| ХИМИЯ | ХІМІЈА |
| ВОДЗКЫВ ПЫДДИ | ВОԆКЫВ ПЫԂԂІ |
| § 1. Физическӧй да химическӧй явленньӧяс | § 1. Фіԅіческӧј ԁа хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас |
| Босьтӧ стеарин сись да сывдӧ пробиркаын, либӧ фарфоровӧй чашкаын, пузьытӧдз би вылын шонтылӧ да бӧр кӧдзӧдӧ. Тайӧ опыт вӧчигӧн стеариныд прамӧя вежсяс: шонтігад стеариныд сылӧ — кизьӧрмас, мыйкӧ мында руӧ пӧрӧ. Шонтӧмысь дугдӧм бӧрын стеарин кӧдзалӧ да бӧр кольӧ ас важ состоянньӧас. Коляс стеарин пиын колины сійӧ жӧ свойствоясыс, кутшӧмӧсь вӧліны опытӧдз. | Боԍтӧ ԍԏеарін ԍіԍ ԁа сывԁӧ пробіркаын, ԉібӧ фарфоровӧј чашкаын, пуԅытӧԇ бі вылын шонтылӧ ԁа бӧр кӧԇӧԁӧ. Тајӧ опыт вӧчігӧн ԍԏеаріныԁ прамӧја вежԍас: шонтігаԁ ԍԏеаріныԁ сылӧ — кіԅӧрмас, мыјкӧ мынԁа руӧ пӧрӧ. Шонтӧмыԍ ԁугԁӧм бӧрын ԍԏеарін кӧԇалӧ ԁа бӧр коԉӧ ас важ состојаԋԋӧас. Коԉас ԍԏеарін піын коԉіны сіјӧ-жӧ својствојасыс, кущӧмӧԍ вӧліны опытӧԇ. |
| Ӧні эн сывдӧ, а ӧзтӧ сисьсӧ да наблюдайтӧ недыр пӧра. Наблюдайтігӧн позьӧ аддзыны, мый сись пыр мӧдас дзольдыны, бырны. Стеарин сылігмозыс фитиль кузя кайӧ да ӧддзӧдӧ бисӧ, а сотчигӧн стеаринса веществояс разалӧны сынӧдӧ. Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый стеарин вещество дзикӧдз, тӧдтӧмӧдз вежсис. | Ӧні ен сывԁӧ, а ӧзтӧ ԍіԍсӧ ԁа набԉуԁајтӧ ԋеԁыр пӧра. Набԉуԁајтігӧн поԅӧ аԁԇыны, мыј ԍіԍ пыр мӧԁас ԇоԉԁыны, бырны. Ԍԏеарін сыліг мозыс фіԏіԉ куԅа кајӧ ԁа ӧԁԇӧԁӧ бісӧ, а сотчігӧн ԍԏеарінса вешществојас разалӧны сынӧԁӧ. Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј ԍԏеарін вешщество ԇікӧԇ, тӧԁтӧмӧԇ вежԍіс. |
| Сідзжӧ ми тӧдам, мый мувывса ва дугдывтӧг шоналӧ, пӧрӧ руӧ да кайӧ вывлань. Сынӧдын кӧдзалӧ да бӧр пӧрӧ ва войтъясӧ, кодъяс чукӧрмӧны кымӧръясӧ да зэрӧн бӧр усьӧны му вылӧ. Кор кымӧр да ва кӧдзалӧ 0°-ысь улӧджык, сэк ва тусьяс пӧрӧны лымйӧ, либӧ йиӧн усьӧны бӧр му вылӧ. Лым да йи шонді вылын бӧр сылӧ да бара пӧрӧ ваӧ. | Сіԇ-жӧ мі тӧԁам, мыј мувывса ва ԁугԁывтӧг шоналӧ, пӧрӧ руӧ ԁа кајӧ вывлаԋ. Сынӧԁын кӧԇалӧ ԁа бӧр пӧрӧ вавојтјасӧ, коԁјас чукӧрмӧны кымӧрјасӧ ԁа зерӧн бӧр уԍӧны му вылӧ. Кор кымӧр ԁа ва кӧԇалӧ 0°-ыԍ улӧҗык, сек ва туԍјас пӧрӧны лымјӧ, ԉібӧ јіӧн уԍӧны бӧр му вылӧ. Лым ԁа јі шонԁі вылын бӧр сылӧ ԁа бара пӧрӧ ваӧ. |
