ХИМИЯ
ВОДЗКЫВ ПЫДДИ
§ 1. Физическӧй да химическӧй явленньӧяс
Босьтӧ стеарин сись да сывдӧ пробиркаын, либӧ фарфоровӧй чашкаын, пузьытӧдз би вылын шонтылӧ да бӧр кӧдзӧдӧ. Тайӧ опыт вӧчигӧн стеариныд прамӧя вежсяс: шонтігад стеариныд сылӧ — кизьӧрмас, мыйкӧ мында руӧ пӧрӧ. Шонтӧмысь дугдӧм бӧрын стеарин кӧдзалӧ да бӧр кольӧ ас важ состоянньӧас. Коляс стеарин пиын колины сійӧ жӧ свойствоясыс, кутшӧмӧсь вӧліны опытӧдз.
Ӧні эн сывдӧ, а ӧзтӧ сисьсӧ да наблюдайтӧ недыр пӧра. Наблюдайтігӧн позьӧ аддзыны, мый сись пыр мӧдас дзольдыны, бырны. Стеарин сылігмозыс фитиль кузя кайӧ да ӧддзӧдӧ бисӧ, а сотчигӧн стеаринса веществояс разалӧны сынӧдӧ. Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый стеарин вещество дзикӧдз, тӧдтӧмӧдз вежсис.
Сідзжӧ ми тӧдам, мый мувывса ва дугдывтӧг шоналӧ, пӧрӧ руӧ да кайӧ вывлань. Сынӧдын кӧдзалӧ да бӧр пӧрӧ ва войтъясӧ, кодъяс чукӧрмӧны кымӧръясӧ да зэрӧн бӧр усьӧны му вылӧ. Кор кымӧр да ва кӧдзалӧ 0°-ысь улӧджык, сэк ва тусьяс пӧрӧны лымйӧ, либӧ йиӧн усьӧны бӧр му вылӧ. Лым да йи шонді вылын бӧр сылӧ да бара пӧрӧ ваӧ.
Сідзжӧ и мукӧд веществояскӧд овлӧны татшӧм сикаса вежсьӧмъяс (измененньӧяс). Вый сылӧ, спирт руӧ пӧрӧ, бензин, карасин да мукӧд кизьӧр веществояс пӧрӧны руӧ либӧ чорыд телӧӧ; стеклӧ, чугун жугавлӧны да с. в.
Кӧрт предметъяс ва ру пиын ульӧсінын олігӧн сімӧны, эжсьӧны вывсяньыс гӧрдовруд веществоӧн. Вӧсньыдик кӧрт лист вермас дзоньнас сквӧзь сімны — пӧрны кӧрт сімӧ (ржавчинаӧ). Кӧрт сімыд абу нин кӧрт кодь: составыд и став свойствоясыс сэн нин мӧд ногаӧсь, кӧрт дорсьыд.
Сідз жӧ пес, шом, сись, бензин, карасин и с. в. сотчӧм бӧрын вежсьӧны — пӧрӧны выль веществоясӧ: ваӧ, углекислӧй газӧ, пӧимӧ да мукӧд веществоясӧ, кодъяс дзик мӧд ногаӧсь свойство да состав сертиыс.
Татшӧм примеръяс позьӧ вайӧдны мыйтӧм колӧ: унджыкысьсӧ либӧ прӧстӧ вежсьӧны состоянньӧ, форма серти, либӧ дзоньнас веществолӧн тӧдтӧмӧдз составыс вежсьӧ.
Та серти тайӧ став вежсьӧмъяссӧ, став явленньӧяссӧ природаысь позьӧ юкны кык сикасӧ:
1) Физическӧй явленньӧ вылӧ, кор веществолӧн вежсьӧ сӧмын состоянньӧыс да формаыс, а составыс оз вежсьы.
2) Химическӧй явленньӧ вылӧ, кор веществолӧн вежсьӧ формаыс, состоянньӧыс, и вежсьӧ тшӧтш веществолӧн составыс.
Химическӧй явленньӧяс бӧрын лоӧны выль веществояс, кодъяслӧн свойствоыс и составыс дзоньнас мӧдногасьӧ. Ми босьтам пример пыдди сись сотӧм. Сись сотчӧмтӧ позьӧ шуны химическӧй явленньӧӧн. Тайӧ явленньӧ дырйи сисьлӧн вещество составыс дзикӧдз вежсис да артмис та пыдди выль веществояс: — углекислӧй газ, ва ру, пӧим да мукӧд веществояс.
Химическӧй явленньӧястӧ велӧдӧмыд дзоньнасӧн пырӧ химия наукаӧ.
§ 2. Химиялӧн коланлуныс социалистическӧй строительство уджын
Морт общественнӧй олӧмын химиялӧн зэв ыджыд значенньӧыс: химия отсасьӧ промышленносьтын, строительствоын, сельскӧй кӧзяйствоын. Позьӧ вайӧдны татшӧм примеръяс: рудаясысь перйӧны уна сикас металлъяс, кӧрт, ыргӧн, цинк, свинеч. Химия индӧдъяс серти перерабатывайтӧны известка, известка сотӧмӧн артмӧ негашёнӧй извесьт, коді зэв колантор стрӧитчан уджын. Негашёнӧй извесьт ӧтлаасьӧ вакӧд да сетӧ гашёнӧй извесьт. Гашёнӧй извесьт лыакӧд да сёйкӧд ӧтлаӧдӧмӧн зэв колантор керка стенъяс штукатуритігӧн, каменнӧй керкаяс тэчигӧн.
Ковлывлӧ, мый складъяс — амбаръяс прӧдуктаяс пуктӧм водзвылын колӧ чиститны зараза сетан бактерияясысь да с. в. Татӧн бара жӧ химия отсасьӧ. Босьтӧны да сотӧны виж истӧг (сера). Виж истӧг сотчигӧн лоӧ удушливӧй, сернистӧй газ, коді тыртӧ помещенньӧсӧ, да вӧчӧ дезинфекция (виӧ зараза сетан олысьясӧс: спораясӧс, бактерияясӧс).
Колӧ шуны тадз, мый химическӧй явленньӧяс мунӧ ми гӧгӧр разнӧй производствоясын: пабрик-заводъясын. Химия наблюдайтӧ да велӧдӧ химическӧй явленньӧяс фабрикаын, природаысь да матігӧгӧрысь. Но медбур результатъяс химиклӧн лоӧ сэк, кор ассьыс наблюденньӧяссӧ сійӧ прӧверитас да бура велӧдас лабораторияын, быдсяма сикас приборъяс да приспособленньӧяс отсӧгӧн. Химическӧй кабинетын вӧчалӧны уна сикас выль веществояс, кодъяс зэв коланаӧсь ӧнія удж производствоын.
Ӧні миян СССР-ын мунӧ став овмӧс подувсӧ выльмӧдан реконструкция, а химиялӧн тані вывті нин ыжыд коланлуныс, значенньӧыс.
Первой босьтам ми да сельскӧй кӧзяйство вылын прӧверитам химиялысь ёна коланлунсӧ. Миян СССР-ын урожайносьт мукӧд государствоясысь ёна на улын. Шабді кузя шӧркоддьӧм урожай гектарысь миян — 6–8 центнер; Англияын — 22 центнер; Данияын — 30 цн.
Тайӧ лыдпасъяс петкӧдлӧны, мый миян серти мукӧд государствоясын нёль-вит мында урожайсӧ унджык босьтӧны быд гектарысь. Тайӧ сы вӧсна, мый мукӧд государствоясын сельскӧй кӧзяйство да химия ёнджыка вӧлі, важысяньджык йитчӧма.
Босьтам кӧ лыдпасъяс, уна-ӧ шӧркоддьӧма водзджыксӧ вӧлӧм 1 гектарӧ сюйӧны минеральнӧй вын (азот, фосфор, калий): Голландияын — 108 кг.; Бельгияын — 55 кг.; Германияын — 49 кг.; Японияын — 28 кг.; Францияын — 18 кг.; САСШ-ын — 5 кг.; СССР-ын — 0,16 кг. Тайӧ лыдпасъяссӧ босьтӧма 1922–26 вося статистикаысь. Война водзвылын 1 гектарысь урожай босьтісны: Бельгияын — 2,5 тонна шабді, Германияын да Англияын — 2 тонна, а Россияын сӧмын — 0,8 тонна. Витвося планын миян вӧлі сувтӧдӧма мог, шабді урожайносьт кыпӧдны — 30–35 прӧч. мында, а мӧд пятилетка медбӧръя воясын сувтӧдӧма мог — вайӧдны зернӧвӧй продукция 1300 миллион цнт., а хлопок да шабді серти урожай кыпӧдны кык мында.
Татшӧм гырысь могъяс олӧмӧ пӧртӧм некор эз тӧдлы и эз вермыв олӧмӧ пӧртны некутшӧм капиталистическӧй государство. Но социалистическӧй подула СССР-са овмӧслы та серти вермытӧмтор абу: машиннӧй техника да химия отсӧгӧн тайӧ могсӧ лоӧ олӧмӧ пӧртӧма.
Германия бӧръя 50 воӧн урожайносьт прӧчент кыпӧдіс минеральнӧй удобренньӧ сюйӧмӧн 5 прӧчентӧдз. СССР-са муяс ньӧти абу лёкджыкӧсь капиталистическӧй странаяс му серти. Ми капиталистическӧй Германиялысь урожайносьт кыпӧдан туйсӧ вевттям ог 50 воӧн, а 5–10 воясӧн.
Опытъяс петкӧдлӧны, мый химия отсӧг пыр, минеральнӧй удобренньӧ муӧ сюйӧмӧн, кыптыны вермас урожай мукӧд сикас кӧдзаясын 50–400 прӧчентӧдз (опытъяс вӧлі вӧчалӧма Иваново-Вознесенскӧй да Ярославскӧй совхозъясын).
СССР-са Наркомзем арталӧм серти, минеральнӧй удобренньӧ вӧчӧмсӧ мӧд пятилетка боръя вояс кежлӧ колӧ кыпӧдны 40 млн. тоннаӧдз, а качествосӧ минеральнӧй удобренньӧлысь кыпӧдны некымын пӧв унджык воддза серти.
Та кындзи химия отсалӧ вредитель-грызунъяскӧд химическӧй средствоясӧн вермасьны. Ӧнія кадӧдз, быд во вредительяс вӧсна, урожай миян вӧлі вуж вылас вошӧ 15–20 прӧчент мында.
Тадзкӧ, бура химиятӧ тӧдӧм, сельскӧй кӧзяйствокӧд йитӧм мӧд пятилеткаын сетас зэв уна сё миллион центнер лишнӧй нянь, уна миллион центнер хлопок да мукӧд сикас культураяс.
Сідзжӧ и скӧт видзӧмын химиялӧн коланлуныс абу жӧ ичӧт. Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый скӧт видзӧм позис бура сувтӧдны сӧмын сэк, кор лоӧ бур кӧрым скӧтлы, а бур кӧрым база сувтӧдны химия отсӧгтӧг он жӧ вермы. Социалистическӧй скӧт вӧдитӧмӧн, скӧт бурмӧдӧмын химиялӧн зэв ыджыд коланлуныс. Химия отсасьӧ кӧрым база паськӧдӧмын: силос вӧчан уджын, кӧрым пытшкӧ витаминъяс содтан уджын.
Сідзжӧ химия ыджыд отсӧг сетӧ металлургиялы.
Босьтам домна пач, кӧні сывдӧны рудаяс, кӧні мунӧ зэв уна сикас химическӧй явленньӧяс. Металлургияын химиялӧн могыс изучитны та гӧгӧрысь став явленньӧяссӧ да направитны сідз, медым эськӧ унджык да бурджык продукция петіс.
Опытъяс петкӧдлӧны, мый кокс пытшкысь лючкиа сера вӧтлӧм содтӧ домналысь 10–15 прӧчент мында продукциясӧ, тадз коксыс бырны мӧдас этшаджык, чугунлӧн асдоныс чинӧ, дай асьсӧ сернӧй кислотасӧ позьӧ уна сюрс тонна торйӧн шедӧдны.
Сідзжӧ шлаклысь сьӧкыда сылӧмсӧ бура лӧсьӧдӧмӧн домнаяслысь производительносьтсӧ позьӧ кыпӧдны 25 прӧчентӧдз, дай кокс мунны мӧдас 5–10 прӧчентӧн этшаджык.
Химия водзын сулалӧ ыджыд мог — металл перйӧм бура йитны мукӧд химическӧй производствокӧд. Ӧнӧдз на домна пачын руда сывдігӧн уна вошӧ вӧлі колана веществояс прӧста: уна прӧста мунӧ шыбитасӧ, а мукӧд веществояс прӧста лэбзьӧны сынӧдӧ. Ӧнія химиялӧн татшӧм мог — этшаммӧдны производствоын шыбитасъяс да добра вылӧ используйтны весьшӧрӧ сынӧдӧ лэбзян веществояссӧ.
Та серти миян нин эмӧсь зэв бур результатъяс: Уралын йитӧма ыргӧн перйӧм сернӧй кислота перйӧмкӧд. Химия чорыда отсалӧ экономитны сэтшӧм рудаяс, кутшӧм металлъясӧн ми ӧнӧдз на гӧльӧсь. Босьтам татшӧм пример. СССР-ын бур качествоа алюминий рудаысь кузякодь вӧлі дзескыд: пыр мукӧд государствоясысь лои ньӧбны. Ӧні выль электрохимическӧй металлургия сетіс возможносьт алюминий перйыны прӧстӧй сёйысь.
Сідзжӧ химия сетӧ зэв ыджыд отсӧг СССР-са сырьевӧй кӧзяйстволы. Ӧнія производстволӧн планъяс гырысьӧсь. Тайӧ сувтӧдӧ мог — кыдз-мый позьӧ бура да экономнӧя сырьё используйтны.
Тані бара жӧ химия индӧ туй — кутшӧм ногӧн позьӧ используйтны да экономитны сырьё.
Пример пыдди босьтам нефелин используйтӧм (нефелин доза уна Кольскӧй полуостровын да Уралын). Химия да электрохимия отсӧг пыр ӧні нефелинысь перйӧны: щёлочьяс, уна сикас совъяс, силикагель (зэв ценнӧй тор техникаын), а дзоньнасӧнсӧ нефелиныс мунӧ стеклӧ да фарфор вӧчан производствоӧ.
Гипс производствоын зэв жӧ колантор. Гипсысь позьӧ перйыны сернӧй кислота да мукӧд веществояс.
Сідзжӧ зэв уна колана сырьё эм сынӧдын: азот, кислород да мукӧд, кодъяс зэв коланаӧсь промышленносьтын. Тайӧ бара жӧ химия индӧдъяс серти перйӧны. Химия сетӧ возможносьт омӧль качествоа продукция пӧртны вылын качество продукцияӧ. Химия жӧ отсалӧ вӧчны искусственнӧй шӧвк, искусственнӧй каучук, целлюлоза, кино- да фотоматериалъяс.
Химиялӧн сідзжӧ ыджыд значенньӧыс дорйысян (оборона) вын кыпӧдӧмын. Ті тӧданныд, мый капиталистическӧй мир быд лун, быд час лӧсьӧдчӧ воюйтны, кеслӧ СССР вылӧ пиньсӧ, лӧсьӧдлӧны быдсяма сикас провокацияяс, медым СССР-ӧс войнаӧ кыскыны.
Капиталистическӧй странаясын кризис лунысь лунӧ сельскӧй кӧзяйство да промышленносьт уськӧдӧ увлань, но военнӧй химическӧй заводъяс кыптӧны. Азотнӧй заводъяссӧ найӧ паськӧдісны 750000 тоннаӧдз. Найӧ оз удобренньӧяс вӧсна тӧждысьны, а лӧсьӧдӧны выль империалистическӧй война кежлӧ морт виан газъяс. Та вӧсна миян колӧ тшӧтш лӧсьӧдчыны, ассьыным химическӧй военнӧй промышленносьт кыпӧдны, мед вермам вооружённӧй отпор сетны ставмувывса империалистъясыслы.
Медым гырысь ӧд вылӧ сувтӧдны химическӧй промышленносьт да ордйыны водзын мунысь капиталистическӧй странаясӧс, 17-ӧд партийнӧй конференция сетіс татшӧм директива — мӧд витвося планын дзикӧдз бырӧдны химическӧй промышленносьтлысь кольччӧм мукӧд сикас социалистическӧй овмӧс юкӧн темпъясысь. Медся ыджыд могӧн индіс основнӧй химия кыпӧдӧм вылӧ да удобренньӧяс вӧчӧм вылӧ.
Партиялӧн директива олӧмӧ пӧртӧм могысь стрӧитчӧны татшӧм химическӧй гигантъяс: Березники, Бобрики, Горловка, Невскӧй завод, Соликамскса калийнӧй шахтаяс, Тагильскӧй, Кемеровскӧй, Каменскӧй да мукӧд комбинатъяс. Тадз ми вермам обеспечитны химическӧй удобренньӧясӧн социалистическӧй сельскӧй кӧзяйство да промышленносьтлы сетны колана веществояс, ёнмӧдны СССР-лысь обороноспособносьтсӧ.
Химия медся бур оружйӧ пролетариат киын религиякӧд вермасян уджын. Химия велӧдӧ веществояслысь пыр вежласян (измененньӧ) законъяссӧ тӧдмавны, тайӧн жугӧдӧ религиялысь мойдкывъяс чудесаяс йылысь.
Попъяс пемыд йӧзлы юрас тувъялӧны, мый пӧ ен вӧчис став олӧмсӧ. Попъяс пыр висьталӧны сэтшӧмтор йылысь, кодӧс пӧ оз позь аддзыны, а ен ставсӧ аддзӧ.
Химия опытъяс пыр докажитіс, мый природаысь нинӧм оз быр, а веществояс ӧти видысь вежсьӧны мӧд сикас видӧ. А став «чудесаяс» вӧчалӧмтӧ химия объясняйтӧ прӧстӧй химическӧй явленньӧясӧн.
Та серти ми аддзам, кутшӧм ыджыд роль химиялӧн социализм стрӧитан уджын да религиякӧд вермасян уджын.
ВА ДА СЫНӦД
1 ЗАДАННЬӦ: ВЕЩЕСТВОЯС СӦСТӦММӦДӦМ
§ 3. 1 удж. Однороднӧй да неоднороднӧй веществояс
Уджалігӧн ковмасны татшӧм приборъяс: пробиркаяс, микроскоп, воронка, химическӧй стӧканъяс, ступка, стекляннӧй палочка да спиртӧвӧй лампа.
Материалъяс: спирт, бензин, йӧв, гранит, мрамор, гудыр ва, фильтруйтчан бумага, няйт сов да сакарнӧй песок.
1. Пробиркаясӧ босьтӧ неунаӧн: спирт, бензин, гудыр ва, босьтӧ гранит да мрамор торъяс. Тӧдмалӧй, кутшӧм веществояслӧн быд местаӧд (став часьтыс) ӧткодьӧсь и кутшӧмъяслӧн абу ӧткодьӧсь?
2. Босьтӧ йӧв да видзӧдлӧ микроскоп пыр. Позьӧ али оз шуны, мый йӧв быд местаӧд ӧткодь?
3. Кык пробиркаӧ (позьӧ стӧканъясӧ) кисьтӧ гудыр, няйт ва. Ӧти пробиркасӧ сулӧдыштӧ, медым гудырыс пуксяс. Мӧд пробиркасьыс гудыр васӧ фильтруйтӧ. Ва чиститан (фильтр) вӧчӧ клейтӧм фильтруйтчан бумагаысь. Первой нёльпельӧса квадрат кодь тор куснялӧ нёль пӧвстӧн да паськӧдтӧг топыда пуктӧ воронка пытшкӧ, кусыньтӧ дорсӧ воронка дор бердӧ, медым лоӧ тӧдчӧмӧн визь, сэсся перйӧ воронкаысь фильтр бумага да шыранӧн неуна визьсьыс уліджык вундӧ (1 серпассӧ видзӧд).
Ӧні торйӧдлӧ листӧн-листӧн, тіян лоӧ башлык кодь ёсь юра фильтрӧвӧй бумага. Пуктӧ тайӧ топыда воронка пытшкӧ (2-ӧд серп.) Визьсьыс уліджык вундӧм вӧсна тіян фильтрӧвӧй бумагалӧн дорыс лоӧ улынджык воронка дорсьыд. Тадзи фильтртӧ вӧчӧмыд медся лада. Медым кисьтігад ваыд оз резсьы, васӧ кисьтӧ стеклӧ бедьтор кузя (видзӧд 3-ӧд серп.)
Кор колӧ фильтруйтчыны регыдӧнджык, сэк вӧчӧны сложнӧй фильтр.
Кыдзи вӧчны сложнӧй фильтр, петкӧдлӧма 4-ӧд серпасын. Вӧчны тадз: куснялӧны кабала гудӧк мек моз, лишнӧй дорсӧ вундӧны да паськӧдӧмӧн пуктӧны воронка пытшкӧ.
Кутшӧм лои ваыд фильтруйтӧм бӧрын да сулӧдӧм бӧрын?
4. Ступкаын посньӧдӧ прӧстӧй соласян сов. Стӧканӧ джынйӧдзыс кымын кисьтӧ ва да сэтчӧ кисьтӧ дрӧбитӧм совтӧ, гудралӧй стекляннӧй бедьторйӧн. (Тайӧ позяс неуна шонтыштны, ӧдйӧджык сывдӧм вӧсна). Тайӧ лоӧ раствор, роч ногӧн кӧ. Тайӧ растворсӧ фильтруйтӧ фарфор чашкаӧ, сэсся фильтруйтӧм васӧ шонтӧ, кытчӧдз раствор вылысыс оз ло кень, косьтӧ васӧ. Кӧдзӧдӧм бӧрын ньӧжйӧникӧн коляс васӧ кисьтӧ бокӧ. Сӧстӧм совсӧ, мыйтӧм пуксяс фарфор чашкаӧ, фильтруйтчан бумага костын косьтӧ.
5. Сов моз жӧ колӧ сӧстӧммӧдны фильтр бумага пыр сакарнӧй песок, позьӧ и мукӧд ваын сылан веществояс босьтны, кутшӧмъяс тіян лабораторияад эмӧсь.
Медводдза кык уджыс миянлы петкӧдліс, мый эмӧсь кык сикаса веществояс. Ӧти сикас веществоясыс (бензин, спирт, мрамор) дзоньнасӧн ӧткодьӧсь (став часьтыс), а мӧд сикас веществояслӧн (гранит, йӧв, гудыр ва) пытшкӧсса веществояс серти абу ӧткодьӧсь. Бензинлӧн да спиртлӧн быд войт ӧти сикас веществоыс, а гудыр валӧн абу быд войт ӧткодь: тані ӧти местаын (войтас) вермас лоны сёй торъяс, ёгъяс да с. в. Гранитысь ӧти местаысь позьӧ аддзыны сьӧд торъяс, мӧдлаысь еджыд сера торъяс. Йӧлыд микроскоп пыр видзӧдігӧн гудыр ва кодь жӧ, сэні плавайтӧны тшӧг торъяс (жир).
Та серти веществоясӧс юкӧны кык сикасӧ: однороднӧй да неоднороднӧй веществояс вылӧ. Однороднӧй веществоясӧн мӧдам шуны сэтшӧм веществояс, кодъяслӧн став пытшкӧсса часьтыс мӧда-мӧдыскӧд ӧткодьӧсь.
Неоднороднӧй веществоясӧн мӧдам шуны, кодъяслӧн пытшкӧсса часьтъясыс абу ӧткодьӧсь.
Миян босьтӧм веществоясыд — спирт да бензин — лоӧны однороднӧй веществояс, а гудыр ва, йӧв да гранит — неоднороднӧй веществояс.
Неоднороднӧй веществоястӧ сӧстӧммӧдӧмӧн да торйӧдӧмӧн позьӧ жӧ пӧртны однороднӧй веществоясӧ, кыдзи 3, 4, 5-ӧд опытъясын ми сӧстӧммӧдім ва, сёян сов да некымын мукӧд веществояс, сулӧдӧмӧн, фильтруйтӧмӧн да сывдӧмӧн. Тадз жӧ позьӧ и мукӧд веществояс сӧстӧммӧдны, торйӧдны однороднӧй веществоясӧ неоднороднӧй веществояссӧ.
Опытъяс да наблюденньӧяс петкӧдлӧны, мый однороднӧй да неоднороднӧй веществояс зэв ёна торъялӧны асланыс строенньӧ серти, мукӧд сикас веществояскӧд растворитчӧм серти да перйӧм ног серти.
Химико-физическӧй свойствояс тӧдмалӧм кузя, техникаын да промышленносьтын ӧні ёна применяйтӧны: 1) фильтрованньӧ, 2) кристаллизация да перегонка способ.
§ 4. 2 удж. Сывдӧдъяс (растворы).
Ковмасны приборъяс: стекляннӧй банка, вески, мензурка, термометр, стӧканъяс, фарфорӧвӧй чашка, ступка, стекляннӧй бедьтор, стекляннӧй трубка, воронка, ½ литр ыджда колба, пробиркаяс да спиртӧвӧй лампа. Материалъяс: фильтруйтчан бумага либӧ вата, прӧстӧй соласян сов, селитра, сода, мел, сера, меднӧй купорос, бертолетӧвӧй сов, бензин, растительнӧй вый, воск тор, лым либӧ йи, нашатыр, серно-натриевӧй сов, едкӧй натрий, сернӧй кислота, уксусно-кислӧй натрий.
1. Быд пробиркаӧ торйӧн кисьтӧ ва, сідзжӧ быд пробиркаӧ кисьтӧ (чорыдджык веществояс дрӧбитӧмӧн) татшӧм веществояс: сёян сов, сода, меднӧй купорос, мел, сера, бензин, кослунъя вый. Первой быд вещество босьтӧ этшаникӧн, сэсся солькйӧдлӧмӧн гудралӧ да видзӧдӧ, кутшӧм веществояс кокньыда сылӧны, кутшӧмъяс сьӧкыдджыка, кутшӧмъяс ньӧти оз сывны?
Сывдӧд тыра пробиркаяс шонтыштӧ спиртӧвӧй лампа вылын. Видзӧдӧ, кыдзи сылӧм ногыс вежсьӧ би вылын шонтӧмысь?
2. Мерайтӧ мензуркаӧн кыкысь 10 куб. сантиметр ва да кисьтӧ кык пробиркаӧ. Ӧти пробиркаас сывдӧ 5 гр. сёян сов, а мӧдас 5 гр. селитра. Сылӧ али оз сов 10 кб. см. ваын? Сэсся пробиркаяс шонтӧ ва пузьыны заводиттӧдз. Видзӧдӧй, код веществоыс сылӧ дзоньнас колястӧг? Вежсьӧ али оз сёян совлӧн сылӧмыс температура кыптӧмысь? Кыдзи селитралӧн сылӧмыс вежсьӧ шонтӧмысь? Шоныд селитра сывдӧдӧ содталӧ селитра сэтчӧдз, кытчӧдз сывны дзикӧдз оз дугды.
3. Кисьтӧ пробиркаӧ бензин, сэтчӧ соралӧ неуна кослунъя вый. Сылӧ али оз вый бензинын?
4. Тыртӧ дзик тырӧдз пробирка кӧдзыд ваӧн. Лэдзӧ увлань вомӧн ва тыра дозйӧ да мӧд помсӧ шонтӧ, но энӧ жӧ дзик пузьытӧдз (видзӧд «5-а» серп.). Мыйла пробирка вылыс помас чукӧрмис сынӧдыс?
5. Ӧні босьтӧ кык ва тыра пробирка. Ӧтикас кисьтӧ сёян солалан сов, а мӧдас нашатыр. Пробиркаыслысь вомсӧ тупкӧмӧн солькйӧдлӧ, медым ӧдйӧнджык сылісны, сэсся мерайтӧ температура. Вежсис эз валӧн температураыс и кыдзи вежсис? (Опыт водзвылын валысь температурасӧ колӧ мерайтны жӧ).
6. Кык стӧканӧ весӧн босьтӧ лым либӧ дрӧбитӧм йи. Лым тыра стӧканъясӧ, ӧтикас кисьтӧ сёян солалан сов, а мӧдас нашатыр да гудралӧ. Совсӧ колӧ босьтны, мед вӧлі 3 вес лым пай вылӧ ӧтик вес пай сов, а нашатырыс ӧти вес пай 4 вес пай лым вылӧ. Ӧні мерайтӧ температурасӧ кыкнан пробиркасьыс.
Ва тыра пробиркаӧ ньӧжйӧникӧн кисьтӧ сернӧй кислота да выль пӧв мерайтӧ температурасӧ кисьтӧм бӧрас.
7. Ва тыра пробиркаын сывдӧ, стекляннӧй бедьторйӧн гудралігтырйи (позьӧ термометрӧн гудравны, тайӧ бурджык на), едкӧй натр либӧ едкӧй калий. Босьтны колӧ 2 пай ва да 1 пай едкӧй натр либӧ калий. Наблюдайтӧ, кыдзи мӧдас вежсьыны температура тайӧ веществояс сылігӧн? Тайӧ веществояс сывдігӧн пробирка вомтӧ чуньӧн тупкыны оз позь.
8. Пуктӧ пробиркаӧ 5 гр. уксусно-кислӧй натрий. Сэтчӧ жӧ кисьтӧй 3 грамм ва, сідзик, медым пробирка стенас ньӧти эз коль уксусно-кислӧй натрийыс. Сэсся шонтӧй, кытчӧдз уксусно-кислӧй натрий оз сыв. Сывдӧм бӧрын пробирка вомсӧ тупкӧ ватаӧн да кӧдзыд ваӧ кӧдзӧдны пуктӧ. Кӧдзӧдӧм бӧрын кӧ веществояс эз пӧрны кристаллӧ, нӧшта чӧвтӧй сэтчӧ уксусно-кислӧй натрийлысь кристаллтор.
9. Фарфоровӧй чашкаын шонтӧ меднӧй купорос да видзӧдӧй, кыдз вежсьӧ рӧмыс меднӧй купорослӧн?
Кутшӧм рӧмыс меднӧй купорослӧн ваӧ пуктытӧдз? Кыдзи позяс тӧдмавны, мый меднӧй купорослӧн лӧз рӧмыс ва кутӧм вӧсна коли бӧр ас пытшкӧсас?
10. Сывдӧ ва пиын сёян солалан сов, позьӧ босьтны и мукӧд сылана чорыд веществояс — сода либӧ селитра. Тайӧ сывдӧдсӧ кисьтӧ фарфорӧвӧй чашкаӧ. Чашкасӧ сэсся (энӧ жӧ вывті ёна) сетка пыр шонтӧ спиртӧвӧй лампа вылын, кытчӧдз став ваыс оз косьмы.
Наблюдайтӧ, пӧрӧ али оз руӧ вакӧд тшӧтш солыд? Медым кизьӧрыд (жидкосьтыд) шонтігӧн эз резсьы, ньӧжйӧникӧн стеклӧ бедьторйӧн пыр гудрыштны колӧ.
§ 5. Сывдӧдъяслӧн свойство.
Ми ӧні тӧдмасим уна сикас сывдӧдъяскӧд (растворъяскӧд).
Став сывдӧдсӧ позьӧ юкны кык пельӧ: 1) насыщеннӧй сывдӧд вылӧ да 2) ненасыщеннӧй сывдӧдъяс вылӧ.
Кор сывдны босьтӧм вещество, шуам кӧть ваӧ чӧвтӧм сакар, температура вежлавтӧг зэв лӧсьыда на гудралӧмӧн сылӧ, а оз пуксьы сывдан доз пыдӧсад, — шусьӧ ненасыщеннӧй сывдӧдӧн (растворӧн). Но водзӧ кӧ мӧдам ваӧ сакар содтавны, вермас лоны татшӧмтор: сакарыд мый сывнысӧ сылас, а водзӧ оз мӧд сывны, а прӧста мӧдас сывтӧг доз пыдӧсӧ пуксьыны. Тайӧ нин лоӧ насыщеннӧй сывдӧд (раствор).
Насыщеннӧй сывдӧд кӧ мӧдам шонтыны би вылын, температура кыпӧдны, насыщеннӧй растворыд пӧрӧ бӧр ненасыщеннӧйӧ. Тайӧ сы вӧсна, мый шонтӧм ва унджык вещество вермӧ сывдыны ас пиын.
Кор насыщеннӧй сывдӧдыд вӧчӧма температура кыпӧдӧмӧн, кӧдзӧдӧм мысти сывдӧмторйыд бӧр пуксьӧ доз пыдӧсад кристаллӧн.
Кристаллӧн шусьӧны сэтшӧм чорыд телӧяс, кодъяслӧн формаыс лоӧ правильнӧй кубик, призма да мукӧд геометрическӧй телӧяс кодь. Кристаллъяс артмӧны сэк, кор сывдӧд лоӧ пересыщеннӧй. Сідз жӧ артмӧны кристаллъяс сывдӧд косьмигӧн да шоныд сывдӧд кӧдзалігӧн.
Сывдӧдъяс вӧчигӧн да на бӧрся наблюдайтігӧн миян паныдасяс со кутшӧм выльтор: селитра кӧ мӧдам гудралӧмӧн сывдны ваын, температураыд шонтытӧг ачыс мӧдас вывлань кыптыны, а меднӧй купорос кӧ мӧдам ваын сывдны, дзик лоӧ мӧдарӧ: ва ачыс мӧдас кӧдзавны.
Сідзкӧ, сывдӧдъяс пиын эм кык сикаса веществояс: ӧти сикасыс ва температура мӧдасны увлань лэдзны, а мӧд сикасыс — валысь температурасӧ вывлань кыпӧдны.
Пример петкӧдлӧм могысь вӧчам кык опыт.
Босьтам стӧкан, стӧканас джынйӧдзыс ва пуктам да термометрӧн мерайтам валысь температурасӧ. Стӧканӧ жӧ пуктам вывлань вомӧн ва тыра пробирка (видзӧд «5в» серп.). Сэсся ва тыра стӧкан пиӧ мӧдам кисьтны сернӧй кислота. Сернӧй кислота ваӧ воӧм мысти, ваын температура мӧдас пырны шоныдлань, термометрын ртуть столбыс зэв ӧдйӧн мӧдас вывлань кайны. Унджык кӧ кисьтам сернӧй кислотатӧ, температура каяс 100°-ӧдз и ваыд пузяс би вылӧ пуктывтӧг.
Ӧні вӧчам мӧд опыт. Босьтам ва тыра стӧкан, мед ваыс вӧлі сӧмын пыдӧс йылас. Стӧкансӧ пуктам нарошнӧ кӧтӧдӧм чаг вылӧ. Сэсся мерайтам опыт заводиттӧдз стӧканса валысь температурасӧ. Термометрсӧ стӧканас и позьӧ сувтӧдны. Ӧні ва тыра стӧканӧ паньӧн мӧдам лэдзны азотно-кислӧй аммоний да сывдны сійӧ гудралӧмӧн. Кутшӧм вежсьӧмъяс жӧ лоӧны? Термометрысь ртуть столб мӧдас увлань лэччыны, а стӧканыд лоӧ йитор кодь кӧдзыд (видзӧд «5в» серпасӧ веськыд джынъяс). Кӧдзыд вӧснаыс, стӧканувса кӧтӧдӧм чагйыд стӧкан бердӧ кынмас — йизяс.
Сёян солалан сов кӧ лым пиын гудралан, температура чорыда жӧ мӧдас увлань усьны. Холодильник пӧгребъяс вӧчигӧн тайӧ закон сертиыс температура увтасмӧдӧны.
Сідзкӧ, веществояс сывдігӧн мукӧд сывдӧдыс шоныдсӧ босьтӧ, а мукӧдыс шоныдсӧ вӧтлӧ. Едкӧй калий, натрий да сернӧй кислота кӧ ваын мӧдан сывдны, сывдӧдын температура пырысь-пыр жӧ мӧдас лыбны вывлань. Тайӧ нин висьталӧ, мый тайӧ веществоясыс сылігӧн шоныдсӧ вӧтлӧны растворысь.
