй уголокъясӧн, газетъясӧн, радиоясӧн, столӧвӧйясӧн. Но рабочӧй вӧр лэдзысь кадръяслы унатор на оз тырмы. Кымын налӧн бурмӧ олӧмыс, сымын ӧдйӧ кыптӧ налӧн ковмӧмторыс, но сэк жӧ и кыптӧ уджлӧн производительносьтыс. Топыда быд боксянь рабочӧй кадръяслысь производственно-бытӧвӧй условйӧяссӧ йитӧмӧн да лӧсьӧдӧмӧн кыптас вӧр лэдзан удж.
Сьӧкыдджык лӧсьӧдны лесообрабатывающӧй промышленносьтсӧ да сетны сылы квалифицируйтчӧм рабочӧй кадрсӧ. Но и сійӧ могыс мӧд вит воын лоӧ олӧмӧ пӧртӧма. Сьӧктӧдыс сылӧн сэні, мый миян целлюлозно-бумажнӧй комбинатъяслы оборудованньӧ вӧчысь заводъяс оз кутны вевъявны вӧчны колӧм мында оборудованньӧсӧ да рабочӧй кадръяссӧ ковмас велӧдны первойсяньыс.
Торъя почётнӧй места войвывса вӧр промышленносьт кыпӧдӧмын лоӧ Коми обласьтлӧн. Сійӧс торйӧдӧ аслас вӧр озырлуныс. Севернӧй крайлӧн пӧшти джын вӧр площадьыс усьӧ Коми обласьт вылӧ. Став площадьыс сылӧн лыддьысьӧ 32 млн. га, а вӧр улын 24 млн. га.
Вӧрсӧ ӧнія мында лэдзӧмыс Коми обласьтын дерт ылӧдз на оз матысмы быдвося вӧр быдмӧмӧдзыс. Войвылын сылӧн вӧр озырлуныс используйтчысьӧ медомӧля.
Кыз вӧр площадьысь оз на весиг тӧд сы бердӧ черӧн инмӧдчӧмсӧ, а Печӧраысь вӧрсӧ весиг омӧля на тӧдмалӧма.
Мӧд вит во помасигкежлӧ, ме ног, ковмас Коми обласьтлы босьтны ас вылас вӧр лэдзан программа 30 млн. м³ гӧгӧр. Тайӧ дерт зэв ыджыд мог. Торйӧн сулалӧ Печӧраӧс вӧр боксянь збыльысь осваивайтӧм. Ме ногӧн, Печӧралысь ковмас босьтны 12 млн. м³ гӧгӧр. Сьӧкыд сымда вӧр лэдзны йӧз тырмытӧм понда; сэні 400 сюрс кв. километр площадь вылын ӧні став йӧзыслӧн лыдыс сӧмын 67.000. Сэні вӧр промышленносьтысь ӧтарӧ кутасны кыптыны мукӧд промышленносьтъяс, кодъяс сідзжӧ кутасны корны йӧзӧс. Но сійӧ дзескыдін вӧснаыс эновтчыны оз шогмы, ковмас решитчыны Печераӧ мукӧдлаысь йӧз пыртӧм вылӧ. Зэв ылӧса арталӧмӧн ковмас пыртны миян обласьтӧ мӧд вит воын 350–400 сюрс морт. Дерт, сы мында йӧзыд сюрас на Севернӧй крайысь, весиг ӧти Вӧлӧгодскӧй (зона) районысь, кытӧні крайлӧн пӧшти 40% йӧзыс олӧ да кытӧні ӧти кв. километр вылӧ сиктса йӧзыс усьӧ 35,4 морт. Сыысь ӧтар ещӧ эм Котласскӧй (зона) район, кытӧні йӧзыс сідзжӧ ёна чукӧра, — 27,8 морт ӧти кв. километр вылын.
Коми обласьтын вӧр обрабатывайтан промышленносьт вӧлисти на заводитӧ чужны. Мӧд вит воын бура транспортнӧй вопрос разрешитӧмӧн ловзясны уна гырысь промышленнӧй узелъяс. Вӧр лэдзӧм серти да сырьевӧй база серти, позьӧ урчитны лесопромышленнӧй узел пыдди: Сыктывкар, Емдін, Ухта, Кожва, Усть-Цильма да Мылдін. Особӧ вына найӧ пытшкын колӧ лоны Сыктывкарлы, коді кутас перерабатывайтны став Эжва катыдса да Сыктывса вӧр сырьёсӧ, кытӧні лесопильнӧй делӧысь ӧтар вермас лоны, дай колӧ вӧчны целлюлозно-бумажнӧй комбинат 100 сюрс тонна вонас вӧчӧм вылӧ да ещӧ ӧти целлюлознӧй (сульфатнӧй)^Целлюлоза — бумагалы сырьё. Сульфат целл. вылӧ мунӧ пожӧм пу, сульфит целл. вылӧ — коз пу./^ завод 56 сюрс тонна вонас вӧчӧм вылӧ.
Интереснӧй узелӧн вермас лоны Мылдін, Камо-Печерскӧй канал вӧчӧмӧн, сійӧ электростанциясянь энергия сэтчӧ вуджӧдӧм понда. Сэні вермас бура паськавны сідзжӧ целлюлозно-бумажнӧй делӧ.
Бӧръя кывйӧн позьӧ шуны: войвылын, медся нин Коми обласьтын, вӧр промышленносьтлӧн помӧдз паськӧдчӧмыс ӧнӧдз на эз ло. Мӧд вит воын сылӧн петкӧдчӧмыс лоас став красканас, сӧмын сылы колӧ сетны став подувсӧ, кытчӧ транспорт пырӧ медводдза местаӧ.
Вӧр боксянь Севернӧй крайлӧн да Коми обласьтлӧн тыдалӧ налӧн олӧмын бӧрӧ кольӧмыс да сэтысянь жӧ тыдалӧ налӧн гырысь могъясыс мӧд вит во кежлӧ. Но найӧ лыднас сідзжӧ ӧнӧдз бӧрӧ кольӧны и овмӧсса мукӧд боксянь.
Му-видз налӧн кутӧ ас улас зэв ичӧт площадь, сійӧ лоӧ став площадьсьыс сӧмын 2,9%. Бурджыка му-видз уджалӧны крайысь сӧмын Вӧлӧгда гӧгӧрын. Мукӧдлаас, особеннӧ Коми обласьтын да сійӧ асыв-войвылын му-видзлӧн паськалӧмыс шогмытӧм ичӧт. Вӧлӧгда гӧгӧрын — крайса ичӧтик рытывлун пельӧсын — крайса 6,3% площадь вылын, сэні крайлӧн лыддьыссьӧ 43,5% уджалан му-виддзыс. Сэні — став площадьысь витӧд юкӧныс (21,5%) усьӧ му-виддзӧ. Севернӧй крайлӧн 11.250 сюрс га став площадь вылын пашняыс, виддзыс да усадьбаыс 3270 сюрс га гӧгӧр. Сё сюрс га площадь вылӧ му-видз сюрӧ сӧмын 2,9 га.
Тайӧ 2,9 гаысь лоӧ шӧркоддьӧм, а Коми Эжва вожын сійӧ усьӧ 1,6 гаӧдз, Печӧраын 0,4 гаӧдз. Оз позь шуны, мый сӧмын Вӧлӧгда гӧгӧрын позьӧ му-виддзӧн вӧдитчыны. Севернӧй крайын дай Коми обласьтын позьӧ зэв бура му-виддзӧн вӧдитчыны быдлаын; рытыв-лунвывсянь дзик асыв-войвылӧдз вермас мунны скӧт видзӧм, сідзжӧ и кӧдзаыс вермас бура ёна на паськавны войлань да асыв-войлань. Сідзжӧ ёна на вермас паськавны шабді кӧдзӧм.
Мӧд вит волы ӧнія коллективизация паськыда мунӧм да сійӧ организационнӧ да кӧзяйственнӧ крепитӧм сетӧ зэв ён подув водзӧ кыпӧдны да паськӧдны му-видз уджалӧм. Колӧ тані казьтыштны, мый выль местаясын му-видз паськӧдӧмлӧн мӧд вит воын лоас ёна ыджыд значенньӧ. Торйӧн ёна ковмас мӧвпыштны Печӧраын скӧт видзӧм паськӧдӧм йылысь. Дерт ӧні тыдалӧ, мый Севернӧй край дай Коми обласьт мӧд вит воын важ моз колясны няньсӧ бокысь вайысьӧн, но сідзжӧ бара тыдалӧ, мый найӧ кутасны сетны страналы асьныс лишка шабді, мӧс вый да мыетшкӧ яй.
Медшӧр да гырысь могъяс сиктса овмӧсын Коми обласьтлӧн мӧд вит воын коллективизация подув вылын да колхозъясӧс организация да овмӧс боксянь ёнмӧдан подув вылын лоӧ выльысь вылӧ му-виддзӧн паськӧдчӧм, урожайносьт кыпӧдӧм, скӧт видзӧм кыпӧдӧм да выль му-видз уджалан техника освоитӧм. Сійӧн коллективизациякӧд пуктыссяс зумыд подув выль вит воын водзӧ кыптӧмлы. Сійӧ дерт вит во чӧжӧн оз вермы вӧтӧдны мукӧд бокӧвӧй районъясӧс. Сідзжӧ и Вӧлӧгдаса районӧс дыр на лоӧ суӧдны Коми обласьтлы му-видз лыднас. Сӧмын, тӧдӧмысь, сійӧ мӧд вит воын восьтас ассьыс выль паськыд туй му-видз паськӧдӧмын да кыпӧдӧмын ассьыс качествосӧ.
Воан вит во оз сувт индӧмторъясӧн, сійӧ Севернӧй крайлы дай Коми обласьтлы восьтас зэв ыджыд, а бӧръявылас нырын мунысь отрасль горноруднӧй богатство подув вылын.
Бӧръя воясын став странасянь ёна ыджыд вниманньӧ ас бердас кыскӧ Печӧра. Важӧн, революцияӧдз, Печӧра йылысь сёрнитлісны жӧ, сӧмын кыз сёрниясыс вӧліны индӧмаӧсь сійӧс кыдзкӧ-мыйкӧ омӧльтыштӧм вылӧ. Революция став сійӧ сісьмӧм вӧйпӧмыслы пуктіс пом да заводитіс выльысь тӧдмавны Печӧраӧс.