| Сідзжӧ и мукӧд веществояскӧд овлӧны татшӧм сикаса вежсьӧмъяс (измененньӧяс). Вый сылӧ, спирт руӧ пӧрӧ, бензин, карасин да мукӧд кизьӧр веществояс пӧрӧны руӧ либӧ чорыд телӧӧ; стеклӧ, чугун жугавлӧны да с. в. | Сіԇ-жӧ і мукӧԁ вешществојаскӧԁ овлӧны тащӧм ԍікаса вежԍӧмјас (іԅмеԋеԋԋӧјас). Выј сылӧ, ԍпірт руӧ пӧрӧ, бенԅін, караԍін ԁа мукӧԁ кіԅӧр вешществојас пӧрӧны руӧ, ԉібӧ чорыԁ ԏелӧӧ; ԍԏеклӧ, чугун жугавлӧны ԁа с. в. |
| Кӧрт предметъяс ва ру пиын ульӧсінын олігӧн сімӧны, эжсьӧны вывсяньыс гӧрдовруд веществоӧн. Вӧсньыдик кӧрт лист вермас дзоньнас сквӧзь сімны — пӧрны кӧрт сімӧ (ржавчинаӧ). Кӧрт сімыд абу нин кӧрт кодь: составыд и став свойствоясыс сэн нин мӧд ногаӧсь, кӧрт дорсьыд. | Кӧрт преԁметјас, вару піын уԉӧсінын олігӧн, сімӧны, ежԍӧны вывԍаԋыс гӧрԁов руԁ вешществоӧн. Вӧсԋіԃік кӧртԉіст вермас ԇоԋнас сквӧԅ сімны — пӧрны кӧртсімӧ (ржавчінаӧ). Кӧрт сімыԁ абу-ԋін кӧрт-коԃ: составыԁ і став својствојасыс сен-ԋін мӧԁногаӧԍ, кӧрт ԁорԍыԁ. |
| Сідз жӧ пес, шом, сись, бензин, карасин и с. в. сотчӧм бӧрын вежсьӧны — пӧрӧны выль веществоясӧ: ваӧ, углекислӧй газӧ, пӧимӧ да мукӧд веществоясӧ, кодъяс дзик мӧд ногаӧсь свойство да состав сертиыс. | Сіԇ-жӧ пес, шом, ԍіԍ, бенԅін, караԍін і с. в. — сотчӧм бӧрын вежԍӧны — пӧрӧны выԉ вешществојасӧ: ваӧ, угԉекіслӧј газӧ, пӧімӧ ԁа мукӧԁ вешществојасӧ, коԁјас ԇік мӧԁногаӧԍ својство ԁа состав ԍерԏіыс. |
| Татшӧм примеръяс позьӧ вайӧдны мыйтӧм колӧ: унджыкысьсӧ либӧ прӧстӧ вежсьӧны состоянньӧ, форма серти, либӧ дзоньнас веществолӧн тӧдтӧмӧдз составыс вежсьӧ. | Тащӧм прімерјас поԅӧ вајӧԁны мыјтӧм колӧ: унҗыкыԍсӧ ԉібӧ прӧстӧ вежԍӧны состојаԋԋӧ, форма ԍерԏі, ԉібӧ ԇоԋнас вешществолӧн тӧԁтӧмӧԇ составыс вежԍӧ. |
| Та серти тайӧ став вежсьӧмъяссӧ, став явленньӧяссӧ природаысь позьӧ юкны кык сикасӧ: | Та ԍерԏі тајӧ став вежԍӧмјассӧ, став јавԉеԋԋӧјассӧ пріроԁаыԍ поԅӧ јукны кык ԍікасӧ: |
| 1) Физическӧй явленньӧ вылӧ, кор веществолӧн вежсьӧ сӧмын состоянньӧыс да формаыс, а составыс оз вежсьы. | 1) Фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧ вылӧ, кор вешществолӧн вежԍӧ сӧмын состојаԋԋӧыс ԁа формаыс, а составыс оз вежԍы. |