Ва моз жӧ мукӧд кизьӧр веществояс вермӧны веществоястӧ сывдыны. Босьтам кӧ жиръяс да выйяс, ваын найӧ оз сывны, а сӧмын сылӧны бензинын да эфирын. Сиръяс сылӧны скипидарын да спиртын. Бура сылысь вещество ӧтик сикас сывдысь веществоын вермас сывны, а мукӧд кизьӧр веществоас, кӧть мый эн вӧч, нинӧмысь оз сыв. Карасин бура сылӧ бензинын, но ваын нинӧмысь оз сыв. Жиръяс бура сылӧны эфирын, но ньӧти оз сывны ваын да омӧлиндзика сылӧны спиртын.
Татшӧм сывдысьяс, кыдз бензин, спирт да эфир техникаын частӧ применяйтсьӧны. Бензинӧн паськӧмысь бырӧдӧны жирӧвӧй пятнаяс да вӧтлӧны растительнӧй жиръяс да выйяс. Спирт да скипидарлысь сылӧм используйтӧны лакъяс да политура вӧчигӧн.
Растворъястӧ пуигӧн-шонтігӧн ваыс косьмӧ, мунӧ руӧ, а сывдӧм чорыд веществояс кольӧны доз пыдӧсас. Тайӧ роч ногӧн шусьӧ «выпариванньӧӧн». Выпариванньӧ ӧнія промышленносьтын да техникаын ёнакодь паськалӧма.
Прӧстӧя выпариванньӧ вӧчсьӧ гырысь тшанъясын, би вылын.
6-ӧд серпас вылын сетӧма схема сэтшӧм пӧртлысь. Пӧрт «А» сюйӧма пачӧ, кӧлӧсникӧвӧй решетка «В» вылын сотчӧ топливо. Тшын да мукӧд веществояс, кодъяс лоӧны топливо сотчигӧн «СС» индӧминті, пӧрт бокъясті, сэсся «D» розьті петӧ нарошнӧй трубаӧ. Прӧстӧй би вылын гежӧдаджык нуӧдӧны выпариванньӧ, унджыкысьсӧ пӧльзуйтчӧны ва руӧн. Выпариванньӧ нуӧдсьӧ тупкӧса гырысь выпарнӧй аппаратъясын (шуам, сакарнӧй сироп вӧчигӧн). «7а» серпас петкӧдлӧ схема выпарнӧй аппаратлысь, кодлӧн пасьтаыс 1,5 метр, а судтаыс — 3 метра. «А» парӧвӧй «рубашка», татчӧ пар локтӧ шонтан аппаратысь — «ВВ» розьяс пыр; сукмӧм, сывдӧм выпариванньӧысь мунӧ «С»-ті; «D» — аппарат чиститны; «О» розь наблюдайтӧм вылӧ лӧсьӧдӧма; «К» розь вӧчӧма рулы петны; «Н»-ӧн пасйӧма кокъяс, кодъяс вылӧ крепитӧма аппаратсӧ.
Та ногӧн жӧ промышленносьтын (пабрик-заводъясын) сывдӧмӧн, фильтруйтӧмӧн, кристаллизуйтӧмӧн сӧстӧммӧдны колан веществояс, мукӧд сорӧдъясысь торйӧдӧны.
Ми босьтам пример пыдди кутшӧмкӧ сывдӧд, кӧн сорсьӧма уна сикас вещество (а абу ӧтик).
А ми водзынджык нин урчитлім, мый мукӧд веществоыс ваын оз сывны, мукӧдыс омӧлиндзика сылӧны, но насыщеннӧй сывдӧд оз сетны.
Медым колан вещество торйӧдны да сӧстӧммӧдны, унджыкысьсӧ ва шонтӧмӧн сӧстӧммӧдӧны. Первой вӧчӧны насыщеннӧй либӧ ненасыщеннӧй сывдӧд (раствор), сэсся кӧдзӧдӧны сывдӧдсӧ. Кӧдзӧдӧм мысти торйӧдан вещество чорыдӧн (унджыкысьсӧ кристаллӧн) пуксьӧ доз пыдӧсӧ. Та бӧрти позяс фильтрӧвӧй бумага пыр сысъявны сывдӧдтӧ. Пыдӧсӧ пуксьӧм чорыд веществоjac торъяласны сывдӧдысь: кольӧны фильтрӧвӧй бумага вылӧ.
Та ногӧн сывдӧдыд лоӧ сӧстӧмджык: уна лишнӧй сорӧдысь торъялас, но дерт, дзик сӧстӧм оз на жӧ ло сывдӧдыд.
Лабораторияясын фильтруйтчигӧн пӧльзуйтчӧны прӧстӧй бумага фильтрӧн, а пабрик-заводъясын фильтр пыдди пӧльзуйтчӧны топыд дӧраясӧн, шомӧн, коксӧн, лыаӧн, асбестӧн, ватаӧн да мукӧдъясӧн. Производствоын, чорыд веществояс кизьӧрысь торйӧдігӧн, вӧчӧны личкан машинаӧн (прессӧн). Стеарин вӧчан фабрикаын стеаринысь кизьӧр мукӧд сорӧдъяс торйӧдӧны гидравлическӧй прессӧн. Небыд стеарин тубыртӧны дӧра пытшкӧ да пуктӧны гидравлическӧй пресс противеньяс вылӧ, «6»-ӧн пасйӧма (видзӧд 5-а серпасӧ). Пресс «ST» личкӧ противеньяс плитаӧн «g» вылӧ, кизьӧр ковтӧмторъяс петӧны ворйӧ, а стеариныс — коланторйыс — кольӧ дӧра пытшкӧ.
Мукӧд производствоас кизьӧр веществоясысь чорыд ковтӧм сорӧд — сывдӧдъяс торйӧдӧны «центрифугаӧн». Центрифуга пиын зэв уна потшпом кодь барабанъяс эм, найӧ бергалӧны ось гӧгӧр. Кизьӧр, колан вещество петӧ центрифугаысь нарошнӧ вӧчӧм розьясті, бергалӧм вӧсна, а центрифуга пытшкӧ кольӧ чорыд веществояс.
Тадз жӧ сакар вӧчан заводъясын сӧстӧммӧдӧны свеклӧ сок. Выпаривайтӧм бӧрын лоӧ сук нисьӧ кизьӧр масса, коді артмӧ сакар кристаллъясысь да клей кодь патокаысь. Тайӧ массаысь центрифугаӧн жӧ торйӧдӧны патока массасӧ и артмӧ еджыд сакар песок (видзӧд «8а» серпас).
Фильтруйтӧмӧн торйӧдӧны неоднороднӧй сылан веществояс сывтӧм веществояс пиысь, неоднороднӧй веществояс пиысь. Первой колӧ тӧдмавны, кутшӧм кизьӧр (жидкӧй) веществоын сылӧ босьтӧм веществоыд. Сывдан кизьӧръяс пыдди (жидкосьтъяс) унджыкысьсӧ босьтчӧны ва да кислотаяс, гежӧдджыка: спирт, бензин, карасин да мукӧд.
Кристаллизация паськыда употребляйтчӧ химическӧй лабораторияясын. Та ногӧн уна неоднороднӧй (природаын артмӧм и заводъясын вӧчӧм) веществояс прӧстмӧдчӧны мукӧд сорӧдъясысь. Тадзи унджыкысьсӧ химикъяс вӧчӧны однороднӧй веществояс: сӧстӧммӧдӧм, сорасысь торйӧдӧмӧн.
Та кындзи эм и мукӧд ногъяс, кыдз веществоясӧс торйӧдны да сӧстӧммӧдны сорӧдъясысь, шум кӧть перегонка, но та йылысь мӧдлаын сёрнитам.
Юасьӧмъяс 1-й заданньӧ кузьта:
1. Кутшӧм сывдӧд лоӧ насыщеннӧй, кутшӧм — ненасыщеннӧй?
2. Кыдз вежсьӧ чорыд веществояслӧн сылӧм (растворайтчӧм), температура кӧ мӧдам вежлавны?
3. Кутшӧм сывданъяс (растворительяс) ва кындзи техникаын применяйтӧны?
4. Кыдзи вӧчӧны кӧдзӧдана вещество сорӧдъяс (смесьяс)?
5. Кутшӧм ногӧн позьӧ вӧчны, медым чорыд вещество пӧрис кристаллӧ?
6. Кутшӧм веществояс шусьӧны однороднӧйӧн да неоднороднӧйӧн?
7. Кутшӧм ногъясӧн неоднороднӧй веществоысь позьӧ торйӧдны однороднӧй веществояссӧ?
2. ЗАДАННЬӦ: ВАЛӦН ЗНАЧЕННЬӦ ОЛӦМЫН ДА ТЕХНИКАЫН
§ 6. Ва природаын
Ва сэтшӧм вещество, кодӧс позьӧ шуны му вылын значенньӧ серти да разалӧм серти медся главнӧй веществоӧн. Ва вевттьӧ 70 прӧч. му пайсӧ, а сідзжӧ сынӧдын — ру пиын — поводнӧй уна эм ваыд. Ва вещество пырӧ пемӧсъясӧ да став быдмӧгъяс пытшкӧ: организм пиын пыр овлӧ ва.
Сідзжӧ ва пырӧ уна мукӧд веществояс пытшкӧ, мукӧддырйиыс сійӧ оз тӧдчы на пытшкысь, быттьӧкӧ веществоыс дзик кос, а збыльысьсӧ и сэн ваыд эм. Пример пыдди позьӧ босьтны му, турун, нянь да мукӧдъясӧс; быдын на пиын ваыд эм.
Мувыв ва быд местаын абу ӧткодь сӧстӧмлун серти. Сідзжӧ природаса ва дзик сӧстӧм, мед сэн эз вӧвны кутшӧмкӧ мукӧд вещество сорӧдъяс, некор оз овлыны. Та вӧсна разнӧй местаысь босьтӧм валӧн свойствоясыс абу ӧткодьӧсь. Медчистӧй ваӧн мувывса ваысь позьӧ лыддьыны зэр ва. Но и зэр ва пиын овлӧны бусторъяс да мукӧд веществояс, кодъяс вермисны веськавны сынӧдысь. Мукӧд сикас ваяс: ю ва, ключ ва, мореса ва, мупытшкӧсса ва абу зэр ва кодь сӧстӧмӧсь. На пытшкын зэв уна мукӧд сикас сылӧм веществояс овлӧны. Овлӧ сэтшӧм ва, код пытшкын овлӧ уна известка, овлӧ и сэтшӧм ва, кӧн известкаыс этшаджык, либӧ ньӧти абу. Татшӧм ваыд вом улад кылӧ небыд.
Медся уна овлӧ сылӧм веществояс мореса ваын (сэн зэв уна сов). Мукӧддырйиыс мореса ваын сылӧм солыд овлӧ 4 пр-ӧдз. Чёрнӧй мореын — 1,8 прӧч., Балтийскӧй мореын — 0,5 пр.
Сідзжӧ уна сылӧм веществояс овлӧны минеральнӧй (лечитанінса) ваясын. Найӧ пиын овлӧны сэтшӧм свойствоа ваяс, кодъяс бурмӧдӧны висьӧмъясысь. Та вӧсна татшӧм ваяссӧ используйтӧны врачьяс висьӧмъясысь лечитӧм могысь (Кисловодскын — нарзан ва, Сереговын — сов ва). Лечитан свойствоа ваястӧ и попъяс тшӧтш используйтӧны, енлы эскысь йӧзӧс пӧрйӧдлӧм могысь.
Ӧнӧдз на овлӧ, мый знакаръяс «чудеса ног» ваӧн лечитӧны пемыд йӧзӧс, быттьӧ пӧ ваас пырӧма «еннога сила (божественнӧй сила)».
Тайӧ прӧстӧй пӧрйӧдчӧм. Мукӧд сикас ваӧн бурдӧны висьӧмысь оз сы вӧсна, мый ва пытшкӧ пырӧма «божественнӧй сила», а сы вӧсна, мый ваас эмӧсь уна сикас сылӧм веществояс, кодъяс зэв коланатор висьысь организмлы.
Медся нин уна сикас сорӧд да быднога висьӧдан бактерияяс овлӧны пабрик-заводъяс да гырысь кардорса юясын.
Ва миянлы быдлаӧ колӧ: пабрик-заводъясӧ, лабораторияясӧ, сёян пуны, скӧтлы юны и быдлаӧ. Колӧ шуны, мый ватӧг овны некыдз, некутшӧм организм оз вермы.
Но миянлы колӧ чистӧй ва, быдсяма сикас сорӧда ва видзны оз позь. Ӧні ми тӧдмасям, кыдзи ва сӧстӧммӧдны, торйӧдны мукӧд сикас, ковтӧм сорӧдъясысь.
§ 7. 3-ӧд удж. Ва сӧстӧммӧдӧм
Ковмасны приборъяс: воронкаяс, колбаяс, стӧканъяс, мензурка, стекляннӧй бутылка, стекляннӧй трубка, стекляннӧй палочка, спиртӧвӧй лампа.
Материалъяс: фильтруйтчан бумага, чернила, вазелин, сёян сов, меднӧй купорос, лыа, сёй да мел.
1. Лӧсьӧдӧй фильтрӧвӧй бумага да пуктӧ стекляннӧй воронкаӧ. Воронкасӧ пуктӧ штатив кольча пытшкӧ (8 «в» серп.). Воронкаӧ ва кисьтігӧн ва тыра дозсӧ вывті вылын эн кутӧ, бурджык кисьтны стеклӧ бедьтор кузя, медым ортсӧ эз резсьы (петкӧдлӧма 9 серпасын). Стӧканӧ водзвылысь лӧсьӧдӧ няйт ва (кисьтӧ ва пытшкӧ лыа, сёй, мел), сэсся фильтруйтӧ няйт ватӧ. Сӧстӧм али эз ло фильтруйтӧм бӧрад ваыд?
2. Мӧд ва тыра дозйӧ кисьтыштӧ чернила либӧ кутшӧмкӧ мукӧд рӧма вещество, сэсся бара жӧ фильтруйтӧ.
Рӧмтӧм али рӧма лоӧ та бӧрын фильтруйтӧм ваыд?
3. Сӧстӧм ва тыра дозйын сывдӧ сёян сов. Сов сылӧм бӧрын сола васӧ бара жӧ фильтруйтӧ. Фильтруйтӧм бӧрын видлӧ, сола али абу фильтруйтӧм ваыд? Фильтруйтӧм бӧрын тайӧ сола васӧ кисьтӧ фарфорӧвӧй чашкаӧ да сетка пыр шонтӧ би вылын ва пактавтӧдз. Кольӧ али оз мыйкӧ чашка пыдӧсӧ ва косьтӧм бӧрын?
4. Лӧсьӧдӧ прибор — пузьӧдӧмӧн трубка пыр руӧн васӧ вӧтлыны (перегонка вӧчны). Босьтӧ колба «а» вомсӧ тупкӧма розя пробкаӧн, кытчӧ сюйӧма кузь нюкыля стеклӧ трубка «б» (10-ӧд серпас). Трубка «б» лэдзӧма «с» колба пиӧ (позьӧ пробиркаӧ). Колба «с» колӧ кӧдзӧдны. Кӧдзӧдны сюйӧ банка «d» пытшкӧсӧ лым, йи либӧ кӧдзыд ва пиӧ. Колба «а» пытшкӧ джынйӧдзыс кисьтӧ ва, васӧ краситӧ чернилаӧн. Колбасӧ крепитӧй штативӧ, пуктӧ сетка вылӧ да шонтӧй спиртӧвӧй лампа вылын. Видзӧдӧ, кутшӧм ва чукӧрмас «с» колба пиӧ, сӧстӧм али абу?
Лабораторияясын ва перегонка вӧчӧны Либих аппаратӧн (видзӧд 11-ӧд серпас вылысь). Либих аппарат тадз вӧчӧма: трубка «а» водзладор помыс паськӧдӧма. Трубка «а» сюйӧма паськыд трубка «б» пытшкӧ. «Г» трубкаын эм кык сюр — «г» и «д». Сюръясӧ сюйӧма резинӧвӧй трубка «е» и «д». Дозйысь ва пырӧ трубка «б» пытшкӧ, а трубка кузя мунӧ да петӧ трубка пиысь «г» сюрӧд. Ва пузьӧдӧ колба «u» пытшкын и сэсянь валӧн руыс мунӧ трубка «а» кузя; мунігас кӧдзалӧ, пӧрӧ ваӧ да чукӧрмӧ колба «к» пытшкӧ.
Кор колӧ ӧтпырйӧн уна ва перегонитны, сэк употребляйтӧны перегоннӧй кубъяс. Кубъяс овлӧны уна сикас. На пиысь ӧтикӧс петкӧдлӧма 12-ӧд серпасын.
«А» — перегоняйтан куб, кӧні васӧ пузьӧдӧны руӧн шонтӧмӧн. Руыс пырӧ куб пытшкӧ трубка «Н» пыр. Пузьӧдӧны ватӧ и прӧстӧй кубъясын ломтӧмӧн би вылын. Куб пытшкын артмӧм валӧн ру мунӧ трубка «С» пыр, кӧдзӧданінӧ «D», змей кодь трубкаяс пытшкӧ. Перегонитӧм ва визувтӧ торъя дозйӧ «Е» кран пытшкӧсті.
Холодильник пытшкӧса руӧн шоналӧм ва трубка «F» мунӧ перегоннӧй «А» кубӧ. Холодильник пытшкӧсті руыс мунӧ кӧдзӧдан вакӧд воча, а та вӧсна кӧдзалӧмыс мунӧ нӧшта ӧдйӧджык.
Перегонка пыр ва сӧстӧммӧдӧм, ковтӧм сорӧдъяс торйӧдны сяммӧм, быдлунъя олӧмын, промышленносьтын зэв коланатор.
Пабрик-заводъясын, больничаын, лабораторияясын няйт сорӧда ва употребляйтны оз позь, сэтчӧ колӧ сӧстӧм (чистӧй) ва.
Медбура позьӧ ва сӧстӧммӧдны перегонитӧмӧн.
Фильтруйтӧмнад ваӧ сылӧм веществоясыд оз дзикӧдз торъявны, а перегонитӧмнад зэв бура торъялӧны. Перегонитӧм ва мӧд ног шусьӧ — «дистилированнӧй» ваӧн.
Дистилированнӧй ва быд воськов, быд уджын колӧ лабораторияясын, аптекаясын да мукӧдлаын. Дистилированнӧй ва, коді артмӧ прӧстӧй перегонитӧм бӧрын, оз на ло дзик сӧстӧм (химически чистӧй). Химически чистӧй ва позьӧ вӧчны мӧд нога способъясӧн. Сэк стеклӧысь вӧчӧм дозъяс удж нуӧдны оз шогмыны сы вӧсна, мый ачыс стеклӧыд неуна ваын сылӧ, кор дыр би вылын олас.
Перегонитан ногнад уна ва сӧстӧммӧдны он вермы. Босьтам кӧ водопроводса ва, тайӧс та ногӧн сӧстӧммӧдны оз позь. Водопроводса ватӧ гырысь каръясын сӧстӧммӧдӧны васӧ пуксьӧдӧмӧн да фильтруйтӧмӧн. Мӧскуаса водопроводын тадз сӧстӧммӧдӧны: 17 клм. сайын эм Рублевскӧй водопроводнӧй станция (13 серпас), Мӧскуа юсянь ваыс локтӧ первой приёмникъясӧ, сэсянь насосъясӧн лэптӧны васӧ пуксьӧданінъясӧ — «отстойникӧ». Ва пуксьӧданіныс — сійӧ гырысь гуяс, вӧчӧма железобетонысь. Ва сэтӧн визувтӧ зэв ньӧжйӧ: мунан ӧдыс 1,2 метр час: отстойникӧ локны колӧ дзонь 10 час. Надзӧн мунігӧн лишнӧй няйтыс ваысь пуксьӧ. Отстойниксянь ваыс ас ӧднас мунӧ «фильтрӧ». Фильтрын ваыс лыа пыр мунӧ да тадзи фильтруйтчӧ. Лыа фильтрсянь ва мунӧ «английскӧй фильтръясӧ» — гырысь изйысь вӧчӧм дозъясӧ. Сэні ваыс прӧйдитӧ посни да гырысь лыа слӧйяс пыр, а медся бӧрын — гырыськодь изъяс пыр. Ва видзан бассейнъяс вывсянь вевттьӧма бетонысь вӧчӧм сводӧн, медым тӧвнас ваыс эз кынмы и гожӧмын эз бусӧссьы.
Английскӧй фильтръяссянь ватӧ насосъясӧн трубаяс пыр качайтӧны ва йӧткан (водонапорнӧй) станцияӧ, а тасянь нин ва трубкаяс пыр сетӧны карӧ.
Заводъясын ватӧ фильтруйтӧны матерйӧ пыр, коді пуктӧма решетка кодь перегородка вылӧ (14 серпас).
Ва фильтруйтчӧ матерйӧ пыр. Фильтруйтӧм ва качайтсьӧ труба «А» пыр. Качайтӧм вӧсна да вывса сынӧд личкӧмла ваыс фильтруйтчӧ ӧдйӧнджык.
Кор колӧ этшаджык ва фильтруйтны, эмӧсь посни фильтръяс (серпас 15), кодӧс позьӧ новлӧдлыны местаысь местаӧ.
Фильтр пыдди овлӧ и лыа либӧ мукӧд веществояс.
15-ӧд серпасын фильтрыс цилиндр формаа, судтаыс 30–40 см. Цилиндр крепитӧма металлысь вӧчӧм подставка бердӧ. Сӧстӧммӧдан ва пырӧ вылыс кранӧд, прӧйдитӧ цилиндръяс стенкаяс пыр да лэччӧ улыс кранӧд.
§ 8. 4 Удж. Ваын газъяслӧн да кизьӧръяслӧн сылӧм (растворайтчӧм)
Ковмасны приборъяс: штатив, спиртовка, асбестӧвӧй сетка, колба, пробиркаяс.
Материалъяс: спирт, сернӧй кислота, бензин.
1. Ыджыд колбаӧ кисьтӧ ва да сынӧдкӧд солькйӧдлӧ. Сійӧ ванас тыртӧ колба «А» (16-ӧд серп.). Колбасӧ пуктӧ сетка вылӧ. Сійӧ жӧ ванас тыртӧ трубка «Б» да пробирка «В». Тыртӧ сідз, медым некӧн эз коль сынӧдыс. Колбаас васӧ пузьӧдӧй, кытчӧдз оз тӧдчымӧн чукӧрмы пробиркаӧ сынӧд. Сэсся шонтӧмысь дугдӧ да колбасӧ кӧдзӧдӧ. Мый позьӧ шуны тайӧ опыт кузя? Кутшӧм газ ва пуигӧн колба вылысладорас, тыртӧминас чукӧрмас?
2. Пробиркаӧ босьтӧ 10 куб. см. ва. Сэтчӧ войтӧн-войтӧн кисьталӧ бензин. Быд войтыштӧдӧм бӧрын солькйӧдлӧ, кытчӧдз оз ло бензинлӧн тӧдчымӧн слӧй.
3. Босьтӧ мӧд пробиркаӧ ва да ньӧжйӧникӧн сэтчӧ кисьтӧ спирт. Кыкнан веществоыс ваад сылӧны (растворайтчӧны) али оз? Кодыс сылӧ ваын, кодыс оз сыв?
4. Коймӧд пробиркаӧ босьтӧ 10 куб. см. ва да ньӧжйӧникӧн сэтчӧ кисьтӧ сернӧй кислота, сэсся термометрӧн гудралӧ. Видзӧдӧ температура кыптӧм. Сернӧй кислотакӧд вӧдитчыны колӧ ӧкуратнӧя. Сернӧй кислота кӧ войтыштас паськӧм вылӧ либӧ ки вылад, сотас. Друг уна кисьтны оз жӧ позь, вермас ваыд друг пузьыны да резсьыны. Некор оз ков сернӧй кислотаӧ ва кисьтны, ваыд сэн резйысьӧ, вермас киястӧ, чужӧмтӧ сотны.
Чорыд веществояс ваын сылӧны, но ваын тшӧтш сылӧны и мукӧд кизьӧр веществояс да газъяс. Быд кизьӧр веществояс оз ӧтмоза ваыдкӧд сорассьыны, мукӧдыс кокньыда сорассьӧны, а мукӧдыс и оз.
Эмӧсь сэтшӧм кизьӧр веществояс, кодъяс вакӧд некутшӧма оз сорсьыны, кӧть мыйтӧм эн гудрав. Спирт да ва вермӧны сетны кутшӧм колӧ крепӧсьта сывдӧд. Спирт тадз ӧтлаасьӧ вакӧд: ырӧш пытшкын спирт — 1 пр.; сурын — 3–5 пр.; винограднӧй винаын — 20 пр.; прӧстӧй винаын — 40 пр.; коньякын — 50–70 пр.; спиртын — 95–99,5 прӧчент.
Сынӧд да мукӧд сикас газъяс ёнджыкасӧ сылӧны (растворайтчӧны) кӧдзыд ва пиын. Пуан ваын позьӧ шуны, мый сынӧдыд абу. Та вӧсна пузьӧдӧм ваын оз вермыны овны черияс да мукӧд ваын олысьяс.
ЮАСЬӦМЪЯС:
1. Эм-абу му вылын дзик сӧстӧм ва?
2. Кутшӧм мувывса ваын медся уна мукӧд сикас вещество сорӧдъяс, и кутшӧмын медэтша?
3. Кутшӧм ва шусьӧ чорыдӧн, а кутшӧм небыдӧн?
4. Кутшӧм ногӧн позьӧ сӧстӧммӧдны ва?
5. Сылӧны оз ваын газъяс?
6. Кӧдзыд али шоныд ваын ёнджыкасӧ сылӧны (растворайтчӧны) газъясыд?
7. Сорласьӧны али оз вакӧд кизьӧръяс?
8. Мыйла оз позь сернӧй кислотаӧ кисьтны ва?
3 ЗАДАННЬӦ. ВАЛӦН СОСТАВ
§ 9. 5 удж. Электрическӧй токӧн ва юкӧм
Ковмасны приборъяс: штатив, пробиркаяс, пыдӧстӧм стеклӧ банка да кӧрт тувъяс.
Материалъяс: парафин, сернӧй кислота да сода.
1. Вӧчӧ татшӧм прӧстӧй прибор, электрическӧй токӧн ва юкны (разложитны). Босьтӧ пыдӧстӧм стеклӧ банка (видзӧд 17-ӧд серпас). Электродъяс пыдди босьтӧй кык кӧрт тув да сюйӧ пробкаӧ. Пробкаӧн тупкӧ увсяньыс банкалысь вомсӧ, пробкаалӧ топыда, медым ваыс эз мӧд виявны банкаысь. Виявны кӧ мӧдас, кисьтӧ бӧр васӧ да пробка кӧрт тувъяс гӧгӧр парафинӧн спояйтӧ. Петысь газъяс мӧдасны чукӧрмыны ва тыра кымыньтӧм пробиркаясӧ (видзӧд 17-ӧд серпас). Банкасӧ асьсӧ крепитӧ штативӧ.
2. Кисьтӧ банкаӧ ва сорӧн некымын войт сернӧй кислота. Сэтшӧм жӧ растворӧн колӧ тыртны кыкнан пробиркасӧ да чуньӧн тупкӧмӧн пробиркаяссӧ ва тыра банкаӧ увланьюрӧдны (видзӧд 17-ӧд серпас).
3. Тайӧ приборсӧ ӧтлаалӧ ток сетан приборкӧд. Ток лэдзӧй сэтчӧдз, кытчӧдз пробиркаясӧ оз чукӧрмы син улӧ тӧдчымӧн газ. Ӧтмында али эз чукӧрмы кыкнан пробиркаас газыс? Кодыс унджык да кымын пӧв унджык?
Сэсся пробиркаястӧ перйӧ банкасьыд, восьса вомъяссӧ тупкӧ чуньнаныд да вывлань вомӧн бергӧдӧ. Ӧні сэсся пробиркаясысь ӧзъян сартасӧн тӧдмалӧ, кутшӧм сэн газъяс чукӧрмӧмаӧсь. Ӧткодьӧсь газъясыс кыкнан пробиркаад али абу? Опыт вӧчӧм бӧрын банкасьыд ватӧ кисьтӧ да бура чышкалӧ кӧрт тувъястӧ.
Пробиркаясын чукӧрмас кык сикас газ: «водород» да «кислород». Сотчан газсӧ шуӧны «водородӧн», а мӧдсӧ шуӧны кислородӧн.
Та ногӧн кӧ, ва артмӧма кислородысь да водородысь. Электрическӧй токӧн ва юкны употребляйтӧны аслыссикас аппарат, шусьӧ
§ 10. 6 удж. Кислород да кислородлӧн свойствояс
Ковмасны приборъяс: пробиркаяс, стекляннӧй трубка, стекляннӧй банкаяс, тасьті, кислород пытшкын вещество сотны пань, кӧрт щипцы, да спиртовка.
Материалъяс: лыа, кӧрт проволока, вата, бертолетӧвӧй сов,
Кислород позьӧ перйыны зэв уна ногӧн.
Чистӧй кислород медводз шедӧдіс 1771 воын швецияса химик — Шееле, а куим во бӧрын шедӧдіс Англияса химик — Пристли.
Медкокниа позьӧ шедӧдны кислородтӧ бертолетӧвӧй либӧ марганцевокалиевӧй совъясысь.
1. Дзик чистӧй пробиркаӧ кисьтӧй 0,5–1 гр. бертолетӧвӧй сов, пробирка гартыштӧ кабалаӧн либӧ нарошнӧй пробирка кутанӧн (серпас 19) да ёна шонтӧ спиртӧвӧй лампа вылын. Шонтігад шочиника пробиркаӧ другӧн лэдзавлӧ ӧгыра сартас, но сартассӧ бертолетӧвӧй солӧдз энӧ жӧ инмӧдӧй.
Мый лоӧ сартаскӧд пробирка пытшкын?
Кокньыда али оз пет кислород чистӧй бертолетӧвӧй солысь?
2. Босьтӧй 3–4 бертолетӧвӧй сов вес пай вылӧ 1 вес пай
3. Сорлалӧ 2–3 пай марганцевокалиевӧй сов 1–2 пай чистӧй, кос лыакӧд да шонтӧ. Сэсся тӧдмалӧй, эм-ӧ абу кислородыд?
4. Лӧсьӧдӧ кислород шедӧдӧм могысь 20-ӧд серпасын индӧм прибор. Ыджыд пробиркаӧ (позьӧ и ретортаӧ) сорӧн пуктӧ бертолетӧвӧй сов да
Тадзи тыртӧ кислородӧн банка 2–3. Быд банкаӧ кислород чукӧртӧм бӧрын бумагаӧн вомсӧ тупкӧмӧн шедӧдӧ мискаысь да пуктӧ вывлань юрӧн. Газ чукӧртӧм бӧрын кислород пиын заводитӧ мыйкӧ сотны. Сотантор кислородӧ колӧ кузь воропа кӧрт паньӧн сюйны. Позьӧ паньсӧ мелысь вӧчны да сутугаӧ крепитны (видзӧд 21-ӧд серпас).
5. Кӧрт паньӧ пуктӧ дзоляник шомтор да ӧгыр лӧдӧ би вылын, сэсся тайӧ ӧгырсӧ сюйӧ кислород тыра банкаӧ. Видзӧдӧ, кӧні бурджыка шомыс мӧдас сотчыны: кислородын али сынӧдын?
6. Кӧрт паньӧ пуктӧ этшаник сера, сэсся ӧзтӧ да сюйӧ кислород тыра мӧд банкаӧ (опыт бурджык вӧчны газ кыскан местаын). Кутшӧма сера сотчӧ кислородын? Кутшӧм дука газ лоӧ сера сотчигӧн?
7. Вӧсньыдик кӧрт сутугаӧ сутшкӧ спички тув да ӧзтӧм спички тув сюйӧ кислород тыра коймӧд банкаӧ.
Видзӧдӧй, кыдзи мӧдас сотчыны кӧртыс кислород пиын? Кутшӧм рӧма лоӧ веществоыс тайӧ сотчӧм бӧрын?
8. Кӧрт щипцыӧн кутӧ дзоляник лентатор магнийлысь да ӧзтӧм бӧрын магний лэдзӧ кислород банкаӧ. Магний сотчӧм видзӧдӧ осторожнӧя.
11 §. Кислородлӧн свойствояс да техникаын коланлун
Кислород — рӧмтӧм, пыртыдалана (прозрачнӧй), дуктӧм, кӧртӧм газ. Сынӧдысь кислород неуна сьӧкыдджык. Литр кислород веситӧ 1,43 гр., сынӧдлӧн — 1,29 гр. (кислородлӧн температура — 0°, давленньӧ 760 мм.). Кӧдзӧдан кӧ −183 градусӧдз, пӧрӧ кизьӧрӧ. Кынмӧ кислород −218°.
Кислород, а тадзжӧ и мукӧд газъяс, видзӧны газометръясын (видзӧд 22-ӧд серпас). Газӧн тыртӧм водзвылын газометр ваӧн тыртӧны «А» розьӧд. Кор ковмас колана газ, сэк газометрысь восьтӧны газ кран «В». Вывса доз «С»-ысь кисьтӧны ва, ва лэччӧ «D» «Е» трубкаясті, лэччӧ газометр пыдӧсӧдз. Лэччан ва газометрысь вӧтлӧ газсӧ. Ёна топӧдӧмӧн (
Кислородын веществояс сотчӧны ёнджыка, сынӧдын серти. Кислород зэв колана газ, сытӧг оз вермы мунны сотчӧм, мортлӧн да пемӧсъяслӧн лолалӧм. Кислородтӧг эськӧ олӧмыс му вылын эз вермы лоны.
Кислородыд зэв уна мунӧ топливояс сотчигӧн. Техникаын кислород медъёна видзӧны автогеннӧй нога пузьӧдчигӧн да металлъяс вундалігӧн. 20 прӧчентысь унджык перйӧм кислородысь промышленносьтын мунӧ металлъяс вундалӧм да пузьӧдӧм вылӧ.
Автогеннӧй пузьӧдӧм (сварка) зэв колантор, кор металлъястӧ пузьӧдӧмӧн колӧ йитны. Тан кислородыд билысь ӧзйӧмсӧ содтӧ да кыпӧдӧ температура металл сывтӧдз. Сылӧм металлӧн посньыдик торъясыс (частицаяс) вуджӧны мӧда-мӧдыслы да дзикӧдз йитчӧны.
Автогеннӧй сварка применяйтсьӧ водопроводнӧй, газопроводнӧй трубаяс вӧчигӧн да найӧ йитлігӧн, а сідзжӧ зэв колантор велосипеднӧй, автомобильнӧй, аэропланнӧй да железнодорожнӧй мастерскӧйясын, кӧні колӧ машинаяслысь да пӧртъяслысь ремонт вӧчигӧн зэв бура йитны жугласьӧм торъяссӧ.
Медицинаын кислород употребляйтӧны искусственнӧй дыханньӧ вӧчигӧн. Вина юысьясӧс тайӧн жӧ лечитӧны — кучик пиӧ лэдзӧны кислородсӧ.
Кислород запас нарошнӧй вӧчӧм «баллонъясын» видзӧны сы вӧсна, медым ва пытшкын уджалігъясын сетны мортлы содтӧд вылӧ, сынӧдын лэбалігӧн, кор вывті вылӧ ковмас качӧдчыны да сынӧдса кислородыс оз мӧд тырмыны мортлы лолавнысӧ.
Кислород зэв колантор химическӧй промышленносьтын азотнӧй кислота вӧчигӧн, искусственнӧй дона изъяс да резина вочигӧн.
Кизьӧр кислород применяйтсьӧ взрывъяс вӧчалігӧн. Взрывъяс вӧчигӧн кислородӧн кӧтӧдсьӧны кутшӧмкӧ сотчан вещество порошок пиын, шуам из шом бус, либӧ са пиын. Сотчан вещество тыра патронъяс кӧтӧдӧны нин места вылас, кӧні колӧ взрывсӧ вӧчны. Кизьӧр кислород ӧдйӧ пӧрӧ руӧ. Патрон взрывайтӧны электрическӧй искраӧн. Взрыв та ногнад патронъяс пиын вермас нюжавны час джынйысь на кузьджыка.