Ухтаысь нефть петанінсӧ важӧн вӧлі сайӧдӧны, боквывтӧны. Торъя нин сійӧс зілис вӧйпны нефтянӧй капиталист Нобель, медым сылӧн Бакуын нефть перъян прӧмыселыс коли монополистӧн, ӧткӧн.
Революция бӧрын Ухтаысь нефтьсӧ восьтіс миян ӧти кыйсьысь Кожва юын. Сэтысь сійӧ индіс быдса ты, кытысь бензин да мукӧд кокньыдджык маслӧыс пакталӧма нин вӧлі, но карасин бердса составъясыс вӧлі кольӧма на.
Ӧні кутшӧмакӧ тӧдмалӧма Ухтаысь, Изьва гӧгӧрысь, Кожваысь, Воя да Соплеска юяс гӧгӧрысь нефтьсӧ. Помӧдз тӧдмавны кокньыд, ещӧ во мӧд на мунас нефть запасъяс йылысь медбӧръя кыв шуӧмӧдз. Ӧні сэні паськыда мунӧ видласян удж. Во-мӧд бӧрти сідзжӧ паськыда кутас мунны нефть перйӧм, сыысь ми рӧд ог ыдъясьӧ^Ог колебайтчӧ./^, но пырысь-пыр урчитны, мыйта нефть лоӧ перйӧма мӧд вит воын, зэв сьӧкыд. Нефть эм, кутам нин сійӧс мӧд вит воын перйыны дзик, — сӧмын тадзи позьӧ шуны.
1924 воын профессор А. А. Чернов восьтіс Печӧраын из шом (каменнӧй уголь). Ёна важӧн нин восьтывлісны из шом дай уна местаын, сӧмын водзӧсӧ эз кыптывлы сы дінӧ интересыс. 1924 восянь ӧнӧдз зэв успешнӧя муніс став Печӧраас из шом корсьӧм. Ӧні сійӧ аддзӧмъяс кузяыс шуӧма, мый Печӧраын эм промышленнӧй значенньӧа из шом, мый сы бердӧ колӧ ӧдйӧнджык кутчысьны. И збыль, Усваӧ усьысь Вӧркута юын восьтӧма вит пласт, кӧні из шомыс вермас орччӧн пуктысьны медбур сорт из шомъяскӧд: этша пӧимыс да сераыс, бура коксуйтчӧ^Коксуйтчысь из шомыс мунӧ металлургияӧ, бурӧй из шом туйӧ ломтыны./^. Заостреннӧй ю (сэтчӧ жӧ усьӧ) гӧгӧр эм лыдтӧм бурӧй из шом. Тшугӧр ю (Печӧраӧ усьӧ) гӧгӧр бӧръя вояснас сюрины из шом пластъяс. Этша кывйӧн кӧ шуны, Печӧраын вермас воссьыны из шом перъян бассейн, коді вермас бергӧдны став олӧмсӧ не сӧмын Севернӧй крайлысь да Коми обласьтысь, но и войвывса мукӧд районъяслысь. Печӧраса из шом транспортнӧй вопрос разрешитӧм бӧрын кутас ломтыны став войвывса портъясӧс, войвывса кӧрт туйясӧс, Севернӧй крайӧс, гашкӧ тшӧтш и Ленинградскӧй, Ивановскӧй, Московскӧй, Уральскӧй обласьтъясӧс, Нижегородскӧй крайӧс, Карельскӧй АССР-ӧс.
Тайӧ колӧмъяс пондаыс Войвыв краювса веськӧдлысь органъяс ӧттшӧтш Коми обласьтувса веськӧдлысь органъяскӧд ёна тӧждысьӧны да водзӧ йӧткӧны Печӧраса из шом перйӧмсӧ. Збыльысь ӧд, войвывса портъяс весиг ӧнӧдз на мыетшкӧ вайӧны из шомсӧ заграничаысь. А мӧд вит во помас найӧ кутасны видзны из шомсӧ 2,5 млн. тонна гӧгӧр. Ӧні эм водзӧ нюжӧдны позьтӧм мог — восьтыны Печӧраын из шом перъянін. Мӧд вит во заводитӧмсянь, дай ӧнісянь нин колӧ сетны сылы подув, медым мӧд вит во помасигкежлӧ вӧлі перйӧма 4–5 млн. тонна из шом.
Тайӧ выль угольнӧй бассейныс урчитӧм районъяслы энергия сетӧмысь ӧтар вермас ыджыд перспектива восьтыны став войвывса Урал вылас, кытӧні эм кӧрт да мукӧд руда.
Огӧ вермӧй, дай тані оз и зэв паськыда ков сувтлыны мукӧд горноруднӧй богатствояс вылӧ. Сӧмын казьтыштлам, мый Печӧра быдсяма руданас озыр, колӧ сӧмын заводитны сійӧясӧс ёнджыка тӧдмавны да осваивайтны. А Печӧраӧс йитны став странакӧд да сылысь озырлунсӧ пуктыны социалистическӧй стрӧительство подулӧ абу дзик кокни. Ӧти-кӧ, сійӧс колӧ осваивайтны быд боксянь ӧтпырйӧ, мӧд-кӧ, сійӧ вель бокын, коймӧд-кӧ, сылӧн некытчӧ туйтӧм транспорт, нёльӧд-кӧ, сэні йӧзыс сы вылӧ оз тырмы дай сідз водзӧ. Сьӧкыд ставсӧ вӧчны ӧтпырйӧ, но мукӧд ногӧн оз позь, став мырсьӧмыс вермас вошны весьшӧрӧ. Пример вылӧ босьтлам сэтшӧм лоны вермантор: перйим из шом, а транспорт абу дась, из шом сы понда коляс места вылас. Кодлы сійӧ колӧ. Сэтшӧм уджтӧ некод оз ошкы.
Печӧраӧс освоитӧм, социалистическӧй стрӧительстволы сійӧс подулӧ пуктӧм лоас комплекснӧй — став кӧзяйство боксянь ӧтпырйӧ да йитчӧмӧн босьтӧм. Тайӧ могысь мӧд вит воын сувтас дзоньнас дай лоас не сӧмын Коми обласьтлы да Севернӧй крайлы ыджыд могӧн, но и став страналы.
Вот татшӧм гырысь могъяс пуктыссьӧны Коми обласьт водзын да Севернӧй край водзын. Ставыс дерт татчӧ оз на пыр, ми весиг эгӧ казьтыштлӧй Гамскӧй металлургическӧй да мукӧд заводъясӧс, тӧчила вочӧм, чери кыйӧм да мукӧд прӧмыс вылӧ да уна мукӧдтор вылӧ. Ми мукӧдторъяс вылас эгӧ сувтлӧй, транспорт стрӧитӧмыс на вылӧ омӧля пыксьӧ да сы понда. Вӧр да печӧраса озырлун мӧд вит во кежлӧ пуктӧны транспорт водзӧ пӧшти став могъяссӧ. Быдлаын бура гӧгӧрвоӧны, оз кӧ ло разрешитӧма транспортнӧй вопрос, оз ло овмӧслӧн бура кыптӧм мӧд вит воын. Ставыс медводз пыксьӧ, мытшасьӧ омӧлик туйяссӧ, кӧрт туйтӧмӧ да омӧль ва туйӧ. Транспортлы кыскавны решающӧй грузыс лоас вӧр да из шом.
Овмӧс кыптӧм вылӧ подулыс — туйяс паськӧдӧм
Севернӧй край, а сы пытшкын и Коми обласьт вермасны олӧмӧ пӧртны вылӧ индӧм гырысь кӧзяйственнӧй могъяссӧ да пуксьыны аслас местаясас став странаса социалистическӧй кӧзяйствоын, решительнӧя кӧ кутасны войдӧр транспортнӧй условйӧяссӧ бурмӧдны. Транспорт — овмӧслӧн вир новлӧдлысь сӧн да нерв. Омӧля кӧ сійӧ уджалӧ, овмӧс омӧль, сылӧн кыптӧм чинӧ, заводитчӧ ставыс торксьыны. Сылӧн значенньӧыс войвыв условйӧясын ещӧ ёнджыка содӧ. Мыйла войвылын унджык сиктъясыс ю дорын? Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны: сэні ӧнӧдз пӧшти сӧмын ва туйыс сетӧ олӧмлы подувсӧ, мукӧд сикас туйыс вӧчтӧм либӧ омӧльлаыс оз вермы водзсасьны ва туйыскӧд, сы понда унджык олӧмыс ва гӧгӧрын.
Ва туй Коми обласьтын кутӧ ас вылас став олӧмсӧ, дай дзоньнас Войвыв крайын сылӧн исключительнӧ ыджыд значенньӧыс. Но миян кыз юыс ӧнӧдз на олӧ пӧшти аслас авйӧн. Джудждӧдӧм могысь ва пыдӧссӧ кодйӧм мунӧ зэв этшалаын, изъясысь да лӧпъясысь весалӧм этша ю тӧдӧ, паракодъяс да баржаяс оз тырмыны, весиг уна судоходнӧй ю оз тӧд паракодъясыслысь ветлӧдлӧмсӧ. Уна ю на ещӧ абу тӧдмӧдӧма, ва кутысь берегдорса вӧрсӧ куштӧма. Дженьыдджыка кӧ шуны, ва туйсӧ ми омӧля бурмӧдам. Сӧмын и татшӧм сямӧн миян вӧдитӧмыс рӧд оз чинты ва туйлысь значенньӧсӧ. Сідзжӧ и водзӧ ва туй лоас медыджыд подулӧн; особеннӧ вӧр промышленносьт дзоньнас ӧнія моз жӧ кутас пыксьыны сы вылӧ. Ог ыджыда ӧшыбитчӧй, шуам кӧ, мый мӧд пятилетка бӧръя воын ковмас Севернӧй крайлы 90 млн. тонна гӧгӧр уна сикас груз нуны ва туйӧд. Вӧр грузыс ӧтнас лоас 75 млн. тонна гӧгӧр. Дерт, сылӧн ылӧ мунӧмыс ёна чинӧ, но та мындаӧдз содӧмыс, торъя нин посни юяслы, сетас зэв ыджыд удж. Ковмас ӧнісянь жӧ думыштны ва туйлысь вынсӧ кыпӧдӧм йылысь.