| 2) Химическӧй явленньӧ вылӧ, кор веществолӧн вежсьӧ формаыс, состоянньӧыс, и вежсьӧ тшӧтш веществолӧн составыс. | 2) Хіміческӧј јавԉеԋԋӧ вылӧ, кор вешществолӧн вежԍӧ формаыс, состојаԋԋӧыс, і вежԍӧ щӧщ вешществолӧн составыс. |
| Химическӧй явленньӧяс бӧрын лоӧны выль веществояс, кодъяслӧн свойствоыс и составыс дзоньнас мӧдногасьӧ. Ми босьтам пример пыдди сись сотӧм. Сись сотчӧмтӧ позьӧ шуны химическӧй явленньӧӧн. Тайӧ явленньӧ дырйи сисьлӧн вещество составыс дзикӧдз вежсис да артмис та пыдди выль веществояс: — углекислӧй газ, ва ру, пӧим да мукӧд веществояс. | Хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас бӧрын лоӧны выԉ вешществојас, коԁјаслӧн својствоыс і составыс ԇоԋнас мӧԁногаԍӧ. Мі боԍтам прімер пыԃԃі ԍіԍ сотӧм. Ԍіԍ сотчӧмтӧ поԅӧ шуны хіміческӧј јавԉеԋԋӧӧн. Тајӧ јавԉеԋԋӧ ԁырјі ԍіԍлӧн вешщество составыс ԇікӧԇ вежԍіс ԁа артміс та пыԃԃі выԉ вешществојас: — угԉекіслыј газ, вару, пӧјім ԁа мукӧԁ вешществојас. |
| Химическӧй явленньӧястӧ велӧдӧмыд дзоньнасӧн пырӧ химия наукаӧ. | Хіміческӧј јавԉеԋԋӧјастӧ велӧԁӧмыԁ ԇоԋнасӧн пырӧ хіміја наукаӧ. |
| § 2. Химиялӧн коланлуныс социалистическӧй строительство уджын | § 2. Хіміјалӧн коланлуныс соціаԉіԍԏіческӧј строіԏеԉство уҗын |
| Морт общественнӧй олӧмын химиялӧн зэв ыджыд значенньӧыс: химия отсасьӧ промышленносьтын, строительствоын, сельскӧй кӧзяйствоын. Позьӧ вайӧдны татшӧм примеръяс: рудаясысь перйӧны уна сикас металлъяс, кӧрт, ыргӧн, цинк, свинеч. Химия индӧдъяс серти перерабатывайтӧны известка, известка сотӧмӧн артмӧ негашёнӧй извесьт, коді зэв колантор стрӧитчан уджын. Негашёнӧй извесьт ӧтлаасьӧ вакӧд да сетӧ гашёнӧй извесьт. Гашёнӧй извесьт лыакӧд да сёйкӧд ӧтлаӧдӧмӧн зэв колантор керка стенъяс штукатуритігӧн, каменнӧй керкаяс тэчигӧн. | Морт обшщественнӧј олӧмын хіміјалӧн зев ыҗыԁ значеԋԋӧыс: хіміја отсаԍӧ промышԉенноԍтын, строіԏеԉствоын, ԍеԉскӧј хоԅајствоын. Поԅӧ вајӧԁны тащӧм прімерјас: руԁајасыԍ перјӧны уна ԍікас металлјас, кӧрт, ыргӧн, цінк, ԍвіԋеч. Хіміја інԁӧԁјас ԍерԏі перерабатывајтӧны іԅвестка, іԅвестка сотӧмӧн артмӧ ԋегашоннӧј ізвеԍԏ, коԁі зев колантор стрӧітчан уҗын. Ԋегашоннӧј ізвеԍԏ ӧтлааԍӧ вакӧԁ ԁа ԍетӧ гашеннӧј ізвеԍԏ. Гашеннӧј ізвеԍԏ лыакӧԁ ԁа ԍојкӧԁ ӧԏілаӧԁӧмӧн зев колантор керка ԍԏенјас штукатурітігӧн, каменнӧј керкајас течігӧн. |