4 ЗАДАННЬӦ: ВОДОРОД
§ 12. 7 удж. Водород шедӧдӧм да сы вылын опытъяс.
Ковмасны приборъяс: водород перъян прибор, кутшӧмӧс петкӧдлӧма 24 да 25 серпасъясын, спиртӧвӧй лампа, пробиркаяс, чашкаяс, цилиндр, стӧканъяс да щипцы.
Материалъяс: цинк, сернӧй кислота (1 : 5), натрий, калий, майтӧг быг да ыргӧн сетка.
1. Босьтӧй металлическӧй кальцийлысь лента торъяс, тубыртӧ рузумторйӧ, кӧрт щипцыӧн кутӧмӧн, сюйӧ ва тыра цилиндр пытшкӧ (позьӧ пробиркаӧ), кыдз индӧма 23 серпасын. Цилиндрыс кымыньтӧма ва тыра дозйӧ. Мый лоӧ вакӧд цилиндр пытшкын? Кор цилиндр тырӧ газӧн, тӧдмалӧ, кутшӧм газ сэтчӧ чукӧрмис?
2. Босьтӧ анькытш тусь ыджда натрий. Бура вылысса кучиксӧ чиститӧ да чӧвтӧ ва тыра жӧч дозйӧ (вӧсни стеклӧа дозйӧ чӧвтны оз позь). Тайӧ опыт вӧчигӧн уджавны колӧ зэв осторожнӧя, сы вӧсна, мый натрий ва пытшкӧсын вермас ӧзйыны да чорыда резны, а медся нин сэк, кор натрий ӧшъяс доз бокас.
3. Босьтӧй бара жӧ натрий тор, бура чиститӧ, мед ньӧти эз коль вылысас кучикыс. Тубыртӧ вӧсни ыргӧн сеткаӧ — щипцыӧн кутӧмӧн (серпас 23-ӧд) да сюйӧ увлань юра ва тыра цилиндр вом весьтӧ. Но пыр натрий тортӧ оз ков цилиндр вом весьтӧ пуктыны: секунда 5 кымын ваын, цилиндрысь бокын кутыштӧ прӧста, медым сетка костысь лишнӧй воздухыс петас. Та бӧрын позьӧ натрий тор вайӧдны цилиндр вом весьтӧ. Цилиндр вылысладорас кутшӧмкӧ газ чукӧрмас. Тӧдмалӧй, кутшӧм?
4. Пробиркаӧ кисьтӧ ва да сэтчӧ чӧвтӧ цинк тор. Петӧ али оз ваысь кутшӧмкӧ газ? Сэсся кисьтӧ неуна сернӧй кислота сійӧ пробиркаад. Кор заводитас мунны реакция, пробирка дорӧ матыстӧ би.
Цинк вывсяньыс вевттьыссьӧ торъя веществоӧн (тайӧ торъя веществоыс артмӧ цинк да кислород ӧтлаасьӧмысь). Тайӧ вещество слӧй пырыс ва оз вермы действуйтны цинк вылӧ, а сернӧй кислота кисьтӧм бӧрын мӧдас водород петны сернӧй кислота пытшкысь цинк действуйтӧмӧн.
Водород лабораторияын медкокни шедӧдны цинкӧн сернӧй да солянӧй кислота вылӧ действуйтӧмӧн.
Водородкӧд уджавны-вӧдитчыны колӧ осторожнӧя: водород сынӧдкӧд да кислородкӧд ӧтлаасигӧн сетӧ взрывайтчан вещество. Водород ӧзтӧм водзвылын колӧ видлыны, абу-ӧ сэтчӧ сынӧд тшӧтш сорсьӧма. Водород кӧ сорсьӧма сынӧдкӧд, ӧзтігад лоӧ взрыв; мый ёнджыка сорсьӧмаӧсь, взрыв овлӧ ыжыдджык.
Колӧ кӧ водород трубкасьыс видлыны, медпервой колӧ видлыны, пробиркаыд чистӧй-ӧ абу? Сэсся пробиркатӧ тыртӧ водородӧн, чуньнаныд тупкӧ да вомсӧ бергӧдӧ вывлань и ӧзтӧ. Абу кӧ сора сынӧдкӧд, сотчас шытӧг, а сора кӧ, гыпкакылігтыр, лыйсигтыр мӧдас сотчыны.
Исавны газ петан трубкаысь оз позь, сы вӧсна, мый частӧ водородкӧд тшӧтш петӧны мукӧд сикас ядӧвитӧй газъяс.
Водород шедӧдӧны сернӧй кислота пиысь. Босьтӧны ва сорӧн: 1 пай кислота да 4–5 пай ва. Солянӧй кислотаысь кӧ перйыны, кислота босьтӧны — 1 пай, а васӧ — 2–2,5 пай.
5. Чукӧртӧ водород перйыны 24-ӧд серпас индӧм серти прибор. Водород мӧдас чукӧрмыны пробиркаӧ, коді ва тырӧн кымыньтӧма ва тыра дозйӧ. Чукӧртӧм газ пробирка вом дорӧ би матыстӧмӧн ӧзтӧ, кыдз петкӧдлӧма 26-ӧд серпасын. Газ петан трубкалысь помсӧ водзвылысь колӧ ёсьтыны.
А ёсьтыны колӧ тадз. Босьтӧ стеклӧ трубка. Би вылын бергӧдлігтырйи шонтӧ небзьытӧдзыс, мыйӧн небзяс, перйӧ биысь да нюжӧдӧ. Нюжӧдӧм бӧрын кӧдзӧдӧ да напилокӧн гижтӧ вундас да чегӧ ньӧжйӧникӧн вундас йитвежті.
Водород би вылын кутӧ минут джын мында кӧдзыд, кос воронка (петкӧдлӧма 26 серпасын).
Кутшӧм вещество артмӧ воронка пытшкӧсладорас (воронка шонавтӧдз)? Кутшӧм вещество артмӧ водород сотчигӧн?
Кор ми ва вылӧ действуйтім электрическӧй токӧн (17 серпасын), сэки ва торъяліс кык пельӧ: кислород да водород вылӧ, мӧд ног кӧ шуны, муніс разложенньӧ реакция. Сотчигӧн водород ӧтлаасис кислородкӧд да артмис ва. Татшӧм реакцияыд шусьӧ «ӧтлаасян» (
6. Тыртӧм пробирка босьтӧ увлань вомӧн, а сылы воча вомӧн сибӧдӧ водород тыра пробирка. Сэсся бергӧдӧ пробиркаяссӧ, медым сынӧд тыра пробиркаыс лоӧ вылынджык да увлань юра (серпас 27). Некымын минут бӧрти увлань юрӧн пробиркаяс матыстӧ би дінӧ. Кодыс кокни, водород али сынӧд (воздух)?
§ 13. 8 удж. Гремучӧй газ вӧчӧм
Ковмасны приборъяс: кислород да водород перъян приборъяс, стеклӧ банка, жӧч банка, спиртӧвӧй лампа.
1. Босьтӧй консерв банка, пыдӧсас вӧчӧ спички тув тӧрмӧн розь. Жӧч банкасӧ пуктӧ вылын пыдӧсӧн пызан вылӧ (видзӧд 28 серпас вылӧ). Банка пиӧ улыстіыс сюйӧ газ петан трубка, неуна банка дорыньтыштӧ. Банка пыдӧсысь розьсӧ тупкӧ спички тувйӧн либӧ топыда кутӧ чуньнаныд, медым водородыс эз пет. Сэсся лэдзӧ банка пытшкӧ водород минут 2–3 (газ петӧм серти). Кор банка тырӧ водородӧн, газ петан трубкасӧ и водород перъян приборсӧ нуӧ боклань; сідзжӧ ылыстӧ банка бердысь мукӧд приборъястӧ. Водород тыра жӧч банкалысь розьсӧ восьтӧ да дзик пыр ӧзтӧ, мед банкаӧ сынӧд (воздух) уна пырны эз удит.
Бура кӧ вӧлі тыртӧма банкатӧ, водород первой сотчас дзоляник биӧн. Банка эн вӧрзьӧдӧ, а асьныд ылісянь видзӧдӧ. Мый лоӧ бӧрын, объяснитӧ. Тайӧ опыт вӧчны 200–300 куб. сантиметрысь ыджыдджык банка эн босьтӧ.
2. Тыртӧ неыджыд ва тыра стеклӧ банка кислородӧн да водородӧн. Водородсӧ пуктам 2 пай, а кислород ӧтик пай. Банкаын ӧні тіян лоӧ смесь: 2 пай водород да 1 пай кислород. Тайӧ смесьыс шусьӧ гремучӧй газӧн. Сэсся гремучӧй газ тыра банка тубыртыштӧ ки чышкӧдӧн да киын кутӧмӧн вайӧдӧ би банка вомӧ. Мый лоӧ банка пытшкын видзӧдӧ.
§ 14. Водород.
Став газъяс пиысь медся кокни водород. Литр водородлӧн веситӧ 0,09 гр. (0° температура, личкӧм (давленньӧ) 760 мм.), сынӧдысь 14,5 пӧв кокньыдджык. Ёна кӧдзӧдӧмӧн — 250 минус градусын — водород пӧрӧ кизьӧрӧ. Водород ачыс сотчӧ — сотчигӧн артмӧ ва. Кокнилун да сотчана свойство водородлӧн зэв колантор ӧнія техникаын да производствоын. Ми нин шулім, мый водород ковмывлӧ, кор зэв ёна колӧ температура ыдждӧдны, а сідзжӧ зэв колантор воздушнӧй шаръяс да дирижабльяс пӧльтӧм вылӧ.
Водород и татшӧминын зэв колантор, кор жиръяс, кизьӧр жиръяс чорыд жиръясӧ пӧртӧны.
Бӧръя воясӧ водород мӧдісны применяйтны из шомысь кизьӧр топливо перъян уджын. Техникаын используйтӧм вылӧ водородтӧ кислотаясысь шедӧдны абу выгӧднӧ. Кислородтӧ меддонтӧма позьӧ перйыны ва руысь: донӧдӧм кӧртӧн юкӧмӧн да из шом пыр перегонитӧмӧн.
2 пай водород да 1 пай кислород кӧ сорлалан, лоӧ прӧстӧй сор (механическӧй смесь), кодӧс шуӧны гремучӧй газӧн, а тайӧ смесьсӧ кӧ ӧзтан, сотчӧм бӧрас лоӧ ва, некод веществоыс лишнӧй оз коль. Ӧні лоис химическӧй соединенньӧ. Водород билӧн кислородын сотчигӧн температураыс лыбӧ 3000 градусӧдз. Татшӧм температура техникаын перйӧны аслыссикас аппаратӧн, коді шусьӧ «кран Даниэляӧн» (видзӧд 29-ӧд серпас вылӧ).
Пытшкӧс трубка — «в»-ті лэдзӧны кислород, а ортсы — «д» да «б» трубкаясті лэдзӧны водород. Первой лэдзӧны водородсӧ да сійӧ ӧзтӧны, сы бӧрын лэдзӧны кислород. Кислородно-водороднӧй би кӧ веськӧдан известка вылӧ, известка сэтшӧма доналас, мый синтӧ мӧдас ёрны.
Тайӧ югыднас водзджык проекционнӧй пӧнаръясын да фотоаппаратъясын пӧльзуйтчывлісны.
Кислородно-водороднӧй биӧн (видзӧд 30-ӧд серпасӧ) вундалӧны кӧрт да мукӧд металлъяс листъясӧ. Вундас местаӧ веськӧдасны ӧзтӧмӧн Даниэльлысь кран, би инманінті кӧртыс сотчӧ; вундасыс лоӧ бритваӧн вундӧм кодь жӧ шыльыд. Техникаын да промышленносьтын тайӧ водородно-кислороднӧй биыс зэв колантор.
ЮАСЬӦМЪЯС 3 да 4 ЗАДАННЬӦЯС СЕРТИ
1. Кутшӧм веществояс вылӧ юксьӧ ва электрическӧй токӧн?
2. Кутшӧм веществоясысь позьӧ перйыны кислород?
3. Сотчӧ али оз кислород?
4. Кыдз сылӧны (растворайтчӧны) ваын кислород да водород?
5. Кутшӧм способъясӧн техникаын перйӧны водородсӧ?
6. Кӧнъясынджык техникаын да промышленносьтын применяйтӧны кислород?
7. Кыдз колӧ гӧгӧрвоны автогеннӧй пузьӧдӧм (сварка)?
8. Кыдзи тӧдмавны, мый тайӧ кислород, а тайӧ водород?
9. Кутшӧм вещество шусьӧ гремучӧй газӧн да кыдз сійӧ артмӧ?
10. Кыдз колӧ тӧдмавны, чистӧй али абу кислородыс?
11. Кытчӧясӧджык ковмывлӧ, применяйтсьӧ водород?
12. Уна-ӧ веситӧны 10 литр кислород да 10 литр водород 0° температураын 760 мм. давленньӧын? Кодыс кодсьыс лоӧ сьӧкыдджык?
5 ЗАДАННЬӦ: СЫНӦДСА ВЕЩЕСТВОЛӦН ВЕЖСЬӦМЪЯС
§ 15. 9 удж. Веществояслӧн сынӧдын вежсьӧм
Ковмасны приборъяс: пробиркаяс, мӧлӧт, щипцы, алюминиевӧй пань да спиртӧвӧй лампа.
Материалъяс: ыргӧн деньга, кӧрт, свинеч, озысь, алюминий, цинкӧвӧй порошок, нашатыр, сёй пласт либӧ металлическӧй пластинка.
1. Босьтӧ чистӧй ыргӧн деньга либӧ ыргӧн листтор да щипцыӧн кутӧмӧн ёна донӧдӧ би вылын.
Мый лоӧ ыргӧнкӧд шонтігӧн? Тӧдмалӧ, са али мый пуксяс ыргӧн вылад? Кокньыда али сьӧкыда сылӧ ыргӧныд?
2. Кусыньтӧ кык пӧвстӧн вӧсньыдик чистӧй ыргӧн листтор да мӧлӧтӧн вачкыштӧмӧн топӧдӧ доръяссӧ. Сэсся щипцыӧн донӧдӧ би вылын. Кӧдзалӧм бӧрын кусыньтӧмсӧ бӧр паськӧдӧ. Мыйла абу ӧткодя вежсьӧма ыргӧнлӧн кыкнанладор бокыс?
3. Кӧрт порошок этшаникӧн кисьтышталӧ горелка биӧ. Сідзжӧ кисьтыштлӧ алюминий пызь да цинк пызь. Зэв бура чиститӧм кӧрт листтор донӧдӧ би вылын. Сідзжӧ донӧдӧ алюминиевӧй пань пиын цинк. Вежсьӧ оз вылысыс кӧртлӧн, алюминийлӧн да цинклӧн? Сылӧны али оз кӧрт, алюминий да цинк?
4. Алюминиевӧй паньӧ пуктӧ свинеч торъяс да шонтӧ би вылын. Сылӧм свинеч кисьтӧй сёй пласт вылӧ. Мыйӧн торъялӧ муртса сывдӧм свинечлӧн вылысыс? Мый вӧсна эськӧ тайӧ торъялӧмыс лоис?
5. Татшӧм жӧ опыт вӧчӧ озысь вылын (оловокӧд). Кодыс тайӧ кык металлсьыс кокниджыка сылӧ да кодыс кокниджыка вежсьӧ сынӧдын?
6. Дзоляник пробиркаын (позьӧ и чашкаын) сывдӧ неуна парафин (сылӧ 60 градусын). Сылӧм парафин пытшкӧ чӧвтӧ дзоляник, чистӧй ыргӧнтор да свинечтор. Вежсяс оз вылысныс ыргӧнлӧн да свинечлӧн парафин пытшкын шонтігӧн?
7. Бура чиститӧм ыргӧн деньга вылӧ пуктӧ чистӧй озысь тор. Вывсяньыс пуктыштӧ вӧсньыдик слӧй нашатыр. Босьтӧ деньгасӧ щипцыӧн да плавкӧсӧн шонтӧ би вылын. Озысьсӧ сывтӧдзыс водз колӧ разӧдны деньга пасьтала вӧсньыдик слӧйӧн, деньга вылысыс миян лудитчас.
Мый вӧсна лудитчигӧн ыргӧн вевттьӧны нашатырӧн? Мыйла ыргӧн дозъяс лудитӧны? Шогмас оз свинечӧн лудитчыны?
§ 16. Металлъяслӧн да мукӧд сикас веществояслӧн сынӧдын вежсьӧм
Быд морт тӧдӧ, мый кӧрта пом сынӧдын, а медся нин ва местаын сімӧ. Мукӧд металлъяс: ыргӧн, свинеч сынӧдын сідзжӧ сімӧны. Шонтӧм бӧрын металлъяс ӧдйӧнджык сімӧны.
Зарни, эзысь да платина ёна шонтӧм мысти доналӧны да сылӧны, но кӧдзалӧм бӧрын найӧ ньӧти оз вежсьыны, сӧмын форма сертиыс вермасны неуна вежсьыштны.
Мый жӧ лоӧ ӧти-мӧд металлъяскӧд шонтігад? Тайӧ позьӧ кокньыда тӧдмавны. Кӧрт, свинеч, ыргӧн (неуна омӧльджыка эзысь, алюминий да цинк) доналӧм бӧрын вевттьыссьӧны вӧсньыдик сім слӧйӧн. Кор ми сывдлӧм свинечлысь сімӧм слӧйсӧ гудйыштам, аддзам, мый улыс слӧйыс свинечлӧн некутшӧма абу сімӧма.
Ыргӧнтӧ да свинечтӧ парафин пытшкын шонтӧмыд петкӧдліс, мый сынӧд (воздух) инмытӧг шонтігӧн металлӧн вылысыс оз вежсьы ни оз сім. Тайӧ петкӧдлӧ, мый сотчӧм да лолалӧм оз вермы мунны сынӧдтӧг, а сідзжӧ и металлъяс оз вермыны сімны сынӧдтӧг. Сись да сартас тупкӧса дозйын дыр сотчыны оз вермыны: недыр сотчасны да кусӧны. Сідзжӧ и пемӧсъяс тупкӧса местаын дыр овны оз жӧ вермыны, регыдӧн пӧдӧны.
Лоӧ оз кутшӧмкӧ вежсьӧмъяс матігӧгӧрса сынӧдын сімӧм бӧрын да уна йӧз лолалӧм бӧрын? Медым тайӧ юасьӧмъяс вылӧ сетны ӧтвет, миянлы ковмас опыт та серти нуӧдны тупкӧса дозъясын.
§ 17. 10 удж. Кыдзи кӧрт сімигӧн, веществояс сотчигӧн да лолалігӧн вежсьӧ сынӧдыс.
Ковмасны приборъяс: пробиркаяс, пробкаяс, стекляннӧй да резинӧвӧй трубкаяс, зажимъяс, химическӧй стӧканъяс, колба, стекляннӧй банка, миска, щипцы да кислород перъян прибор.
Материалъяс: вӧсньыдик кӧрт сутуга, кӧрт пызь, еджыд либӧ гӧрд фосфор, сись, фильтруйтчан бумага, сывдӧд (раствор) ляпислысь либӧ марганцево-калиевӧй совлысь, бертолетӧвӧй сов да
1. Куснялӧ вӧсньыдик, чистӧй кӧрт сутуга. Кӧтӧдӧ ваын да пуктӧ куснялӧмӧн пробиркаӧ, но сідз, мед пробиркаас увланьюртӧм бӧрад эз усь. Пробиркатӧ пуктӧ кымыньтӧмӧн ва тыра дозйӧ (серп. 31) и кольӧ мӧд лунӧдз, медым кӧртыд удитас сімны.
Видзӧдӧй, уна-ӧ сынӧдлӧн объёмыс чиніс да мый вӧсна чиніс? Тайӧ наблюдайтӧ мӧд кымыньтӧм пробирка серти.
2. Босьтӧ стекляннӧй колба (позьӧ пробирка). Лӧсьӧдӧ бурджык резинӧвӧй пробка да лӧсьӧдӧ прибор, кыдзи петкӧдлӧма 32-ӧд серпасын. Первой тӧдмалӧ, згӧдитчӧ-ӧ оз приборыд, мед он жӧ сорсьы опыт нуӧдігад.
Прибор чукӧртігӧн медпервой кусыньтӧ стекляннӧй трубка би вылын шонтӧмӧн (видзӧд 33-ӧд серпас). Кор стеклӧыд тӧдчымӧн небзяс, перйӧ биысь да ньӧжйӧникӧн кусыньтӧ. Кусыньтанінтіыд мед эськӧ трубкаыд эз жӧ вывті вӧсняв. 34-ӧд серпасын петкӧдлӧма: шуйгавылыс лёка кусыньтӧм, а веськыдвылас бура кусыньтӧм трубка. Лёкнога кусыньтӧм трубка зэв кокнипырысь кусыньӧдыс вермас чегны. Бӧрйӧ колбаӧ лӧсялан пробка. Пробкаалігӧн колбатӧ пызан вылӧ пуктыны оз позь и пыдӧсӧдыс кутны оз позь. Кутӧ юрӧдыс, вом дортіыс кымын (серпас 35). Пробка сюйӧ ньӧжйӧникӧн винтитӧм моз, пробка медым эз вӧв вывті зэлыд ни личыд.
Пробкаӧ стеклӧ трубка сюйны бӧрйӧ розь писькӧдлан сверлӧ. (Серпас 36 — сверлӧ чукӧр). Сверлӧыс мед вӧсниджык вӧлі трубкаысь. Писькӧдны колӧ вӧсниладор помсяньыс (серпас 37-ӧд). Писькӧдӧм бӧрын йӧткыштӧ пробка розьысь кольӧм пробка торъяссӧ. Пробкаад сюйигӧн китӧ пуктӧ кыдз мый позьӧ пробкалань матӧджык, дзик бердтіыс кутӧмӧн, медым трубкаыд эз чег да китӧ эз дойд (серпас 38). Трубкаыд медым топыда сибалас пробка розьӧ. Приборлысь ёнлунсӧ позьӧ тадзи тӧдмавны: босьтӧ прӧст трубка помсӧ воманыд (трубка помыс мед вӧлі тшӧтшыд да шыльыд, абу кӧ, зыртыштӧ напилокӧн) да кывнаныд колбаысь сынӧдсӧ кыскӧ. Приборлӧн кӧ тырмымӧн ёнлуныс, сэк кывтӧ неуна мӧдас кыскыны трубка розьӧ, а оз кӧ кыв йывтӧ кыскы, сэк приборлӧн ёнлуныс нинӧм оз сулав. Объяснитӧ, мый понда тадз позьӧ тӧдмавны, прибор кутӧ али оз.
Ӧні колбаӧ пуктӧ ваӧн кӧтӧдӧм кӧрт пызь. Тупкӧ пробкаӧн да крепитӧ штативӧ. Трубка помсӧ сюйӧ ва тыра стӧканӧ (васӧ позьӧ неуна чернилаӧн краситны) да кольӧ мӧд лунӧдз. Мӧд урок дырйи пасйӧ, уна-ӧ трубкатіыд ваыс кайӧма.
3. Ва тыра стеклӧ чашкаӧ проволокаӧн крепитӧ васьыс вылӧджык дзоляник сись. Ӧзтӧ и кыдз верманныд ӧдйӧджык кымыньтӧ колбаӧ либӧ стеклӧ банкаӧ (39-ӧд серпас). Колба кымыньтны да ваӧ лэдзны колӧ зэв ӧдйӧ, медым колба пытшкӧсса шоналӧм сынӧдыс эз удит петнысӧ. Сись колба пиын мӧдас сотчыны пемыда и регыдӧн кусӧ. Недыр виччысьӧм бӧрын видзӧдӧ, кыдз мӧдас ва пиын чинны сынӧдлӧн местаыс. Тайӧ ваас кӧ ӧні кисьтыштанныд кусӧдӧм (гашёнӧй) извесьт, сынӧдлӧн местаыс нӧшта ӧдйӧн чинас: углекислӧй газсӧ, коді чукӧрмис сись сотчӧм бӧрын, извесьт босьтӧ (поглощайтӧ). Ӧні выль пӧв сись сюйлӧмӧн тӧдмалӧй, мӧдас-ӧ сотчыны сись банка пытшкӧсса сынӧдын.
4. Вӧчӧ (зэв осторожнӧя) тупкыса дозйын фосфор сотӧм опыт. Босьтӧ дзоляник фосфор тор. Фосфор овлӧ кык сикас: еджыд да гӧрд. Гӧрд фосфор оз еджыд фосфор моз ӧзйы. Еджыд фосфор вывті ӧпаснӧй да ядӧвитӧй: ӧзйыны вермас омӧлика зырыштӧмысь, шонтӧмысь, дырджык олігӧн, сынӧдын ачыс ӧзйӧ. Еджыд фосфор видзӧны ваын. Фосфоркӧд колӧ вӧдитчыны зэв осторожнӧя. Сотчас кӧ кыткӧ фосфор биысь, рана зэв дыр оз бурд. Фосфор босьтны колӧ щипцыӧн, но киӧн босьтны некыдз оз позь. Сотчан фосфор позьӧ кусӧдны ваын. Фосфорӧн уджалігӧн колӧ лӧсьӧдны сывдӧд ляписысь либӧ марганцево-калиевӧй солысь, кыткӧ ненароком сотчас кӧ, мавтӧ сывдӧднас сотчанінті.
Опыт водзвылын фосфор колӧ фильтруйтчан кабалаӧ тубыртӧмӧн ньӧжйӧникӧн косьтыны, зыртны оз позь. Косьтыны еджыд фосфор колӧ кыдз мый позьӧ ӧдйӧнджык. Омӧля косьтӧм фосфорыд сотчигас мӧдас торйӧн-торйӧн чеччавны-резсьыны.
Опыт бӧрын фосфорысь колясъяссӧ энӧ шыблалӧ кытчӧсюрӧ, а чукӧртӧ ставсӧ ва тыра банкаӧ да сетӧ велӧдысьлы.
Еджыд фосфор пуктӧ ва вылӧ кыптан дозйӧ (крем банка вевтӧ), пуктӧ ва тыра чашкаӧ да пыр жӧ ӧзтӧ шонтӧм стеклӧ бедьторйӧн инмӧдчӧмӧн. Ӧзтӧм бӧрын пыр жӧ вевттьӧ стеклӧ банкатӧ (серпас 40).
Ӧні асьныд аддзанныд, мый банка пытшкӧ кольӧм сынӧдад медся ӧзъян веществоыс оз вермы ӧзйыны.
5. Ыджыд чашкаӧ кисьтӧ ва. Тыртӧ ваӧн бутылка да вомсӧ тупкӧмӧн кымыньтӧ чашкаӧ. Кымыньтігад мед бутылкаысь ваыс эз киссьы (41-ӧд серпас). Сэсся ас пытшканыд мый верманныд босьтӧ сынӧдсӧ (воздух). Лолыштӧм бӧрын ⅓ пай сынӧд лэдзӧ ортсӧ, а ⅔ пай трубка пыр стекляннӧй бутылкаӧ, кыдз петкӧдлӧма 41-ӧд серпасын. Бутылкаысь ва вӧтлӧм бӧрын бӧр бергӧдӧ да топыда тупкӧ вомсӧ да сюйӧ сотчан сартас.
6. Кисьтӧ пробиркаӧ этшаник известкаа ва. Трубка пыр лолыштӧ сэтчӧ. Мый лоӧ сынӧдкӧд лолалігӧн?
7. 4-ӧд опыт мӧд пӧв вӧчӧ. Бутылка пытшкӧсӧ азот тӧдмалӧм бӧрын, кӧні сартасыд оз сотчы, лэдзӧй кислород кислород перъян приборысь. Вӧчӧ сэтшӧм жӧ смесь кислородысь да азотысь, кутшӧм сэн вӧлі фосфор соттӧдз. Та бӧрын бутылкаӧ сюйӧ сотчан сартас. Азот да кислород соравлӧмӧн тіян артмас прӧстӧй сынӧд (
Уна пӧв прӧверитӧм наблюденньӧяс петкӧдлӧны, мый сынӧд эм уна сикас газлӧн смесь: ⅕ пай объём серти лоӧ кислород и ⅘ пайыс сэтшӧм веществояс, кӧні веществояс оз сотчыны (медсясӧ азот).
Сідзжӧ опытъяс да учёнӧйяслӧн наблюденньӧяс петкӧдлӧны, мый сынӧдад, кислород да азот кындзи, эмӧсь мукӧд газъяс (аргон, гелий, углекислӧй газ да мукӧд). Тайӧяскӧд ми водзын на тӧдмасям.
§ 17. 11 удж. Металлъяслӧн вес вежласьӧм сынӧдын да шонтігӧн
Ковмасны приборъяс: вески, гираяс, фарфорӧвӧй тигель, фарфорӧвӧй треугольник.
Материалъяс: кӧрт сутуга, кӧрт пызь, ыргӧн пызь да свинеч.
1. Веситӧ 10 гр. кос пызь (непременнӧ колӧ кос). Кӧрт пызь кисьтӧ фарфорӧвӧй тигельӧ (42-ӧд серпас) да пуктӧ фарфорӧвӧй треугольникӧ (43-ӧд серпас). Тайӧ сэсся ставнас пуктӧ кӧрт треножникӧ (44-ӧд серпас). Шонтӧ донавтӧдзыс минут 15–20 спиртӧвӧй лампа вылын, кӧрт проволокаӧн гудралігтыр. Гудралігӧн видзӧдӧ, мед ни ӧтик кӧрт тусь бокӧ эз койыштчы. Мый лоӧ кӧрт донӧдігӧн? Ӧні помалӧ шонтӧмтӧ, кӧдзӧдӧ тигель да веситӧ. Соді али чині весыс?
2. Вӧчӧ татшӧм жӧ опыт ыргӧн пызькӧд. Донӧдӧ час джын мында. Сы бӧрын свинеч торкӧд донӧдӧ. Вежсьӧ оз весыс тайӧ металлъяслӧн донӧдӧм бӧрас?
§ 18. 12 удж. Вески вылын сись сотӧм.
Ковмасны приборъяс: вески, посни гираяс, металлическӧй сетка, треножник проволокаысь, стекляннӧй либӧ жӧч цилиндр.
Материалъяс: сись да натроннӧй извесьт.
1. Босьтӧ вӧсни стеклӧ, кокньыдик цилиндр (позьӧ жӧч). Вылысладорас пуктӧ натроннӧй извесьт, кыдзи петкӧдлӧма 45-ӧд серпасын. Натроннӧй извесьтад мӧдас кутны ас пытшкас сотчигӧн артмӧм газъяссӧ.
Вӧчӧ треножник кодь подставка цилиндрлы, ыргӧнысь, либӧ кӧрт сутугаысь (46-ӧд серпас). Пасьтаыс колӧ сэтшӧм, медым буретша тӧрис цилиндрыд пытшкӧсас, дай мед вески вылӧ мӧдас тӧрны. Вылысладорас цилиндрлы крепитӧ ыргӧн сетка круг либӧ пож моз розьӧдлӧм металл пластинка. Цилиндр крепитӧ треножникӧ сідз, мед сетка вӧлі цилиндр пытшкын.
2. Цилиндр пытшкӧ сетка вылӧ кисьтӧ натроннӧй извесьт, либӧ улысас натроннӧй извесьт, а вылысас едкӧй натрий (едкӧй натрийӧ киӧн эн кутчысьӧ). Извесьтлӧн торъясыс мед эз жӧ вӧв вывті посньыд, мед извесьт торъяс пытшкӧсӧ вермис сынӧдыс (воздухыс) кольны. Топыд кӧ лоӧ, дерт, воздухыд оз коль. Сэсся стекляннӧй цилиндр улӧ крепитӧ ӧзтӧм сись, вески чашкаяс разновесӧн ӧткодялӧ да видзӧдӧ, кодарӧ вескиыд мӧдас катовтны.
3. Тайӧс вӧчны позьӧ неуна мӧд ногӧн, прӧстӧй вески вылын. Босьтӧ лампа стеклӧ, улысладор помас пуктӧ картон кытш да сэтчӧ крепитӧ ӧзъян сись. Стеклӧ вылысладор помас крепитӧ ыргӧн сетка да сетка вылас киськыштӧ натрийлысь щёлочсӧ. Ӧні сэсся ставсӧ тайӧс ӧшйӧдӧ вески кодарладораскӧ да гираясӧн разновесалӧ (видзӧд 47-ӧд серпас).
Кор мӧдас сисьныд ӧзйыны сетка улын, надзӧникӧн сиська вески чашкаыд мӧдас увлань кыскыны. Сисьтӧ кусӧдӧ да тӧдмалӧ, уна-ӧ соді весыс сись сотӧм бӧрын?
4. Опыт эштӧм бӧрын кисьтӧ цилиндрысь натроннӧй извесьттӧ да цилиндрсӧ бура мыськӧ. Натроннӧй извесьтыд ковмас мӧд уджъяс кежлӧ.
§ 19. Ломоносовлӧн да Лавуазьелӧн опытъяс
Тупкыса дозйын сімӧн да сотчӧм тӧдмалӧм миян петкӧдлісны, мый тайӧ явленньӧяс дырйи сынӧдысь артмӧ кислород. Кислород мунӧ сотчӧм вылӧ, лолалӧм вылӧ, сімӧм вылӧ.
Сынӧдса кислород веществояссӧ ньӧжйӧник сотӧ — окисляйтӧ.
Кор ми сотӧмӧн опытъяс вӧчалім чистӧй кӧрт да ыргӧн вылын, ми аддзим, мый на пытшкӧсын лои вежсьӧмъяс. Вежсьӧмыс лои сэтшӧм, мый сынӧдса кислородыс ӧтлаасис кӧрткӧд да ыргӧнкӧд. Татшӧм явленньӧсӧ, кор кислород ӧтлаасьӧ веществояскӧд, шуӧны «окисленньӧӧн».
Медводз тайӧ сотчӧм, лолалӧм да сімӧм явленньӧяс йылысь сетіс объясненньӧ Ломоносов (48-ӧд серпас), сы бӧрын уточнитіс учёнӧй Лавуазье (49 серпас).
1756 воын Ломоносов шонтіс паяйтӧм дозйын водзвылысь веситӧм озысь тор. Дыр шонтӧм бӧрын озысь дзоньнас пӧри еджыд пызьӧ. Кор дозйыс вӧлі тупкӧса, сэк некутшӧм вес вежсьӧм эз тӧдчы. Доз восьтӧм бӧрын, кор доз пытшкӧсас пырис неуна сынӧд, доз пытшкӧсса сынӧдлӧн да еджыд пызьлӧн весыс лои сьӧкыдджык, опыт водзвывса вес дорысь.
18 во бӧрын учёнӧй Лавуазье вӧчис татшӧм опыт ртутьӧн. Босьтіс сійӧ стекляннӧй реторта «А» (50-ӧд серпас), сэтчӧ кисьтіс веситӧм ртуть. Реторталысь помсӧ нуӧдіс колпак «В» пытшкӧ, а колпаксӧ кымыньтіс ртуть тыра «С» дозйӧ. Сынӧдлысь объёмсӧ, вессӧ водзвылысь позьӧ точнӧя мерайтны реторта «А» да колпак «В»-ысь.
Ретортаса ртуть 12 сутки шонтіс жаровня «D» вылын пӧшти пузьытӧдз (ртуть пуӧ 360 градусын). Ртутьыд вылыс доз «А» пытшкын вежсис: пӧри гӧрд пызьӧ —
Веситӧм петкӧдліс: мыйта ртутьлӧн соді весыс, сы мында жӧ сынӧдлӧн весыс чиніс. Мыйта вӧлі ӧтласа весыс ртутьлӧн да сынӧдлӧн опыт водзвылын, сы мында жӧ лои опыт бӧрас. Ӧтувъя веществояслӧн весыс, кодъяс реакцияын участвуйтісны, эз сод ни эз чин, коли сы мында жӧ, мыйта опыт заводиттӧдз вӧлі. Тайӧ опыт серти Лавуазье вӧчис сэтшӧм вывод, мый ртуть босьтіс кислородсӧ сынӧдсьыс, найӧ ӧтлаасисны, ӧтлаасьӧм бӧрас лои выль вещество —
Весыс содіс сы мында, мыйта босьтіс ртутьыс сынӧдысь кислородсӧ.