Медыджыд ва артерия Севернӧй крайлӧн — Севернӧй Двина. Кутшӧм сылы ӧні нин сьӧкыд, позьӧ аддзыны вӧр кылӧдӧм боксянь. Тулыссяньыс арӧдз Двина бассейнын мунӧ став вын зэвтӧмӧн вӧр кылӧдӧм. Сійӧ уджсӧ сьӧктӧдӧны унатор, но медыджыд сьӧктӧдыс ляпкыд васянь петӧ. Двина вывті кывтігӧн уна матка сибдӧ да косьмӧ. Сійӧс позьӧ аддзыны Котлассянь Архангельскӧдз. Неуна кӧ вӧлі эськӧ джуджыдджык ваыс, сэк дзик мӧд нога лои серпасыс. Эжва вожын ва туй оз жӧ бурмы. Та вӧсна косджык воясын кылӧдан вӧрыс косьмӧ, тӧвар катӧдӧм торксьӧ, пассажиръяслы унаысь ковмывлӧ берегдортіыс мунӧмӧн ордйысьны паракодыскӧд.
Удора районысь ӧтар Коми обласьт артмӧ кык бассейнысь — Эжваысь да Печӧраысь. Эжва петкӧдӧ да кутшӧмакӧ йитӧ 121.789 кв. км площадь Котласкӧд — кӧрт туй узелкӧд. Йӧз лыд серти кӧ босьтны, сійӧ кыз обласьтсӧ обслуживайтӧ. Сылӧн посни юяскӧд нюжалӧмыс сетӧ 16.792 км, а судоходнӧйӧн лыддьысьӧ сӧмын 1603 км. Но кутны кӧ тӧд вылын сылысь качествосӧ, серпасыс омӧльтчӧ. 949 км судоходнӧй участок кутысь Эжва ю юксьӧ куим пельӧ. Помӧсдінсянь Кулӧмдінӧдз паракодъяс вермӧны ветлыны сӧмын тулыснас 15 сутки гӧгӧр. Кулӧмдінсянь Сыктывкарӧдз юльын паракодъяс ветлӧмысь дугдывлӧны. Сыктывкарсянь Котласӧдз паракодъяс дугдывтӧг ветлӧдлӧны, но гожӧмнас унаысь ковмывлӧ вежласьлыны переходъяснас ляпкыд ва понда. Сыктыв, Емва, Висер, Нившера, Севернӧй Кельтма, Весляна, Лӧкчим да Вилядь судоходнӧйӧсь, но паракодъяслысь ветлӧдлӧмъяссӧ омӧля тӧдӧны. Паракодъяс омӧля ветлӧдлӧны ляпкыд ва понда, лӧп понда да паракодъяслӧн джуджыда пукалӧм понда.
Печӧра медомӧля вӧдитчыссьӧ. Сылӧн посни юяскӧд нюжалӧмыс сетӧ 9783 км, а судоходнӧй участокыс 2205 км. Сійӧ босьтӧ ассьыс визувтӧмсӧ Уральскӧй гӧра рытыв бансянь да Волосница ю усьӧмӧдз визувтӧ пӧшти пыр порогъяс пыр. Якшаса пристаньсянь Мылдінӧдз сылӧн визувтӧмыс ёнджык, но гӧжӧмнас порогъяс да перекатъяс понда паракодъяс оз жӧ ветлыны. Шӧр участокас Мылдінсянь Усаӧдз ва джудждаыс 55–60 см. Водзӧ Печӧра визувтӧ зэв паськыда да гожӧмнас сылӧн медляпкыд местаыс 125 сантиметр.
Медулі да шӧр участокъясас паракодъяс гожӧмнас вермӧны ветлӧдлӧны дугдывтӧг. Медвылі участокас паракодъяс ветлӧдлӧны 50 сутки гӧгӧр, шӧрас 163 сутки да медуліас — 152 сутки гӧгӧр.
Печӧралӧн бассейныс став юяснас зэв ыджыд, но омӧля тӧдмалӧма, этша паракодъяс ветлӧдлӧны, да уна тырмытӧмторъяс сэні эмӧсь. Сылӧн ӧти вель ыджыд омӧльтор петӧ вылі участокса порогъясысь да ляпкыд порогъясысь. Мӧд ён торксьӧм эм устьӧас да морскӧй плаванньӧ сьӧкыд условйӧас. Тельвискасянь Печӧра визувтӧ зэв уна вожӧн, кодсянь артмӧмаӧсь зэв уна да гырысь діяс. 15–30 километр кузьта діяслӧн лыдыс комын гӧгӧр. Тулыснас діясыс тупкысьӧны ваӧн да берегысь берегӧ пасьтаыс артмӧ 20 да унджык километрӧдз, а гожӧмнас, ва чинӧм бӧрти, сійӧ зэв ёна ляпкалӧ. Ичӧт ва понда морскӧй судноясыс Куйскӧй портсянь мунӧны 180 км морелань Болванскӧй губаӧ да сэні содтӧд грузитчӧны лихтернӧй судноясӧн. Морскӧй навигацияыс вӧвлывлі 86-сянь 110 суткиӧдз бӧръя воясӧдз. Сылӧн ичӧт кадыс лоӧ войвыв тӧв понда, коді тыртӧ туйсӧ сьӧкыд йиясӧн Колгуев дісянь Печӧрскӧй лиманӧдз — юыслӧн дзик море дорӧдзыс петӧмӧдз.
Тайӧ сьӧкыд морскӧй плаванньӧлӧн условйӧясыс ёна сьӧкыда усьӧны тӧвар нуӧм дон вылӧ. Ӧти стандарт пилитӧм вӧр заграничаӧ нуӧм 1930 воын сувтіс 23 шайт асланым сьӧмӧн да ещӧ 13 шайт да 89 ур валютаӧн (заграничаса сьӧмӧн). Дона грузитӧмыс, сьӧкыд уджыс, портитчӧ лихтернӧй суднояс, ёна портитчӧ тӧварыс дай портыс оз вермы кыпӧдны грузсӧ. 1930 воын 6 сюрс тонна груз Печӧралӧн коли Белощельеӧ, дай мыйтакӧ вӧрыс Печӧраысь эз вермы петны заграничаӧ. Вӧр грузитӧм да заграничаӧ нуӧм войвывса портъяссянь вообще дона дай сьӧкыда мунӧ, сӧмын Куйскӧй порт наысь на ёна кольӧ. 1932 воын Архангельсксянь заграничаӧ ӧти стандарт нуӧм сувтіс 12 шайт, Мезеньсянь 19 шайт да 32 ур, Онегасянь 18 шайт да 98 ур, а Печӧрасянь, кыдз нин висьталім, 23 шайт да валютаӧн 13 шайт да 89 ур.
Татысянь зэв бура тыдалӧ Печӧраса бассейнлӧн пробкаыс. Сэсь писькӧдчыны ёна ковмас устьӧ да йыв пырыс да Индига пыр. Водзӧ писькӧдчытӧг Печӧраса зэв ыджыд бассейн оз вермы социалистическӧй стрӧительство бердӧ дзоньнас йитчыны.
Мӧд вит во кежлӧ зэв ыджыд да зэв колана мог пуктыссьӧ — сійӧ Печӧраӧс Камакӧд йитӧм. 1927 восянь нин муніс тайӧ могсӧ зэв ёна тӧдмалӧм. Ӧні дзик югыда тыдовтчис сійӧ кык гырысь юяссӧ йитны шогмӧмыс. Проект сертиыс тайӧ йитӧмыс артмӧ куим плотина вӧчӧмӧн. Ӧти плотина (пруд) ковмас Колва ю вылын (усьӧ Камаӧ) Бобыки сикт весьтын. Мӧд плотина ковмас Печӧра йылӧ Якшаса пристань вевдорӧ. Коймӧд плотина ковмас Нем йылын. Первойя плотинаыс васӧ пыкас 30 метр судта вылӧ, мӧдыс 25 метр, коймӧдыс 12 метр судта вылӧ. Нем вылӧ ковмас плотинаыс сы понда, мый 30 метрӧдз ва кыпӧдӧм Колвинскӧй плотинасянь да 25 метрӧдз кыпӧдӧм Печорскӧй плотинасянь сетӧ Молох ю да Нем ю костӧ ва кыптӧм, а ляпкыдджык плотинаяснас торъявтӧм йитӧд Печӧралӧн Камакӧд оз артмы дай абу ковтӧм налӧн йитчӧмыс ещӧ Эжва вожкӧд да сы пыр Двинакӧд да Мариинскӧй системакӧд.
Тайӧ плотинаяссьыс ӧтар ещӧ ӧти плотина ковмас Ылыдз ю устьӧ бердӧ. Ми войдӧр казьтыштлім нин Печӧра йывса порогъяс да перекатъяс йылысь. Ӧти плотина кӧ толькӧ вӧчны Якшинскӧй пристань бердӧ, сэтысянь улӧдзджык ва туйыс омӧля бурмас ляпкыд ва вӧсна. Кутшӧмкӧ мӧд места, коді эськӧ вермис Камакӧд йитӧд сетны да Мылдінӧдз кымын бурмӧдны ва туйсӧ, оз сюр.
Плотинаяс костас ва чӧжӧмӧн, сылысь визувтӧмсӧ регулируйтӧмӧн артмас ыджыд ты. Площадьыс сылӧн лоас 2000 кв. километрӧдз, а колана ваыс 7–8 миллиард м³-ӧдз.
Плотинаясас вӧчсьыссьӧ посъясӧн шлюзъяс (ва чӧжысь да лэдзысь камераяс), кодъяс кутасны вуджӧдны плотина пырыс 110 метр кузьта, 16 метр пасьта да 2,85 метр джуджда пукалысь суднояс. Татшӧм сямӧн ва йитӧд сетӧ используйтны ва вынсӧ электричество вылӧ. Колвинскӧй плотина вылӧ станцияыслӧн пуктӧм выныс лоӧ 60 сюрс киловатт-час, Печӧраса первой плотина вылын 50 сюрс, мӧд плотина вылын 40 сюрс.