| Ковлывлӧ, мый складъяс — амбаръяс прӧдуктаяс пуктӧм водзвылын колӧ чиститны зараза сетан бактерияясысь да с. в. Татӧн бара жӧ химия отсасьӧ. Босьтӧны да сотӧны виж истӧг (сера). Виж истӧг сотчигӧн лоӧ удушливӧй, сернистӧй газ, коді тыртӧ помещенньӧсӧ, да вӧчӧ дезинфекция (виӧ зараза сетан олысьясӧс: спораясӧс, бактерияясӧс). | Ковлывлӧ, мыј склаԁјас — амбарјас, прӧԁуктајас пуктӧм воԇвылын, колӧ чіԍԏітны зараза ԍетан бакԏеріјајасыԍ ԁа с. в. Татӧн бара-жӧ хіміја отсаԍӧ. Боԍтӧны ԁа сотӧны віжістӧг (ԍера). Віжістӧг сотчігӧн лоӧ уԁушԉівӧј, ԍерԋістӧј газ, коԁі тыртӧ помешщеԋԋӧсӧ, ԁа вӧчӧ ԃіԅінфекціја (віјӧ зараза ԍетан олыԍјасӧс: — спорајасӧс, бакԏеріјајасӧс). |
| Колӧ шуны тадз, мый химическӧй явленньӧяс мунӧ ми гӧгӧр разнӧй производствоясын: пабрик-заводъясын. Химия наблюдайтӧ да велӧдӧ химическӧй явленньӧяс фабрикаын, природаысь да матігӧгӧрысь. Но медбур результатъяс химиклӧн лоӧ сэк, кор ассьыс наблюденньӧяссӧ сійӧ прӧверитас да бура велӧдас лабораторияын, быдсяма сикас приборъяс да приспособленньӧяс отсӧгӧн. Химическӧй кабинетын вӧчалӧны уна сикас выль веществояс, кодъяс зэв коланаӧсь ӧнія удж производствоын. | Колӧ шуны таԇ, мыј хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас мунӧ мігӧгӧр разнӧј проізвоԁствојасын: фабрік-завоԁјасын. Хіміја набԉуԁајтӧ ԁа велӧԁӧ хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас фабрікаын, пріроԁаыԍ ԁа матігӧгӧрыԍ. Но меԁбур резуԉтатјас хіміклӧн лоӧ сек, кор асԍыс набԉуԃеԋԋӧјассӧ сіјӧ проверітас ԁа бура велӧԁас лабораторіјаын, быԁԍама ԍікас пріборјас ԁа пріспособԉеԋԋӧјас отсӧгӧн. Хіміческӧј кабіԋетын вӧчалӧны уна ԍікас выԉ вешществојас, коԁјас зев коланаӧԍ ӧніја уҗ проізвоԁствоын. |
| Ӧні миян СССР-ын мунӧ став овмӧс подувсӧ выльмӧдан реконструкция, а химиялӧн тані вывті нин ыжыд коланлуныс, значенньӧыс. | Ӧні міјан СССР-ын мунӧ став овмӧс поԁувсӧ выԉмӧԁан реконструкціја, а хіміјалӧн тані вывті-ԋін ыжыԁ коланлуныс, значеԋԋӧыс. |