§ 20. 13 удж. Углекислӧй газ.
Ковмасны приборъяс: 4 стеклӧ банка, пробиркаяс да углекислӧй газ перъян прибор.
Материалъяс: солянӧй кислота, известкаа ва, сода, мел, сартас да сись.
1. Босьтӧ кык пробирка, ӧтикас кисьтӧ неуна сода, мӧдас мел (позьӧ мрамор), кыкнан пробиркаас кисьтӧй солянӧй кислота. Неуна нӧрӧвитӧм бӧрын ӧзтӧ сартас да сюйӧ пробиркаяс пытшкӧ. Кутшӧм газ торъялӧ содаысь да мелысь солянӧй кислота кисьтӧм бӧрын? Сьӧкыд али кокни тайӧ газыс сынӧдысь?
2. Босьтӧ стеклӧ банка, пуктӧ сэтчӧ мел либӧ мрамор торъяс. Банкасӧ топыда пробкаалӧ кык розя пробкаӧн. Ӧтикас сюйӧ кузь кока воронка, мӧдас — кусыня стеклӧ трубка. Стеклӧ трубка помсӧ пуктӧ резинӧвӧй трубкаӧ, кытчӧ сюйӧма бара жӧ нюкыля стеклӧ трубка (видзӧд 51 серпас). Трубкалысь помсӧ лэдзӧма банкаӧ. Воронкаті банкаӧ кисьтӧ солянӧй кислота (воронкаыдлысь помсӧ колӧ лэдзны банка пыдӧс бердӧдзыс, а кислота соралыштны ваӧн). Банка тырӧ газӧн. Тӧдмалӧ газсӧ сотчан сартас банкаӧ сюйлӧмӧн. Сартасыд кӧ кусас банка вылысладорас на, сэк банкаыд тырӧма газӧн. Ӧні перйӧ стеклӧ трубкасӧ банкаысь да ньӧжйӧникӧн ва кисьтігмоз вӧтлӧ газсӧ мӧд банкаӧ. Сотчан сартас сюйлӧмӧн тӧдмалӧй, код банкаас лоӧ углекислӧй газыс.
3. Ӧзтӧ сись да зэв ӧдйӧ кисьтӧ углекислӧй газсӧ сотчан сись вылӧ банкаас. Кисьтны углекислӧй газсӧ сідз жӧ колӧ, кыдзи водзджык ва кисьтлім сися би кусӧдігӧн.
4. Пробиркаӧ кисьтӧ пырыс тыдалана известка ва. Сюйӧ сэтчӧ газ петан трубкалысь помсӧ. Мый лоӧ углекислӧй газыд известкакӧд ӧтлаӧдӧм бӧрын?
Углекислӧй газ 1,5 мындаӧн сынӧдысь сьӧкыдджык. 1 литр углекислӧй газ 760 мм. давленньӧ дырйи да 0° температура дырйи веситӧ 1,98 грамм. Тайӧ газсӧ позьӧ кисьтавны ӧти дозйысь мӧд дозйӧ. Углекислӧй газын веществояс оз сотчыны, а ловъя олысьяс пӧдӧны. Углекислӧй газыд ваын сылӧ — растворайтчӧ. Углекислӧй газыд ваын ыджыд давленньӧ дырйи сылӧ унджык, а ичӧтджык давленньӧ дырйи — этшаджык. Сэтшӧм ваыс, кӧні сылӧма углекислӧй газыс, неуна шома вом улад. Быд быгзян юанторъясын, кыдз ырӧш, сур, фруктӧвӧй ваяс эм углекислӧй газ, углекислӧй газ найӧс и быгзьӧдӧ.
Нянь шомыд ловзьӧ углекислӧй газ петӧм вӧсна жӧ. Аптекаясын вузавлӧны порошокъяс, кодъяс вакӧд ӧтлаалӧмӧн сетӧны углекислӧй газ, шуам кӧть: сода да виннокаменнӧй кислота.
Юкмӧсъясын частӧ ва пиын овлӧ углекислӧй газыс, ва пытшкӧсас пырӧма. Сійӧ ас сьӧкыдлун вӧснаыс чукӧрмӧ юкмӧсас. Кор татшӧм юкмӧссӧ видлігмоз лэччан, верман пӧдны. Татшӧм пакӧсьтыд частӧ овлывлӧ. Юкмӧсӧ пыртӧдз пыр колӧ тӧдмавны, эм-абу сэн углекислӧй газыс. Тӧдмавны позьӧ ӧзъян пӧнар юкмӧсӧ сюйлӧмӧн: биыс кӧ кусӧ, углекислӧй газ эм, оз кӧ кус, абу, сэк позьӧ мортлы лэччывны.
Пӧжар кусӧдан аппарат «
Углекислӧй газ зэв кокньыда пӧрӧ кизьӧрӧ. Кизьӧр углекислӧй газ, сынӧдса давленньӧыс кӧ 760 мм, пузьӧ 79 градус температураын. Кизьӧр углекислӧй газ видзӧны нарошнӧ вӧчӧм бомбаясын.
Кизьӧр углекислӧй газыд руӧ пӧригӧн зэв ёна кӧдзалӧ, колясыс дзикӧдз кынмӧ, лым кодь лоӧ. Чорыд углекислӧй газ сьӧкыдджык ваысь — сылӧн удельнӧй весыс — 1,2. Чорыд углекислӧй газлӧн температура зэв улын: сэні весиг кынмӧны ва, ртуть да мукӧд кизьӧрторъяс. Чорыд углекислӧй газ позьӧ дыр видзны сынӧдын, сылы сывны колӧ зэв уна шоныдыс. Тайӧ позьӧ повтӧг босьтны кинад, но топӧдан кӧ, сэк китӧ кынтӧ. Чорыд лымйӧ пӧрӧм углекислӧй газтӧ употребляйтӧны кӧзӧд пыдди. Медсясӧ нин шоныдінъясын, кӧні лымтӧ сьӧкыд судзӧдны. Сідзкӧ, пӧгреб пыдди углекислӧй газыд видзӧ прӧдуктаяс тшыкӧмысь.
Американечьяс лымйӧ пӧртӧм углекислӧй газтӧ ёна используйтӧны пӧгребъяс пыддиыд.
Углекислӧй газ применяйтӧны пӧжар кусӧданінъясын.
§ 21. Кизьӧр сынӧд
Сынӧдыд 39 атмосфера личкӧмӧн да 140 градус температураын вермӧ пӧрны кизьӧрӧ. Тайӧ кизьӧрыс 1 атмосфера давленньӧ дырйи −193 градус температураын мӧдас пуны.
Медводз сынӧдтӧ кизьӧрӧ пӧртлісны Пиктэй да Кальте 1883 воын, а на бӧрын Вроблевскӧй да Ольшевскӧй.
Ӧнія заводъясын кизьӧр сынӧдтӧ вӧчӧны Линде машинаӧн (52-ӧд серпас). Сынӧд пырӧ «R» трубкаті; насос‐компрессор «A» топӧдчӧ 200 атмосфера личкӧм моз. Топӧдӧм сынӧдсӧ вӧтлӧны трубка «B» пыр, коді гӧгӧртӧдӧма «C» кӧдзӧдан трубкаӧн. Трубка «D»-сянь сынӧд вентиль «G»-ті мунӧ паськыд «E» дозйӧ. Тайӧ доз паськалӧм вӧснаыс сынӧдыд зэв ёна кӧдзалӧ. Кӧдзалӧм сынӧд «E» дозсянь мунӧ паськыд «F» трубкаті, бара трубка «S» пыр веськалӧ «A» компрессорӧ. Трубка F-ті кӧдзыд сынӧд мунӧ паныд трубка «D»-ті мунысь сынӧдлы. Локтысь сынӧд бара веськалӧ «E» дозйӧ да ёна кӧдзалӧ. «E» дозсянь бара мунӧ трубка «F»-ті, сэні нӧшта ёнджыка кӧдзӧдӧ «D» трубкаті паныд локтысь сынӧдыс (воздухыс). Тадзи ветлӧмӧн «E» дозйӧ мӧдас локны зэв ёна кӧдзалӧм сынӧд. Бӧрвылас сынӧд кӧдзалӧ 180 градусӧдз да пӧрӧ кизьӧрӧ 20 атмосфера давленньӧ улын. Кизьӧр сынӧд чукӧрмӧ «E» дозйӧ, сэсянь «K» сифон пыр киссьӧ кык пӧвста стенаӧд «M» дозйӧ.
Кизьӧр сынӧд видзӧны нарошнӧй дозъясын (53-ӧд серпас), кодӧс шуӧны
Кизьӧр кислород пузьӧ −183 градус температураын, кизьӧр азот −195°. Та серти жӧ и кизьӧр сынӧдыд пузьӧ: первой руӧ пӧрӧ азот, азот бӧрын −185° — аргон, кизьӧр сынӧдыд пыр ёнджыка озырмӧ кислородӧн. Та ногӧн позьӧ пӧлучитны пӧшти чистӧй кислород.
Техника боксянь сынӧд являйтчӧ сырьёӧн, кодысь заводъясын перйӧны кислород да азот. Кизьӧр сынӧд техникаын применяйтӧны сэк, кор колӧ ёна улыс температура: взрывъяс вӧчавны, рудникъясӧ спасательнӧй аппаратъяс вӧчавны, сынӧдын лэбалысьяслы, лётчикъяслы мед кокниджык вӧлі лолавны да ёнджыка мотор уджаліс.
Небыд веществояс кизьӧр сынӧдӧ лэдзӧм бӧрын лоӧны чорыдӧсь да зэв кокньыда мӧдасны жугласьны. Резина, яй тор, фруктыяс кизьӧр сынӧдӧ кӧ лэдзлан, лоӧны чорыдӧсь. Уна металл кизьӧр сынӧдӧ сюйлӧм бӧрын мӧдасны чорыд вӧсна жугласьны.
54 серпас вылын зэв кыз жӧч доз, кытчӧ вӧлі кисьтлӧма кизьӧр сынӧд, омӧлика мӧлӧтӧн кучкыштӧмысь жугалӧма.
Свинеч да мукӧд небыд металлъяс кизьӧр сынӧдын лоӧны зэв чорыдӧсь. Ртуть сэтчӧдз чорзьӧ, мый сійӧн сэсся позяс кӧрт тувъяс тувъявлыны.
§ 22. Аргон.
Аргон газ сынӧдын вес серти — 1,3 прӧч., объём серти — 0,94 прӧч.
Аргонӧн медпервой тӧдмасисны да велӧдісны 1894 воын англияса учёнӧйяс: Рэлей да Рамзай. Найӧ вӧлі тӧдмасьӧны сынӧдысь перйӧм азоткӧд да азот соединенньӧысь перйӧм азоткӧд. Тайӧ опытсӧ нуӧдігӧн найӧ зурасисны, мый сынӧдысь перйӧм азотыс мыйлакӧ сьӧкыдджык, соединенньӧысь перйӧм азот серти. Та серти найӧ воисны татшӧм выводӧ, мый сынӧдысь перйӧм азот сьӧкыд сы вӧсна, мый сэн нӧшта сорласьӧма кутшӧмкӧ мӧд сикас газ. Бӧрынджык найӧ торйӧдісны сынӧдса азотысь аслыссикас, рӧмтӧм газ, кодӧс нимтісны «аргонӧн».
Аргон — рӧмтӧм, удельнӧй весыс сылӧн 19,95; 1 литрыс, 760 мм. давленньӧын, 0° температура дырйи веситӧ — 1,78 грамм. Кӧдзӧдан кӧ −126,6 градусӧдз, 38 атмосфера давленньӧ дырйи, пӧрӧ кизьӧрӧ. Аргон мукӧд веществояс вылӧ оз действуйт; сідзжӧ оз реагируйт кислородкӧд, водородкӧд, хлоркӧд. Аргон применяйтӧны электрокалильнӧй лампаяс вӧчигӧн.
§ 23. Гелий.
Гелий зэв кокньыд газ. Водородысь 1,97 пӧв сьӧкыдджык. Гелий рӧмтӧм, дуктӧм. Сынӧдын объём серти 0,0005 прӧч. Гелий зэв сьӧкыд пӧртны кизьӧрӧ. Медпервой гелий тӧдмаліс 1868 воын Локьер, мый гелий эм шондіын. Та бӧрын аддзисны минералъясысь перйӧм газъяс пытшкысь, бӧрын нин тӧдмалісны сынӧдысь. Гелийӧн пӧльтӧны аэростатъяс, дирижабльяс (водород серти гелийыд сійӧн бур, мый сійӧ оз сотчы).
§ 24. Сынӧд.
Сынӧдыд артмӧма газъяс смесьысь, медсясӧ кислород да азот смесьысь. Объём серти кислород арталӧны — 21 прӧч., азот — 78 пр.; вес серти кислород — 23 прӧч., азот — 75,5 прӧч.; ӧстальнӧй 1,5 пр. усьӧ мукӧд газъяс вылӧ. Тайӧ кык газ кындзи сынӧдын эмӧсь татшӧм газъяс: аргон — 1 прӧч., углекислӧй газ — 0,03 прӧч. (вес серти); благороднӧй газъяс (гелий, неон, криптон, ксенон); ва ру, озон, перекись водорода, бус да мукӧдъяс. Тайӧяс лыд сертиыс вежласьӧны.
Сынӧдлӧн аслас дук абу, вкус некутшӧм жӧ абу. Вӧсни кӧ сынӧд слӧйыс, сынӧдлӧн некутшӧм рӧм абу, но кор сынӧдлӧн зэв кыз слӧйыс, сэки гӧлубӧй рӧмыс. 1 литр сынӧд веситӧ 1,29 гр.
Тан жӧ колӧ шуны, мый сынӧдлӧн весыс вежласьӧ. 40 километр кӧ му бердсянь вывлань каян, ӧти объём кислород вылӧ мӧдас воны 8 объём азот.
Сынӧдтӧ давленньӧ серти и температура вежӧмӧн позьӧ пӧртны кизьӧрӧ.
ЮАСЬӦМЪЯС 5-ӧд ЗАДАННЬӦ СЕРТИ
1. Кыдз сімӧны металлъяс шонтігӧн и шонтытӧдз?
2. Мыйӧн торъялӧны «благороднӧй металлъяс» мукӧд сикас металлъясысь?
3. Мый вӧсна ыргӧн дозъяс лудитӧны?
4. Кыдзи торйӧдланныд металлъяс кокньыда да сьӧкыда сылӧм серти?
5. Позьӧ-ӧ тадз шуны, мый кокньыда сылан (плавитчан) металлъяс кокньыда жӧ и сімӧны?
6. Позьӧ оз ӧти синвидзӧдласӧн тӧдны, кутшӧма металлъяс сімӧны?
7. Кыдз вежсьӧ тупкыса дозйын сынӧдлӧн объёмыс, кор фосфор сотчигӧн, кӧрт сімны пуктылан?
8. Кыдзи сынӧдлӧн составыс вежсьӧ веществояс сылігӧн, сотчигӧн?
9. Кутшӧм газъяс лоӧны сынӧдын сотчигӧн?
10. Кыдзи вӧчӧны кизьӧр сынӧд?
11. Мыйяс позьӧ перйыны сынӧдысь?
12. Кутшӧм газъясысь артмӧма сынӧдыс?
13. Кӧнъясджык кизьӧр сынӧд техникаын применяйтсьӧ?
14. Кутшӧм коланлуныс гелийлӧн техникаын да промышленносьтын?
15. Кыдз ті ногӧн — сынӧдыс прӧстӧй сор али соединенньӧ?
6 ЗАДАННЬӦ. СМЕСЬ ДА СОЕДИНЕННЬӦЯС
§ 25. 14 уж. Смесьяскӧд да химическӧй соединенньӧяскӧд тӧдмасьӧм.
Ковмасны приборъяс: химическӧй стӧкан, воронка, стекляннӧй палочка, вески, гираяс, пробиркаяс, пробирка кутан, жӧч пластинка либӧ банка вевт, ступка да магнит.
Материалъяс: мел, сёян сов, меднӧй купорос, сера, кӧрт пызь, цинк бус, бертолетӧвӧй сов,
1. Ступкаын пызьӧдз дрӧбитӧ мел, соралӧ да бура гудралӧ сы мында кымын жӧ сёян совкӧд. Сорсьыс бӧр торйӧдӧ совсӧ, мелсӧ. Тайӧ сорсӧ ва тыра стӧканӧ гудралӧ да бура сулӧдыштӧ. Код ваас сылӧ, кодыс оз? Сывтӧм веществосӧ торйӧдӧ ваысь. Медым бурджыка тӧдмавны сов да мел торъялӧм, позьӧ кыкнан веществосӧ торйӧдӧм бӧрын косьтыны да веситны.
2. Меднӧй купорос пызьӧдз дрӧбитӧ ступкаын да соралӧ сера пызькӧд. Кутшӧм рӧмыс тайӧ сорыслӧн? Позьӧ али оз торйӧдны, сідз жӧ, кыдзи мел солысь торйӧдім? Кодыс ваын сылӧ, кодыс оз сыв?
3. Вӧчӧ некымын смесь: бертолетӧвӧй сов
4. Бура сорлалӧ кӧрт пызь серакӧд. Юкӧ кык пельӧ. Ӧти джынсӧ кисьтӧ ва тыра стӧканӧ да гудралӧ стеклӧ бедьторйӧн. Мый лоӧ соркӧд? Мӧд джынсьыс кӧртсӧ торйӧдӧ магнитӧн. Магнитӧн инмӧдчӧ смесь бердӧ да серасӧ пыркӧдӧ кабала лист вылӧ.
5. Босьтӧ ӧтмында (вес серти) сера да кӧрт пызь, пуктӧ кос пробиркаӧ. Пробирка кутӧ пробка кутанӧн да неуна шонтыштӧ.
Шонтӧм смесьыд увсянь зэв ӧдйӧ доналӧ^Опыт колӧ вӧчны воздух кыскан ветланінын./^. Кӧдзӧдӧм бӧрын лоӧ сьӧдовруд сернистӧй кӧрт. Опыт дырйи неуна сераыс сотчас да лоӧ лёк дука, пӧдтана (удушливӧй) газ. Ӧні сравнитӧ тайӧ сернистӧй кӧртсӧ серакӧд да кӧрткӧд.
Дрӧбитӧ бӧр сернистӧй кӧртсӧ пызьӧдз да заводитлӧ торйӧдны кӧрт сераысь. Позьӧ оз ӧні торйӧдны ваӧн да магнитӧн?
6. Соралӧ бура 7 гр. кӧрт да 4 гр. сера. Пуктӧ веситӧм фарфорӧвӧй чашкаӧ. Тайӧ смесьсӧ неуна шонтыштӧ, кыдз шонтінныд 5-ӧд опытын. Опыт бӧрын кӧдзӧдӧ да веситӧ сернистӧй кӧртсӧ чашканас. Тайӧ опыт вӧчӧм бӧрын вӧчӧ татшӧм смесь: 7 гр. кӧрт да 6 гр. сера пызь. Сідз жӧ шонтӧм да кӧдзалӧм бӧрын бара веситӧ. Мыйла 7 грамм кӧртысь кыкнан опыт дырйиыс лои ӧтмында сернистӧй кӧртыс?
7. Кӧрт пластинкаӧ (бурджык жӧч банка вевтын) гудралӧ 1 гр. сера да 2 гр. кос цинк бус. Банка вевт пуктӧ асбестӧвӧй сетка вылӧ (видзӧд 55-ӧд серпасӧ) да шонтӧ спиртӧвӧй лампа вылын. Шонтігӧн асьныд вешйӧ неылӧ бокӧ. Некымын минут бӧрти лоӧ зэв мича югыд би. Ӧзйӧм бӧрын лоӧ еджыд рӧма сернистӧй цинк. (Опыт вӧчны колӧ воздух кысканінын). Сернистӧй цинкыд сотчигӧн неуна еджыд ру кодьӧн каяс вылӧ.
§ 26. Механическӧй смесь да химическӧй соединенньӧ
Кор ми некымын вещество порошокӧ дрӧбитӧм мысьт соралам да гудралӧмӧн шонтам спиртӧвӧй лампа вылын, то татшӧм уна сикас веществоясысь артмасны уна сикас жӧ смесьяс. Но тайӧ смесьясыд оз лоны дзик ӧткодьӧсь: мукӧдыс сорлалӧм, шонтӧм бӧрын важ кодьыс жӧ кольӧны: мичаа торйӧдӧмӧн бӧр торъялӧны, но мукӧд смесьыс шонтӧм-сорлалӧм бӧрын дзикӧдз вежсьӧны состав серти и свойство серти да выльнога веществоӧ пӧрӧны.
Кор веществоясыс, кодъясысь вӧчӧма смесьсӧ, кольӧны важ кодьӧсь жӧ, кутшӧм вӧліны опыт водзвылын, ньӧти оз вежсьыны свойство да состав серти, — шусьӧны «механическӧй смесьӧн». А кор смесьясыд сорлӧдлӧм, шонтӧм бӧрын, вежсясны свойство да состав серти, пӧрӧны дзик выльнога веществоӧ, — шусьӧны «химическӧй соединенньӧӧн». Ӧні тайӧ бӧръя опытъяс серти ми тӧдмасям, коді лоӧ «механическӧй смесь», а коді — «химическӧй соединенньӧ».
Меллӧн совкӧд смесь, меднӧй купорослӧн серакӧд, бертолетӧвӧй совлӧн
Химическӧй соединенньӧӧн позьӧ шуны: сернистӧй кӧрт, сернистӧй цинк, ва, ыргӧн сім, кӧрт сім да с. в.
Сернистӧй кӧртлӧн свойствоыс лоӧ дзик мӧд нога кӧрт да сера серти. Сернистӧй цинкыд свойство серти зэв жӧ ёна мӧдас торъявны цинк да сераысь; сідзжӧ и ва мӧдас ёна торъявны водородысь да кислородысь. Металлъяслӧн окисьяс лоӧны химическӧй соединенньӧясӧн жӧ, а оз механическӧй смесьӧн.
Химическӧй соединенньӧяс торъялӧны механическӧй смесьысь тадзи, мый веществоясыс, кутшӧмъясысь артмӧма соединенньӧыс, ӧтлаасьӧны вес серти пыр ӧтмоза, ӧтмындаӧн. Сернистӧй кӧртын пыр овлӧ 7 пай кӧрт да 4 пай сера; сернистӧй цинкын пыр 2 пай цинк да ӧти пай сера; ваын пыр овлӧ 8 пай кислород да 1 пай водород. А механическӧй смесьын вес серти ӧтиласьӧм овлӧ кутшӧм колӧ, мыйта колӧ. Кӧртысь да сераысь сор вӧчигӧн позьӧ 7 пай кӧрт вылӧ босьтны 1, 2, 3, 4, 5, 6 пай сера, а сідзжӧ позьӧ кӧртсӧ этшаджык, а серасӧ унджык босьтны.
Химическӧй соединенньӧлысь составсӧ вежлавны оз позь: сылӧн составыс пыр ӧткодь, составсӧ кӧ сылысь вежан, лоӧ мӧд сикас вещество. Сернистӧй кӧртлӧн составыс пыр ӧткодь: 7 пай кӧрт да 4 пай сера.
Шуам: ми босьтам 7 грамм кӧрт да 5 гр. сера да шонтам. 7 пайкӧд ӧтлаасяс сӧмын 4 пай сера, а лишнӧй 1 граммыс прӧста сотчас. Кӧрт кӧ босьтам 7 пайысь унджык да ӧтлаалам 4 пай серакӧд, лишнӧй кӧртыс кольӧ да пӧрӧ кӧрт окисьӧ (сімӧ).
Татшӧм явленньӧ мунӧ не сӧмын кӧрт да цинк серакӧд ӧтлаалігӧн, но сідзжӧ мукӧд веществояс мӧда-мӧдкӧд ӧтлаасигъясӧн.
Та серти позьӧ татшӧм вывод вӧчны, мый веществояс мӧда-мӧдкӧд ӧтлаасьӧны определённӧй вес лыд серти. Мӧд ногӧн кӧ тайӧ шуӧны: роч ногӧн «
Быд химическӧй соединенньӧлӧн состав пыр ӧткодь. Сернистӧй кӧртлӧн прӧчентнӧй состав пыр татшӧм: 63,5 прӧч. кӧрт и 36,5 пр. сера; сернистӧй цинклӧн — 66,5 пр. цинк и 33,5 прӧч. сера; валӧн — 88,9 прӧч. кислород и 11,1 прӧч. водород.
7. ЗАДАННЬӦ. ХИМИЧЕСКӦЙ РЕАКЦИЯӦН ДА ПРӦСТӦЙ, СЛОЖНӦЙ ВЕЩЕСТВОЯСКӦД ТӦДМАСЬӦМ
§ 27. 15 удж. Химическӧй реакциякӧд тӧдмасьӧм
Ковмасны приборъяс: углекислӧй газ перъян прибор, пробиркаяс, жӧч банка вевт, спиртӧвӧй лампа, щипцы да вески.
Материалъяс: сера, цинк,
1. Босьтӧ неуна сера, пуктӧ банка вевт вылӧ либӧ кӧрт лист торйӧ да ӧзтӧ (опыт бурджык вӧчны воздух кысканінын). Тӧдмалӧ, кутшӧм газ артмӧ, дука али дуктӧм? Тайӧ газыс шусьӧ «сернистӧй газӧн».
2. Жӧч банка вевтӧ босьтӧ 1 грамм сералысь да 2 грамм цинклысь (бус кодь) смесь. Банка вевт пуктӧ асбестӧвӧй сетка вылӧ (индӧма 55-ӧд серпасын) да шонтӧ. Асьныд неуна бокӧ вешйыштӧ. Цинк да сера ӧтлаасьӧм бӧрын лоӧ еджыд рӧма вещество — «сернистӧй цинк».
3. Пуктӧ пробиркаӧ
4. Босьтӧ сакар тор пробиркаӧ да шонтӧ спиртӧвӧй лампа би вылын. Мый лоӧ сакаркӧд? Кутшӧм веществояс вылӧ юксьӧ сакар?
5. Тыртӧ углекислӧй газӧн стекляннӧй банка, сэсся босьтӧ кӧрт щипцыӧн магний лента тор, ӧзтӧ да сюйӧ углекислӧй газ тыра банкаӧ. Мый лоӧ банка пытшкын? Кытысь магнийлы лоӧ кислородыс?
6. Пробиркаӧ босьтӧ цинк тор, сэтчӧ кисьтӧ солянӧй кислота. Недыр реакция мунӧм бӧрын тӧдмалӧ, кутшӧм газ чукӧрмас пробиркаас, сідзжӧ и реакция бӧрын тӧдмӧдлӧ, мый кольӧ пробиркаӧ (тӧдмавны позьӧ кисьтӧмӧн)?
Тайӧ опытъяс петкӧдлӧны, мый кык вещество химическӧй соединенньӧ бӧрын ӧтлаасьӧны да лоӧ ӧтик вещество (первойя кык опытас). Сідзжӧ ми воддза опытъяс серти тӧдам, мый сера ӧтлаасьӧ кӧрткӧд да пӧрӧ дзик выль веществоӧ: сернистӧй кӧртӧ. Водород да кислород ӧтлаасьӧм бӧрын лоӧ ва; магний сотчигмоз ӧтлаасӧ кислородкӧд да пӧрӧ «окись магнияӧ».
Татшӧм сяма реакция, кор ӧтлаасьӧны кык либӧ унджык веществояс да пӧрӧны выль веществоӧ, шуӧны: «ӧтлаасян» (соединяйтчан) реакцияясӧн.
Кор сложнӧй вещество пӧлучайтӧны химическӧй элементъясысь, тайӧ ӧтлаӧдлӧмӧн шуӧны «синтезӧн».
Та кындзи и эмӧсь мӧд нога химическӧй реакцияяс, кор ӧтик однороднӧй телӧ юксьӧ уна вещество вылӧ (босьтам сідз шунысӧ 3-ӧд да 4-ӧд опытъяс). Ми тӧдам, мый ва юксьӧ водород да кислород вылӧ;
Татшӧм реакция дырйи выль веществоыс пыр лоӧ лыдӧн унджык реакцияын участвуйтан веществояс лыд дорысь. Тайӧ шусьӧ «юксян (разложенньӧ) реакцияӧн».
Кор сложнӧй веществотӧ нарошнӧ разлагайтӧны, сылысь составсӧ тӧдмӧдлӧм серти, шуӧны «анализӧн». Коймӧд ногса реакцияяс дырйи мунӧ веществояс костын вежсьӧм (5–6 опытын).
Ми воддза опытъясысь аддзылім, мый ӧти сикас веществояс вӧтлӧны (вытесняйтӧны) мӧд сикас веществоясӧс, мукӧд сикас соединенньӧясысь. Цинк вӧтлӧ сернӧй кислотаысь водород; магний углекислӧй газысь — углерод; цинк солянӧй кислотаысь — водород; кальций ваысь — водород, а асьныс ставныс ӧтлаасьӧны веществояс коляскӧд. Татшӧм реакцияясыс шусьӧны вежсян реакцияӧн (
Химическӧй веществояслысь свойство да состав тӧдмалӧм могысь химияыд пӧльзуйтчӧ кыкнан методнас: синтезӧн и анализӧн.
Анализ пыр — сложнӧй веществояс прӧстӧй веществояс вылӧ торйӧдӧмӧн — ми тӧдмалам веществояслысь составсӧ. Синтез методӧн прӧстӧй веществоясысь вӧчӧны сложнӧй веществояс. Ӧнія промышленносьтын, техникаын тайӧ кык методнас бура пӧльзуйтчӧмӧн химия вӧчис зэв гырысь вермӧмъяс, достиженньӧяс социалистическӧй овмӧсын.
§ 28. Прӧстӧй да сложнӧй веществояс.
Воддза уджъясын ми тӧдмасим куим сикас химическӧй реакцияяскӧд: 1) ӧтлаасян реакциякӧд — синтезкӧд, 2) юкан (разложенньӧ) реакциякӧд — анализкӧд и 3) вежсян (замещенньӧ) реакциякӧд.
Сідзжӧ ми тӧдмасим, мый
Но водзӧ сэсся кислородтӧ, водородтӧ да ртутьтӧ некутшӧм ногӧн ми ог вермӧ юкны. Татшӧм веществояссӧ (кислород, водород да ртуть), кодъяс водзӧ ньӧтик сэсся оз юксьыны (разлагайтчыны), шуӧны «прӧстӧй веществоясӧн». А сэтшӧм веществояс, кодъясӧс позьӧ на юкны прӧстӧйджык веществояс вылӧ, шуӧны «сложнӧй веществоясӧн». Ва,
Сложнӧй веществояс природаын лыд серти зэв уна, колӧ лыддьыны сюрсъясӧн, а прӧстӧй веществояс сӧмын кыксё (200) гӧгӧр.
Прӧстӧй веществояс мӧда-мӧдысь торъялӧны асланыс физическӧй свойствоясӧн, торъялӧны найӧ химическӧй свойствоясӧн. Но уна прӧстӧй веществояслӧн химическӧй свойствоясыс овлӧны ӧткодьӧсь.
Мый вӧсна овлӧны химическӧй свойствояс ӧткодьӧсь, ми тӧдмасям II-ӧд юкӧдын, кор мӧдам тӧдмасьны углеродкӧд, графиткӧд да алмазкӧд.
8 ЗАДАННЬӦ. ВЕЩЕСТВОЯСЛӦН ВЕСЫС НЕКОР ДЗИКӦДЗ ОЗ ВОШ (
§ 29. 16 удж. Реакцияын участвуйтысь веществояслысь вес наблюдайтӧм.
Ковмасны приборъяс: вески Беранже, рогӧвӧй вески, гираяс, кыз стекляннӧй колба, стӧканъяс, пробиркаяс.
Материалъяс: хлорнӧй кӧрт, едкӧй натрий, хлористӧй барий, меднӧй купорос, еджыд фосфор, лыа, дрӧб, фильтруйтчан бумага, танин, сёян сов, азотно-кислӧй эзысь.
1. Босьтӧ кык химическӧй стӧкан. Ӧтикас кисьтӧ хлорнӧй кӧрт сывдӧд, мӧдас едкӧй натрий сывдӧд.
Сывдӧдъяс стӧканъясӧ коймӧд пайсьыс унджык оз ков кисьтны, мед позьӧ вӧлі ӧти стӧкансьыс сывдӧдсӧ мӧд стӧканас кисьтны. Пуктӧ кыкнан сывдӧд стӧкансӧ Беранже вески чашка вылӧ (56 серпас). Татшӧм вескиыд кӧ абу, сывдӧдъястӧ позьӧ босьтны пробиркаясӧ да кыкнан пробиркасӧ сунис йылӧ кӧрталӧмӧн позьӧ веситны рогӧвӧй вески вылын (57 серпас). Вески вылӧ пуктӧм бӧрын пробиркаяслысь вессӧ разновесӧн ӧткодялӧ. Разновес пыдди позьӧ босьтны дрӧб либӧ лыа. Ӧтрӧвняйтӧм бӧрын кисьтӧ кыкнан сывдӧдсӧ ӧтлаӧ. Видзӧдӧ, вежсис али эз вес веществояслӧн? Мый лои веществояс костын? Кутшӧм вывод позьӧ вӧчны тайӧ опыт сертиыс?
2. Татшӧм ногӧн жӧ вӧчӧ опытъяс хлорнӧй кӧрт да танинкӧд, азотно-кислӧй эзыськӧд да сёян совкӧд, хлорнӧй кӧрткӧд да меднӧй купороскӧд.
3. Босьтӧ дзик кос ыджыдджык колба, проволокаӧ ӧшӧдӧмӧн сюйӧ сотчан сись. Недыр сотчӧм бӧрын сись кусӧ, дугдас сотчӧмысь. Мый лоӧ колба стен пытшкӧсын? Кисьтӧ известка ва колбаӧ. Мый лоӧ известкаа вакӧд? Кутшӧм веществояс лоӧны сись сотчигӧн? Вошӧ али оз сотчигӧн сисьлӧн веществоясыс?
4. Литрӧвӧй либӧ литра-джынъя колбаӧ кисьтӧ лыа колба пыдӧс саявтӧдз. Колбаыд мед вӧлі кыз стеклӧа ёнджык. Тайӧ колӧ сы вӧсна, мый кислород босьтӧм бӧрын колба пытшкӧсын сынӧд личкӧмыс лоӧ вывса личкӧм дорысь ичӧтджык, омӧль колба вермас потны. Кос лыа вылӧ, колба пыдӧсӧ пуктӧ ичӧтик тор еджыд фосфорлысь. Фосфор бура косьтӧ фильтруйтчан бумагаын. Колбатӧ фосфор пуктӧм бӧрын топыда пробкаалӧ да веситӧ. Веситӧм бӧрын сетка вылӧ пуктӧмӧн ньӧжйӧникӧн шонтӧ, кытчӧдз фосфор оз ӧзйы. Кӧдзалӧм бӧрын мӧд пӧв веситӧй. Пробкасӧ восьтӧ да бара веситӧ. Мый вӧсна колбалӧн весыс вежсьӧ пробка восьтӧм бӧрын?
Мукӧддырйи колбаыд опыт нуӧдігӧн потлывлӧ, стеклӧ торъясыс вермас резсьыны синмад. Та вӧсна бурджык тайӧ опыт вӧчигӧн вевттьыны колбасӧ колпакӧн (58-ӧд серпас). Мый понда колбалӧн вес эз вежсьы фосфор сотчӧм бӧрын?
§ 30. Веществояслӧн вес сохраняйтчан закон.