Мый сетӧ тайӧ комбинатыс. Сійӧн:
1) Артмӧ орлытӧм ва туй Волгасянь Печӧраӧдз, Архангельскӧдз, а Мариинскӧй канал пыр Ленинградӧдз, Волга да Донъяс ӧтлаалӧм бӧрын сійӧ туйыс кутас мунны Украинаӧдз да лунвыв портъясӧдз.
2) Печорскӧй пробка воссьӧ лунвывсянь.
3) Артмӧ сэк жӧ электро-энергетическӧй подув Севернӧй Ураллы да Печӧра катыдлы.
4) Тайӧ жӧ ва туйысь уна ва чукӧртӧмнас да сійӧс гожӧмнас лэдзӧмнас содтӧ васӧ Камалысь, Печӧралысь да Эжвалысь кык метр джудждаӧдз.
5) Сійӧ восьтӧ водзӧ вылӧ выль гырысь ва туй нюжӧдӧм Индигаӧдз.
Печӧраысь тайӧ ва туйнас кутас петны вӧр Волга вылӧ, из шом Севернӧй Урал вылӧ, тӧчила из да мукӧдтор сэтчань жӧ. Мӧдарӧ кутас пырны нянь, сов, промышленнӧй тӧваръяс, машинаяс. Эжва пыр Уралсянь кутас мунны Архангельскӧ экспортнӧй тӧвар калийнӧй сов, промышленнӧй тӧвар да уна сикас машина да сёян-юан тӧвар.
Тайӧ комбинатыс да сылӧн уджыс пырӧ мӧд витвося планӧ да лоӧ пӧртӧма олӧмӧ. Мӧд витвоысь петас коймӧд вит воӧ ва туй вӧчӧм Печӧрасянь Индигаӧдз да сэтчӧ порт вӧчӧм.
Вылынджык ми сувтлім Печӧра устьӧ да сійӧ порт вылӧ. Сэні порт вӧчны ковмас зэв ӧдйӧн, зэв тэрмасьӧмӧн. Сытӧг ог вермӧ ӧнісянь заводитны перйыны из шом да пуктыны медводдза подув Печӧраӧс освоитӧмлы. Но Печорскӧй порт водзӧ вылӧ оз вермы лоны тырманаӧн. Сы понда лоӧ миянлы видзӧдлыны мукӧд местаясын мореӧ петӧмъяс вылӧ. Мурманскӧй порт зэв бур, сӧмын сійӧ Печӧрасянь зэв ылын. Архангельск сідзжӧ оз туй ылын понда. Мезень Печӧрскӧй портысь на омӧльджык: кольӧ медматын Индига бухта (67°42' сев. широтаын да 18°48' долготаын Пулковосянь).
Индига дінті мунӧ морелӧн (Гольфстримлӧн) шоныд визулыс, коді шонтӧ бухтасӧ. Тӧвнас тӧлӧдӧ рытыв-лунвывсянь. Тайӧ кыкторйыс да бухтаыслӧн паськыд море дінӧ матысмӧмыс сетӧны Индигалы кузьджык навигационнӧй кад — йиясысь воссьӧм. Берегдорса 1½–2 фут кызта йияс, кодъяс артмӧны тӧвнас, рытыв-лунвывса тӧвъясӧн — прилив-отлив дырйи вештысьӧны Колгуев ді дінӧ да асывлань.
Ва да поводдя тӧдмалысь станция 1923 восянь сэні нуӧ видласьӧм. Сійӧ тӧдмалӧм серти позьӧ шуны, мый Индигалӧн восьса ваыс, дзик йитӧм кадыс лоӧ 8 тӧлысьысь унджык.
1930–31 воясын сэні жӧ муніс паськыда тӧдмалӧм порт стрӧитан местаяссӧ да йилысь режимсӧ — артмӧмсӧ, вешйӧмсӧ да бырӧмсӧ. Сійӧ да воддза материалъяс серти ӧні позьӧ шуны, мый порт стрӧитны места бур, суднояслы сулавны места ыджыд дай лӧнь, ичӧтик землечерпанньӧӧн шогмыны кутас лэдзны 32 футӧдз пукалысь паракодъясӧс, бухтаас пыраніныс сёй да лыа пыдӧса, коді бура сетӧ водзӧ содтыны морскӧй каналысь джудждасӧ.
1930 да 1931 воясын муніс сідзжӧ тӧдмалӧм Индига (бухтаас усьысь) да Сула (Печӧраӧ усьысь) юясӧс ӧтлаалӧм могысь. Важӧн нин сы йылысь муніс сёрни, весиг кутшӧмсюрӧ удж нин муніс тӧдмалӧм могсьыс. Ӧні дзоньнас пӧшти петіс тӧдмалӧмысь, мый тайӧ кык юсӧ позьӧ йитны Камаӧс да Печӧраӧс моз жӧ. Сэк веськыдджык дай матӧдзджык ва туй воссяс Печӧралы, Ураллы да Сибырлы заграничаӧ тӧварӧн петны. Сэк бура лоӧ йитӧма Урало-Печӧрскӧй угольно-металлургическӧй базасӧ войвывса портъяскӧд. Сэк жӧ Камо-Печорскӧй комбинатыс кутас лыддьысьны завершённӧйӧн. Сійӧ йитӧдӧн вермас из шом новлыны нарӧсьнӧ лӧсьӧдӧм паракодъясӧн Усвасянь петны мореӧ да Беломорско-Балтийскӧй канал пыр Ленинградӧдз, сӧмын ӧні оз на позь урчитны, мый Печӧра-Индигскӧй каналыс вермас лоны мӧд вит воын.
Коми обласьтӧс веськыда интересуйтӧ ещӧ Мезень ю, коді йывнас петӧ Удорсянь. Мезень ляпкыд йылӧдыс, паракодъяс вермӧны ветлӧдлыны сӧмын тулыснас тӧлысь гӧгӧр кымын, а гожӧмын кывтыдас дажӧ ваыс усьӧ 45–55 сантиметрӧдз. Таысь ӧтар сылӧн устьӧыс тӧвнас тупкысьӧ ещӧ ёнджыка Печӧра дорысь. Сетчӧ морскӧй порт вӧчны пӧшти оз позь. Ӧти-кӧ приливыс да отливыс вывті ыджыд (Семжа сикт дінын 6–8 метр, Пыя дінын 5–7 м, Каменка дінын 3–4 м); мӧд-кӧ, вывті ӧдйӧ прилив да отлив дырйиыс визувтӧ (куим метрӧдз секундаын) да зэв гудыр ваӧн (8 килограммӧдз кос няйтыс ӧтик кубическӧй метр ва вылӧ усьӧ). Тайӧ лёк понда фарватерыс (ва визувтӧмлӧн подулыс) пыр вежласьӧ, быд во выль местаын воссьӧны гуяс, кытӧні сӧмын позьӧ приливӧн да отливӧн пӧльзуйтчӧмӧн нуӧдны морскӧй паракодъясӧс грузитны. Дерт абу кокньыд грузитчӧмыс: колӧ плашкутӧн (нарӧсьнӧ вӧчӧм баркаӧн) вӧдитчыны да ёна сюся пӧльзуйтчыны приливнас да отливнас. Сьӧкыд условйӧ пондаыс — паракодъяслӧн джынсяыс унджык кадыс мунӧ прӧстӧ сулалӧм вылӧ, сы понда ӧти паракодсӧ тӧлысьӧдз грузитӧны. Ӧнія состоянньӧӧн Мезень вермӧ грузитны сӧмын 56 сюрс стандарт вӧр. 1929 воын став груз бергӧдчӧмыс лои 81.428 тонна. Мӧд вит во помын ковмас Мезеньысь петкӧдны вӧрсӧ 3 миллион тонна гӧгӧр. Позьӧ ӧні дзик ӧшыбитчытӧг шуны, мый сымында груз петкӧдысь порт вӧчны оз шогмы, а ковмас кыдзкӧ-мыйкӧ туйдӧдчыны кӧрт туйӧн петӧм вылӧ. Дерт татысянь оз ков шыбитны Мезень ю бурмӧдӧм уджсӧ. Сытӧг некыдзи ог вермӧ сэтчӧ пуктыны вӧр промышленносьт дай мукӧд боксянь олӧмсӧ сьӧкыд лоас кыпӧдны. Сэні мӧд вит воын ковмас ёна кыпӧдны ляпкыда пукалысь паракодство дай думыштны ва джудждӧдӧм йылысь.
Коми обласьтлӧн, кыдзи тыдовтчис, ва туй зэв уна, сӧмын колӧ сійӧс бурмӧдны да паськӧдны сэті паракодъясӧн ветлӧдлӧм вылӧ. Мӧд вит воын не сӧмын тайӧ могъясыс лоӧ паськыда олӧмӧ пӧртӧма, сэк жӧ кыптас Кама–Печӧра–Эжва йитӧм, коді чужӧмбансӧ вежас пӧшти став ва туйясыслысь.
Коми обласьт туйӧн оз торъяв став войвывсьыс. Лыдӧн да качествоӧн войвывса ва туй ӧткодьсяма. Ва туй уна, 1000 квадратнӧй километр площадь вылӧ усьӧ 36,4 километр кузя вӧдитчан ва туй, а став Союзын сэтшӧм площадь вылас сӧмын 12,5 км. Сідзжӧ паракодъясӧн ветлӧдлан туй унджык: войвывлӧн 12,5 км, Союзлӧн 4,2 км. Но войвывлӧн кӧрт туйыс мукӧдъяслӧн дорысь ёна этша. Войвыв водзын пуктыссьӧ торъя мог — вӧр промышленносьт ёна вылӧ лэптӧм, кодӧс ӧні ещӧ оз на позь кыпӧдны ва туйтӧг. Войвывлӧн мӧд вит воын ва туй — медводдза подув, — сійӧс ещӧ ёна ковмас паськӧдны да бурмӧдны, сытӧг войвылын социалистическӧй кӧзяйстволӧн гырысь могъясыс оз вермыны пӧртсьыны олӧмӧ.