| Первой босьтам ми да сельскӧй кӧзяйство вылын прӧверитам химиялысь ёна коланлунсӧ. Миян СССР-ын урожайносьт мукӧд государствоясысь ёна на улын. Шабді кузя шӧркоддьӧм урожай гектарысь миян — 6–8 центнер; Англияын — 22 центнер; Данияын — 30 цн. | Первој боԍтам мі ԁа ԍеԉскӧј-хоԅајство вылын прӧверітам хіміјалыԍ јона коланалунсӧ. Міјан СССР-ын урожајноԍт мукӧԁ госуԁарствојасыԍ јона-на улын. Шабԁі куԅа шӧркоԃԃем урожај гектарыԍ міјан — 6–8 цеԋтԋер; Ангԉіјаын — 22 цеԋтԋер; Ԁаԋіјаын — 30 цԋ. |
| Тайӧ лыдпасъяс петкӧдлӧны, мый миян серти мукӧд государствоясын нёль-вит мында урожайсӧ унджык босьтӧны быд гектарысь. Тайӧ сы вӧсна, мый мукӧд государствоясын сельскӧй кӧзяйство да химия ёнджыка вӧлі, важысяньджык йитчӧма. | Тајӧ лыԁпасјас петкӧԁлӧны, мыј міјан ԍерԏі мукӧԁ госуԁарствојасын ԋоԉ-віт мынԁа урожајсӧ унҗык боԍтӧны быԁ гектарыԍ. Тајӧ сы вӧсна, мыј мукӧԁ госуԁарствојасын ԍеԉскӧј-хоԅајство ԁа хіміја јонҗыка вӧлі, важыԍаԋҗык јітчӧма. |
| Босьтам кӧ лыдпасъяс, уна-ӧ шӧркоддьӧма водзджыксӧ вӧлӧм 1 гектарӧ сюйӧны минеральнӧй вын (азот, фосфор, калий): Голландияын — 108 кг.; Бельгияын — 55 кг.; Германияын — 49 кг.; Японияын — 28 кг.; Францияын — 18 кг.; САСШ-ын — 5 кг.; СССР-ын — 0,16 кг. Тайӧ лыдпасъяссӧ босьтӧма 1922–26 вося статистикаысь. Война водзвылын 1 гектарысь урожай босьтісны: Бельгияын — 2,5 тонна шабді, Германияын да Англияын — 2 тонна, а Россияын сӧмын — 0,8 тонна. Витвося планын миян вӧлі сувтӧдӧма мог, шабді урожайносьт кыпӧдны — 30–35 прӧч. мында, а мӧд пятилетка медбӧръя воясын сувтӧдӧма мог — вайӧдны зернӧвӧй продукция 1300 миллион цнт., а хлопок да шабді серти урожай кыпӧдны кык мында. | Боԍтам-кӧ лыԁпасјас, уна-ӧ шӧркоԃԃема воԇҗыксӧ вӧлӧм 1 гектарӧ ԍујӧны міԋераԉнӧј вын (азот, фосфор, каԉіј): Голланԃіјаын — 108 кгр.; Беԉгіјаын — 55 кгр.; Гермаԋіјаын — 49 кгр.; Јапоԋіјаын — 28 кгр.; Франціјаын — 18 кгр.; САСШ-ын — 5 кгр.; СССР-ын — 0,16 кгр. Тајӧ лыԁпасјассӧ боԍтӧма 1922–26 воԍа стаԏіԍԏікаыԍ. Војна воԇвылын 1 гектарыԍ урожај боԍтісны: Беԉгіјаын — 2,5 тонна шабԁі, Гермаԋіјаын ԁа Ангԉіјаын — 2 тонна, а Роԍԍіјаын сӧмын — 0,8 тонна. Вітвоԍа планын міјан вӧлі сувтӧԁӧма мог, шабԁі урожајноԍԏ кыпӧԁны — 30–35 прӧч. мынԁа, а мӧԁ пјаԏіԉетка меԁбӧрја војасын сувтӧԁӧма мог — вајӧԁны ԅерновӧј проԁукціја 1300 міԉԉон цԋт., а хлопок ԁа шабԁі ԍерԏі урожај кыпӧԁны кыкмынԁа. |