Опытъяс петкӧдлісны, мый химическӧй реакцияяс дырйи оз чин ни оз сод веществояслӧн весыс. Мыйта вӧлі весыс веществолӧн реакция заводитчытӧдз, сы мында жӧ кольӧ весыс реакция бӧрын. Кор ми сотім сись да фосфор тупкӧса дозйын, весыс миян эз вежсьы, реакция бӧрын лои дзик жӧ сы мында, мыйта весыс вӧлі реакция водзвылын. Химикъяс зэв бура, кузя изучайтӧмӧн, тӧдмалісны кислородысь да водородысь ва артман реакция, а сідзжӧ и мукӧд сикас реакцияяс. Та серти лӧсьӧдісны татшӧм лыдпас таблича: 1) 3,7198 гр. водород газ ӧтлаасьӧ 29,5335 гр. кислород газкӧд да лоӧ 33,2533 гр. ва; 2) 21,66 гр. шонтӧм
Ми тан индім сӧмын куим реакция вылӧ, но збыльысьсӧ химиялӧн велӧдӧма уна миллион реакция и быдлаын наблюдайтсьӧ ӧтитор, мый реакция дырйи лоӧм веществояслӧн весыс лоӧ сы мында жӧ, мыйта вӧлі реакция водзвылын реакцияын участвуйтысь веществоясыслӧн. Некор на опытъяс дырйи татшӧмтор эз вӧвлы, медым реакция бӧрын реакцияын участвуйтысь веществояслӧн весыс соді либӧ чиніс.
Быд химическӧй реакция дырйи мӧда-мӧд вылӧ действуйтан веществояслӧн весыс сы мында жӧ, мыйта весыс выльысь артмӧм веществояслӧн. Быд химическӧй реакция мунӧ ӧтувъя вес вежсьытӧг.
Тайӧ законсӧ уна опытъяс бӧрын медводз 1759 воын урчитіс М. В. Ломоносов, а 20 во мысти татшӧм выводӧ жӧ воис учёнӧй Лавуазье. Веществояс вес сохраняйтчан законыс дзикӧдз путкыльтіс религиялысь мойдкывъяс да легендаяс, мый нинӧм абуысь мирсӧ «енлӧн вӧчӧма». Химия наукалы некутшӧм чудесатор абу, став чудесасӧ, евангелльӧлысь да библиялысь мойдкывъяссӧ химическӧй опытъясӧн вевттьӧ.
ЮАСЬӦМЪЯС 6, 7 и 8 ЗАДАННЬӦЯС КУЗЯ:
1. Мый шусьӧ химическӧй соединенньӧӧн, и мыйӧн соединенньӧ торъялӧ смесьысь?
2. Мый вӧсна сернистӧй кӧрт шуӧны соединенньӧӧн, а оз смесьӧн?
3. Корсялӧ примеръяс, кодъяс лоӧны смесьяс, а кодъяс соединенньӧяс?
4. Металлъяслӧн сімъяс лоӧны соединенньӧ али смесьяс?
5. Кутшӧм сикас химическӧй реакцияяс тӧданныд?
6. Мый серти реакцияяс торйӧдӧны ӧтлаасян, юксян да вежсян реакция вылӧ?
7. Кыдз колӧ гӧгӧрвоны, мый веществояслӧн реакция дырйи весыс сохраняйтчӧ?
8. Кутшӧм йӧз восьтӧмаӧсь веществояс вес сохраняйтчан закон теория?
9. Кутшӧм веществояс шусьӧны прӧстӧй веществоясӧн?
10. Кыдз химия видзӧдӧ чудесаяс вылӧ?
II. СОТЧӦМ — ХИМИЧЕСКӦЙ РЕАКЦИЯ
9 ЗАДАННЬӦ. ТОПЛИВО — ЭНЕРГИЯ СЕТЫСЬ. ТОПЛИВОЛӦН ЗАПАС.
§ 31. Топливо — энергия сетысь
Топливо — медся колантор общественнӧй морт олӧмын, природакӧд вермасьӧмын, сы вӧсна, мый топливо — главнӧй энергия сетысь материал. Топливо колӧ миянлы не сӧмын керкаяс шонтыны, ва-сёян пуны, но колӧ тшӧтш пабрик-заводъяслы, кӧрт туйлы, паракодъяслы, автомобильяслы и став ӧнія машинаяслы.
Топливо колӧ электрическӧй энергия перйыны, металлъяс рудаясысь перйыны. Химическӧй производствоын топливо быд воськов жӧ колантор: шонтыны, косьтыны, перегонка вӧчны, донӧдны и с. в.
Топливотӧг ӧнія олӧмыс и некутшӧм промышленно-кӧзяйственнӧй удж оз вермы мунны. Быд лун ми видзам зэв ыджыд топливо запас промышленносьтын да овмӧс гӧгӧрын.
Топливо босьтӧ медся ыджыд места став энергия сетан кӧзяйствоын мукӧд сикас энергия пиысь.
Топливо вежны ӧнія кадӧ ва силаӧн да тӧв силаӧн оз на позь. Ӧні ва сила да тӧв сила зэв на ичӧт юкӧд сетӧны энергетическӧй кӧзяйстволы (топливо серти).
Ставмирса энергия запас рӧскодуйтӧм ӧні тадз на юксьӧ: из шом — 75 прӧч.; торф — 4 пр. гӧгӧр; пес — 4,5 пр. гӧгӧр; нерп — 0,15 пр. гӧгӧр; усян ва энергия — 6 пр. гӧгӧр, тӧв вын 10–12 прӧч. гӧгӧр.
Тайӧ таблича серти ми аддзам, мый энергетическӧй кӧзяйствоын 85 прӧч. энергияыс перйыссьӧ топливо пыр.
Медся главнӧй топливояс используйтӧны: из шом, торф, пес да нерп. Миян союзын, Войвывса обласьтъясын, зэв уна вӧр запасыс, сы вӧсна тан миян топливо пыдди медсясӧ мунӧ пес топливо.
Севернӧй крайын, Коми обласьтын, пескӧн ломтам ассьыным керкаяс, пескӧн жӧ ломтыссьӧны паракодъяс, пескысь вӧчӧм шомӧн уджалӧны кӧрт сывдан заводъяс, пес шомӧн жӧ уджалӧны кузнечаяс.
Лунвыв местаясын, кӧн вӧрыс абу, пес пыдди ломтысьӧны идзасӧн, камышӧн, кукурузаӧн, подсолнуха иддзӧн. Сотӧны весиг подсолнуха кышсӧ, коді кольӧ подсолнуха вый вӧчӧм бӧрын. Мукӧд местаясын топливо пыдди ломтысьӧны куйӧдӧн, водзвылысь кирпич кодь пластъясӧн косьтасны да.
Босьтам кӧ да видзӧдлам, кутшӧм топливо, уна-ӧ мунӧ СССР-са промышленносьтын, овмӧсын, промышленнӧй-техническӧй могъяс вылӧ, — артмас татшӧм лыдпас, мый топливо пыдди медсясӧ мунӧ из шом да нерп. 1927/28 воын пес топливо сетіс энергиясӧ энергетическӧй кӧзяйстволы сӧмын 17 прӧч., минеральнӧй топливояс: из шом да нерп — сетісны 78 прӧч.
Тан колӧ шуны, мый из шом, нерп, пес да торф — медся главнӧй топливояс, а мукӧд сикас топливоыс, кыдз сотчан сланечьяс, идзас, спирт да генераторнӧй газ, энергия сетӧм серти босьтӧны зэв ичӧт места.
§ 32. СССР-лӧн топливо запас
Став мирӧвӧй топливо запас дзик буретша тоннаӧн артавны он вермы, сы вӧсна, мый 1 тонна торф, пес, нерп, из шом и с. в. оз ӧтмында сетны энергиясӧ. На пиысь ӧтик сетӧ унджык энергия, мӧд этшаджык, а мукӧдыс нӧшта этша. Ӧні учёнӧйяс энергия запас арталӧны условнӧй топливоӧ бергӧдӧмӧн: 7000 калорийнӧй шомӧ пӧртӧмӧн (ӧти килограмм шом сетӧ 7000 калория энергия). Тайӧ условнӧй топливо арталӧм ногӧн арталӧны и мукӧд сикас энергия запасъяс, шуам усян валысь вын, тӧвлысь вын и с. в.
Ставмирса энергия запассӧ озырлун серти тадз торйӧдӧны да бергӧдӧны условнӧй топливо вылӧ.
Ставмирса энергия запас
1. Из шом — 75,1 прӧч.
2. Тӧв — 11,1 »
3. Ва — 5 »
4. Пес — 4,55 »
5. Торф — 3,6 прӧч.
6. Идзас — 0,5 »
7. Нерп — 0,15 »
Став мирӧвӧй условнӧй топливоыс лоӧ 7453 млрд. тонна. Миян СССР-ын энергия запас юксьӧ со кыдзи:
Из шом — 50,8 прӧч.
Торф — 26,7 »
Пес — 13,1 »
Тӧв — 6,9 »
Ва — 1,0 прӧч. »
Идзас — 0,9 »
Нерп — 0,6 »
Став запасыс СССР-ын лыддьыссьӧ 175 млрд. тонна условнӧ топливо. Тайӧ, дерт, абу вежсьытӧм лыдпас, выль видлалӧмъяс (исследованньӧяс) петкӧдлӧны, мый СССР му пытшкын куйлӧ уна топливо запас на, коді омӧля му пытшкӧс исследуйтӧм вӧсна тайӧ лыдпасас эз на пыр.
Та серти коммунистическӧй партия сетіс чорыд директива, медым ёнджыка, паськыдджыка пуктыны му пиысь топливо да энергия корсян, тӧдмалан удж да тырмымӧн сетны топливо социалистическӧй промышленносьтлы.
Торйӧн кӧ босьтам пес, торф, из шом да нерп серти, миян СССР, ӧти-мӧд топливо запасъяс серти, сулалӧ медпервой местаын мирӧвӧй кӧзяйствоын.
§ 33. Пес.
Войвыв крайын да Коми обласьтын, мукӧд топливо пиысь, медся ыджыд места босьтӧ пес. Пес зэв бур топливо, но эм сылӧн татшӧм тырмытӧмторъяс, мый пескын зэв уна ва. А кор топливоын эм уна ва, шоныдсӧ этшаджык сетӧ. Выль кералӧм пескын ваыд 50 прӧч.; джын весыс пӧшти ва. Кык во косьтӧм пескын ва кольӧ 20 прӧч. кымын. Ӧти килограмм кос пес сетӧ шоныдсӧ 3000 калория, зэв нин гежӧда вермӧ тайӧ лыдпасыс кайны 3600–3800 калорияӧдз. Кор сравнивайтӧны разнӧй сикас сорт топливо, шӧркоддьӧм лыдпас пыдди босьтӧны шоныд сетӧм 7000 калория. Та ногӧн кӧ, пескыд шоныд сетӧм качество сертиыд мукӧд топливо серти сӧмын джынвыйӧ. Вӧртӧ пес вылӧ видзӧмыд экономика боксянь абу выгӧднӧ. Экономика боксянь бурджык, выгӧднӧджык видзны стрӧитчан материалъяс вылӧ, пес шом вылӧ, дьӧгӧдь вылӧ, скипидар вылӧ, бумага да мукӧд техническӧй прӧдуктаяс вӧчӧм вылӧ.
§ 34. Торф
Комиӧн торфтӧ шуӧны трундаӧн. Торф запасъяс СССР-ын вывті ыджыд. Приблизительнӧй арталӧм серти, став мирӧвӧй запасыс торф серти лыддьыссьӧ 480 миллиард тонна, а Сӧвет Союз пай вылӧ воӧ 350 миллиард тонна кымын. Быд во, воысь воӧ торфыд содӧ, тайӧ вочӧжся содӧмсӧ СССР-ын арталӧны 500 миллион тоннаӧн во. Мӧд ногӧн кӧ шуны, быд во торфыд содӧ Сӧвет союзын некымын пӧв унджык, мыйта видзам вогӧгӧрся производствоын во чӧжнас.
Торф перйӧны нюръясысь. Торф энергияяс позьӧ сотӧмӧн используйтны парӧн уджалан машинаясын, электрическӧй энергия перъян производствоын.
Син видзӧдлӧм серти да киӧн видлалӧм серти бур качествоа трунда (торф) тадз колӧ тӧдмавны, мед сійӧ вӧлі кокньыд, сиӧд (волокнистӧй), турун рӧма, неуна сира да госа ки улад. Муртса нюрысь босьтӧм трунда пиын пыр овлӧ 30 прӧч. кымын ва. Трунда перйигӧн вундалӧны кирпич кодь пластъясӧн да косьтӧны (вундалӧм трунда) либӧ прессуйтӧны нарошнӧй машинаӧн (
Тайӧ способъяс кындзи, трунда перйӧны гидравлическӧй (ваӧн) способӧн. Первой трундасӧ кизьӧртӧны ваӧн, артмӧ кизьӧркодь масса. Тайӧ кизьӧр массасӧ насосъясӧн качайтӧны (вӧтлӧны). Му вылын трунда косьмӧ, косьмӧм бӧрын вундалӧны кирпич кодь пластъясӧ. Косьтӧм трундаын ваыс кольӧ 20 пр-ӧдз, шоныд сетны вермӧ 3000 калорияӧдз.
СССР-ын уна электрическӧй станцияяс энергия босьтӧны трунда топливоысь, шуам кӧть Шатурскӧй станция, коді Москва карлы да заводъяслы сетӧ электрическӧй энергия.
§ 35. Из шом.
Ми нин шуим, мый муысь перйӧм из шом запасъяс серти — главнӧй топливо (видзӧд 59 серпас). СССР-лӧн из шом запас артассьӧ 690 млрд. тонна (серпасас СССР графаӧ пуктӧма 552.372.995.000, но тайӧ абу вернӧ, выль запасъяс тӧдмалӧм бӧрын артассьӧ ӧні 690 млрд.). Тайӧ лыдпасӧ оз на пырны из шом запасъяс Тунгусскӧй да Печӧра бассейнъясысь. Тайӧ кӧ содтыны, из шом запас СССР-лӧн содӧ триллион тоннаӧдз.
Из шом запас серти, Америка бӧрын, СССР сувтӧ мӧд местаӧ. Тан жӧ колӧ шуны, мый СССР-са из шом состав серти вылын качествоа: унджык антрацит из шом, этшаджык бурӧй (улын качествоа) из шомъяс. Вермас лоны, мый ми тӧдмалам-исследуйтам му пиысь, выльлаысь из шом запасъяс, важ лыдпасъяссӧ уточнитам да из шом запас серти сувтам первой местаӧ мирӧвӧй кӧзяйствоын.
Из шом запасъяс СССР-ын, торъя районъяс серти, тадз куйлӧны: медся уна из шомлӧн запас — 85 прӧч. — куйлӧ Азияса СССР юкӧдын, а 15 прӧч. сӧмын Европейскӧй СССР юкӧдын.
60 серпас вылын петкӧдлӧма, кыдзи перйӧны из шом Подмосковнӧй из шом районын (схема).
Серпас вылын петкӧдлӧма рудникъяслысь серпас боксяньыс видзӧдігӧн: «a» — лыа пласт; «b» — сёй пласт; «b» — известняк пластъяс; «d» — вӧсни из шом пластъяс, коді омӧльджыка шогмӧ разработка вылӧ; «e» — из шом пласт, кытысь медсясӧ из шомсӧ перйӧны. Улыс пластӧдз веськыда кодйӧма шахта. Шахтасянь из шом пласт визь серти кодйӧма галереяяс, кодъяс мӧд ног шусьӧны «штрекъясӧн».
Ӧні миян из шом перъян уджсӧ доза паськыда механизируйтӧма. 1932 воын СССР-ын став из шом перъян уджыс 72 прӧч. вылӧ вуджӧдӧма механизированнӧй способ вылӧ.
Из шомыс шоныд да энергия сетӧм серти пес да трунда дорысь бурджык топливнӧй материал. Донбассысь перйӧм из шомлӧн шоныд сетӧм — 7000–7500 калория. Бурджык сортыс сетӧны 8500 калорияӧдз. Уралса из шом сетӧ 8000 калория; Подмосковнӧй руд из шомъяс — 4000–5000 калория! Антрацит — 7000–8000 калория.
Из шом абу сӧмын топливо да энергия сетан материал, сійӧ зэв колантор металл сывдан-вӧчан промышленносьтын. Из шомысь вӧчӧны кокс, а кокстӧг металл кисьтан-сывдан уджын ӧти воськов вӧчны оз позь. Из шомысь вӧчӧны аслыссикаса дьӧгӧдь, светильнӧй газ да мукӧд коланторъяс.
§ 36. Нерп.
Нерп вый кодь нильӧг, кизьӧр. Рӧм серти овлӧ уна сикас, а унджыкысьсӧ сьӧдов-руд рӧма либӧ дзик сьӧд. Но Эмбаын перъян нерп дзик югыд рӧма.
Нерп куйлӧ пыдын, муын, му пластъяс костын. Му пластъяс зэв чорыда личкӧны нерп вылӧ, а сы вӧсна нерп фонтанӧн петлывлӧ (видзӧд 61-ӧд серпас).
Из шом сертиыд нерп запасыд этшаджык му пытшкын, но тайӧ зэв колантор ӧнія машиннӧй производствоын. Асьсӧ нерпсӧ омӧльджыка видзӧны топливо пыдди, тайӧ экономика боксянь абу выгӧднӧ дай вывті дона топливо. Нерпысь перйӧны донаджык прӧдуктаяс: уна сикас сорт бензин, карасин, мавтчан маслӧяс. Топливо пыдди нин сӧмын мунӧ «мазут» нима веществоыс, коді кольӧ бензин, карасин перйӧм мысти.
Мирӧвӧй нерп запас артавсьӧ 8 миллиард тонна гӧгӧр. Миян СССР пай вылӧ тайӧ запасыс воӧ 40 прӧч. кымын. Кӧть, шуам, нерп запас серти СССР-ыд медпервой местаын вӧлі важысянь, но медся уна ӧнӧдз на пыр нерптӧ перйыліс САСШ. Тан колӧ тадз шуны, мый САСШ-ын нерп запас миян дорысь ёна этша, но видзиснысӧ водзджыксӧ миян серти быд во 15 пӧв мында унджык.
Тадз кӧ САСШ мӧдас нерптӧ водзӧ рӧскодуйтны, сылӧн нерп запасыс сӧмын тырмас 15–16 во кежлӧ. Миян СССР-са нерп запас ёна нерп перйӧм паськӧдӧмӧн тырмас 70–75 кымын во кежлӧ. Ми тан бара жӧ шуам, мый нерп зэв дона, колана топливо.
Миян СССР-ын нерп запасъяс районъяс серти тадз юксьӧмъяс: Баку, Грознӧй, Майкоп (Войвыв Кавказын), Уральско-Эмбинскӧй район. Та кындзи, нерп запасъяс унакодь эм Закавказьеын, Шӧр Азияын, Сахалинын, Уралын и миян Коми обласьтын — Печӧра-Ухта районын. (62-ӧд серпас).
Тан колӧ шуны, мый топливо запас СССР-ын эм тырмымӧн. Эмӧсь сэтшӧм из шом жемчужинаяс, кыдз Донбасс, Кузбасс, Караганда, а сідзжӧ эм тырмымӧн нерп да трунда.
§ 37. Топливо серти урчитӧм лыдпасъяс первой пятилеткаын да мӧд пятилеткаын
Социализм збыльысь олӧмӧ пӧртан кадӧ став СССР-са народнӧй кӧзяйствоыс пуктыссьӧ выль техника под вылӧ. Ӧдйӧ чужӧны выль, гырысь гигантъяс, пабрик-заводъяс. Мӧд пятилеткаын выль промышленносьт нӧшта ыджыда кыптӧ-водзмӧстчӧ.
Выль социалистическӧй промышленносьт паськалӧмкӧд сувтӧ гырысь могъяс паськӧдны тшӧтш топливо лӧсьӧдан да энергия сетан промышленносьт.
Война водзвылын Россияын во чӧжӧн вӧлі видзӧны: из шом — 31 млн. тонна, нерп да мазут — 9,2 млн. тонна, трунда — 1,5 млн. тонна, а пес 65 млн. кубометр мында.
Войнаӧдз медся ыджыд места босьтіс мукӧд топливо пиысь пес сотӧм. Ӧнія кадӧ СССР-ын топливо видзӧм серти ставыс лои, важ серти, мӧд нога: пес серти мӧдім унджык сотны минеральнӧй топливо. Тайӧ прӧчент серти лӧсьӧдӧм лыдпасъясыс петкӧдлӧны, кыдз миян вежсьӧ топливнӧй материал мӧдӧд пятилеткаын да кыдзи паськалӧ машиннӧй техника.
| 1927/28 воын сотӧма | 1932/33 воын сотны урчитӧма | |
| Пес | 17,6 прӧч. | 7,5 прӧч. |
| Трунда | 4,8 » | 8,5 » |
| Нерп | 18,2 » | 15,5 » |
| Из шом | 59,4 » | 68,5 » |
Тайӧ таблича петкӧдлӧ, мый мӧдӧд пятилеткаын топливо серти первой местаӧ сувтӧ из шом, а пес да нерп топливо пыдди видзӧм чинӧ. Медся главнӧй топливо пыдди лоӧ татшӧм сорт из шом: антрацит, из шом да руд шом. Тайӧ сы вӧсна, мый медся уна топливо колӧ промышленносьтлы да транспортлы, кодъяслы колӧ бур качествоа из шомъяс. Бур качествоа из шом сідзжӧ колӧ и кокс перйӧм вылӧ, доменнӧй пачьясӧ рудаяс сывданінӧ.
Из шом перйӧм 1913 воын вӧлі 29,2 млн. тонна; 1931 воын — 57 миллион тонна; 1932 воын — 90 млн. тонна. А мӧд витвося план медбӧръя во пом кежлӧ шуӧма из шом перйӧм кыпӧдны 290 млн. тоннаӧдз (видзӧд 63-ӧд серпас). Тайӧ тадз колӧ гӧгӧрвоны — миян Сӧвет союз шом перйӧм кузя вӧтӧдӧ да кольӧ став капиталистическӧй государствояссӧ да сувтӧ Англиякӧд орччӧн, кодлӧн шом вӧчӧм лыд 1929 воын вӧлі 260 миллион тонна.
Из шом перйӧм ӧдъяс содӧм серти, дерт, СССР мунӧ медводзын став капиталистическӧй странаясысь. Шом перйӧм содӧм серти 5 воӧн САСШ водзмӧстчис 26 млн. тоннаӧдз, Англия — 11,5 млн. тоннаӧдз, Германия — 22 млн. тоннаӧдз, Франция — 15 млн. тоннаӧдз, а миян СССР — 93 млн. тоннаӧдз.
Первойя витвося план воын перйыны вӧлі из шом планӧн урчитӧма 41 млн. тонна, перйӧма лои 40,6 млн. тонна; планӧн наметитӧм серти перйӧма лои этшаджык, но мӧд воас содтӧдӧн лои плансӧ тыртӧма. Шуӧма вӧлі первойя план серти 46 млн. тонна, а лои перйӧма 50 млн. тонна. Нёльӧд воас — 1932 воӧ — вӧлі из шом шуӧма перйыны — 75 млн. тонна, а збыльысь лоӧ перйӧма 90 млн.
Ӧнӧдз на пыр медся из шом перйыссьӧ вӧлі Донбассысь: Донбасс сетӧ вӧлі 70 прӧч. мукӧд районъяс серти.
17-ӧд партийнӧй конференция сетіс чорыд директива используйтны, Донбасс кындзи, тшӧтш меставывса топливо. Ӧнӧдз вӧлі пыр Донбасса из шом нуӧны Мӧскуаӧ, Ленинградӧ, Перымӧ, весиг кӧ Черемховскӧй из шом мунӧ вӧлі Владивостокса кӧрт туй линия обслуживайтны. Тайӧ, дерт, экономика боксянь зэв вӧлі невыгӧднӧ: ӧти-кӧ, ылӧ нуӧм из шом вӧлі ёна донсялӧ, а мӧд-кӧ, из шом ылӧ нуӧм соравліс мукӧд груз вӧдитӧмысь. 17-ӧд партийнӧй конференция сетіс директива из шом перйӧм заводитны мукӧд районъясын, матыстны из шом перйӧм производствокӧд. Та серти вӧлі шуӧма да вынсьӧдӧма, мый из шом перйӧм колӧ паськӧдны Кузнецкӧй районын, Уралын да мукӧдлаын.
Районъяс серти из шом перйӧм 17 партийнӧй конференция тадз шуис юкны: Донбасслы из шом перъян лыдпас ыдждӧдны 120 млн. тоннаӧдз; Подмосковнӧй из шом районлы — 20–22 млн. тоннаӧдз; Ураллы — 25 млн. тоннаӧдз; Кузнецкӧй районлы — 50 млн. тоннаӧдз; Асыввыв Сибырлы — 11 млн. тоннаӧдз; Карагандалы, кӧні 1931 воӧдз миллионыс на эз перйыссьы, шуӧма перйыны 14 млн. тонна, Печӧра районын из шом перйӧм вайӧдны 4 млн. (крайлӧн наметитӧма 8 миллионӧдз).
Партийнӧй конференция шуис, мый медся из шом перйӧмсӧ мӧд пятилеткаӧ колӧ вуджӧдны СССР асыввыв районъясӧ, медым мӧд пятилетка пом кежлӧ Донбасслӧн топливнӧй балансын 70 прӧчентсянь уси 50 прӧчентӧдз.
Зэв ыджыд значенньӧ из шом перйӧм кыпӧдӧмын выль техническӧй способъяс вылӧ вуджӧм. Важ царскӧй Россияын из шом перъян рудникъясын став уджыс вӧлі морт сила вылын. Жугӧдлӧм, из шом тэчӧм, кыскӧм — быдсӧн вӧлі медсясӧ морт вынӧн вӧчсьӧ, механизируйтӧм способъяс эз вӧвны, шом кыскалӧны вӧлі додьясӧн (видзӧд 64-ӧд серпас). Ӧні перйӧм бӧрын из шом кыскӧны электричество вынӧн (видзӧд 65-ӧд серпас).
Из шом перъян промышленносьт механизируйтӧм серти СССР-ын лои ыджыд вермӧмъяс. Механизируйтӧм ногӧн 1931 воын лои перйӧма 31,7 млн. тонна из шом; прӧчент лыдӧн тайӧ 57,1 прӧчент. 1932 вося план серти колӧ сетны механическӧй способӧн 63 млн. тонна, — прӧчент серти кӧ, 72 прӧчент. Донбассын ӧні механизируйтӧмӧн перйӧма 44,5 млн. тонна — 81 прӧчент. Из шом перъян промышленносьтын 1932 воын уджалісны 1000 унджык из шом кералан (врубовӧй) машинаяс, 1931 воын уджалісны на сӧмын 880 машина. Кокни сорт врубовӧй машина 1932 воын уджаліс — 342; 1931 воын сӧмын на уджаліс — 260.
Из шом перъян уджӧ механизация лӧсьӧдӧм ӧти уджалысьлы шом перйӧм кыпӧдіс 580 кгр-сянь 1100 кгр-ӧдз и шомлысь асдонсӧ уськӧдіс 20 прӧчент мында, а уджалысьлысь удждон кыпӧдӧ 42 прӧч. мында.
Сідзжӧ 17 партийнӧй конференция решительнӧя шуис, мый быд из шом перъянінын частичнӧй механизацияысь вуджны комплекснӧй механизация вылӧ. Медым киа удж дзикӧдз вежны машиннӧй уджӧн, сьӧкыдджык уджъяс — жугӧдлӧм, из шом сӧвтӧм, кыскӧм, — ставсӧ механизируйтны.
Нерп перйӧм. Важ царскӧй Россияын кӧ 1913 воӧ вӧлі перйӧма 9,2 млн. тонна, ӧнія овмӧс ногӧн СССР зэв ылӧ тайӧ лыдпассӧ бӧрӧ колис. Первоя контрольнӧй лыдпасын витвося план помӧдз кӧ вӧлі урчитӧма перйыны нерп 13 млн. тонна, но трактор да автомобильяс стрӧитан план серти, нерп перъян лыдпас вӧлі ыдждӧдӧма 26 млн. тоннаӧдз, а нӧшта бӧрынджык — 45 млн. тоннаӧдз. Витвося план нерп перйӧм серти вӧлі тыртӧма 2,5 воӧн. (66-ӧд серпасын петкӧдлӧма нерп перйӧм быдмӧм).
17-ӧд партийнӧй конференция сетіс директива, мӧд пятилетка помӧдз нерп перъян лыдпас вайӧдны 80–90 млн. тоннаӧдз. Нерп мӧдас перйыссьыны важ районъясын кындзи выль районъясын тшӧтш.
Миян Севернӧй крайын — Ухта-Печӧраын — мӧд пятилетка пом кежлӧ пуктыссьӧ ыджыд мог — нерп перйӧм кыпӧдны. Сідзкӧ, мӧд пятилеткаын нин миян крайын и Коми обласьтын лоӧ из шом, нерп, карасин да мукӧдторъяс перйӧм.
Топливо пыдди нерп видзӧм, кыдз I пятилеткаын, сідз жӧ и мӧд пятилеткаын мӧдас пыр чинны. Унджык перйӧм нерпсӧ мӧдасны пӧртны: бензинӧ, карасинӧ да мукӧд колана прӧдуктаясӧ. Ӧні зэв ыджыд мог тшӧтш сувтӧдӧма нерпысь перйыны парафин, асфальт, сьӧд краскаяс да с. в. Нерп перйӧм серти 1937 воын СССР сувтӧ мӧд местаӧ мирӧвӧй кӧзяйствоын.
Нерп перъян уджын, механизация вылӧ производствосӧ вуджӧдӧмын СССР-ын ӧні эм гырысь вермӧмъяс (видзӧд 67-ӧд серпас), но тайӧ, дерт, оз позь лыддьыны помасьӧмӧн. Кыдз нерп перъян уджын, буренньӧ нуӧдӧмын, сідз жӧ и переработка уджын уна на колӧ механизация.
Мукӧд топливо материал перйӧм серти, шуам кӧть трунда перйӧм серти, правительство шуӧма 1931–32 воын лыдпас кыпӧдны 14,3 млн. тоннаӧдз. Сланеч перйӧмын 1932 воын лыдпас кыпӧдны — 600 сюрс тоннаӧдз (1931 воын сланеч вӧлі перйӧма сӧмын 146 сюрс тонна).
Со кутшӧм могъяс сулалӧны ӧні топливнӧй промышленносьт водзын: ыдждӧдны шом перйӧм 90 млн. тоннасянь 250 млн. тоннаӧдз, нерп перйӧм 26,4 млн. тоннасянь 80–90 млн. тоннаӧдз.
10 ЗАДАННЬӦ. ТОПЛИВОЛӦН СОТЧӦМ
§ 38. 17 удж. Сотчыны заводитчӧм да кусӧм
Ковмасны приборъяс: спиртӧвӧй лампа, металлическӧй сетка да стекляннӧй палочка.
Материалъяс: еджыд фосфор да сероуглерод.
1. Омӧлика спиртӧвӧй лампа би вылын шонтӧ стеклӧ бедьтор да инмӧдчӧ сійӧн дзоляник фосфор тор дінӧ, фосфор ӧзъяс (осторожнӧя вӧчӧ: еджыд фосфорлӧн газыс чорыд яд).
2. Шонтӧ стекляннӧй палочка да шонтӧм бӧрын сюйӧ сероуглерод тыра чашкаӧ. Мый лоӧ сероуглеродкӧд?
3. Кисьтӧ кӧрт тигельӧ неуна скипидар да ӧзтӧ сійӧс. Ӧзтӧм бӧрын улыс помсӧ лэдзӧ кӧдзыд ваӧ да киӧн бергӧдлӧмӧн кусӧдӧ скипидарсӧ.
4. Сиська би вевттьӧ сеткаӧн. Бисӧ сеткаыс кутны мӧдас, сы вӧсна би мӧдас зэв ёна тшынавны.
Лампа сюрсянь сетка кутӧ 2–3 см. вылнаын, и биыд тіян лоӧ сетка вылын, кытчӧдз сійӧ сетка оз шонав (видзӧд 69-ӧд серпас).
Тайӧ опытъясыс петкӧдлӧны, мый сотчӧм вермас лоны сэк, кор веществояссӧ шонтыны тырмымӧн температураыс. Сійӧ температураас, кор веществоясыс ӧзйӧны, шусьӧ ӧзъян (воспламеняйтчан) температураӧн. Ӧзъян температура: кос песлӧн — 300°, из шомлӧн — 400 градус, водородлӧн — 600 градус, магнийлӧн — 800 градус.
Кор вещество кислородкӧд ӧтлаасьӧ, тайӧ позьӧ шуны сотчӧмӧн. Сынӧдын асвӧляысь веществояслӧн кислородкӧд ӧтлаасьӧм мунӧ вывті ньӧжйӧ, сотчӧмыс тані мунӧ битӧг. Но вермас татшӧм ньӧжйӧ сотчӧмыс, кор петан шоныдыс чукӧрмӧ сотчанінӧ, вуджны биӧн сотчӧмӧ. Посни из шом му вылын туплясигӧн мукӧддырйиыс асвӧляысь мӧдас ачыс биӧн сотчыны.
Сэтшӧм ногӧн сотчигӧн, кор шоныдыс петӧ этша да оз тырмы сотчан веществосӧ шонтыны ӧзъян температураӧдз, сэк сотчӧм водзӧ мунны оз вермы — кусӧ. 3-ӧд опыт серти скипидар сотчигӧн гӧгӧрвоинныд, мыйла сійӧ кусі?
Медся бура сотчӧны топливо пытшкӧсса газъяс. Газкӧд топливоыд дзоньнас сотчӧ, кор эм сынӧд, ньӧти тшын оз сэт. Та вӧсна кизьӧр топливотӧ сотігӧн пыр кизьӧр топливосӧ первой газӧ пӧртӧны, а сэсся вӧлисти сотӧны.
Ті, опыт вӧчӧм серти, тӧдмалінныд, мый сотчӧм позьӧ дугӧдны кӧдзӧдӧмӧн, сотчан веществолысь температура увлань лэдзӧмӧн. Тайӧ закон сертиыс жӧ вӧчӧма лампа Деви, кодӧн вӧдитчӧны из шом перъян шахтаясын (видзӧд 70-ӧд серпас). Тайӧ лампаыс видзӧ йӧзӧс сотчӧмысь, гырысь пӧжаръясысь. Рудник шахтаясын частӧ овлӧ сотчан газъяс, а сотчан газыд вермӧ прӧстӧй лампа биысь ыпнитны да шахта и войтырӧс сотны. Лампа Девиын биыс гӧгӧртӧдӧма металлическӧй сеткаӧн. Взрывайтчан газ вермас пырны лампа пытшкӧсӧ да сэні взорвитчыны, но сеткаыд водзӧ взрывлы паськавны оз сет, сы вӧсна, мый металлическӧй сеткаыс кӧдзӧдӧ сотчан газсӧ, кусӧдӧ ӧзъян газлысь сотчан вынсӧ.
§ 39. 18 удж. Ӧзъян бикӧд тӧдмасьӧм
Ковмасны приборъяс: стекляннӧй трубка, щипцы, стекляннӧй банка да воронка.
Материалъяс: сись, проволока, известкаа ва, гипс, пӧим да жӧч пластинка.
1. Видзӧдӧ да рисуйтӧ ӧзъян би сисьлысь да спиртӧвӧй лампалысь. Бурджыка видзӧдны шӧркоддьӧм ӧзъян би вылӧ (спиртӧвӧй лампа вылӧ кӧ видзӧданныд, мед эз вӧв фитильыс вывті кузь). Кутшӧм торъяланъяс аддзинныд ортсы да пытшкӧс боксянь кык билысь? Мыйӧн биыс спиртӧвӧй лампалӧн торъялӧ сиська биысь?
2. Сотчытӧм спичка тув зэв ӧдйӧ сюйӧ ӧзъян би поддінас, пытшкас, да пасйӧ, кымын секунда бӧрын спичка ӧзъяс. Спичка сюйигӧн биыд мед рӧвнӧя ӧзъяс, медым некодарсянь тӧвру эз пӧлясь. Кор неуна биыс боклань водса, сэк спичкаыд оз веськав коланінӧ. Тадз жӧ видлӧй сотчытӧм спичка би шӧрӧ — ортсыладор бокъясӧ. Пасйӧ, кӧні спичка медся ӧдйӧн ӧзйӧ.