* * *
Мукӧд районъясын кӧзяйство медводдза подулӧ пырӧ кӧрт туй. Сійӧ йитӧ ӧтка районъясӧс ас кӧрт йитӧднас. Кӧрт туйтӧг миян социалистическӧй кӧзяйство оз вермы ӧдйӧ водзӧ паськавны да кыптыны. Миян страна — социалистическӧй олӧм боксянь медпаськыда районъяс костын вежласьӧм нуӧдысь страна, мӧда-мӧд районлы отсасьӧм лӧсьӧдысь страна. Некутшӧм район миян сӧветскӧй, социалистическӧй олӧм боксянь районъяс костын медпаськыд вежласьӧм нуӧдысь, мӧда-мӧд район отсасьӧм лӧсьӧдысь странаын оз коль бокӧ районъяс костын вежласьӧмысь. Севернӧй край (а сы пытшкын и Коми обласьт) ыстӧ Московскӧй обласьтӧ вӧр, а сэтысь вайӧ машинаяс, промышленнӧй тӧваръяс, Поволжьеысь, Сибырысь вайӧ нянь да сідз водзӧ.
Босьтам странаысь медыджыд комбинат — Урало-Кузнецкӧй комбинат. Уралсянь мунӧ Кузнецкӧй бассейнӧ кӧрт руда, а мӧдарӧ локтӧ из шом. Дженьыдджыка шуӧмӧн, быд районъяс костын мунӧ пыр сувтлытӧг кӧзяйство боксянь дай культура боксянь паськыда вежласьӧм. Сійӧ мунӧ быдсяма транспортӧн, но медъёна корт туйӧн. Ва туй тӧвнас сувтлӧ, дай абу став странаыс сійӧн йитӧма, мукӧд сяма транспортлӧн выныс оз тырмы; колӧ ӧтырышъя уджалысь кӧрт туй — меднадёжнӧй транспорт. Кӧрт туй уджалӧ гӧжӧмын, тӧлын, лунын, войын. Ленинграда-Москваа костын поезд-стрела 605 километр мунӧ 8 час да 45 минут. Москва да Харьков костын поезд-экспресс 800 километр мунӧ 12 час. Москвасянь Владивостокӧдз 9 сюрс километр курьерскӧй поезд воӧ 10-ӧд суткиӧн. Кыдз татысь тыдалӧ, корт туйӧн позьӧ ветлӧдлыны бура ӧдйӧ. Ероплан лэбзьӧ ещӧ ӧдйӧджык, лэбзьӧ 180 километрӧдз ӧти часӧн, но сылӧн кыпӧдӧмыс ӧнӧдз вывті на этша. Дерт миян кӧзяйствоын оз позь сувтӧдны паныд венӧм могысь ӧти транспорт мӧдлы. Миян планӧвӧй кӧзяйствоын быдсяма сикас транспорт мӧда-мӧдыслы отсалӧмӧн вӧчӧны ӧти план серти удж да ставныс лоӧны социализмлы подулӧн.
Кӧрт туй Севернӧй крайын зэв дженьыд. Сылӧн кузьтаыс сӧмын 1232 километр, 1000 квадратнӧй километр площадь пасьта вылӧ усьӧ 1,1 км, а Союзын сы мында жӧ площадь вылӧ усьӧ 3,6 км.
Коми обласьтын ӧнӧдз кӧрт туй эз на вӧвлы, сӧмын рытыв-лунвывса пельӧс бердӧ матыстчӧ Котласскӧй ветка. Мӧд вит воӧ Коми обласьт петас ӧні вӧчсьысь — Пинюг-Сыктывкар кост туйӧн. Тӧдӧмысь, сійӧ лоас зэв ыджыд достиженньӧӧн.
Кӧрт туй вӧчан планлӧн значенньӧыс мӧд вит во кежлӧ зэв ыджыд. Сы понда ми босьтам видласьӧм ӧнія туйяссянь. Севернӧй крайлӧн эм кык линия: Архангельск–Вӧлӧгда да Вятка–Котлас. Кыкнаныслӧн груз бергӧдчӧмыс содӧ ӧдйӧнджык найӧ техникаӧн кыптӧмысь. Архангельскӧ да Котласӧ пырысь грузыс веснас (сьӧктанас) этшаник, но сэтысь петысьыс зэв уна дай воысь воӧ кутас зэв ӧдйӧн кыптыны. Ӧні нин Котласын куйлӧ вӧр груз пӧшти тулысӧдз кӧрт туй омӧль вын понда. Водзӧ, Пинюг–Сыктывкар воссьӧм бӧрын Пинюгсянь Вяткаӧдз Котласскӧй линиялӧн грузӧ пыксьӧмыс лоас особӧ ёна да сӧмын Пинюг–Шекшема воссьӧм бӧрти груз петӧмыс кутас ньӧжйӧджык содны. Котлас линия стрӧитчыліс сибырскӧй нянь Двина да Архангельск пыр экспортируйтӧм понда. Сарскӧй правительство важӧн кӧсйӧ вӧлі помещикъяс понда сибырскӧй няньсӧ торйӧдны лунвывса няньысь. Эз удайтчы сылӧн мӧвпыс, нянь Сибырысь сӧмын муртса заводитліс петкӧдны, мукӧд сикас груз ыдждаӧдз эз и волы. Сы понда важӧн сійӧ туйсӧ омӧля пыдди пуктісны.
Ӧні паськыда овмӧс кыптӧмӧн воссис Эжва да Сухона вожысь вӧр грузлӧн зэв ыджыда петӧм, коді ставнас ёна йӧткӧ сійӧ туйыслысь техника подув вежӧмсӧ.
Архангельск–Вӧлӧгда линия вылын сідзжӧ зэв ӧдйӧн содӧ вӧр груз. Вӧлӧгда да Коноша–Вельск гӧгӧрыс кыз вӧрыс дерт кутас и водзӧ мунны Москвалань, нӧ наысь ӧтар пӧшти став экспортнӧй районыс сідзжӧ кутас воысь воӧ кыптӧмӧн мӧдӧдны вӧр продукция сэтчань жӧ. Медся нин Архангельск, Пинега да Усть-Вашка ёна кутасны ыстыны рудникъяс пыкӧд, шпалъяс да уна сикас стрӧйбалы пу кӧлуй (ӧшинь рамаяс, ӧдзӧсъяс, керка срубъяс, джоджъяс да сідзи водзӧ). Сійӧ артмас сы понда, мый заграничаӧ уна сикас вӧр продукция оз вермы экспортнӧй районъясысь мунны ставнас дай вермас кутшӧмсюрӧ воясын миян вӧр экспорт кусны либӧ ёна чинны капиталистическӧй миркӧд олӧм кост омӧльтчӧм понда. Сыысь ӧтар Архангельск–Вӧлӧгда линия ас вылас кутас кыпӧдны апатито-нефелиновӧй зэв ыджыд груз. Кыдз ми казьтыштлім нин, Хибинскӧй химическӧй комбинат мӧд вит во помын кутас сетны страналы 5 миллион да 300 сюрс тонна груз. Сылӧн петан туйыс — Мурманскӧй кӧрт туй, ӧні стрӧитчысь Беломорско-Балтийскӧй канал да море туй. Сӧмын наысь ӧтар ковмас ещӧ писькӧдчыны кӧрт туйӧн Мурманскӧй кӧрт туйсянь Архангельск–Вӧлӧгда линия вылӧ, коді сетас Вӧлӧгдалань мунысь содтӧд груз пӧшти кык миллион тонна.
Татшӧм могъяс Архангельск–Вӧлӧгда линияӧс пуктӧны гырысь туйяскӧд орччӧн дай найӧ жӧ петкӧдлӧны дзикӧдз сійӧ линиялысь реконструкция ковмӧмсӧ. Мӧд вит воын Архангельск–Вӧлӧгда линияӧс ковмас дзоньнас электрифицируйтны да Вӧлӧгдасянь писькӧдчыны веськыда Рыбинскӧ, коді Москваӧдз кокньӧдӧ дай дженьдӧдӧ туйсӧ.
Тайӧ вит воын стрӧитчысьӧ Севернӧй крайын сӧмын кык кӧрт туй линия — Пинюг–Сыктывкар да Коноша–Вельск. Первойя туйыс восьтӧ Эжва вожлы зэв ыджыд подув овмӧссӧ водзӧ кыпӧдны, мӧдыс сідзжӧ сетӧ подув освоитны вӧр озырлунсӧ Вельск гӧгӧрысь, сӧмын некоднаныс на оз помасьны, найӧс ковмас мӧд вит воын водзӧ нюжӧдны.
Пинюг–Сыктывкарлӧн нюжалӧмыс лоас рытыв-лунвылӧ Шекшемаӧдз, кытісянь мунӧ нин веськыд туй Москваӧдз, а асыв-войвывлань Сыктывкарсянь туйлӧн колӧ мунны Ухтаӧ, сэсянь Кожва устьӧлань да водзӧ Усваӧ, из шом перъян бассейнӧ. Тайӧ жӧ магистральыс кутас йитчыны из шом перъянінсянь Югорскӧй Шарӧ (Вайгач ді да материккостса морскӧй пролив) мунысь кӧрт туйкӧд. Километр лыдыс тайӧ магистральлӧн ставнас лоас 1.500 гӧгӧр.
Мый понда стрӧитчысьӧ та кузьта кӧрт туй магистральыс, коді страналысь корас ӧти стрӧитӧмӧ 160 миллион шайт гӧгӧр народнӧй средство? Тайӧ магистральыс овмӧс кыпӧдӧмын зэв бура да ёна ӧтувтчӧ Эжвакӧд да Печӧракӧд. Эжва-Сыктыв да кӧрт туй подув вылын да сійӧ бассейнса вӧр озырлун подув вылын Сыктывкарын кыптас зэв ыджыд вӧр промышленносьт, коді кутас сетны кӧрт туй вылӧ ассьыс продукция 7,5 миллион тонна гӧгӧр. Тайӧ грузыс ӧтнас зэв бура йӧткас Пинюгсянь Шекшемаӧдз кӧрт туй нюжӧдӧмсӧ. Зэв бура тыдалӧ, мый татшӧм груз Пинюгсянь Вяткаӧдз, Вяткасянь Данилов да Буй пыр Москваӧдз дай мукӧдлаӧдз ӧнія кӧрт туй оз вермы ас вылас босьтны. Сы понда Пинюг–Шекшема линия пырӧ медколана линияяс пытшкӧ, кодъясӧс ковмас вӧчны мӧд вит во заводитчӧм дырйи. Колӧ сідзжӧ шуны, мый и Пинюгсянь Шекшемаӧдз туйыс мунӧ вӧра местаяс пытшті да сэті, кӧні позьӧ бура вӧдитчыны видз-муӧн.