| Татшӧм гырысь могъяс олӧмӧ пӧртӧм некор эз тӧдлы и эз вермыв олӧмӧ пӧртны некутшӧм капиталистическӧй государство. Но социалистическӧй подула СССР-са овмӧслы та серти вермытӧмтор абу: машиннӧй техника да химия отсӧгӧн тайӧ могсӧ лоӧ олӧмӧ пӧртӧма. | Тащӧм гырыԍ могјас олӧмӧ пӧртӧм ԋекор ез тӧԁлы і ез вермыв олӧмӧ пӧртны ԋекущӧм капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарство. Но соціаԉіԍԏіческӧј поԁула СССР-са овмӧслы та ԍерԏі вермытӧм тор абу: машіннӧј ԏехԋіка ԁа хіміја отсӧгӧн тајӧ могсӧ лоӧ олӧмӧ пӧртӧма. |
| Германия бӧръя 50 воӧн урожайносьт прӧчент кыпӧдіс минеральнӧй удобренньӧ сюйӧмӧн 5 прӧчентӧдз. СССР-са муяс ньӧти абу лёкджыкӧсь капиталистическӧй странаяс му серти. Ми капиталистическӧй Германиялысь урожайносьт кыпӧдан туйсӧ вевттям ог 50 воӧн, а 5–10 воясӧн. | Гермаԋіја бӧрја 50 воӧн урожајноԍԏ прӧчент кыпӧԁіс міԋераԉнӧј уԁобреԋԋӧ ԍујӧмӧн 5 прӧчентӧԇ. СССР-са мујас ԋӧԏі абу ԉокҗыкӧԍ капітаԉіԍԏіческӧј странајас му ԍерԏі. Мі капітаԉіԍԏіческӧј Гермаԋіјалыԍ урожајноԍԏ кыпӧԁан тујсӧ вевԏԏам ог 50 воӧн, а 5–10 војасӧн. |
| Опытъяс петкӧдлӧны, мый химия отсӧг пыр, минеральнӧй удобренньӧ муӧ сюйӧмӧн, кыптыны вермас урожай мукӧд сикас кӧдзаясын 50–400 прӧчентӧдз (опытъяс вӧлі вӧчалӧма Иваново-Вознесенскӧй да Ярославскӧй совхозъясын). | Опытјас петкӧԁлӧны, мыј хіміја отсӧг пыр, міԋераԉнӧј уԁобреԋԋӧ муӧ ԍујӧмӧн, кыптыны вермас урожај мукӧԁ ԍікас кӧԇајасын 50–400 прӧчентӧԇ (опытјас вӧлі вӧчалӧма Івановоԅԋеԍенскӧј ԁа Јарославскӧј совхозјасын). |
| СССР-са Наркомзем арталӧм серти, минеральнӧй удобренньӧ вӧчӧмсӧ мӧд пятилетка боръя вояс кежлӧ колӧ кыпӧдны 40 млн. тоннаӧдз, а качествосӧ минеральнӧй удобренньӧлысь кыпӧдны некымын пӧв унджык воддза серти. | СССР-са Наркомԅем арталӧм ԍерԏі, міԋераԉнӧј уԁобреԋԋӧ вӧчӧмсӧ мӧԁ пјаԏіԉетка борја војас кежлӧ колӧ кыпӧԁны 40 мԉн. тоннаӧԇ, а качествосӧ міԋераԉнӧј уԁобреԋԋӧлыԍ кыпӧԁны ԋекымын пӧв унҗык воԇԇа ԍерԏі. |
| Та кындзи химия отсалӧ вредитель-грызунъяскӧд химическӧй средствоясӧн вермасьны. Ӧнія кадӧдз, быд во вредительяс вӧсна, урожай миян вӧлі вуж вылас вошӧ 15–20 прӧчент мында. | Та кынԇі хіміја отсалӧ вреԃіԏеԉ-грызунјаскӧԁ хіміческӧј среԁствојасӧн вермаԍны. Ӧніја каԁӧԇ, быԁ во вреԃіԏеԉјас вӧсна, урожај міјан вӧлі вуж вылас вошӧ 15–20 прӧчент мынԁа. |