3. Сюйӧ куснялӧм стекляннӧй трубка пом сиська би поддінӧ, фитиль дінӧ матӧджык. Трубкасӧ кутӧ щипцыӧн либӧ гартыштӧ проволокаӧн (кыдз индӧма 71 серпасын). Тайӧ опыт вӧчны бурджык, трубкаыд кӧ диаметрнас 5 мм. гӧгӧр и кузьтаыс 15–20 см. Первой трубкатӧ асьсӧ шонтыштӧ. Кор розьтіыс мӧдас петны еджыд тшынтор, ӧзтӧ сійӧ. Трубкаті каян сотчан газ сы вӧсна мӧдас ӧзйыны, мый сійӧ стеарин газ.
Тані артмӧ перегонка опыт, сы вӧсна, мый сынӧдыс сотчынысӧ би улысладорӧ оз во тырмымӧн. Медым парыс трубка пытшкӧсас эз сукмы, сы вӧсна трубкатӧ колӧ неуна асьсӧ шонтыштны опыт водзвылын.
4. Татшӧм жӧ опыт вӧчӧ спиртӧвӧй лампа би вылын. Улыс трубка помсӧ сӧмын лӧсьӧдӧ сантиметр кымын вылӧджык фитильсянь.
5. Сюйӧ сиська би пытшкӧ кутшӧмкӧ кӧдзыд предмет — фарфорӧвӧй чашка пыдӧс, блюд пыдӧс либӧ пурт бок. Мый лоӧ чашка пыдӧскӧд? Сюйӧ некымын секунда кежлӧ биӧ топыд кабала лист либӧ картон. Кутшӧм вежсьӧм лоӧ бумага вылысын?
6. Заводитлӧ пӧльтны сиська би вылӧ да спиртӧвӧй лампа би вылӧ. Асьныд видзӧдӧ пӧльтігӧн, югыдджык али пемыдджык лоӧ биыс, кыдзи вежсьӧ пӧльтігӧн билӧн формаыс? Сынӧд колӧ пӧльтны стекляннӧй трубка пыр (кыдзи петкӧдлӧма 72 серпасын). Кыдзи вежсьӧ билӧн ӧзйӧм, кор сэтчӧ сюян сотчытӧм да сывтӧм веществояс: гипс, извесьт либӧ пӧим?
Тайӧ тӧдмалӧм серти пуктӧ жӧч пластинка дор вылӧ пӧим либӧ гипс да известкалысь порошок, сэсся надзӧникӧн мӧдӧ пӧлявны трубка пыр тайӧ порошоксӧ биланьӧ. Мый лоӧ бикӧд?
7. Известка ваӧн тыртӧм банкаӧ лэдзӧ сотчан сись тор сутугаӧн гартӧмӧн. Кор сись кусӧ, банкаысь перйӧ. Сись перйӧм бӧрын пыр жӧ банкатӧ тупкӧ пробкаӧн да солькйӧдлӧмӧн гудралӧ. Мый лоӧ известкаа вакӧд? Кутшӧм газ лоӧ сись сотчигӧн да код ногӧн сійӧ лоӧ?
8. Сись вылын либӧ спиртӧвӧй лампа би вылын кутӧ воронка либӧ увлань юрӧдӧмӧн стӧкан, пытшкӧсладорсӧ кӧтӧдӧ известкаа ваӧн. Кутшӧм ӧткодьторъяс ас пытшканыс кутӧны сись да спирт?
9. Сись либӧ спиртӧвӧй лампа би вылын кутыштӧ кос воронка либӧ кымыньтӧм кос стӧкан. Мый пуксяс воронка да стӧкан пытшкӧсладор стеклӧ вылӧ? Кутшӧм мӧд вещество, углекислӧй газкӧд тшӧтш, лоӧ стеарин да спирт сотчӧм мысти? Кыдз тайӧ веществоыс воис?
10. Вӧчӧ кабалаысь бергалан (кыдз петкӧдлӧма 73 серпасын), сутшкӧ сійӧс куснялӧмӧн веськыд сутуга вылӧ да кутыштӧ сись би вылын либӧ газӧвӧй горелка би вылын.
Мый лоӧ?
Первобытнӧй йӧзлӧн би перйӧм лоӧ медводдза химическӧй процессӧн. Би перйыны медводдза йӧзлы ёна ковмис велӧдчыны, би перйӧмыд вывті кокньыда эз сетчы. Биыд важ йӧзӧс кузякодь повзьӧдліс, быдсикас суеверийӧяс да мойдкывъяс артмӧдіс.
Важ йӧз пиын зэв важысянь муніс эскӧм, мый бисӧ небесаысь первойысьсӧ кодлӧнкӧ гусялӧма. Пемыд, улын культураа йӧз юрбитлісны (кевмылісны) билы, шонділы, чардбилы. Кӧн вӧлісны вулканъяс, сэні важ йӧз пиын артмӧма ад йылысь мойдкывъяс.
Билы эскӧм быд религияӧ пырӧма, а сідзжӧ пырӧма и христианскӧй религияӧ. Попъяс вичкоын биӧн ылӧдлӧны, биӧн повзьӧдчӧны: висьталӧны грека йӧзӧс мучитан ад йылысь да с. в. Вичко служба дырйи ӧнӧдз на билы «жертва» вайӧны сись сотӧмӧн да лампадка ӧзтӧмӧн. Билы юрбитӧм зэв ёна вӧлі паськӧдӧма сэтшӧминъясын, кӧн эмӧсь сотчан газъяс да муын сотчан кизьӧръяс (нерп). Баку гӧгӧрын неважӧн на вӧлі нарошнӧй вичко билы юрбитысьяслӧн.
Биӧн празднуйтӧм, ёлкаяс вӧчалӧм — тайӧ ставыс билы юрбитӧмысь колясъяс.
Наблюденньӧяс да опытъяс петкӧдлісны, мый водород сотчигӧн артмӧ ва ру, а углерод сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ. Химия тӧдмӧдӧ, кутшӧм процессъяс мунӧны сотчигӧн. Миянлы кажитчӧ, мый сотчӧм вермас лоны сӧмын биӧн ӧзйигӧн, но збыльысьсӧ абу тадз. Сотчӧм вермас битӧг мунны. Босьтам кӧть кӧрт сотчӧм, алюминий да ыргӧн сотчӧм. Югыд би артмӧ тайӧ веществояссӧ сотчигӧн сы вӧсна, мый югыд веществояс сетӧны доналӧм окись торъяс (сім).
Став чорыд веществоясыс, кодъяс сотчигӧн оз пӧрны руӧ, сотчыны вермӧны битӧг. Газъяс да кизьӧръяс, а сідзжӧ и чорыд веществояс, кодъяс сотчигӧн пӧрӧны руӧ, сотчӧны биӧн. Сотчан веществояслӧн би рӧм оз овлы пыр ӧткодь: натрийлӧн би виж рӧма, калийлӧн — фиолетӧвӧй рӧма, а сера сотчӧ пемыд фиолетӧвӧй лӧз биӧн.
Стеаринӧвӧй да парафинӧвӧй сисьяс сотчигӧн сотчӧ оз чорыд стеариныс да парафиныс, а сотчӧны налӧн руясыс. Сиськыд первой фитиль ӧзтӧм борын зэв омӧля сотчӧ, кор парафин шоналӧ, сэк вӧлисти прамӧясӧ мӧдас ӧзйыны. Парафиныд ӧзйигӧн доналӧ да фитиль кузя кайигӧн руӧ пӧрӧ, руыс вӧлисти нин сотчӧмӧдз воӧ. Фитильыд тан дзик жӧ насос кодь, коді кыскӧ сылӧм стеаринсӧ вывлань.
Мичаа кӧ видзӧдны сиська би вылӧ либӧ спиртӧвӧй лампа би вылӧ, ми вермам би столбсӧ юкны куим пельӧ (видзӧд 74-ӧд серпас): пытшкӧс пемыд «а» конусыс лоӧ медся пемыд юкӧн билӧн; медся югыд юкӧныс лоӧ «б»-ӧн индӧминті.
Медся шоныдіныд билӧн ортсы юкӧныс, сы вӧсна, мый ортсы юкӧныс медся матын сынӧдлань, медся матын кислородлань.
Сотчан материал дзик ставнас сотчӧ би ортсыладорын. Ортсыладорыс билӧн кажитчӧ пемыдджыкӧн «б» юкӧн дорысь, сы вӧсна: би столб пытшкӧс шӧр юкӧдын эм доналӧм шомторъяс, кодъяс эз на сынӧд тырмытӧм вӧсна удитны сотчыны. Шомторъяс вӧсна биысь пуксьӧ са (копоть), сюян кӧ би югыд юкӧнӧ кӧдзыд предмет. Би кӧ абу югыд, пӧшти сатӧ оз сет.
Органическӧй веществояс, кодъяс гӧльӧсь углеродӧн, шуам спирт, сотчӧны пемыд биӧн. Сэтшӧм веществояс, кодъяс пытшкын уна углеродыд (скипидар, карасин, пу), сотчигӧн сетӧны уна тшын да са.
Пытшкӧсса би столб юкӧдӧ сотчан газыс сотчан веществояслӧн чукӧрмӧ, тайӧ сынӧд тырмытӧмла оз вермы сотчынысӧ. Тайӧ чукӧрмӧ сэтшӧминӧ, кытчӧ сынӧдыс оз вермы пырны. Сідзкӧ, ӧзъян би пытшкӧсын медся кӧдзыдіныс лоӧ дзик шӧрас, пытшкӧсас, татчӧ сынӧдыд медся омӧля веськалӧ. Биыд сы серти овлӧ ыджыд, кымын уна лоӧ сотчигӧн сотчан веществолӧн газыс. Карасинлӧн би дзоляджык бензин дорысь да эфир дорысь.
Ёнджыка кӧ сотчигӧн локтӧ сынӧдыс сотчан газ дінӧ, сэк омӧльджыка сотчан веществолӧн температураыс кыптӧ: углерод торъяс доналӧны ёнджыка да югыд сетӧны ёнджыка. Са да тшынасьӧм сэк вермӧ чинны, кор ёна доналӧм чорыд торъяс удитӧны дзоньӧн сотчыны.
Кор сотігад зэв ёна сынӧдыд локтӧ, сэк би овлӧ пыр пемыдджык, сы вӧсна, мый став чорыд торъясыс вевъялӧны би ортсыладорын и пытшкӧсын ӧткодя сотчыны.
Билысь бура ӧзйӧм позьӧ тадз лӧсьӧдны, мый би столбын пытшкын и ортсы бокын лоӧ жарыс ӧтмында. Та могысь колӧ би пытшкӧ чукӧрмысь газсӧ да сынӧдсӧ соравны, сэк билӧн жар сетӧм лоӧ быд юкӧдын ӧткодь.
Тайӧ закон сертиыс примус би вӧчӧма (видзӧд 75-ӧд серпас). «А» примус доз абу дзик тырӧдз тыртӧма карасинӧн. Сынӧдсӧ качайтӧ насос «Н». Сынӧд чукӧрмӧ карасинысь вылӧджык, личкӧ да кыпӧдӧ карасинсӧ вывлань «В» трубкаті горелкаӧ. Горелкаысь карасин мунӧ кык кусыньтӧм «е» «е» трубкаясті (видзӧд 76 серпас). Татӧн нин карасин пӧрӧ руӧ, да петӧ зэв вӧсньыдика «D» розьті. Мед карасиныд петігас руӧ пӧрис «е» «е» трубкаясын на, водзвылысь сійӧ шонтӧны. Та вӧсна «F» чашкаӧ кисьтӧны денатурат (либӧ бензин) да примус ӧзтытӧдз донӧдӧны «е» «е» трубкаястӧ.
Кор карасин руыд «D» розьті петӧ, бурджыка ӧтлаасьӧ сынӧдкӧд. Би столб вачкӧ металлическӧй «К» кӧрӧбка пыдӧсӧ, а горелка вылӧ пуктӧм цилиндр «Z» сідз лӧсьӧдӧма, мый би кайӧ бокъясті и вылӧ, мичаа пуктӧм дозтӧ пыдӧссяньыс шонтӧ. Медшоныдінас примус би йылын температура кыптӧ 1500 градусӧдз, сисьлӧн — 800 градусӧдз, спиртӧвӧй лампалӧн — 1100 градусӧдз.
Кор топливо сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ да ва, тайӧ нин петкӧдлӧ, мый топливо пытшкын эм углерод да водород. Шоныд сетан топливолӧн кымын вылын лоӧ качествоыс, сымын уна прӧчент сы пытшкын углерод да водород. Водород сотчигӧн шоныдыс петӧ унджык углерод сотчӧм дорысь. Углеродлӧн шоныд сетан способносьт 9000 калория, а водородлӧн 34000 калория.
Сідзкӧ, сэтшӧм сикас топливояс, кодъяс ас пытшкӧсын унджык кутӧны водород (шуам кӧть нерп), сетӧны шоныдсӧ унджык. Шом пиын водород лоӧ этшаджык, сы вӧсна, нерп серти, сійӧ шоныдсӧ этшаджык сетӧ.
§ 40. 19 удж. Сотчан веществоясысь шом перйӧм
Ковмасны приборъяс: спиртӧвӧй лампа, пробиркаяс, стекляннӧй трубка, фарфорӧвӧй тигель да прибор, кодӧс индӧма 78-ӧд серпасын.
Материалъяс: пильнӧй пызь, сакар, пызь, яй тор, вурун, лакмусӧвӧй сывдӧд.
1. Шонтӧ пробиркаясын либӧ фарфорӧвӧй тупкӧса тигельын уна сикас органическӧй веществояс: посни пильнӧй пызь, кос нянь тор, яй тор, сакар, пызь да с. в. Пробирка тупкӧ пробкаӧн, а пробкаас сюйӧ стекляннӧй трубка (77-ӧд серпас). Мый лоас шонтӧм бӧрын пробирка пытшкӧсын, кутшӧм газ? Заводитлӧ ӧзтыны выль лоӧм газъяссӧ.
2. Пуктӧ «d» пробиркаӧ (78-ӧд серпас) посньыдик кос пильнӧй пызь да водсӧн крепитӧ штативӧ. Сэсся пробирка топыда тупкӧ пробкаӧн. Пробка пыр мӧдасны ӧтлаасьны пробирка пытшкӧсӧ кык трубка «с» да «d». Пробирка дзоньнасӧн лэдзсьӧ кӧдзыд ва тыра «е» дозйӧ. Сэсся пильнӧй пызь заводитӧ шонтыны пробкаладорса помсяньыс. Петан газъяс ӧзтӧ. Мыйла опыт дырйи пильнӧй пызь оз сотчы?
Кисьтӧ «с» пробиркаӧ лакмус сывдӧд. Сэсся асьныд вӧчӧ опыт кузя вывод. Татшӧм ногӧн чорыд веществоясӧс шонтӧм шусьӧ сухӧй перегонкаӧн.
78-ӧд серпас серти опыт вӧчӧм петкӧдліс, кыдз пескысь позьӧ перйыны шом. Позьӧ шом перйыны 79 серпас серти. Серпасын петкӧдлӧма тадз, первой сутшйӧдлӧма муӧ майӧгъяс; на гӧгӧр сувтсӧн тэчӧма пес куим радӧн, вывсяньыс кӧстерыс дзоньнас вевттьӧма эжаӧн. Тайӧ кӧстерсӧ сэсся ӧзтӧны. Медым сынӧд вежласис, восьтывлӧны да тупкалӧны кӧстер эжа пластъясӧн (79-ӧд серпас). Неуна сынӧд локтӧм вӧсна кӧстер зэв надзӧн сотчӧ. Кор кӧстер ломзяс ӧгыр веркыдӧдз, зэв топыда эжа пластӧн вевттьӧны кӧстер вывті: бисӧ пӧдтӧны. Кор тупкӧм кӧстер дзикӧдз кусӧ, сійӧ восьтӧны да ваӧн киськалӧны.
Татшӧм ногӧн шом вӧчӧмыд экономика боксянь вывті невыгӧднӧй: зэв дона колана веществояс прӧстӧ кайӧны сынӧдӧ.
Шом вӧчигӧн кӧстер пыдӧссӧ увсяньыс кӧ воронка модаа скат вӧчан да розь весьтӧ доз пуктан (видзӧд 80-ӧд серпас), став сира веществоыс 80 серпас вылын чукӧрмӧ «А» дозйӧ, а оз сотчы прӧста.
Но и тайӧ способ, дерт, абу выгӧднӧй сы вӧсна, мый сирысь позьӧ перйыны зэв уна сикас дона прӧдуктаяс. Сідзжӧ пуысь шом вӧчигӧн сынӧдӧ мунӧ древеснӧй спирт да уксуснӧй кислота.
Бура сотӧм шомын пыр тӧдчӧ пуыслӧн серъясыс и пыр тӧдан, кутшӧм пуысь шомсӧ вӧчӧма. Шомын кольӧ быд клетка и быд канал, кутшӧм вӧлі пуын соттӧдзыс. 81 серпасын петкӧдлӧма, кутшӧм овлӧ уна сикас материалысь вӧчӧм шомъяс. Тайӧ микроскоп пыр 100 пӧв ыдждӧдӧма.
§ 41. 20 удж. Шом ас пытшкас мукӧд веществояс вермӧ босьтны (
Ковмасны приборъяс: спиртӧвӧй лампа, пробиркаяс, ступка, воронка да ва тыра доз.
Материалъяс: лы да пу шом, рӧма сывдӧдъяс (лакмус), фильтруйтчан кабала да сутуга.
1. Пу шом торъяс чӧвталӧ ваӧ. Мыйла шом торъяс оз вӧйны?
Посньӧдӧ пу шом ступкаын пызьӧдз да сідз лэдзӧ ваӧ. Вӧйны мӧдас али оз шом пызьыд?
2. Пу шомтор гартлӧ сутугаын да пуктӧ пробиркаӧ. Пробиркаӧ джынйӧдзыс кисьтӧ ва. Шонтӧ пробиркаса васӧ. Мыйла ваысь мӧдасны сынӧд полькъяс кайны?
Шонтӧ ва пузьытӧдзыс да тӧдмалӧ, вӧйны мӧдас ӧні али оз шомыд? Кутшӧм вывод вӧчанныд тайӧ опыт бӧрын?
3. Лы шом торъяс донӧдӧ пробиркаын да кӧдзӧдӧм бӧрын пукталӧ торйӧн некымын пробиркаӧ. Татчӧ сэсся кисьталӧ рӧма сывдӧдъяс, шуам кӧть лакмус, тшай, чернила да с. в. Сывдӧдъяс пузьӧдӧ шомкӧд. Пузьӧдӧм бӧрын сетӧ шомторъяслы пуксьыны, сэсся фильтруйтӧ васӧ фильтруйтан бумага пыр. Тадз опыт вӧчлӧ кык пӧрйӧ: донӧдлытӧм лы шомӧн да пу шомӧн.
Пу шом видзсьӧ зэв уналаын: чугун сывдігӧн, мукӧд металлъяс рудаысь сывдігӧн, кузнеча уджын зэв колантор, самӧвар пузьӧдігӧн, утюгъяс шонтігӧн. Шомыд пыр зэв колантор.
Но шомлӧн зэв ыджыд колантор и мукӧдлаын: военнӧй техникаын. Шом ас пытшкӧ вермӧ босьтны мукӧд сикас веществояс: руяс, газъяс. Ас пытшкӧ шом вермӧ босьтны сы вӧсна, мый ачыс сійӧ костӧсь (пористӧй). Шом кындзи эмӧсь и мукӧд костӧсь веществояс, кодъяс вермӧны жӧ босьтны мукӧд веществояс ас пытшкӧ, шуам кӧть пемза.
Тайӧ законыс серти, удушливӧй газкӧд вермасян противогазӧ шом пуктӧны. Шомыд видзӧ противогазӧ пӧдтан газ пырӧмысь.
Сакар перйыссьӧ свеклӧысь. Свеклӧысь торйӧдӧны первой сироп. Сиропысь торйӧдӧм сакар-сырец виж рӧма. Медым бырӧдны виж рӧмсӧ, сырец лэдзӧны фильтруйтан шом пыр.
Картупельысь шоммӧдӧм вӧчӧны — вӧтлӧны спирт. Спиртын ва кындзи артмӧ вӧтлӧм мысти зэв лёк дука сивушнӧй вый. Тайӧ спиртсӧ сӧстӧммӧдӧны бара жӧ шом пыр лэдзӧмӧн: шом босьтӧ сивушнӧй выйсӧ, а спирт та бӧрын лоӧ зэв сӧстӧм.
Тшыксьыны заводитчӧм мӧс вый позьӧ бӧр свежӧйӧ пӧртны, сӧмын колӧ сывдлыны да сэтчӧ чӧвтавлыны шонтыштӧм сӧстӧм шомторъяс да неуна сулӧдыштны. Та бӧрын шомторъяс торйӧдӧ. Тадз бырӧ выйысь лёк кӧр.
Быдсикас шом оз жӧ ӧтмоза вермы босьтныс ас пытшкӧ мукӧд веществояссӧ. Ӧти сикас шомъяс бурджыка босьтӧны, а мукӧдъяс омӧльджыка босьтӧны. Лы шом медся бура босьтӧ.
Вылын температура дырйи мукӧд веществоястӧ донӧдлӧм шом бурджыка босьтӧ кӧдзыд ногысь, сы вӧсна, мый донӧдлӧмысь шомлӧн тыртӧммӧ сира веществояс.
Татшӧм донӧдӧм шом шуӧны «активированнӧй шомӧн».
Ми шулім нин, мый шом ас пытшкас вермӧ босьтны уна сикас газъяс. Та серти военнӧй техникаын шомӧн пӧльзуйтчӧны пӧдтан газкӧд вермасян уджын. Противогазъяс вӧчигӧн лолалан розяс пуктӧны шом, тайӧ шомыс кутӧ газ пырӧмысь противогаз пиӧ. Сідзжӧ противогаз зэв колантор сэтшӧм пабрик-заводын, кӧн ядӧвитӧй газъяс вӧчӧны.
Противогазъяс овлӧны уна сикас, уна система. Противогаз видзӧны отравитчӧмысь лолалан органъяс, а мукӧддырйиыс дзоньнас тушатӧ. Быд противогаз ӧтмодаа кымын: быдын эм кӧрӧбка, кытчӧ пуктыссьӧ шом либӧ мукӧд вещество, кодъяс видзӧны маскаӧ газ пырӧмысь; сэсся быдын эм маска, коді вевттьӧ чужӧмтӧ. Кӧрӧбка да маска топыда ӧтлаалӧма мӧда-мӧдыскӧд резина трубкаӧн (видзӧд 82 серпас). А овлӧ и мӧд сикас противогазъяс, кор кӧрӧбкасӧ дзик маскаас крепитӧма (видзӧд 84-ӧд серпас). Противогазын газ босьтан шом вӧчӧма сотӧмӧн. Тайӧ, кольмӧдан газ кындзи, быд газ вермӧ босьтны ас пиас. Противогазлӧн фильтрыд, тшынъяс босьтӧм вылӧ да руяс босьтӧм вылӧ, вӧчӧма специальнӧй кабалаысь, гынысь (войлокысь), пу сиясысь да мукӧд материалъясысь. Маска вӧчсьӧ резинаысь, резинаалӧм материалысь либӧ выялӧм кучикысь. Бур противогаз вермӧ видзны ӧтравитчан газъясысь 5–6 час.
Мукӧд ядӧвитӧй газъясын уджалігад кучиктӧ, став тушатӧ ӧтравляйтӧны. Татшӧм удж вылын уджалысьяс новлӧны противогазнӧй паськӧм, противогазнӧй сапӧг, противогазнӧй кепысь. Противогазъяс тшӧтш вӧчӧны вӧвъяслы да мукӧд пемӧсъяслы.
§ 42. Шом.
Уна пӧлӧс шомъяс (пу, лы, кокс) ас пытшканыс кутӧны, углерод кындзи, пӧим да мукӧд веществояс. Медся чистӧй шом лоӧ сакарысь да саысь. Саыд артмӧ: сир, скипидар, нерп, карасин да мукӧд веществояс тшынӧдан би вылын сотчигӧн. Са артмӧ сы вӧсна, мый сынӧдыс топливо сотчигӧн оз судзсьы, веществоыс ставнас оз удит сотчыны. Заводъясын бур сорт са перйӧны сынӧд тырмытӧг мазут, карасин да жиръяс сотӧмӧн.
85-ӧд серпасын петкӧдлӧма са перъян пач. Сотчан материал пуктыссьӧ «в» пӧртйӧ. Пӧрт пуктӧма «d» пач вылӧ. Саыс пуксьӧ пытшкӧс стена бердӧ, «с» камера стен бердӧ да бергалан чугун «d» конус вылӧ. Саыд зэв важнӧй техническӧй материал.
Са зэв колантор печатайтчан уджын: мунӧ нига, газетъяс печатайтігӧн, краска пыдди; колошъяс краситӧм вылӧ, ваксаяс вӧчӧм вылӧ.
Медым чистӧй шом вӧчны саысь, мыськӧны са кислотаясын да хлорын донӧдӧны. Сакарысь вӧчӧм шом сынӧдтӧг донӧдӧны, а бӧрын сідз жӧ вӧчӧны, кыдзи и прӧстӧй са обрабатывайтӧны.
Шомлӧн удельнӧй весыс 1,9 гӧгӧр. Сідзкӧ, шом сьӧкыдджык ваысь. Ваӧ лэдзӧм шомыд сӧмын сы вӧсна первойсӧ оз вӧй, мый шомлӧн пытшкӧсыс розьӧсь, костӧсь, а сэні сынӧд эм. Босьтан кӧ шом пызьӧн, шом пызь ваын пыр жӧ вӧйӧ.
§ 43. Графит
Графитыд — сьӧдовруд кристаллическӧй вещество. Видлалігӧн ки улад небыд да быттьӧкӧ неуна госа. Графит вӧчӧма посньыдик воск кодь кристаллъясысь, бура сибдӧ кабала бердӧ. Та вӧсна и медсясӧ графит мунӧ карандашъяс вӧчӧм вылӧ.
Карандаш тадз вӧчӧны, графитсӧ дрӧбитӧны посньыд пызьӧдз, сэсся сорлалӧны посни сёй пызькӧд да сорсӧ прессуйтӧны бедь кодь формаӧ. Кымын уна карандашын сёй пызь, сымын карандашыд чорыдджык.
Графит вермӧ сотчыны зэв ёна донӧдӧмӧн кислородын (сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ), но сынӧдын билы зэв паныд сулалана (огнестойкӧй).
Та вӧсна сёйкӧд соралӧмӧн графитысь вӧчӧны биысь повтӧм (огнеупорнӧй) тигельяс (опытъяс вӧчан прибор). Графит пызьысь вый кодь сорӧн вӧчӧны уна сикас мавтчан маслӧ, а сідзжӧ краскаяс вӧчӧны.
Графит СССР-ын эм Уралын (Перым округын), Кавказын, Сибырын (Иркутск дорын).
Графит бура ас пыр лэдзӧ электрическӧй ток, а та вӧсна графитыд ёна мунӧ электродъяс вӧчӧм вылӧ.
Графитлӧн удельнӧй весыс 2,25 гӧгӧр.
§ 44. Алмаз
Алмаз рӧмтӧм, пырыс тыдалана, зэв чорыд вещество. Алмаз медся ёна чегӧ шонді луч став телӧяс серти. Удельнӧй вес сылӧн 3,5 гӧгӧр.
Алмаз артмӧма углеродлӧн вежсьӧмысь, составыс сылӧн дзоньнас углеродысь.
Природаын алмаз омӧля паськалӧма. Шедавлӧ зэв ичӧлик торъясӧн мукӧд горнӧй пӧрӧдаяс пиысь (86-ӧд серпас). Природнӧй алмазлӧн рӧмыс овлӧ разнӧй сикас, мукӧд соръяс вӧсна шедавлӧны виж, розоват рӧма, сьӧд алмазъяс.
Алмаз ас чорыдлун вӧснаыс медсясӧ мунӧ стеклӧ вундалӧм вылӧ, чорыд изъяс да металлъяс обработайтӧм вылӧ, дона изъяс шлифуйтӧм вылӧ да чорыд горнӧй породаяс писькӧдлӧм вылӧ. Алмаз зэв чорыд, зэв жугласьысь: наковальня вылын позяс жугӧдлыны зэв посньыдик торъяс вылӧ. Посньӧдлӧм алмаз пызьӧн шлифуйтӧны (шыльӧдӧны) изъяс и асьсӧ алмазсӧ тшӧтш ас пызьнас шлифуйтӧны.
Шлифуйтӧм, многогранник формаа алмаз шусьӧ «бриллиантӧн».
Главнӧй местаясыс, кысьясысь сюравлӧны алмазъяс: Индия, Бразилия, Лунвыв Африка да Борнео ді.
Тадзикӧн ми аддзам, мый алмаз, графит да чистӧй шом — куимнаныс артмӧны химическӧй вежсьӧм бӧрын ӧтик элементысь. Тайӧ элементсӧ ми шуам углеродӧн. Углерод тӧдам, мый пырӧ быд органическӧй веществоӧ.
Миян зэв дивӧӧн кажитчӧ, мый алмаз, графит да чистӧй шом ставныс артмӧмаӧсь дзик ӧти элементысь, а ортсы вид серти да физическӧй свойствояс серти алмаз некод ног он вермы ӧтлаавны графиткӧд да чистӧй шомкӧд. Кор алмаз, графит да чистӧй шом сотан чистӧй кислородын, ставсьыс лоӧ углекислӧй газ и некутшӧм мукӧд сикас газ, углекислӧй газ кындзи тан оз ло.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый куимнан веществоясыс артмӧмаӧсь ӧтик элементысь — углеродысь.
Та серти графит да шом вермӧны пӧртны алмазӧ. Шом кӧ зэв ёна да дыр электрическӧй пачын донӧдан, пӧрӧ графитӧ. Алмаз сідзжӧ зэв ёна донӧдӧмӧн вермӧ пӧрны графитӧ. Первой шом алмазӧ пӧртіс 1893 воын учёнӧй Муассан, ас вӧчӧм электрическӧй пачын.
Электрическӧй пач вӧчӧма кык огнеупорнӧй кирпичысь. Улыс кирпичас вӧчӧма гутор, кытчӧ нуӧдӧма электродъяс (видзӧд 87-ӧд серпасӧ). Ыджыд силаа ток лэдзӧм мысти кирпич пытшкын мӧдас ӧзйыны, температура лоӧ 3500 градус гӧгӧр (88-ӧд серпас).
Алмаз вӧчигӧн, Муассан пачӧ пуктіс графитысь вӧчӧм тигель, кӧрт да тырыс шом. Вылын температура вӧсна, кӧртыс сылі да тшӧтш сывдіс шомсӧ. Сэсся Муассан тайӧ металлсӧ зэв ӧдйӧн сюйис сывдӧм свинечӧ. Свинечын либӧ ваын мунӧ зэв ӧдйӧн кӧдзалӧм да куассьӧ кынмӧм металлыд. Металлыд ас сылігӧн зэв ёна личкӧ пытшкӧс слӧйяс вылӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны, сылӧм металл кӧдзалігӧн мунӧ зэв ыджыд личкӧм. Сэки кӧрт пиад сылӧм шомыд торъялӧ посньыдик алмаз пызьӧ. Ньӧжйӧ кӧ мӧдан кӧдзӧдны, шом торъялӧ графитӧ (а оз алмазӧ).
§ 45. Элементъяс
Ми тӧдмасим прӧстӧй да сложнӧй веществояскӧд (видзӧд та серти 7-ӧд заданньӧ). Сідзжӧ ми шулім, мый некымын прӧстӧй веществояс овлӧны химическӧй свойство серти ӧткодьӧсь. Пример пыдди ӧні позьӧ босьтны шом, графит да алмаз. Куимнаныс прӧстӧй веществояс и торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс физическӧй свойствояс серти (алмазлӧн удельнӧй весыс 3,52; графитлӧн — 2,13; алмаз зэв чорыд, а графит зэв небыд). Шом вылын температураын донӧдӧмӧн позьӧ пӧртны алмазӧ да графитӧ. Куимнан прӧстӧй веществоыс (графит, алмаз да шом) кислородын сотігӧн сетӧны углекислӧй газ. Тайӧ петкӧдлӧ, мый химическӧй свойствоясыс тайӧ куимнан прӧстӧй веществоыслӧн дзик ӧткодьӧсь.
Татшӧм жӧ овлӧ и мукӧд прӧстӧй веществояс пиын.
Тайӧ опытыс индӧ, мый татшӧм прӧстӧй веществояс костын (графит, алмаз да чистӧй шом) эм мыйкӧ ӧткодь (общӧй) тор. Общӧйыс тайӧяслӧн химическӧй элемент — углерод.
Графит, алмаз да чистӧй шом артмӧны ӧтик химическӧй элементысь — углеродысь; тайӧ жӧ химическӧй элементыс — углерод — пырӧ углекислӧй газӧ, кольмӧдан газӧ да мукӧд соединенньӧяс пытшкӧ.
Прӧстӧй вещество оз ков соравны элементкӧд. Углекислӧй газын эм элемент — углерод, но тайӧ абу прӧстӧй вещество, кыдз алмаз да мукӧд. Эм элемент — кислород, но кислород газыд абу жӧ элемент.
Ми ог на прамӧя тӧдӧ, кутшӧм химическӧй элемент углеродыд, а прӧстӧй веществотӧ ми вермам лючки видлавны, тӧдмавны, наблюдайтны. Кӧть элемент углерод йылысь уна на эм тӧдтӧмтор, но зэв бура тӧдам углерод элементлысь химическӧй свойствояссӧ.
Свойствоясыс углеродлӧн дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧм и мукӧд прӧстӧй да сложнӧй веществояслӧн, кодъяс ас пианыс кутӧны углеродсӧ. Ми тодам, мый шом шонтігӧн ӧтлаасьӧ кислородкӧд.
Та серти ми шуам, мый химическӧй углерод элемент вермӧ ӧтлаасьны химическӧй элемент кислородкӧд, мый кыкнан химическӧй элементыс эм углекислӧй газын. Химическӧй элементъяслӧн уна сикас прӧстӧй вещество сетан свойствоыс шусьӧ «аллотропияӧн» (греческӧй кыв: «
Химическӧй элементъяслӧн прӧстӧй веществояскӧд пыр нимъясыс ӧткодьӧсь. Та серти колӧ пыр босьтны тӧд вылӧ вежӧртас серти, элемент йылысь либӧ прӧстӧй вещество йылысь сёрниыс мунӧ.
Элементӧн шусьӧны (первичнӧй) юксьытӧм веществояс, кодъяс химическӧй состав серти прӧстӧй веществояскӧд ӧткодьӧсь, кодъяс пырӧны сложнӧй веществояс пытшкӧ, а асьныс артмӧны сійӧ жӧ прӧстӧй веществоясысь.
Химическӧй элементъяс лыд серти ёна этша прӧстӧй веществоясысь. Ӧні кежлӧ став химическӧй элементыс лыддьыссьӧ 90 кымын. Унджыкыс тайӧ 90 письыс зэв гежӧда сюрлывлӧны.
Татшӧм элементъяскӧд, кыдзи: кӧрт, ыргӧн, эзысь, зарни, свинеч, озысь, цинк, ртуть, алюминий, марганеч, никель, бром, кальций, магний, натрий, кислород, водород, азот, углерод, фосфор, сера, хлор, кремний, — ӧнія удж производствоын частӧджык паныдасьлам, унджыкысь тайӧяс ковмывлӧны. Мукӧд элементъяс гежӧдджыка паныдасьӧны.
Природаын зэв этшаысь паныдасьӧны ас кежын чистӧй элементъяс: унджыкысьсӧ элементъяс пырӧны сложнӧй веществоӧ, унджыксӧ пыр шедӧдӧны найӧ сложнӧй веществоясысь торйӧдӧмӧн.