Сыктывкарсянь асыв-войвылын кӧрт туй магистраль вуджӧ Ухта да Кожва. Найӧ кыкнаныс коланаӧсь нефть да вӧр понда. Миян лыдалӧм серти Кожвасянь вермас петны 1,5 миллион тонна кымын вӧр груз, коді содас Ухтаын 2 миллион тоннаӧдз. Урчитны ӧні нефть груз ыджда йылысь сьӧкыд, но нефть, дӧманик, химическӧй да мукӧд сикас петысь груз, тӧдӧмысь, кутас син вылӧ прамӧя нин усьны. Из шом перъян бассейнсянь Кожваӧдз магистральлӧн могыс лоас из шом петкӧдӧмын да сійӧ бассейныслы мукӧд боксянь производственнӧй подув сетӧмын. Тӧдӧмысь, некутшӧм из шом перйӧм оз вермы ассьыс паськалӧмсӧ аддзыны кӧрт туйтӧг. Сідзжӧ и тані, кӧть кутшӧма бура эз вӧв кыпӧдӧма Усвалысь ва туйсӧ, сійӧ оз вермы ӧтнас сетны из шом перйӧмлы подув. Ӧти-кӧ — сизим тӧлысьӧдз навигация тупкысьлӧ, перйӧм из шомлы ковмас виччысьны петан туй, портитчыны ас сотчӧмӧн, мӧд-кӧ, сэні производственнӧй да культурнӧй олӧм некыдзи оз шогмы пуктыны сизим тӧлысьӧдз странаысь торъялӧмӧн. Ва туй, Камаӧс Печӧракӧд йитӧм, да мукӧд сикас туйяс, оз вермыны освоитны Печӧраысь озырлунсӧ кӧрт туйтӧг. Сӧмын сылӧн мукӧд сикас туйяскӧд ӧтувтчӧмыс вермас Печӧраӧс ӧдйӧ пыртны социалистическӧй овмӧсӧ. Москва–Печӧра кӧрт туй магистраль мукӧд проектъяс серти бурджыка да унджык боксянь сійӧ могсӧ разрешайтӧ. Ковмас быдӧнлы ёна зільны тайӧ вӧвлытӧм ыджыд стрӧительствосӧ олӧмӧ пӧртӧм понда, мӧд ногӧн оз вермы мӧд вит воын овмӧсса мукӧд боксянь кыптыны Печӧра. Сійӧ магистральысь ӧтар Печӧраӧс кыпӧдӧм могысь петкӧдчӧны ещӧ кык проект: Усва — Усть-Вашка – Архангельск – Медвежья Гӧра да Соликамск – Печӧра – Индига. Некод найӧ пытшкысь мӧда-мӧдсӧ оз вежны, ставсӧ бӧрынджык лоӧ вӧчӧма, сӧмын мӧд вит воын бӧръя кык магистральясыс оз на лоны.
Печӧрасянь Соликамскӧ, кыдз ми казьтыштлім нин, кутас мунны ва туй. Тӧдӧмысь, кӧрт туйӧс ва туй некор ставнас оз вермы вежны навигация помасьлӧм понда, дай мукӧд боксянь кӧрт туйлӧн ва туйысь торъялӧм понда. Соликамсксянь Индигаӧ кӧрт туй вывті кутас вермыны петны экспортнӧй продукция калийнӧй промышленносьтлӧн да Сибырысь да Башкирияысь экспортнӧй нянь. Соликамскыслы Индига лоас медматын морскӧй портӧн дай войвывсаджык Сибырлы сійӧ мукӧдысь матынджык. Медым вӧлі гӧгӧрвоана, пасъям километр лыдсӧ Новосибирсксянь портъясӧдзыс. Сэтысянь Мурманскӧдз Котлас да Плесецкӧй пыр лоӧ 4186 километр. Архангельскӧдз Котлас да Плесецкӧй пыр жӧ — 3391 км, Ленинградӧдз — 3624 км, Ростов-Донӧдз — 3700 км, Новороссийскӧдз — 3961 км, а Индигаӧдз — Соликамск, Мылдін да Цильма пыр — 3094 км. Соликамсксянь да Севернӧй Уралсянь портъясӧдз ылнаыс ещӧ ёнджыка лэптӧны Индигаӧс. Портъяссянь Северо-европейскӧй странаясӧдз море туй боксянь медвыгӧднӧй порт лоас Ленинград, сы бӧрын мунӧны Мурманск, Индига, Архангельск, а Черноморскӧй портъяс кольӧны медбӧрӧ.
Ӧні сьӧкыд на шуны, мыйта ми кутам экспортируйтны Сибырысь нянь да Соликамскысь калийнӧй продукция, но огӧ ӧшыбитчӧй, шуам кӧ, мый кыз няньыс кутас мунны Ленинградӧ, а калийнӧй сов ва туйӧн Архангельскӧ.
Мӧд ногӧн оз вермы лоны. Кыдз ми казьтыштлім нин, Индигаӧ мӧд вит воын стрӧитны порт огӧ удитӧй дай груз серти сійӧ дзикӧдзсӧ ещӧ оз на ковмы. Тӧдӧмысь, сідзжӧ тыдалӧ, мый кӧрт туй Соликамсксянь Индигаӧдз экспортнӧй уральскӧй да сибырскӧй груз понда мӧд вит воын оз на жӧ ковны.
Видзӧдлам, ёна-ӧ мыджсьӧ Соликамска-Индигаа магистральӧ Печӧраысь петысь груз. Мӧд вит воын вермас петны Печӧраысь Уралӧ да Поволжьеӧ вӧр да неуна из шом, мукӧд груз йылысь урчитны ӧні сьӧкыд. Мӧд ыджыд лыда — вӧр груз, сӧмын сійӧ вермас петны ва туйӧн. Дерт кӧрт туй кӧ вӧлі Соликамсксянь Мылдінӧдз, сэтысь тӧвся продукцияыс петіс кӧрт туйӧн, но лыдыс сылӧн оз ло зэв ыджыд. Из шом перйӧм вермас сетны мӧд вит во помын нёль миллион тонна гӧгӧр груз. Сы пытшкысь неуна кутас мунны Севернӧй Уралӧ, сӧмын сідзжӧ ва туй кутас на вермыны сійӧ лыдсӧ кыпӧдны.
Соликамск – Индига кӧрт туй магистраль колӧ стрӧитны мӧд вит во помын ещӧ водзӧ воан кадъяс кежлӧ. Сӧмын тадзи позьӧ шуны та йылысь. Уралӧ Печераысь петысь став грузыс мӧд вит во помасигӧн лоас кык миллион тонна гӧгӧр, мӧдарӧ мунысьыс сыысь этшаджык. Дерт сійӧс ставнас кокньыда на кутас кыпӧдны ва туй — Печераӧс Камакӧд йитӧд дай сылӧн навигация тупкысьлӧмыс оз на груз бергӧдчӧмсӧ торк шогмытӧмӧдз.
Татшӧма жӧ мыджсьӧ кӧрт туй магистраль Усва – Усть-Вашка – Архангельск – Медвежья Гӧра. Сылӧн сэтшӧм жӧ подулыс. Из шом перйӧм ёна паськалӧм бӧрын да войвыв кыптӧм бӧрын сійӧ лоас из шом петкӧдысь туйӧн, сӧмын воан вит воын груз серти оз на сійӧ ставнас ковмы. Архангельсксянь Усть-Вашкаӧдз сылӧн юкӧдыс кутӧ торъя подув. Ми водзджык висьтавлім нин Мезеньса вӧр озырлун кыпӧдӧмын эбӧстӧмсӧ. Кӧрт туйтӧг некыдзи оз позь пуктыны мог Мезеньын вӧр промышленносьт паськӧдӧм йылысь. Ва туй сэні сӧмын вермас кылӧдны, но не петкӧдны гӧтовӧй вӧр продукцияӧс. Тырмымӧнъя та йылысь лои висьталӧма водзын, ӧні бура нин тыдалӧ, мый мӧд войвывса кӧрт туй магистральлӧн юкӧд — Архангельск – Усть-Вашка пырас мӧд вит вося планӧ. Сійӧс ковмас стрӧитны нин 1933 восянь. Ӧттшӧтш ковмас зэв ӧдйӧн стрӧитны Архангельск бокӧ Двина вывті кӧрт туй пос. Сытӧг оз позь водзӧ кӧрт туй стрӧитны дай позьтӧм сьӧкыд паськӧдны Архангельскын промышленносьт, порт дай асьсӧ карсӧ тайӧ боксянь оз позь вунӧдны. Усть-Вашкасянь Архангельскӧдз груз бергӧдчӧмыс мӧд вит во помын кутас лоны 4,5 миллион тонна гӧгӧр, сы пытшкысь куш сӧмын вӧр грузыс кутас лоны 4,1 миллион тонна гӧгӧр, а Архангельска-Плесецкӧя костын ставыс лоас 4,4 миллион тона гӧгӧр. Сы пышкысь Архангельскысь петысь вӧр Мурманскӧ да Москвалань лоас 3 миллион тоннаысь унджык. Тайӧ лыдыс висьталӧ зэв бура, мый Архангельск – Усть-Вашка да Двина вывті пос кутасны мӧд вит воын нуӧдны зэв гырысь удж. Печӧрасянь вӧр нинӧмла петкӧдны Архангельскӧ дай из шом мӧд вит воын оз вермы уна петны сійӧ туйӧд, а мукӧд сикас грузлӧн ичӧта кутас пасйысьны. Мыйла Печӧраысь вӧр оз ковмы петкӧдны Архангельскӧ? Важӧн вӧлі кодсюрӧ мӧвпалӧны петкӧдны сэтчӧ Печӧрасянь экспортнӧй вӧр Печӧраса омӧль порт понда. Ӧні кызыслы тыдалӧ нин, мый Печӧралы ковмас дай шогмӧ вӧчны аслыс дай ас бердас морскӧй порт. Сы понда Архангельскӧ вӧр петкӧдӧм йылысь сёрнияс бырины нин.