| Тадзкӧ, бура химиятӧ тӧдӧм, сельскӧй кӧзяйствокӧд йитӧм мӧд пятилеткаын сетас зэв уна сё миллион центнер лишнӧй нянь, уна миллион центнер хлопок да мукӧд сикас культураяс. | Таԇ-кӧ бура хіміјатӧ тӧԁӧм, ԍеԉскӧј хоԅајствокӧԁ јітӧм мӧԁ пјаԏіԉеткаын ԍетас зев уна ԍо міԉԉон центԋер ԉішнӧј ԋаԋ, уна міԉԉон центԋер хлопок ԁа мукӧԁ ԍікас куԉтурајас. |
| Сідзжӧ и скӧт видзӧмын химиялӧн коланлуныс абу жӧ ичӧт. Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый скӧт видзӧм позис бура сувтӧдны сӧмын сэк, кор лоӧ бур кӧрым скӧтлы, а бур кӧрым база сувтӧдны химия отсӧгтӧг он жӧ вермы. Социалистическӧй скӧт вӧдитӧмӧн, скӧт бурмӧдӧмын химиялӧн зэв ыджыд коланлуныс. Химия отсасьӧ кӧрым база паськӧдӧмын: силос вӧчан уджын, кӧрым пытшкӧ витаминъяс содтан уджын. | Сіԇ-жӧ і скӧт віԇӧмын хіміјалӧн коланалуныс абу-жӧ ічӧт. Быԁсӧнлы гӧгӧрвоана, мыј скӧт віԇӧм поԅіс бура сувтӧԁны сӧмын сек, кор лоӧ бур кӧрым скӧтлы, а бур кӧрым база сувтӧԁны хіміја отсӧгтӧг он-жӧ вермы. Соціаԉіԍԏіческӧј скӧт вӧԃітӧмӧн, скӧт бурмӧԁӧмын хіміјалӧн зев ыҗыԁ коланлуныс. Хіміја отсаԍӧ кӧрым база паԍкӧԁӧмын: ԍілос вӧчан уҗын, кӧрым пыщкӧ вітамінјас соԁтан уҗын. |
| Сідзжӧ химия ыджыд отсӧг сетӧ металлургиялы. | Сіԇ-жӧ хіміја ыҗыԁ отсӧг ԍетӧ металлургіјалы. |
| Босьтам домна пач, кӧні сывдӧны рудаяс, кӧні мунӧ зэв уна сикас химическӧй явленньӧяс. Металлургияын химиялӧн могыс изучитны та гӧгӧрысь став явленньӧяссӧ да направитны сідз, медым эськӧ унджык да бурджык продукция петіс. | Боԍтам ԁомна пач, кӧні сывԁӧны руԁајас, кӧні мунӧ зев уна ԍікас хіміческӧј јавԉеԋԋӧјас. Металлургіјаын хіміјалӧн могыс ізучітны та гӧгӧрыԍ став јавԉеԋԋӧјассӧ ԁа, направітны сіԇ, меԁым еԍкӧ унҗык ԁа бурҗык прӧԁукціја петіс. |
| Опытъяс петкӧдлӧны, мый кокс пытшкысь лючкиа сера вӧтлӧм содтӧ домналысь 10–15 прӧчент мында продукциясӧ, тадз коксыс бырны мӧдас этшаджык, чугунлӧн асдоныс чинӧ, дай асьсӧ сернӧй кислотасӧ позьӧ уна сюрс тонна торйӧн шедӧдны. | Опытјас петкӧԁлӧны, мыј кокс пыщкыԍ ԉучкіа ԍера вӧтлӧм соԁтӧ ԁомналыԍ 10–15 прӧчент мынԁа прӧԁукціјасӧ, таԇ коксыс бырны мӧԁас ещаҗык, чугунлӧн асԁоныс чінӧ, ԁај аԍсӧ ԍернӧј кіслотасӧ поԅӧ уна ԍурс тонна торјӧн шеԁӧԁны. |