Кымын кокньыда веществоыс окисляйтчӧ, сымын сьӧкыд корсьны сійӧс ӧтнассӧ, прӧстӧй вещество формаын.
Унджык ачыс артмӧм веществоясыс, шуам кӧть му, пемӧсъяслӧн, войтырлӧн тушаыс, быдмӧгъяс, — тайӧ ставыс химическӧй состав серти — сложнӧй веществояс. Ставсӧ тайӧ позьӧ юкны торъя веществояс вылӧ. Водзын учёнӧйяс пыр вӧлі торйӧдӧны составсӧ «ловтӧм природалысь» (горнӧй пӧрӧдаяслысь, изъяслысь) «ловъя природа» (пемӧсъяс, быдмӧгъяс) химическӧй составысь. Но тайӧ торйӧдӧмыд, дерт, абу правильнӧ. Природаыд, кыдз рочӧн шуасны, единӧй: став веществоясыс артмӧны, артмӧмаӧсь некымын зэв этша ӧтувъя элементъясысь. Морт, пемӧс да быдмӧг организмӧ — быдӧнӧ пырӧны татшӧм ӧткодь элементъяс: углерод, водород, кислород, азот да некымын мукӧд элементъяс. Тайӧяс жӧ пырӧны и мукӧд составӧ.
Кутшӧм веществоясысь артмӧмаӧсь горнӧй породаяс, быдмӧгъяс, мортъяс, пемӧсъяс, сынӧд, ва, позьӧ артавны элементъяс лыд серти. 89 серпасвывса диаграмма петкӧдлӧ элементъяслысь природаын паськалӧм. Медся уна природаын кислород. Тайӧ пырӧ став важнӧй породаяс составӧ — гранитъясӧ, сёйясӧ, песчаникъясӧ, известнякъясӧ, ваӧ, сынӧдӧ. Мӧд местаын сулалӧ кремний, коді пырӧ гранитъясӧ, лыаӧ, сёйясӧ да мукӧд горнӧй породаясӧ. Му кышын уна эм алюминий, коді пырӧ полевӧй шпатӧ, сёйӧ да мукӧд породаяс состав пытшкӧ.
Татшӧм колана элементъяс, кодъяс зэв коланаӧсь техникаын, кыдз углерод, сера, ыргӧн, ставсӧ кӧ ӧтлаын босьтны, весиг став му кыш масса сертиыс ӧтик прӧчентыс оз лоны.
§ 46. 21 удж. Кольмӧдан газ
Ковмасны приборъяс: колба, пробиркаяс, стекляннӧй трубка, кузь кока воронка да спиртовка.
Материалъяс: щавелевӧй кислота, сернӧй кислота, муравьинӧй кислота да пробка.
1. Босьтӧ пробиркаӧ 1 кубическӧй сантиметр щавелевӧй кислота да кисьтӧ сэтчӧ 2 куб. сантим. ён сернӧй кислота, сэсся неуна шонтыштӧ би вылын. Пробиркаысь петан газ ӧзтӧ. Кутшӧм рӧма лоӧ биыс?
2. «А» колбаӧ (90 серпас серти) кисьтӧ муравьинӧй кислота. Ньӧжйӧник «В» воронка пыр кисьтӧ ён (ваӧн соравтӧм) сернӧй кислотаӧ. Опыт вӧчигӧн босьтӧ кислотаяссӧ объём серти ӧтмындаӧн. Сэсся трубкаті петан газсӧ ӧзтӧ.
3. Тайӧ веществоясыс кӧ абу ті кипод улын, позьӧ кольмӧдан газ шедӧдны углекислӧй газ донӧдӧм шом пыр лэдзӧмӧн. Тайӧ опыт вӧчны колӧ сьӧкыда сылана стекляннӧй трубка, диаметрыс мед вӧлі 1–1,5 см. кымын, кузьтаыс 25–30 сантиметр кымын. Та кындзи ковмас ён горелка (газӧвӧй кӧ абу, позьӧ спиртӧвӧйӧн). Трубка шӧрсӧ тыртӧ посни шомторъясӧн, шомсӧ пуктытӧдз водз донӧдлӧ кӧрт тигельын либӧ фарфорӧвӧй чашкаын. Сэсся сетӧ талы кӧдзавны (91 серпас).
Шомсӧ трубкаӧ оз ков вывті топыда пуктыны, но медым ӧтарӧ-мӧдарӧ оз жӧ ветлы. Кыкнан трубка помсяньыс сюйӧ (сӧмын энӧ вывті топыда) волокнистӧй асбест либӧ стекляннӧй вата. Углекислӧй газ шом пыр мунігӧн оз удит сотчыны. Мед сійӧ кутны трубкаын, пуктӧ петан помас натроннӧй извесьт. Тайӧ мӧдас ас пиӧ босьтӧмӧн кутны углекислӧй газсӧ, а кольмӧдан газ кольӧ. Трубка крепитӧ штативӧ (кыдз индӧма 92-ӧд серпасын), тупкӧ кыкнан помсянь стеклӧ трубкаа пробкаясӧн. Ӧтикыс лоӧ углекислӧй газ лэдзӧм вылӧ, а мӧдыс кольмӧдан газ петӧм вылӧ.
Петан трубкалысь прӧст помсӧ лэдзӧ ва тыра чашкаӧ и сюйӧ кымыньтӧм ва тыра пробиркаӧ. Опыт колӧ нуӧдны сынӧд кысканінын. Абу кӧ кысканіныд, петан газ энӧ чукӧртӧ пробиркаӧ, а пыр жӧ ӧзтӧ трубка помӧ.
Лӧсьӧдӧ прибор углекислӧй газ шедӧдӧм вылӧ да заводитӧ шом шонтыны. Кор трубка доналӧ гӧрдӧдз, ӧтлаалӧ сійӧ углекислӧй газ шедӧдан приборкӧд. Углекислӧй газ колӧ лэдзны вӧсньыдика да ньӧжйӧникӧн, бурджык углекислӧй газ шедӧдны Кипп нима аппаратӧн (93 серпас серти).
Тайӧ опыт вӧчан прибор шӧртіыс вӧсньыд, сэтчӧ пуктассьӧ ыджыд шар кодь «А» воронка. «Б» шарӧ пуктӧны мрамор, а «А» воронкаӧ кисьтӧны кислота, кор газ петан кран «Г» восьса, сэк кислота веськалӧ шар «Б» пытшкӧ да заводитчӧ мунны реакция. Тупкӧм бӧрын чукӧрмӧм газ вӧтлӧ сэсь кислотасӧ, реакция мунӧм дугдӧ. Ӧні кольмӧдан газ, коді чукӧрмис кымыньтӧм ва тыра пробиркаӧ, позьӧ ӧзтыны, а он кӧ чукӧртӧй торъя пробиркаӧ, трубкаті петігӧн ӧзтӧ.
Углеродыд, углекислӧй газ кындзи, кислородкӧд ӧтлаасигӧн сетӧ кольмӧдан газ (окись углерода). Кольмӧдан газын кислород этшаджык углекислӧй газ дорысь. Кольмӧдан газ артмӧ сэк, кор шом сотчӧ сынӧд (кислород) тырмытӧг, шуам, кор пач ломтысигӧн ваймытӧдз водз трубасӧ сиптан.
Кольмӧдан газ сідзжӧ артмӧ углекислӧй газ донӧдӧмӧн да шом пыр лэдзӧмӧн. Шомыд мырддьӧ углекислӧй газысь кислород юкӧнсӧ.
Самӧвар пузьӧдігӧн трубаын (94 серпасын сетӧма вундас самӧварлӧн) тыр донӧдлӧм шом. Кор решетка пыр увсянь пырӧ сынӧдыд, шом сотчигӧн лоӧм углекислӧй газыс прӧйдитӧ доналӧм шом пырыс да артмӧ кольмӧдан газ.
Кольмӧдан газыд лоӧ унджык, унджык кӧ шомыс да омӧля чиститӧма самӧвар решеткасӧ. Татшӧм самӧварысь кӧ водзджык босьтан трубасӧ, став кольмӧдан газыс мӧдас петны керкаӧ, вермас чорыда кольмӧдны.
Кольмӧдан газыд вывті ядӧвитӧй да вывті ӧпаснӧй, сы вӧсна, мый сійӧ зэв сьӧкыд тӧдмавны, некутшӧм сылӧн дук абу. Кольмӧдан газ сы вӧсна ядӧвитӧй, мый сійӧ морт вир пытшкысь кӧдзӧдӧ гӧрд вир шарикъястӧ: найӧ сынӧдысь кислород босьтны сэк оз мӧдны вермыны. Вот мыйла войтыр частӧ кувлӧны кольмӧдан газысь. Та кындзи кольмӧдан газыд отравляйтӧ нервнӧй систематӧ.
Кӧть зэв этшаник эм сынӧдын кольмӧдан газыд, пыр мӧдас юрыд висьны да восӧдны. Сьӧкыда (мукӧддырйиыс кулӧмӧн помасьӧ) отравитчӧм овлӧ сэк, кор дыр лолалан сэтшӧм сынӧдын, кӧн эм 0,5 прӧч. кольмӧдан газыс. Светильнӧй газ, коді кутӧ 5–10 прӧч-ӧдз кольмӧдан газсӧ, сідзжӧ зэв ядӧвитӧй.
Кольмӧдан газ ас ядӧвитӧйлун вӧснаыс быттьӧ зэв колана газ войнаяс вылын, но ас кокни вӧснаыс ӧнӧдз на оз применяйтсьы военнӧй техникаын ӧтнасӧн. Но кольмӧдан газ мукӧд отравляйтчан материалъяскӧд ӧтлаалӧмӧн мунӧ фосген вӧчӧм вылӧ, коді ёна колантор военнӧй техникаын.
Кольмӧдан газыд сотігӧн сетӧ уна шоныд. Та вӧсна техникаын кольмӧдан газ мунӧ топливо пыдди, пырӧ генераторнӧй да водянӧй газъяс составӧ 40 прӧч. мында.
Кольмӧдан газыд генераторъясын артмӧ сідз жӧ, кыдзи артмӧ самӧвар трубаын.
§ 47. Взрывӧн сотчӧм да ньӧжйӧн сотчӧм
Воддза опытъяс миянлы петкӧдлісны, мый кислород вермӧ ӧтлаасьны мукӧд веществояскӧд.
Татшӧм реакцияяссӧ ми шулім «окисленньӧӧн».
Кислородкӧд ӧтлаасян реакция мукӧддырйиыс мунӧ другӧн биӧн сотчӧмӧн, а мукӧддырйиыс ньӧжйӧн битӧг.
Гремучӧй газ сынӧдса температураын оз взрывайтчы, сэк ӧтлаасян реакция кислородлӧн да водородлӧн мунӧ зэв ньӧжйӧн, но муртса кӧ шонтыштан гремучӧй газтӧ 600–700 градусӧдз — лоӧ чорыдкодь взрыв.
Шонтігӧн температура кыптӧ да, ӧддзалӧ реакцияыс кислород да водород костын. Реакция гремучӧй газ пиын другӧн (
Взрыв реакцияяс дырйи овлӧ сэк, кор реакцияыс мунӧ вывті дженьыд кадӧн. Взрыва реакция дырйи пыр петӧ зэв уна шоныд.
Техникаын взрывайтчан веществоясыд зэв колантор. Кӧрт туйяс вӧчигӧн, туннельяс вӧчигӧн, ваувса изъяс взрывайтігӧн (порогъяс жугӧдлігӧн) пыр ковмывлӧны взрывайтчан веществояс.
Взрывайтан веществоясӧн му пытшкын рудаяс пластысь торйӧдлӧны, изъяс петкӧдлӧны, сельскӧй кӧзяйствоын мыръяс бертлӧны. Медся уна взрывайтчан веществояс, дерт, войнаяс дырйи мунӧ.
Кор кислородкӧд ӧтлаасян реакция мунӧ зэв ӧдйӧн да сыкӧд тшӧтш артмӧ сразу ёна шоныд да югыд, шуӧны «сотчӧмӧн».
Примеръяс пыдди позьӧ вайӧдны: минеральнӧй топливояс сотчӧм, сисьлысь сотчӧм, Даниэль кранын водород сотӧм да с. в.
Татшӧм веществоясыс сотчигад торъялӧ сы мында шоныд, мый тырмӧ сотчан веществосӧ шонтӧм вылӧ, да и лишнӧй шоныд мукӧд телӧясӧс шонтӧм вылӧ тшӧтш торъялӧ.
Природаын зэв паськыда мунӧ мӧд сикас сотчӧм — надзӧн сотчӧм. Но тайӧ сотчан реакция мунӧ битӧг да омӧля шоныд ас пиысь торйӧдӧмӧн. Татшӧм ньӧжйӧ сотчӧм реакцияӧн позьӧ шуны: сісьмӧм, лолалӧм, металлъяслысь сімӧм.
Лолалігӧн сынӧдыс пырӧ ты пытшкӧ, ты босьтӧ организмлы колан газ — кислород — да сетӧ вирлы. Вир став туша пасьтала кислород разӧдӧ. Кислород организм пиын окисляйтӧ уна сикас веществояс. Окисленньӧ бӧрын артмӧм углекислӧй газ бӧр лолыштігӧн петӧ сынӧдӧ. Окисленньӧ мунігӧн артмӧ шоныд, тайӧ шонтӧ миянлысь тушанымӧс.
Та вӧсна Лавуазье шуис, мый «лолалӧмыд пӧ сійӧ ньӧжйӧ сотчӧм».
Сісьмигӧн да сімигӧн окисленньӧ жӧ мунӧ, но сӧмын зэв ньӧжйӧ, тан омӧля шоныд лэдзӧмӧн мунӧ реакцияыс.
Парникъясӧ пыр пуктӧны кыз слӧй куйӧд, а вылысӧ му слӧй. Куйӧд кор мӧдас сісьмыны (мӧд ног кӧ шуны, ӧтлаасьны кислородкӧд), сэк мӧдас шоныд торъявны. Сы вӧсна парникын муыс пыр овлӧ шоныдджык и парникын овлӧ температура вылынджык ывла температура дорысь.
Мукӧддырйиыс ӧзйытӧм сотчана вещество и ньӧжйӧн окисляйтчигӧн вермӧ ӧзйыны, кор сынӧдыс омӧля локтӧ, сэк вещество бура окисляйтчӧ. Окисляйтчан веществоын вермас кыптыны температура ӧзъян температураӧдз, а ачыс веществоыс ӧзъяс. Еджыд фосфор прӧстӧй сынӧдын обыкновеннӧй температура дырйи первой тшыналӧ, а бӧрын ачыс шоналӧ ӧзъян температураӧдз да ачыс жӧ и ӧзйӧ. Овлӧны татшӧмторъяс: кучаӧ тэчӧм маслӧ чышкалан ветьӧкъяс дыр ӧтлаын куйлӧмысь доналӧ да ачыс ас костын ӧзйӧ. Маслӧ окисляйтчӧм вӧсна температура куча пытшкын кыптӧ ӧзъян температураӧдз, сы вӧсна кучаыд ачыс вермӧ ӧзйыны.
Попъяс да манакъяс, енлы эскысь йӧзӧс пӧрйӧдлӧм могысь, тадз вӧлӧм частӧ вӧчлывлӧны, чудесаяс пемыд йӧзлы петкӧдлӧны. Кор налы вӧлӧм колӧ нарошнӧ чудеса ногӧн сись либӧ лампа ӧзтыны да кутшӧмкӧ мощи кыпӧдчӧм йылысь сёрни панны, пыр вӧлӧм тадзи вӧчӧны: ӧзйытӧм лампа, сись фитиль весьтӧ вичко пӧтӧлӧкӧд разӧдасны да сэсянь точнитӧдасны кутшӧмкӧ кизьӧр ӧзъян вещество сись фитильӧ, сэсся заводитчас химическӧй реакция да сись ачыс ӧзъяс.
Тан, дерт, некутшӧм «чудеса» абу, а химическӧй реакция веществояс костын. А попъяслы быд пӧрйӧдчӧмысь пемыд йӧз зептысь доза кыза чукӧрмис.
ЮАСЯНЪЯС 9–10 ЗАДАННЬӦ СЕРТИ
1. Урчитӧ став топливояссӧ, кодъяс пиын эм углерод.
2. Кутшӧм сикас топливояс медся уна СССР-ын?
3. Индӧ, кутшӧм значенньӧ промышленносьтын быдсикас топливолӧн.
4. Висьталӧ топливояс перйӧм серти лыдпасъяс воддза витвося планысь.
5. Висьталӧ топливо перъян лыдпасъяс мӧд пятилетка медбӧръя воын.
6. Кутшӧм местаӧ мирӧвӧй кӧзяйствоын СССР сувтӧ мӧд пятилетка медбӧръя воын из шом да нерп перйӧм серти?
7. Кутшӧм районъясын СССР-ын медся уна из шом запас? Нерп запас? Торф запас?
8. Кор мунӧ сотчӧм, кутшӧм условйӧ колӧ сотчыны? Кор дугдӧ сотчӧм?
9. Мый вӧсна би югыд?
10. Кутшӧм веществояс сотчӧны битӧг?
11. Кыдзи позяс пемыда ӧзъян би вӧчны югыда?
12. Мыйла ӧзйигӧн колӧ фитиль?
13. Кыдзи, кутшӧм закон серти вӧчӧма примус?
14. Кыдзи шом вӧчӧны пескысь?
15. Кыдзи техникаын используйтӧны шомлысь ас пытшкӧ босьтан свойствосӧ?
16. Кыдзи докажитӧма, мый алмаз да графит дзик ӧткодь веществоысь — углеродысь — артмӧмаӧсь?
17. Коді медпервой шомысь алмаз вӧчис?
18. Мый вылӧ производствоын мунӧ графит?
19. Мыйӧн торъялӧ элемент прӧстӧй веществоысь?
20. Вермас али оз сетны ӧтик элемент уна прӧстӧй вещество?
21. Кутшӧм условйӧ дырйи шом сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ? Кутшӧм условйӧ дырйи кольмӧдан газ?
22. Кӧнъясын техникаын да промышленносьтын ковлывлӧ кольмӧдан газ?
23. Кыдзи кольмӧдан газ перйӧны лабораторияясын?
24. Мый вӧсна светильнӧй газ ядӧвитӧй?
25. Мый вӧсна кольмӧдан газысь частӧ кувлӧны?
26. Кутшӧм условйӧын да коръясӧ овлӧ взрыв?
27. Мый вылӧ колӧны взрывайтчан веществояс?
28. Мыйӧн торъялӧ взрывыд сотчӧмысь?
29. Кутшӧм сикас сотчӧмъяс урчитӧ химия?
30. Мый вӧсна парникын температура вылынджык ортсыса сынӧд температураысь?
11 ЗАДАННЬӦ, КЫДЗИ ТОПЛИВО РАЦИОНАЛЬНӦЯ ВИДЗНЫ
§ 48. Качество боксянь топливо юклӧм
Став топливосӧ куим сикасӧ юкӧны: чорыд топливо, кизьӧр топливо да газ топливо вылӧ. Артмӧм сертиыс топливо торйӧдӧны естественнӧй да искусственнӧй топливо вылӧ.
Качество боксянь топливолӧн колан свойствояс: а) унджык шоныд сетны вермӧм (
Шоныд сетӧм артавсьӧ калория серти. Теплотворнӧй способносьт тадз тӧдмалӧны: веситӧм топливо калориметрическӧй бомбаын сотӧны. Калориметрическӧй бомбаӧ топӧдӧма 20–25 атмосфера давленньӧӧн кислород. Сэсся электрическӧй ток лэдзӧмӧн платина спираль пыр ӧзтӧны. Уна-ӧ теплотворнӧй способносьтыс, позьӧ тӧдмавны топливо состав сертиыс. Тайӧ тадз арталӧны, мый топливо пытшкӧсын эм кислород, водород да углерод; водород ӧтлаасьӧма кислородкӧд да ваӧ пӧрӧмаӧсь. Та кындзи, эм нӧшта ӧтлаасьтӧм водород да углерод, кодъяс сотчигӧн сы мында торъялӧны, мыйтӧм артмӧ шоныдыс. Кор элементъясыд прӧстӧйӧсь, дзоньнасӧн шоныдӧ пӧрӧны.
Теплотворнӧй способносьт чорыд топливолӧн (антрацитлӧн) вермӧ лоны 8500–8600 калория, а кизьӧр топливояслӧн (нерплӧн) теплотворнӧй способносьт нӧшта вылынджык, сы вӧсна, мый водород на пытшкын унджык. Бензинлӧн вермас лоны 10700 калория шоныд.
Теплотворнӧй способносьт серти топливолӧн артассьӧ качествоыс: кутшӧм топливо вермӧ сетны медся вылыс температура. Тайӧ медвылыс температура сетӧм свойствоыс шусьӧ «пирометрическӧй сотчан эффектӧн». Вылын температураӧн топливо вермӧ шоныд сетны сымын уна, кымын ыджыд теплотворнӧй способносьт сылӧн да кымын лоӧ этша теплоёмкосьтыс сотчан веществояслӧн.
Медся ёна пирометрическӧй эффект, теплоёмкосьт серти, дзоляммӧдӧ кислород, коді пырӧ быд топливо составӧ. Топливо пытшкӧсын кор унджык водородыд, сотчигӧн артмӧм ва оз вермы этшмӧдны топливоысь петӧм шоныдсӧ. А ми воддза урокъяс серти тӧдам, мый кор шоналӧ ва, зэв уна шоныд ачыс босьтӧ ас пытшкас.
Быд топливоын эм ковтӧмторъяс, ва да сотчытӧм соръяс (пӧим). Ва, дерт, оз быд топливоӧ ӧтмоза пыр, но пырӧ дзик быд топливоӧ, ас пырӧмнас дзольдӧдӧ топливолысь шоныд сетанлунсӧ. Сэсся уна лишнӧй шоныд босьтӧ ваыд, кор сійӧ руӧн петӧ трубаысь; руалӧм вылӧ шоныдыд прӧста вошӧ. 1 кгр. ва вылӧ 600 калория мында шоныд прӧста мунӧ: петӧ трубаті сынӧдӧ.
Пӧимӧ кольӧны сотчытӧм колясыс топливо сотӧм бӧрын. Пӧимлӧн состав овлӧ зэв уна сикас. Пӧим пытшкын вермасны лоны сійӧ жӧ став горнӧй породаясыс, код пиысь топливосӧ му пиысь перйӧма. Пӧим, ӧти-кӧ, дзоляммӧдӧ сотчан веществояслысь шоныд кутӧм, пӧим вӧсна уна шоныд вещество кайӧ сынӧдӧ, мӧд-кӧ, топливо сотанін (топка) тырӧ пӧимӧн, сьӧктӧ сотчӧмыс. А мукӧд сикас пӧимыс доналӧмысь асьныс сылӧны да уна колан шоныд мырддьӧны.
Сотчӧм серти топливояс юксьӧны: «теплостойкӧйяс» вылӧ да «нетеплостойкӧйяс» вылӧ. Теплостойкӧйясӧн шуӧны сэтшӧм топливояс, кодъяс сотчигӧн ӧти сикас состоянньӧысь пӧрӧны мӧд состоянньӧӧ жугавлытӧг. Нетеплостойкӧйясӧн шуӧны сэтшӧм топливояс, кодъяс ас пытшкын кутӧны уна составнӧй веществояс да кислород (шомъяс, пес). Тайӧяс сотігад жугавлытӧг оз вермыны сывны да руавны. Тайӧяс сотчигӧн пыр юксьӧны (разлагайтчӧны), торъялӧны водородӧн озыр юкӧд вылӧ да шом (кокс) вылӧ.
Чорыд топливоясӧн ми мӧдам шуны пес, трунда, руд шом, из шом, антрацит, сотчан сланечьяс, пу шом, из шомлӧн да трундалӧн кокс, брикетъяс да шом пызь.
Химическӧй составыс чорыд топливолӧн артмӧма сотчан органическӧй веществояс юкӧдысь да сотчытӧм неорганическӧй юкӧдысь — пӧимысь да ваысь. Органическӧй топливоӧ пырӧны: углерод, водород, кислород да азот. Но тайӧ веществоясыс прӧчент сертиыс топливояс ас костын мӧда-мӧдсьыныс зэв ёна торъялӧны. Табличаын петкӧдлӧма составсӧ разнӧй сикас топливояслысь.
Лыдпассӧ босьтӧма шӧркоддьӧмӧс, сы вӧсна, мый трунда из шом, антрацит да с. в. состав серти оз пыр ӧткодьӧсь овлыны.
| ТОПЛИВОЛӦН НИМ | Прӧчент кутӧм | |||
| Углерод | Водород | Кислород | Азот | |
| Кос пес | 50 | 6 | 43,7 | 0,3 |
| Трунда | 58 | 6,2 | 34,2 | 1,6 |
| Руд шом | 68,5 | 5,5 | 25 | 1 |
| Из шом | 85 | 5,4 | 8,5 | 1,1 |
| Антрацит | 95 | 2 | 2 | 1 |
Муысь перъян шомъяс артмӧмаӧсь быдмӧгъясысь (растенньӧясысь) ва улын либӧ пыдын му пиын, сынӧд инмытӧг надзӧн сісьмӧмысь. Трунда артмӧма нюр пыдӧсын нюрвывса нитш сісьмӧмысь. Унджык из шомыс артмӧма зэв важся быдмӧгъясысь, тайӧ быдмӧгъясыс му пласт улӧ веськалӧмаӧсь да сынӧд инмытӧминын измӧмаӧсь. Сісьмӧмыд сынӧд тырмытӧминын мунӧ сідз, мый водород да кислород растительнӧй веществоысь торъялӧны ва кодьӧн либӧ углеродкӧд ӧтлаасьӧмӧн металл кодьӧ пӧрӧны, а колясыс пыр водзӧ озырмӧ углеродӧн. Тайӧ растительнӧй веществолӧн углеродӧн озырмӧмыс природаын мунӧ вывті ньӧжйӧн. Сідзкӧ, унджык из шомъясыс заводитчӧмаӧсь артмыны зэв важсянь, кор му вылын войтыр эз на вӧвны и став растительнӧй и животнӧй мирыс на вӧлі мӧд нога ӧнія серти. Сэк вӧлӧм зэв гырысь чодзув кодь гагъяс олӧны да быдмӧны пу судта паперӧг (папоротник) турунъяс.
Из шом овлӧ уна сорт. Ӧти сикас из шомъяс кутӧны ас пытшкын унджык углерод, этшаджык ковтӧм породаяс, а мукӧдъяс этшаджык углеродыс, а унджык ковтӧм веществоясыс. Кор шом пытшкын унджык ковтӧм породаяс, а этшаджык углерод, татшӧм из шомыс этша сетӧ шоныдсӧ. Татшӧм топливоыд транспортын да заводъясын прӧста донсьӧдӧ топливо серти рӧскод, кӧзяйство боксянь абу зэв выгӧднӧ. Но татшӧм топливоястӧ качество боксянь позьӧ озырмӧдны.
Улын качествоа из шомлысь сотчан прӧчент лыд содтӧны механическӧй да химическӧй способъясӧн. Механическӧй способ овлӧ татшӧм: бӧрйӧм местаын ваӧн мыськӧны да косьтӧны шомтӧ. Шом кӧ кӧсйӧны озырмӧдны, первой дрӧбитӧны нарошнӧй машинаӧн, а бӧрын сійӧ ваӧн мыськӧны. Ва торйӧдӧ мукӧд породаяссӧ: ковтӧм породаяс шомысь сьӧкыдджыкӧсь, сы вӧсна пуксьӧны ва пыдӧсӧ, а чистӧй шомторъяс кольӧны ва вылын.
Мыськӧм, дрӧбитӧм шом пытшкын унджык лоӧ сотчан веществояс, а этшаджык ковтӧм породаяс. Ӧні эмӧсь нин из шомъяс сотчан материалъясӧн озырмӧдан заводъяс. Опытъяс петкӧдлӧны, мый антрацит пиын пӧим 16,3 прӧчент, шоныд сетанлун шӧркоддьӧм — 6700 калория. Нарошнӧй установка пыр лэдзӧм бӧрын шоныд сетанлун вермӧ лоны 8300 калорияӧдз.
Америкаын ёна паськалӧма лыаӧн да сынӧдӧн шом озырмӧдан ног шомысь ковтӧм породаяс торйӧдӧмӧн. Татшӧм америкаса шом озырмӧдан установкаыд неуна мунӧ ваӧн пуксьӧдӧмӧн чиститӧм ноглань, сӧмын ва пыдди тан отсасьӧ сынӧд. Из шом лыа кодя дрӧбитӧма, а сэсся нарошнӧй сынӧд пӧльтан пушканӧн пӧльтӧны шом лыа вылӧ, шом тадз торъялӧ сьӧкыд, ковтӧм породаясысь.
Установкасӧ вӧлі Америкаын лӧсьӧдӧма 1930 воын, Пенсильванияын. Озырмӧдӧмӧн вермис содны топливолӧн шоныд сетӧм 2–7 прӧчентӧдз.
Миян СССР-ын — социализм стрӧитан странаын — быд овмӧс юкӧд кыптӧ зэв гырысь ӧдъясӧн. Тайӧ миян водзын сувтӧдӧ зэв ыджыд мог — рациональнӧя, кӧзяйственнӧя видзны муысь перйӧм топливояс.
Озырджык, вылынджык качествоа из шомъяскӧд, рудаяскӧд колӧ тшӧтш используйтны улынджык качествоа рудаяс да из шомъяс. Тайӧ позяс олӧмӧ пӧртны сэк, кор бура лоӧ пуктӧма улын качествоа топливояслысь сотчан свойствосӧ кыпӧдан промышленносьт.
Миян СССР-ын топливо озырмӧдан вопросӧн занимайтчӧ Механобр (
Кизьӧр топливоясӧн шуӧны: нерп, из шом сир да сланеч сиръяс, мазут, карасин да с. в. Нерп кыдз топливо мӧдіс ёна перйыссьыны, кор XIX нэм помын немецкӧй инженер Дизель изобретитіс теплӧвӧй двигатель, коді уджавны заводитчис нерпӧн да сетны унджык шоныдсӧ парӧн уджалан машинаясӧн дорысь.
Дизель кодь двигательясыд уджалӧны бензин да карасин вылын, бергӧдлӧны автомобильяс, аэропланъяс, тракторъяс да танкъяс. Та вӧсна нерп ёна видзсьӧ война вылын. Медым жугӧдны прӧтивникӧс да кутшӧм-нибудь местаӧ кӧ колӧ унджык армия регыда кадӧн шыбитны, тайӧ позьӧ вӧчны автомобильясӧн, кодъяс уджалӧны кизьӧр топливо вылын. Нерп сідз жӧ колӧ броненосечьяслы, подводнӧй лодкаяслы, танкъяслы, броневӧй автомобильяслы, аэропланъяслы.
Нерплӧн мирнӧй кӧзяйственнӧй овмӧсын, а сідзжӧ и военнӧй техникаын зэв ыджыд значенньӧыс да коланлуныс. Кор техникаын пытшкӧсын сотчан (
Воысь воӧ нерп муысь перйӧм да видзӧм содӧ. Нерп вӧсна вермасьӧны Англия, Америка да мукӧд капиталистическӧй странаяс. Неважӧн на вӧлі восстанньӧ Мексикаын да Персияын, тані помкаыс вӧлі капиталистъяслӧн нерп район вылӧ горшасьӧмын. Баку вӧсна чорыда первойя вояс (1918–19 воясӧ) лои вермасьны Сӧвет власьтлы капиталистъяс державаяс горшасьӧмкӧд. Нерп запасъяс тырмытӧм вӧсна капиталистическӧй государствояс кыйӧдӧны быдлаысь сӧрвитны война силаӧн нерпӧн озырджык районъяс.
Нерп вылӧ да нерпысь перйӧм прӧдуктаяс вылӧ коланлун содӧ, но сідз-тадз нерп видзны оз позь: запас нерплӧн абу помтӧм. Миян СССР-ын тадз кӧ мӧдам быд во рӧскодуйтны, тырмас сӧмын 70–75 во кежлӧ, а САСШ-лӧн сӧмын 15–16 во кежлӧ. Тайӧ зэв серьёзнӧй вопрос, тшӧктӧ думыштны, мыйӧн эськӧ ӧні позяс вежны нерптӧ.
Та серти нин миян ӧні эмӧсь гырысь вермӧмъяс.
Ӧні тӧдмалам, мый из шом коксӧ пӧртігӧн кокс да сотчан газъяс пӧрӧны кизьӧр прӧдуктӧ — сир кодь веществоӧ. Тайӧ сирсьыс водзӧ переработка нуӧдӧмӧн позьӧ торйӧдны этшаник вый кодь сотчан вещество.
Исследованньӧяс петкӧдлӧны, мый татшӧм маслӧсӧ позьӧ унджык перйыны, кор вӧчан перегонка коксуйтчан температура дорысь улынджык температураын. Тадз жӧ вермӧны сотны мукӧд сикас сотчан кизьӧр вый кодь веществояс.
Перегонка пыр из шомысь вӧтлӧм выйяс состав серти да качество серти матысмӧны природнӧй нерплань: татшӧм выйсьыс позьӧ перйыны бензин, карасин да мавтчан материалъяс.
Тан жӧ колӧ шуны, мый прӧстӧй шомъясысь кизьӧр сотчан петас лоӧ этша, медся уна массаыс шомлӧн кольӧ коксӧ.
Зэв ценнӧй исследованньӧ та серти вӧчис ӧтик немецкӧй учёнӧй — Фридрих Бергиус. Сійӧ урчитіс, мый шомысь позьӧ перйыны прамӧй нерп, дай уна. Бергиус тадз индіс, мый шом колӧ шонтыны 450–470 градусӧдз 200–250 водород атмосфера личкӧм улын. Тадзи из шом удайтчӧ пӧртны 40–50 прӧчент мында кизьӧрӧ. Из шомысь вӧчӧм кизьӧр нерп позьӧ пӧртны и бензинӧ тшӧтш, шом вес сертиыс бензин петӧ 15–20 прӧч. мында.
Ӧні Кузнецкӧй бассейнысь аддзисны дзик мӧд нога свойствоа из шом, кодъяс шусьӧны «сапрофелевӧй шомъясӧн». Тайӧ шомъясысь прӧстӧй перегонкаӧн лабораторияын позьӧ перйыны 30–60 прӧчентӧдз сир, а ми шулім нин, мый тайӧ сирыс свойство сертиыс зэв ёна матысмӧ нерпӧ. Сідзжӧ тайӧ из шомсьыс 450–470 градусӧдз шонтӧмӧн да водород 200–250 атмосфера личкӧм улын удайтчис перйыны бензин.
Природнӧй да искусственнӧй нерп пиын бензин кындзи эм сьӧкыд маслӧяс, кытысь нӧшта позьӧ перйыны крекинг способ серти содтӧд бензин.
Та ногӧн бензин позьӧ перйыны сапрофелевӧй из шомысь 18–20 прӧчент гӧгӧр.
Ӧні угольнӧй институт лабораторияын лои разработайтӧма выль нога способ; позьӧ шомысь сразу перйыны бензин 23–25 прӧчент мында, из шом масса серти. Та ногӧн сапропелевӧй шомысь перегоняйтӧны бензин 15–20 атмосфера личкӧм улын, 400–450 градус температура дырйи.
Шомысь кизьӧр топливотӧ Бергиусыд гидрированньӧ способӧн заводитліс вӧчны 1913 воын на, но гырысь капиталистическӧй объединенньӧяс, медым эз ло нерп производстволы конкурент, эз лэдзны тайӧ изобретенньӧлы паськавны.
Медся нин ёна татшӧм противоречийӧыс капитализмлӧн тыдовтчисны мирӧвӧй кризис дырйи. 1932 вося «Бергбац» журнал 1 номерын, профессор Ламбрис доклад серти, шуисны капиталистъяс тадзи, мый Германияын искусственнӧй топливо вӧчӧны да став нерп вӧчан производстволысь планъяссӧ мир пасьтасьыс дзугӧны.