Мый понда сійӧ туй кузяыс мӧд вит воын этша на вермас петны из шом? Тӧдӧмысь, из шом медводдза потребительясӧн лоасны войвывса портъяс, Хибиногорск да войвывса жӧ транспорт. Портъясӧдзыс да Хибиногорскӧдз из шомсӧ позьӧ дай выгӧднӧйджык нуны ва туйӧд море пыр. Ва туйӧд кӧ вермас петны куим миллион тонна гӧгӧр, портъяслы да Хибиногорсклы из шом колӧмыс мӧд вит во помасигӧн тупкысяс нин. Кыдз ми водзджык казьтыштлім, сы мындатӧ дерт позяс весиг Печӧра устьӧ пыр петкӧдны, сӧмын ставыс медъёна мытшасьӧ ва туй тупкысьӧм костӧ. Из шом ӧткодя во чӧж кутас перйыссьыны, а ва туй пӧшти сизим тӧлысь йи улын. Сы понда ковмас из шомсӧ ва воссьытӧдз чӧжны. Босьтам кӧ вося перйӧм нёль миллион тонна гӧгӧр, ковмас войвывса потребительяслы ва туй воссьытӧдз чӧжны 830 сюрс тонна гӧгӧр. Сэтысь дерт кызыс вермис мунны Архангельсклань широтнӧй магистраль кузьта, сӧмын сы мында грузыс оз ло кӧрт туйлы тырмымӧнъя. Водзӧ вылӧ, кор из шом перйӧм ёна содас, вермас сійӧ туйӧдыс Медвежья Гӧра пыр Хибинскӧдз да Ленинградӧдз мунны тырыс из шом груз, но сійӧ кадыс воас мӧд вит во бӧрын. Та серти позьӧ шуны — из шом перъянінӧ Архангельск пыр Медвежья Гӧраӧдз кӧрт туй магистраль ковмас заводитлыны вӧчны мӧд вит воын ещӧ водзӧ воан вит во кежлӧ.
Вӧркутасянь Югорскӧй Шарӧ кӧрт туйӧн петӧм йылысь ӧні мыйкӧ шуны веськыда сьӧкыд. Таво сэтысянь Пай-хой гӧра вывті Югорскӧй шарӧдз мунӧ видласьӧм кӧрт туй стрӧитӧм могысь. Сыысь ӧтар ковмас ёна видлавны моресӧ да море пыр ветлӧдлӧмсӧ. Ӧні сӧмын позьӧ шуны, мый сійӧ туйыс мореӧдз лоас меддженьыдӧн. Шогмас кӧ морскӧй кузьджык навигация восьтыны да берег дорӧ джуджыд местаясӧн матысмӧдчыны, сійӧ туйыс вермас кокньӧдыштны из шом перйӧмлысь кыптӧмсӧ. Но ӧнія кадын эм миянӧн казьтывлӧм куим проект, кодъясӧс ковмас воан вит воын стрӧитны да кодъяс пытшкысь ковмас бӧрйыны воан вит воын восьтӧм вылӧ.
Магистраль бӧрйигӧн подулӧн колӧ лоны: кытісянь кокньыдджыка позьӧ Печӧраӧс освоитны да кутшӧм направленньӧын лоас гырысьджык груз бергӧдчӧм. Ставсӧ кӧ сійӧс ми бура видлалам, медводдза местаӧ петӧ Москва–Печӧра магистраль. Сійӧ груз серти Сыктывкарсянь Москвалань мӧд вит воын нин петкӧдсьӧ зэв ыджыд (вылын) техникаа магистральӧ. Пырысь-пыр жӧ кутас сы водзын сулавны мӧд туй восьтӧм, электрифицируйтӧм, разъездъяс паськӧдӧм да сідз водзӧ, мӧд ногӧн кыпӧдны кӧрт туй магистральыс ӧтарӧ мунысь сымда грузсӧ оз вермы.
Со татшӧм ногӧн петкӧдчӧ Коми обласьтын — Севернӧй край коймӧд юкӧдын кӧрт туй вӧчан перспектива.
Коми обласьтӧс быд боксянь интересуйтӧны ещӧ мукӧд проектъяс. Мӧд вит воын ковмас дзикӧдз йитны Архангельск–Вӧлӧгда туй Мурмансккӧд. Архангельскысь, Усть-Вашкаысь да мукӧд экспортнӧй районъясысь Архангельскса порт тупкысьӧм бӧрти дзикӧдз ковмас экспортнӧй вӧр продукциясӧ заграничаӧ нуны Мурманскса восьса порт пыр. Ӧнӧдз ми ёна ворссьывлім заграничнӧй рынокъясын, Финляндияысь да Швецияысь сёрмӧмӧнджык петӧм понда. Кутам кӧ писькӧдны тӧвся продукциясӧ Севернӧй крайсянь Мурманскӧ, ми сійӧн ӧддзӧдам тӧварлысь бергӧдчӧмсӧ. Татшӧм могсӧ вермӧ олӧмӧ пӧртны магистраль Усть-Вашка – Архангельск – Онега – Сорока, коді ӧткодясьӧ миянӧн казьтывлӧм войвывса из шом петкӧдысь широтнӧй магистралькӧд, Усть-Вашкасянь Онегаӧдз. Ӧтпырйӧ сыысь ещӧ коланаджык магистраль петӧ Хибинскӧй апатитӧ нефелинӧвӧй груз Архангельск–Вӧлӧгда туй вылӧ писькӧдчӧмӧн. Кыкнан туйыс ас местаас зэв колана, сӧмын мӧд вит воын сьӧкыд лоӧ кыкнансӧ ӧткодя стрӧитны. Ковмас, тӧдӧмысь, на пытшкысь кодсӧкӧ вӧчны ӧдйӧджык. Сорокасянь Онегаӧдз найӧ кыкнаныс ёна оз торъявны, но сэтысянь кымын водзӧ, сымын ёнджыка косталӧны. Архангельск–Вӧлӧгда туйкӧд йитчӧмын налӧн костыс лоӧ 214 километрӧдз. Архангельсксянь веськыда Сорокаӧдз туй вӧчтӧг экспортнӧй вӧр продукция Архангельсксянь Мурманскӧдз кутас мунны лишнӧй 250 километр. Но сійӧ лишнӧй мунӧмнас буракӧ мӧд вит воын ковмас миритчыны, мӧд ногӧн оз вермы сійӧ вит воын письтыны апатитлӧн Вӧлӧгдалань петӧм. Сыысь ӧтар Плесецкӧй–Сорока линия вермас лоны Ураллы, Сибырлы да мукӧдлы Мурманск пыр заграничаӧ петан туйӧн. Мурманск ылынджык Ленинград дорысь да Архангельск дорысь, но сійӧ тӧвнас оз тупкысьлы. Плесецкӧйсянь Котласӧдз кӧрт туйсӧ нюжӧдӧмӧн сылӧн значенньӧыс быд боксянь содӧ, медсясӧ заграничаӧ сибырскӧй няньлӧн петӧм могысь. Ӧні стрӧитчысьӧ нин линия Коноша–Вельск, водзӧ сійӧ кутас нюжӧдчыны Котласӧдз. Вермас сы понда мӧд вит воын регыдджык лоӧ Котлас–Плесецкӧй линия дорысь Коноша–Вельск–Котлас. Но и сэки Плесецкӧй–Сорокалӧн значенньӧыс оз чин, сӧмын оз на кӧ ло Котласын кӧрт туй пос, бокысь экспортнӧй грузъяс кутасны мунны Вӧлӧгда пыр сійӧ жӧ туй вылӧ. Оз кӧ ло пос Котласын Сухона вомӧн да оз кӧ кут кӧрт туйӧн йитчыны Котлас (Шипицина) Коношасянь, Котласын оз вермы кыптыны вӧр промышленносьт. Сійӧ подувтӧг оз вермы чужны вӧр промышленносьт сэні сы понда, мый заводъяслы местаыс Котлассьыс улынджык, Шипицинаын. Дерт некыдзи оз позь мӧд вит воын миритчыны Котласскӧй узелӧс бокӧ кольӧмӧн, ковмас Вельсксянь нуӧдны туй Котласӧдз дай вӧчны пос Сухона вомӧн.
Тайӧ урчитӧм кӧрт туйяснас индысьӧны сӧмын медгырысь могъясыс. Дерт ми ог на вермӧ ставсӧ тані петкӧдлыны посниджык да вӧр лэдзан кӧрт туйясӧс. Но колӧ веськыда шуны, мый мӧд вит воын паськыда кӧрт туй вӧчӧмыд восьтӧ войвывсӧ, да торйӧн нин Коми обласьтӧс. ВКП(б) XVII конференция пуктіс страна водзын мог вӧчны 25–30 сюрс километр выль кӧрт туй. Сэтысь войвылӧ дзикӧдз усьӧ 3000 километр дай пӧшти ставнас веськыда инмӧ Коми обласьтӧ. Коми обласьтын кутас стрӧитчыны зэв ыджыд магистраль Шекшема–Усва. Сылӧн километр лыдыс 1500 гӧгӧрӧдз лоӧ. Удора бердлань воас магистраль 250 километр кузьта, коді кутас водзӧ нюжавны Печӧраӧдз. Сідзжӧ вермас заводитчыны вӧчсьыны Соликамск–Индига да дзоньнас войвывса широтнӧй магистраль.
Татшӧм планъяс вермасны лоны сӧмын веськыд ленинскӧй национальнӧй политикаӧн, странаӧс индустриализируйтан политикаӧн да СССР-ысь став бокиса местаясӧс кыпӧдан политикаӧн. Некутшӧм вын сійӧ политикасӧ оз вермы вежны, оз кӧ империалистическӧй интервенция мыйкӧдыра кежлӧ торклы миянлысь стройкасӧ.