Со кутшӧма ыджыд барыш бӧрся вӧтчысь капиталистъяслы выльнога изобретенньӧыд воӧ сьӧлӧм выланыс. Найӧ рӧзбойникъяс моз дона топливояс муысь гусялӧны, а дона топливосӧ экономитӧм вӧсна оз тӧждысьны.
Миян СССР-ын, социализм стрӧитан странаын, абу татшӧм политикаыд. Ми быд ног кыпӧдам-развивайтам техника да вӧчам экономия. Нерп промышленносьтыд миян мый вермӧ развивайтчӧ, а оз сувт мукӧд государствоясын моз.
Сӧветскӧй государство используйтӧ социалистическӧй овмӧсын наукалысь да техникалысь опытъяс да достиженньӧяссӧ, кыдз топливо экономитӧм серти, сідз жӧ и мукӧд дона металлъяс экономитӧм серти.
Ӧні сувтӧдӧма мог — Асыввыв да Рытыввыв Сибырын заводитны вӧчны кизьӧр топливо из шомысь. Оз жӧ позь став страна пасьта Сибырӧ и Шӧр Азияӧ бакуса нерп новлӧдлыны, кор позьӧ места вылын перйыны.
Генераторнӧй газ вӧчсьӧ газогенераторъясын. Схема газогенераторлысь сетӧма 95-ӧд серпасын. Газогенератор — джуджыд пач, пытшкӧсас «Д» шахта тэчӧма огнеупорнӧй кирпичысь. Улыс дорас газогенераторлӧн эм решетка-кӧлӧсник «Б». Шом сӧвтчӧ вывсянь «С» пыр, коді вывсянь вевттьыссьӧ нарошнӧй вевтӧн. Ӧзтӧм решетка дінын шом сотчӧ да пӧрӧ углекислӧй газӧ, сэсся тайӧ мунӧ шом слӧй пыр шахтаті. Углекислӧй газ мунігас сетӧ ассьыс кислород пайсӧ шом сотчӧм вылӧ, а кольӧ кольмӧдан газ, коді петӧ «Д» труба пыр сотчанінӧ. Шомсӧ сотӧм вылӧ генераторӧ лэдзсьӧ сынӧд, а оз чистӧй кислород. Азот кындзи лоӧ сорӧд (лыдыс сылӧн 60 кымын прӧчент). Азот кындзи генераторнӧй газын эм мукӧд сорӧдъяс: углекислӧй газ, водород, валӧн ру да мукӧд газъяс. 96-ӧд серпасын петкӧдлӧма генераторнӧй газлысь составсӧ.
Водянӧй газ артмӧ донӧдӧм шом пыр ва лэдзӧмӧн. Вылын температура дырйи ва сетӧ ассьыс кислородсӧ шомлы, сэк артмӧ кольмӧдан газ. Кислород сетӧм бӧрти коляс водородыс сорласьӧ кольмӧдан газкӧд. Тайӧ лоӧ зэв бур сотчан материал — водянӧй газ (ва газ). Водянӧй газыд, ас пиын унджык кутӧм вӧсна, сетӧ унджык шоныдтӧ генераторнӧй газ дорысь. Но водянӧй газ перйӧм сувтӧ донӧнджык генераторнӧй газысь.
Теплотворнӧй способносьт 1 кубическӧй метр водянӧй газлӧн 3000 калория гӧгӧр; генераторнӧй газлӧн сӧмын 1000 калория гӧгӧр. Кӧть и генераторнӧй газлӧн теплотворнӧй способносьт абу вылын, генераторнӧй газ ас донтӧмлун вӧснаыс видзсьӧ зэв уна сикас производствоясын, кӧн уджалігӧн колӧ пыр ӧткодь температура, шуам кӧть уклад кисьтан да стеклӧ вӧчан производствоясын. Водянӧй газыд мунӧ сэтшӧм производствоын, кӧн колӧ ёна шонтыны, шуам кӧть сьӧкыда сылан металлъяс сывданінын да эмальяс вӧчанінын, кодӧн вевттьӧны кӧрт дозмукъяс.
Техникаын видзсьӧ сідзжӧ и «сора газ» — смесь генераторнӧй газлӧн да водянӧй газлӧн. Сора газ вӧчсьӧ генераторнӧй пачын жӧ, кытчӧ сынӧдкӧд тшӧтш пӧльтӧны сы мында ва ру, медым шом ёнджыка доналас.
Ӧні СССР-са шом промышленносьт водзын сулалӧ зэв ыжыд мог шомъясысь газъяс перйӧм серти. Та йылысь 1913 воын на Ленин гижліс: «Кутшӧм ыджыд победа лои техникаын англияса химик Рамзайлӧн открыттьӧ бӧрын».
Газогенераторъяс пыр шом позьӧ пӧртны газъясӧ; Рамзай восьтіс сэтшӧмтор, мый шом позьӧ пӧртны газъясӧ му пытшкын, места вылас, шомсӧ перйытӧг на, а тасянь газсӧ сэсся позьӧ нуӧдны топкаӧ.
Капиталистическӧй странаяс татшӧм могӧн эз вермыны справитчыны. СССР жӧ заводитчӧ нин збыльысь (
1) Тайӧ прӧстмӧдас уна сюрс шахтаын уджалысьӧс сӧкыд му пытшкӧсса уджысь, 2) шом запас тайӧ способнас миян содӧ: газ перйыны позьӧ вӧсни шом пластъясысь, коді 0,5 метрысь вӧсньыдджык. Сідзжӧ няйта из шом пластъяс позьӧ дзоньнас используйтны, кодъяс ӧнӧдз ньӧти на эз разрабатывайтчыны, а запасыс тайӧяслӧн ӧти Донбассын лыддьыссьӧ 12 миллиард тонна гӧгӧр, 3) ӧні, кор вылын напряженньӧа электрическӧй токъяс вермам сетны некымын сё километра сайӧ, позяс ӧдйӧнджык СССР-са овмӧссӧ электрифицируйтны, 4) такӧд тшӧтш из шомысь сир да мукӧд прӧдуктаяс перйӧм сетас бур сырьевӧй база да кыпӧдас миянлысь химическӧй промышленносьт, 5) кухня бердӧ тайӧ газлысь вынсӧ используйтӧм кокньӧдас удж нывбабаяслысь, мездас найӧс кухня бердӧ кӧртасьӧмысь.
§ 49. Топливо сотӧм, топкаяс вӧчӧм
Ӧтмында, ӧткодь качествоа топливоысь позьӧ унджык, а позьӧ и этшаджык перйыны шоныд. Тан вот мый зэв ёна ворсӧ, кутшӧм пачын (топкаын) сотан топливотӧ да кутшӧм топкалӧн устройствоыс. Керкаса пачын (видзӧд 97-ӧд серпасысь) шоныд газъяс лоӧны пес сотчигӧн, чукӧрмӧны кузь каналъясӧ — тшын бергӧдчанінъясӧ. Кор шоныд мунӧ тшын бергӧдчанінъясті, шонтӧ пачлысь стенъяссӧ. 97-ӧд серпасын сетӧма пачлысь сувтса вундӧс, петкӧдлӧма тшын бергӧдчанінъяс. Пач стенъяс шоналӧны пач ломтысигӧн, ньӧжйӧ сетӧны ассьыныс шоныд, но бура дыр кутӧны керкаын ӧткодь температура.
Медым пач бура ломтысис, колӧ мед вӧлі бура трубаыс кыскӧ, сынӧдыс ветлӧ. Ломтігӧн, медым ёнджыка пырас сынӧдыс, пачлысь вомсӧ восьтӧны. Пес ломзьӧм бӧрын пач трубаын бура мӧдас сынӧд ветлыны. Медым сынӧд пырӧм бурджыка регулируйтны, пач вом тупкӧны. Кор пырӧ вывті уна сынӧд, сэк сотчӧмыс мунӧ вывті ӧдйӧн, и пачыд сетӧ шоныдтӧ этшаджык. Тайӧ сы вӧсна, мый унджык шоныдыд мӧдас мунны трубаті лишнӧй сынӧд шонтӧм вылӧ.
Сынӧдыд кӧ пачад оз тырмы, бара жӧ абу бур. Топливо оз вермы помӧдз сотчыны, да трубаті мӧдас мунны сотчытӧг сэтшӧм прӧдуктаяс, кодъяс артмӧны кос пес перегоняйтігӧн, а сідзжӧ артмӧ уна са да кольмӧдан газ. Кор пач трубаті петӧ югыд ру-тшын, тайӧ петкӧдлӧ, мый тшынкӧд сынӧдӧ тшӧтш прӧста мунӧ сира веществояс топливоысь, а сьӧд тшын петкӧдлӧ, мый сотчан веществоясын эм зэв уна са.
Ломтысигӧн колӧ старайтчыны, медым топливо сотчигӧн лои сӧмын углекислӧй газ, но мед эз ло кольмӧдан газ, а мӧд-кӧ, мед дзикӧдз топливо, дзоньнасӧн сотчис.
1 килограмм чистӧй углерод углекислӧй газӧдз сотчигӧн петӧ шоныд 8000 калория гӧгӧр, а кольмӧдан газӧдз сотчигӧн петӧ сӧмын 2400 калория, пӧшти 3½ мында этшаджык. Сідзжӧ унакодь шоныд прӧста вошӧ, кор уна петӧ са да сира веществояс, сы вӧсна, мый шомлӧн ыджыд юкӧд оз сотчы дзикӧдзсӧ.
Кор топливоыд дзикӧдз оз сотчы, тайӧ убытка вайӧ. Та вӧсна колӧ бура регулируйтны топливо сотігӧн сынӧд локтӧм. Медся нин гортса кӧзяйствоын топливоыд пӧшти некор оз вермы дзикӧдз сотчыны пачын, он кӧ сюй лишнӧй сынӧд сотчӧмлы отсӧг вылӧ.
Медым дзоньнас сотны топливо да дзикӧдз сотчис, колӧ пачӧ содтӧд лэдзны примернӧ 1,5 пӧв унджык сынӧдсӧ, мыйта збыльысьсӧ вермӧ пачӧ сынӧдыс ас вӧлясьыс вонысӧ. Тшынын углекислӧй газкӧд тшӧтш эм нӧшта лишнӧй сынӧдса кислородыс да став сынӧдыслӧн азотыс. Тайӧ ставыс мунӧ труба пыр.
Прамӧй пачьясӧ та вӧсна лӧсьӧдӧны увсяньыс решетка — кӧлӧсник, та вылын пескыс и ломтысьӧ. Сынӧдыд татшӧм пачад локтӧ увсянь, биыд быдлаті ӧтмозаджык да рӧвнӧйджыка сотчӧ. Сынӧдлы пырны кӧлӧсниклӧн костъяс (зазоръяс) колӧны сы ыдждаӧсь, медым сы пыр эз гылавны шомторъяс, а пӧимыс мед вӧлі бура увлань исковтӧ, сэсся мед сійӧс позьӧ вӧлі частӧджык, регыдӧнджык чиститны.
Кӧлӧсникъястӧ медсясӧ вӧчӧны чугунысь. Кӧлӧсник костъяссӧ вӧчӧны сы серти, кутшӧм топливоӧн пач ломтыссьӧ. Из шом сотан пачлы решетка овлӧ аслыссикас, трундалы аслыссикас, и руд шомлы бара жӧ аслыссикас.
Кухняса плитаын (98-ӧд серпас) топливо пуктыссьӧ кӧлӧсникӧвӧй решетка «А» вылӧ. Сотчӧмысь артмӧм веществояс петӧны тшын петанінті стрелкаӧн индӧм туйӧд. Лоӧм шоныдлӧн ӧтик юкӧн мунӧ «В» чугун плита шонтӧм вылӧ, а ӧстальнӧй шоныд юкӧдыс мунӧ «С» пӧртйӧ ва шонтӧм вылӧ либӧ духовкаӧ. Дымоходысь пӧдансӧ восьтавлӧмӧн да сипталӧмӧн позьӧ газкӧд сотчигӧн лоӧм веществояс веськӧдны духовка улӧ либӧ пӧрт улӧ.
Парӧвӧй пӧрт шонтан пачьяс унджыкыс ломтыссьӧны шомӧн, шомсӧ зырйӧн пачӧ коялӧны. Парӧвӧй пӧртлы колӧ зэв ыджыд шоныд. Кочегарлы тані колӧ уджавны зэв ӧкуратнӧя и топливо колӧ шыблавны ӧдйӧн да ӧтмоза, медым ломтысян ӧдзӧс восьтавлігӧн лишнӧй сынӧд эз веськав ломтысянінӧ и медым топливо сотчис пыр ӧткодя. Топливо пачӧ коялӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ колӧ дымоходъясысь пӧданъяс восьтыны (медым топливо шыблалігӧн ыдждӧдны сынӧд локтан розьяс), медым кыскӧмыс лоис ыджыдджык, пачӧ унджык сынӧдыс локтіс.
Бӧрын топливо сотчӧм серти пыр ньӧжйӧникӧн пӧданъясӧн сынӧд локтанінъяс колӧ дзольдӧдны. Кыдзи сотчӧмыс мунӧ пачын, видзӧдӧны нарошнӧй, дзоляник вӧчӧм ӧшиньті, кодӧс писькӧдӧма топка ӧдзӧсӧ. Мукӧд пӧртъясын эмӧсь нарошнӧй приборъяс, медым исследуйтны газъяслысь составсӧ, кодъяс петӧны трубаысь. Кор кочегар уджалӧ тӧлкӧн, петан газъяс пиын колӧ лоны 15 прӧчент гӧгӧр углекислӧй газ да 5–8 прӧч. гӧгӧр кислород, а кольмӧдан газлы дзик оз ков лоны прамӧй кочегар кипод улын.
Ёнджыка усовершенствуйтӧм пачьясын (топкаын) овлӧ ступеня сод кодь кӧлӧсникъяс (индӧма 99-ӧд серпасын) либӧ пыр мунана кӧлӧсникъяс (кыдзи индӧма 100-ӧд серпасын). Тайӧяс кындзи, эмӧсь и мукӧд сикас пачьяс.
Ступеня кӧлӧсникъяса пачӧ топливо сӧвтчӧ вывсянь, сэсся топливоыс ачыс ньӧжйӧникӧн лэччӧ увлань. Шлак киссьӧ водса кӧлӧсникъяс пыр, коді улынджык пукалӧ. Топливо сӧвтӧм мунӧ дугдывтӧг и сотчӧмыс мунӧ пыр ӧткодя (равномернӧя).
Пыр мунана кӧлӧсникъяс вӧчсьӧны помтӧм «А» лента моз (видзӧд 100-ӧд серпасысь). Кӧрт лента вӧчӧма кӧрт пластинка торъясысь да бергалӧ зубчатӧй (пиня) «А» да «В» кӧлесаяс вылын. Топливо сӧвтсьӧ кӧлӧсник вылӧ да лента бергӧдчӧмкӧд мунӧ пачӧ «С» каналті. Механическӧй топкаясын из шом сотігӧн миян СССР-ын паськалӧма медсясӧ чеп решеткаа пачьяс (топкаяс).
Кизьӧр топливо сотігӧн пач (топка) пыдди применяйтсьӧ разнӧй сикас форсункаяс.
Медся прӧстӧй форсунка петкӧдлӧма 101-ӧд серпас вылын. Веськыдвыв трубаті пырӧ нерп либӧ мазут, а улыс трубаті пырӧ топӧдӧм (сжатӧй) сынӧд либӧ ва ру, коді бусӧ пӧртӧ «А» трубкаысь петігӧн нерп либӧ мазут.
Эмӧсь и форсункаяс шом пызь польтӧм вылӧ. Бусӧ пӧртӧм топливо сотчӧ ӧдйӧнджык да ёнджыка чорыд кусӧка топливо дорысь.
Кыдзи вӧчӧма топка да кыдзи мунӧ сотчӧм, колӧ химиялысь да физикалысь законъяс тӧдны да тайӧ тӧданлунсӧ практикаын применяйтны кочегарлы. Кочегарлӧн удж абу сӧмын пач да котёл пӧрадокын кутны, но сідзжӧ и несчастнӧй случайясысь видзӧм да топливо экономитӧм. Бура ассьыс удж тӧдысь да сознательнӧй кочегар вермас сетны зэв ыджыд экономия топливо видзӧм-экономитӧмын.
СССР-са ВСНХ лыдпасъяс петкӧдлӧны, мый ӧтик промышленносьтыс 1931 воын сотіс 30–10 проч. мында нормаысь унджык шом да нерп; транспортын лишнӧй запас видзӧм лыдпасъяс татшӧм кымын жӧ. Тайӧ петкӧдлӧ, мый лёка на видзӧдам энергия экономитӧм вылӧ. Топливо экономитӧм вылӧ ми, кыдзи колӧ, эг на кутчысьлӧ. Зэв на уна топливо миян мунӧ прӧста лёка уджалӧм вӧсна: сортируйтігӧн, новлӧдлігӧн, сӧвтігӧн да самӧй ломтысигас.
Ӧтик промышленносьтын, РКИ арталӧм серти, топливосӧ лёка рӧскодуйтӧмысь 1928/29 воӧ 300 млн. шайт дон, 30 млн. тонна лишнӧй сотӧма. А мыйта вошӧ кӧрт туйяс вылын, воднӧй, автотракторнӧй транспортын да коммунальнӧй кӧзяйствоын! Ӧтик транспортас топливо сотӧмыс мунӧ 20–25 прӧч. кымын став топливо перйӧм запассьыс. Ті арталӧ, тадз кӧ водзӧ мӧдам уджавны, мыйта лоӧ прӧста воштӧм энергия топливо видзӧмын витвося план медбӧръя воясӧ, кор топливо мӧдас перйыссьыны — 170 млн. тонна гӧгӧр. Тайӧ кӧ прӧста шыбласян топливосӧ вермам экономитны, зэв уна средство вермам экономитны да выль пабрик-заводъяс лӧсьӧдны.
Топливо экономитӧм серти вӧлі торъя обращенньӧ став кӧзяйственникъяслы, профсоюзъяслы, рабочӧйяслы, техникъяслы да инженеръяслы Госплан ВСНХ да ВЦСПС нимсянь, мый колӧ зэв чорыда косясьны топливо рӧскодуйтӧмын бесхозяйственносьт бырӧдӧм вӧсна, пӧртны олӧмӧ СССР Госпланса топливнӧй конференциялысь шуӧмсӧ: «экономия под вылын топливо кыпӧдны 40 прӧчентӧдз».
Быд рабочӧй, техник, кочегар да кӧзяйственник водзын сулалӧ тайӧ ыджыд могыс, медся нин ӧні, кор ми вуджам мӧд пятилеткаӧ, кор топливо рӧскодуйтны кӧсъям некымын пӧв унджык воддза серти.
12 ЗАДАННЬӦ. ХИМИЧЕСКӦЙ РЕАКЦИЯ
§ 50. 22 удж. Шоныд сетан да шоныд босьтан реакция
Ковмасны приборъяс: пробиркаяс, спиртовка, кӧрт щипцы.
Ковмасны материалъяс:
1. Пробиркаӧ кисьтӧ ва да сернӧй кислота, васӧ нёль пӧв унджык пуктӧ да сорлавлӧ бура. Сэтчӧ сэсся чӧвтӧ некымын цинк тор. Кор реакция пондас мунны ёнакодь, инмӧдчӧ кинаныд пробиркаӧ да тӧдмалӧ, мый тайӧ реакция дырйиыс збыльысь петӧ шоныд.
2. Пробиркаӧ кисьтӧ солянӧй кислота да сэтчӧ чӧвтӧ некымын тор мел либӧ мрамор. Реакция прамӧя мунны заводитчӧм мысти, тӧдмалӧ киӧн дозйӧ инмӧдчӧмӧн, петӧ али оз шоныдыс?
3. Босьтӧ магний ленталысь неыджыд тор, кутӧ кӧрт щипцыӧн да ӧзтӧ. Петӧ али оз тайӧ реакция дырйиыс шоныд? Мый шоныд петӧм кындзи позьӧ нӧшта магний сотчӧмысь аддзыны?
4. Пробиркаӧ пуктӧ неуна малахит пызь (виж рӧма). Шонтӧ малахитсӧ пробиркаын ньӧжйӧникӧн. Мый лоӧ малахиткӧд? Кутшӧм рӧма вещество кольӧ пробиркаӧ? Босьтсьӧ али петӧ тайӧ реакция дырйиыс шоныдыс?
5. Пробиркаӧ босьтӧ неуна
6. Босьтӧ неуна сакар пызь пробиркаӧ да шонтӧ спиртовка вылын. Шоныд босьтӧмӧн али шоныд вӧтлӧмӧн мунӧ тайӧ реакцияыс?
Висьтавлӧ асьныд, кутшӧм реакция тӧданныд, коді шоныд сетӧмӧн мунӧ, и кутшӧм реакцияяс шоныд босьтӧны, тайӧ опытъясысь ӧтдор.
Тайӧ опытъясыс петкӧдлісны, мый ӧтик сикас химическӧй реакцияяс дырйи шоныдыс петӧ, а мӧд сикас реакция дырйи шоныдыс босьтсьӧ (поглощайтчӧ).
Унджык химическӧй соединенньӧяс мунігӧн шоныдыс петӧ, а этшаджык химическӧй соединенньӧ мунӧ шоныд босьтӧмӧн.
Унаысь шоныд петӧмыс сэтшӧм чорыда мунӧ, мый реакцияыс мунӧ взрывӧн, углекислӧй газ углеродысь да кислородысь лоӧ биӧн ӧзйӧмӧн.
§ 51. 23 удж. Химическӧй энергиялӧн мукӧд энергияӧ вуджӧм
Ковмасны приборъяс: кодъясӧс вӧлі индӧма 102 да 103 серпасын.
Материалъяс: цинк кусӧкъясӧн да сора сернӧй кислота.
14-ӧд уджын тӧдмасим, мый сера да кӧрт мӧда-мӧд вылӧ действуйтігӧн ёна доналӧны. Тані не сӧмын шоныд, но и югыд тшӧтш петӧ. Сійӧ жӧ опытын сера да цинк мӧда-мӧд вылӧ действуйтӧмысь бара жӧ чукӧрмис шоныд и югыд тшӧтш (свет).
Шоныд да югыд химическӧй реакцияяс дырйи овлӧ зэв частӧ, тайӧясӧс используйтӧны уналаӧ. Та кындзи, химическӧй реакция дырйи артмӧны и мукӧд сикас энергияяс.
1. Лӧсьӧдӧ прибор, кутшӧмӧс индӧма 102 серпасын. Шуйгавыв бутылкаӧ пуктӧ цинк торъяс да кисьтӧ нёль мындаӧн ваӧн сорлалӧмӧн сернӧй кислота. Кор заводитчас петны водород, шуйгавыв бутылкасӧ тупкӧ пробкаӧн, коді йитӧма кык юра бутылкакӧд. Кык юра бутылкаӧ кисьтӧма ва. Ваыд пыр жӧ мӧдас кайны кузь стекляннӧй трубкаті да киссьыны вывса дозйӧ.
Та нога химическӧй реакцияяс позьӧ используйтны механическӧй вын пыдди удж вылӧ.
2. Вочӧ прибор, кутшӧмӧс индӧма 103-ӧд серпасын. Тайӧ приборсӧ йитӧ гальванометркӧд. 103-ӧд серпасса приборысь магниталӧм стрелка мӧдіс вӧрны-качайтчыны. Тайӧ стрелка качайтчӧмыс мӧдас петкӧдлыны, мый сутуга кузьта локтӧ электрическӧй ток.
Тайӧ опыт серти, сернӧй кислота да цинк вылын, лои тӧдмасьӧма, кыдз химическӧй энергия вуджӧ механическӧй да электрическӧй энергияӧ.
Унджык химическӧй реакцияяс дырйи пыр петӧ шоныд, но сідзжӧ вермас лоны и мукӧд сикас энергияяс.
§ 52. Химическӧй энергия
Физикъяс зэв уна опытъяс бӧрын докажитісны, мый энергиялӧн лыдыс пыр овлӧ ӧтмында, но ӧти сикас энергия вермӧ пӧрны мӧд сикас энергияӧ: шоныд энергия пӧрӧ электрическӧй либӧ механическӧй энергияӧ, а механическӧй энергия электрическӧй энергияӧ да с. в.
Химическӧй реакцияяс дырйи торъялӧ шоныд, механическӧй, электрическӧй да светӧвӧй энергия.
Та серти ми вӧчам вывод, мый шоныд да механическӧй, электрическӧй, светӧвӧй энергия пыр артмӧны кутшӧмкӧ мӧд сикаса энергияысь, коді олӧ вещество пытшкын, но химическӧй реакция дырйи пӧрӧ шоныд да светӧвӧй энергияясӧ. Татшӧм энергияыс шусьӧ пытшкӧсса энергияӧн. Химикъяс тадз шуӧны, мый вещество вермӧ сетны химическӧй энергия.
Уна веществояс (топливо, сёян, порок, динамит) сы вӧсна и зэв коланаӧсь, мый на пиын эм химическӧй энергия. Сотчигӧн химическӧй энергия петӧ (выделяйтчӧ) шоныдӧн да югыдӧн. Гальваническӧй элементъясын да аккумуляторъясын тайӧ энергиясӧ позьӧ вуджӧдны электрическӧй ток энергияӧ. Топливолӧн химическӧй энергияыс новлӧдлӧ паракодъяс, паровозъяс, бергӧдлӧ станокъяс пабрик-заводъясын, шонтӧ да югдӧдӧ миянлысь оланінъяс. Сёянын дзебсьӧм энергия кутӧ пыр ӧтвылнаын температура миян тушаын. Взрывайтчан веществояслӧн химическӧй энергия сетӧ взрывъяс, а тайӧ зэв колантор промышленносьтын да военнӧй техникаын. Химическӧй энергия, кыдз и мукӧд сикас энергияяс, зэв кокньыда дзоньнасӧн позьӧ пӧртны шоныдӧ.
Энергиялысь химическӧй процессъяс дырйи вежсьӧмсӧ мерайтӧны шоныд мерайтан единицаӧн — калорияӧн.
Унджык сложнӧй веществояс артмӧны элементъясысь шоныд петӧмӧн (
Сернистӧй кӧртын энергия этшаджык — сераын да кӧртын дорысь, сы вӧсна мый сернистӧй кӧрт артмигӧн мыйкӧ мында шоныд юкӧныс гуся энергияӧ пӧрӧ.
Но эмӧсь сэтшӧм сложнӧй веществояс, кодъяс артмигӧн энергияыс босьтсьӧ (поглощайтчӧ). Тані шоныдыс нин пӧрӧ химическӧй энергияӧ. Татшӧм веществоясын энергия запасыд унджык сэтшӧм элементъяс дорысь, кутшӧмъясысь сійӧ артмӧма. Татшӧм сяма веществоясыд нин медся лоӧны вылын температура кыпӧдӧмӧн.
Ӧнія кадӧ химическӧй реакциятӧ мортыд ас олӧмын да промышленносьтын вывті паськыда используйтӧ, тайӧяслысь силасӧ реакция пыр ас коланінӧ веськӧдлӧ.
Пример пыдди босьтам морт олӧмысь медводдза химическӧй реакция — би перйӧм, биӧн вӧдитчӧм. Медводдза йӧзӧс би шонтіс, сёян сылысь небзьӧдіс, а ӧні би сетӧ энергия, бергӧдлӧ машинаяс, паракодъяс, электростанцияяс да с. в.
ЮАСЬӦМЪЯС 11 да 12-ӧд ЗАДАННЬӦЯС СЕРТИ
1. Кымын сикас топливо тӧданныд?
2. Кыдзи донъявсьӧ топливо кӧзяйство боксянь?
3. Кыдзи позьӧ озырмӧдны улын качествоа топливояс?
4. Кутшӧм значенньӧ кизьӧр топливолӧн народнӧй кӧзяйствоын?
5. Кутшӧм вермӧмъяс СССР-ын кизьӧр топливо перйӧм вӧчӧм серти?
6. Кыдзи вӧчсьӧ генераторнӧй да водянӧй газъяс?
7. Мый вӧсна водянӧй газ генераторнӧй газ дорысь донаджык сувтӧ?
8. Кутшӧм шоныд сетан качество водянӧй да генераторнӧй газъяслӧн мукӧд топливо серти да энергия серти?
9. Висьталӧй, кыдзи лӧсьӧдны бур пач (топка), медым лишнӧй топливо эз мун и шоныд уна сетіс?
10. Мыйӧн ӧткодьыс самӧварын да газогенераторын?
11. Мыйла топливо сотчигӧн да шоныд вын кыпӧдігӧн колӧны кӧлӧсникъяс?
12. Кыдзи вӧчсьӧны топкаяс (пачьяс) и кутшӧм сикас кӧлӧсникъяс овлӧны?
13. Мыйла коммунистическӧй партия да правительство сетісны чорыд директива, мый колӧ нуӧдны вермасьӧм топливо шыблассьӧмкӧд?
14. Кымын шайт дон 1928/29 воын, РКИ арталӧм серти, некӧзяйственнӧя сотӧмысь вошӧма топливо СССР-ын?
15. Индӧ шоныд сетӧмӧн да шоныд босьтӧмӧн мунысь реакцияяс.
16. Кутшӧм опытӧн позьӧ петкӧдлыны, мый химическӧй энергия пӧрӧ механическӧй энергияӧ?
17. Кутшӧм опытӧн позьӧ петкӧдлыны, мый химическӧй энергия пӧрӧ электрическӧй энергияӧ?
18. Шоныд сетӧмӧн али шоныд босьтӧмӧн артмӧны унджык сложнӧй веществоясыс элементъяс серти?
19. Кутшӧм сложнӧй веществоясын химическӧй энергия унджык элементъясын дорысь?
ОТСӦГ СЕТАН СПРАВОЧНИК
I-ой ТАБЛИЧА
§ 53. Кӧдзӧдан смесьяс
Босьтам мыйкӧ мында керкаын сулалан ва, кӧн лоӧ шоныд температураыс 17 градус да тайӧ босьтам 100 прӧчент пыдди. Татчӧ мӧдам содтавны индӧм прӧчент лыдӧн мукӧд веществояс да температура со кыдз мӧдас кӧдзавны, увлань усьны:
30 пай нашатыр содтӧмӧн — 1° кӧдзыд;
250 « хлористӧй кристалл кальций содтӧмӧн — 5° « ;
60 « азотнокислӧй аммоний содтӧмӧн — 10° «.
100 пай сывны заводитӧм лым либӧ посньӧдлӧм йи мукӧд веществокӧд сорлалӧмӧн, сетӧ татшӧм кӧдзалӧм:
25 пай нашатыр содтӧмӧн — 15° кӧдзыд;
33 « сёян сов содтӧмӧн — 21° «;
143 « хлористӧй кальций содтӧмӧн — 50° «.
II-ӦД ТАБЛИЧА
§ 54. Газлӧн свойствояс
| ГАЗЪЯСЛӦН НИМ | 1 литрлӧн | Температура | 100 кб. сантиметр сылӧмлӧн объёмыс | Плотносьт | |||||
| Точнӧй сьӧкта | Приблизительнӧй сьӧкта | Пузян | Сылан | Кубическӧй сант. лыдын | Грамм лыдын | Сынӧд серти | Водород серти | ||
| 0° дырйи | 20° дырйи | 20° дырйи | |||||||
| Водород | 0,08995 | 0,09 | −252,5 | −259 | 2,15 | 1,83 | 0,00164 | 0,0697 | 1 |
| Сынӧд | 1,293 | 1,29 | — | — | 2,5 | 1,7 | 0,00223 | 1 | 14,44 |
| Кислород | 1,4292 | 1,43 | −182,5 | −227 | 4,82 | 3,10 | 0,00446 | 1,109 | 16 |
| Азот | 1,2506 | 1,25 | −195,5 | −210 | 2,35 | 1,54 | 0,00193 | 0,97 | 14 |
| Хлор | 3,2201 | 3,22 | −33,6 | −102 | 150 гӧгӧр | 200 гӧг. | 0,68 | 2,5 | 35,5 |
| Хлористӧй водород | 1,641 | 1,64 | −83,7 | −111 | 50300 | 44000 | 72,16 | 1,27 | 36,5 |
| Углекислӧй газ | 1,977 | 1,98 | −79 | −57 | 179,7 | 90,1 | 0,1782 | 1,53 | 22 |
| Аммиак | 0,775 | 0,77 | −32,5 | −78 | 104960 | 73800 | 57,17 | 0,6 | 8,5 |
| Сернистӧй газ | 2,898 | 2,90 | −8 | −73 | 6886 | 3627 | 10,51 | 2,25 | 32 |
| Сероводород | 1,526 | 1,53 | −62 | −86 | 437 | 290 | 0,448 | 1,18 | 17 |
III-ӧд ТАБЛИЧА
§ 55. Прӧстӧй веществолӧн свойствояс
| НИМ | Физическӧй состоянньӧ обыкновеннӧй температураын | Удельнӧй вес | Литрлӧн сьӧкта | Сылан температура | Пузян температура | Латинскӧй ним | Вещ. чорыдлун ( |
| Азот | Газ | 0,?9 | 1,25 г. | −210,5° | −195,7° | Nitrogenium | — |
| Алмаз | Чорыд | 3,52 | — | 3900° гӧг. | — | Carboneum | 10,0 |
| Алюминий | « | 2,66 | — | 658° | 1800° | Aluminium | 2,9 |
| Бром | Кизьӧр | 3,19 | — | −7,3° | 59° | Bromum | — |
| Водород | Газ | 0,07 | 0,09 г. | −258° | −252,5° | Hydrogenium | — |
| Гелий | « | 0,154 | 0,18 г. | −272,1° | −269° | Helium | — |
| Графит | Чорыд | 2,13 | — | 3900° | — | Carboneum | 0,5 |
| Кӧрт | « | 7,85 | — | 1525° | 2450° | Ferrum | 4,5 |
| Зарни | « | 19,32 | — | 1063° | 2600° | Aurum | 2,5 |
| Иод | « | 4,89 | — | 113° | 184,4° | Jodum | 0,8 |
| Калий | « | 0,86 | — | 62,5° | 757,5° | Kalium | 0,5 |
| Кальций | « | 1,59 | — | 800° | — | Calcium | 1,5 |
| Кислород | Газ | 1,17 | 1,43 г. | −227° | −183,0° | Oxygenium | — |
| Кремний | Чорыд | 2,34 | — | 1480° | — | Silicium | 7,0 |
| Магний | « | 1,74 | — | 650° | 1100° | Magnezium | 2,0 |
| Марганеч | « | 7,39 | — | 1250° | 2000° гӧг. | Manganum | — |
| Ыргӧн | « | 8,93 | — | 1083° | 2305° | Cuprum | 3,0 |
| Натрий | « | 0,971 | — | 97,5° | 878° | Natrium | 0,4 |
| Никель | « | 8,9 | — | 1452,3° | 2340° | Niccolum | — |
| Озысь (олово) | « | 7,30 | — | 231,5° | 2270° | Stannum | 1,8 |
| Платина | « | 21,4 | — | 1764° | — | Platinum | 4,5 |
| Ртуть | Кизьӧр | 13,552 | — | −38,89° | 357,3° | Hydrargyrum | — |
| Свинеч | Чорыд | 11,38 | — | 327° | 1555° | Plumbum | 1,5 |
| Сера ромб | « | 2,10 | — | 114,4° | 444,5° | Sulfur | 2,0 |
| Эзысь | « | 10,49 | — | 960° | 1950° | Argentum | 2,7 |
| Фосфор еджыд | « | 1,83 | — | 44,1° | 287° | Phosphorus | 0,5 |
| Хлор | Газ | 1,469 | 3,2 г. | −33,7° | −102° | Chlorum | — |
| Хром | Чорыд | 6,74 | — | 1550° гӧг. | — | Chromium | 9,0 |
| Цинк | « | 7,12 | — | 419,4° | 906° | Zincum | 2,5 |
1. Удельнӧй вес азотлы, водородлы, гелийлы, кислородлы, хлорлы сетӧма кизьӧр состоянньӧын.
2. Удельнӧй вес ртутьлӧн 0° дырйи — 13,596; 17° — 13,553; 20° — 13,546; 100° — 13,352.