Вуджам шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяс вылӧ. Вермас лоны сэтшӧм сёрни: кӧрт туй паськалӧ, ва туй бурмӧ да сідзжӧ паськалӧ, еропланъясӧн лэбалан содӧ, кутшӧм мог суис сёрнитны грунтӧвӧй туйяс йылысь? Сэтшӧма сёрнитӧмыслӧн шогмытӧмыс кокньыда петӧ, мӧвпыштам кӧ: ва туй да кӧрт туй лоӧны кызыс магистральясӧн. На бердӧ колӧ матысмӧдчыны посни грузӧн ветлан грунтӧвӧй да шоссейнӧй туйясӧн. Кымын водзӧ паськалӧны сійӧ магистральнӧй туйясыс да кымын водзӧ кыптӧ олӧм, сымын водзӧ ковмас паськӧдны шоссейнӧй да грунтӧвӧй туяссӧ. Медся нин ӧні, кор воссисны Нижньӧй Новгородын, Москваын, Ярославльын автомобиль вӧчысь гигантъяс, кор лои миян тыр вын паськӧдны автомобильясӧн ветлӧдлӧм. Шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяслӧн значенньӧыс зэв ёна содӧ. Войвывса да Коми обласьтса условйӧясын налӧн значенньӧыс ещӧ вылӧджык кыптӧ. Колӧ паськӧдчыны овмӧсъяснас, пыдӧджык да паськыдджыка пырны ва туй бердсянь вӧр пытшкӧ, ковмас овмӧдчыны выль местаясын — ставыс сійӧ вермас лоны сӧмын шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяс паськӧдӧмӧн.
А ӧнія туйяс войвылын зэв омӧльӧсь дай этшаӧсь Севернӧй крайлӧн 1122 сюрс квадратнӧй километр площадь вылын гырысь республиканскӧй да краевӧй туйяс сӧмын 9889 километр кузьта. Налысь кӧ качествосӧ пыдди пуктыны, чужӧмбаныс налӧн ещӧ ёна омӧльтчӧ. Изйӧн вевттьӧм туй сӧмын 58 километр кузьта, сӧмын 6,5% сійӧ гырысь туйяс пытшкысь вермӧны лэдзны ас вывтіыс автомобильясӧн ветлӧдлӧм, 28,5% сьӧкыдапырысь вермӧны кыпӧдны автомобильясӧс да 65% — рӧд оз вермы кыпӧдны машинаӧн ветлӧмсӧ.
Коми обласьт пытшкын туйяс ещӧ этшаджыкӧсь да лёкджыкӧсь. Сэні став туйыс лыднас сӧмын 2300 километр кузьта. Медбур туй пыдди пуктыссьӧ Мурашинскӧй тракт, а сылӧн вевттьӧсыс сӧмын лыа да галька. Дженьыдджыка кӧ шуны, Коми обласьтын кыз туйыс арын да тулысын телегаясӧс вӧйтӧ чӧрсӧдзыс да сибдӧдӧ вӧвъяссӧ. Дерт сійӧ туйясӧн оз шогмы кыпӧдны олӧмсӧ. Ковмас мӧд вит воын став грунтӧвӧй туйсӧ кыпӧдны качествонас, медым вермисны ставыс кыпӧдны автомобильясӧс, ковмас стрӧитны кӧрт туй вылӧ петысь уна туйяс. Особеннӧ гырысь туйяс ковмас стрӧитны Печӧраын. Таво помасьӧ Ухтинскӧй тракт вӧчӧм, ковмас сійӧс ӧдйӧ водзӧ нюжӧдны Цильмаӧдз. Ухтасянь жӧ ковмас нюжӧдны туй Кожва пыр из шом перъянінӧдз. Эжва йывсянь ковмас вуджны бур туйӧн Печӧраӧ. Оз позь вунӧдны Коми пермякъяскӧд йитысь туйӧс. Сы могысь важӧнсянь нин вочсьӧ туй, сӧмын сійӧ кузя нюжаліс вӧчӧмнас. Овмӧс боксянь, национально-культурнӧй стрӧительство опытӧн вежласьӧм могысь ковмас мый вермам ӧдйӧнджык вӧчны сійӧ туйсӧ.
Гоз-мӧд кывйӧн колӧ ещӧ сувтлыны сынӧдті лэбалӧм вылӧ. Мӧд во нин Архангельсксянь Сыктывкарӧдз лэбалӧны еропланъяс. Ӧткымынысь еропланъяс лэбзьылісны нин Печӧраӧдз. Тӧдӧмысь, сійӧ зэв ыджыд достиженньӧ.
Мӧд вит воын ковмас еропланӧн лэбалан визьяссӧ ёна содтыны. Ковмас восьтыны лэбалӧм Архангельсксянь Мезень да Цильма пыр из шом перъянінӧдз да Новӧй Земляӧдз, Соликамсксянь из шом перъянінӧдз, Архангельсксянь Сыктывкар пыр из шом перъянінӧдз.
* * *
Татшӧм краскаясӧн петкӧдчӧ мӧд вит во кежлӧ туйяс паськӧдӧмлӧн план. Сы серти коми уджалысь йӧз транспорт бурмӧмын да кыпӧдӧмын петӧны нин техникаӧн медводзын мунысь транспорт вылӧ. Налӧн важӧн вӧлі туйыс вужъя додь да пыж, сэсся петкӧдчисны паракодъяс да омӧлик телегаӧн ветлан туйяс. Тайӧ вит воын заводитчис стрӧитны кӧрт туй да петісны олӧмӧдз бур шоссейнӧй туй да сынӧдті лэбалӧм. Мӧд вит воын сэтшӧм сикас туйяслӧн колӧ ёна паськавны водзӧ. Сэк жӧ выль ногӧн петкӧдчӧ ва туй, кодлӧн выныс, лыдыс Камо-Печорскӧй каналӧн да мукӧдӧн ёна водзӧ кыптӧ. Тӧдӧмысь, омӧлик доддьысь чеччыны да поездӧ да еропланӧ пуксьыны абу кокньыд, сійӧ оз вермы лоны ас визувтӧмнас, сы понда ковмас коми рабочӧйлы да колхозниклы обласьтувса парторганизация веськӧдлӧм улын ёна зільны да вермасьны.
Коми уджалысь йӧзлы чорыд гаддя киӧн важӧн вӧлі ёна колӧ мырсьыны русско-английскӧй да мукӧд странаса лесопромышленникъяс понда. Эз зэв этша вын пет коми уджалысьлӧн и ас тӧргӧвӧй капиталистъясӧс кыпӧдӧм вылӧ. Сьӧд вӧр шӧрын, быдсяма ногӧн нартитчӧм улын да йӧз пыдди пуктытӧмын овліс коми уджалысь йӧз.
Октябрся революция пуктіс сійӧ сьӧд гудыр олӧмыслы пом. Воссис коми уджалысьлӧн синмыс, аддзыны кутіс социализм стрӧитан туйсӧ. Эз этша вир киссьы Октябрся революция дырйи коми уджалысьлӧн.
Ӧні коми ударник-лесоруб став вынсьыс уджалӧ социализм стрӧитӧмын, индустриальнӧй гигантъяс стрӧитӧм понда. Днепростройӧ, Урало-Кузнецкӧй комбинатӧ, Нижегородскӧй, Московскӧй, Ленинградскӧй, Харьковскӧй гигантъяс дінӧ коми ударниклӧн веськыда инмис зільлуныс. Ӧні ас дінас нин заводитӧ кыптыны сэтшӧм жӧ гигантъяс. Тӧдӧмысь, сійӧ кутас лоны нимкодьӧн коми уджалысьяслы. Сійӧ кутас налысь кыпӧдны творческӧй энергиясӧ.
Мӧд пятилеткаын СССР техника боксянь кыпӧдчӧ медводдза местаӧ Европаын. Машина да оборудованньӧяс ваян, ньӧбан странаысь, машина да оборудованньӧ ас вынӧн вӧчан странаӧ СССР-ӧс пӧртӧм могысь воддза вит воас паськӧдӧм уджыс лоас завершитӧма да дзикӧдз «лӧсьӧдас СССР-лы экономика боксянь самостоятельносьт, коді СССР-ӧс видзӧ мирӧвӧй капиталистическӧй кӧзяйство придатокӧ пӧрӧмысь». (ВКП(б) XVII конференция). Ас вынӧн, вӧвлытӧм социалистическӧй ӧдӧн миян страна кутас мӧд вит воын кыптыны быд боксянь да быдлаын. Оз коль некытӧні некутшӧм пельӧс социалистическӧй ӧдтӧг. Ӧні став страна, став уджалысь йӧз да налӧн органъясыс мобилизуйтісны творческӧй вын ВКП(б) конференция индӧм серти мӧд вит во кежлӧ план вӧчӧм вылӧ. Госплансянь, народнӧй овмӧс быд отрасль паськӧдӧм йылысь конференциясянь фабрично-заводскӧй производственнӧй сӧвещанньӧӧдз заводитчис паськавны сійӧ уджыс. Войвылын, Коми обласьтын сійӧ мӧвпӧн жӧ олӧны. Мунісны сэні краевӧй да областнӧй мӧд вит во кежлӧ могъяс урчитысь конференцияяс. Сідзжӧ заводитчис дай водзӧ кутас паськавны общественнӧй организацияяслӧн, уджалысь йӧзъяслӧн мӧд вит во кежлӧ план пуктӧм йылысь, войвылын социализм стрӧитӧм йылысь мӧвпалӧм. Могъяс гырысьӧсь, — вежӧрӧн мӧвпавны ковмас ёна. Вӧвлытӧмтор вӧчны сьӧкыд, сӧмын социалистическӧй ӧдӧн да сьӧлӧмсянь зільӧмӧн коми уджалысь йӧз став странаса рабочӧй отсӧгӧн, краевӧй да областнӧй партийнӧй организация веськӧдлӧмӧн вермасны успешнӧя став гырысь да посньыд могъяссӧ олӧмӧ пӧртны.
«Мӧд пятилетка дырйи национальнӧй республикаяслӧн да обласьтъяслӧн социалистическӧй овмӧс ӧдйӧ быдмӧмыс лӧсьӧдӧ условйӧ национальносьтъяслысь экономика да культура боксянь бӧрӧ кольӧмсӧ (отсталосьтсӧ) бырӧдӧм вылӧ, коді (отсталосьтыс) коли сарскӧй колониально-капиталистическӧй режимсянь» (ВКП(б) XVII конференция). Ленин туйӧд мунӧмӧн вежам став СССР-лысь картасӧ, бӧрӧ кольӧм национальнӧй окраинаясӧс петкӧдам дзоньнас водзын мунысь районъяскӧд ӧти радӧ, бырӧдам вужсяньыс патриархальщиналысь да капитализмлысь колясъяссӧ да став вын зэвтӧмӧн помӧдз стрӧитам социализм.