| Сідзжӧ шлаклысь сьӧкыда сылӧмсӧ бура лӧсьӧдӧмӧн домнаяслысь производительносьтсӧ позьӧ кыпӧдны 25 прӧчентӧдз, дай кокс мунны мӧдас 5–10 прӧчентӧн этшаджык. | Сіԇ-жӧ шлаклыԍ ԍӧкыԁа сылӧмсӧ бура лӧԍӧԁӧмӧн ԁомнајаслыԍ проізвоԃіԏеԉноԍтсӧ поԅӧ кыпӧԁны 25 прӧчентӧԇ, ԁај кокс мунны мӧԁас 5–10 прӧчентӧн ещаҗык. |
| Химия водзын сулалӧ ыджыд мог — металл перйӧм бура йитны мукӧд химическӧй производствокӧд. Ӧнӧдз на домна пачын руда сывдігӧн уна вошӧ вӧлі колана веществояс прӧста: уна прӧста мунӧ шыбитасӧ, а мукӧд веществояс прӧста лэбзьӧны сынӧдӧ. Ӧнія химиялӧн татшӧм мог — этшаммӧдны производствоын шыбитасъяс да добра вылӧ используйтны весьшӧрӧ сынӧдӧ лэбзян веществояссӧ. | Хіміја воԇын сулалӧ ыҗыԁ мог — металл перјӧм бура јітны мукӧԁ хіміческӧј проізвоԁствокӧԁ. Ӧнӧԇ-на ԁомна пачын руԁа сывԁігӧн уна вошӧ вӧлі колана вешществојас прӧста: уна прӧста мунӧ шыбытасӧ, а мукӧԁ вешществојас прӧста лебԅӧны сынӧԁӧ. Ӧніја хіміјалӧн тащӧм мог — ещаммӧԁны проізвоԁствоын шыбытасјас ԁа ԁобра вылӧ іспоԉзујтны веԍшӧрӧ сынӧԁӧ лебԅан вешществојассӧ. |
| Та серти миян нин эмӧсь зэв бур результатъяс: Уралын йитӧма ыргӧн перйӧм сернӧй кислота перйӧмкӧд. Химия чорыда отсалӧ экономитны сэтшӧм рудаяс, кутшӧм металлъясӧн ми ӧнӧдз на гӧльӧсь. Босьтам татшӧм пример. СССР-ын бур качествоа алюминий рудаысь кузякодь вӧлі дзескыд: пыр мукӧд государствоясысь лои ньӧбны. Ӧні выль электрохимическӧй металлургия сетіс возможносьт алюминий перйыны прӧстӧй сёйысь. | Та ԍерԏі міјан-ԋін емӧԍ зев бур резуԉтатјас: Уралын јітӧма ыргӧн перјӧм ԍернӧј кіслота перјӧмкӧԁ. Хіміја чорыԁа отсалӧ економітны сещӧм руԁајас, кущӧм металлјасӧн мі ӧнӧԇ-на гӧԉӧԍ. Боԍтам тащӧм прімер. СССР-ын бур качествоа аԉуміԋіј руԁаыԍ куԅа-коԃ вӧлі ԇескыԁ: пыр мукӧԁ госуԁарствојасыԍ лоі ԋӧбны. Ӧні выԉ еԉектрохіміческӧј металлургіја ԍетіс возможноԍт аԉуміԋіј перјыны прӧстӧј ԍојыԍ. |
| Сідзжӧ химия сетӧ зэв ыджыд отсӧг СССР-са сырьевӧй кӧзяйстволы. Ӧнія производстволӧн планъяс гырысьӧсь. Тайӧ сувтӧдӧ мог — кыдз-мый позьӧ бура да экономнӧя сырьё используйтны. | Сіԇ-жӧ хіміја ԍетӧ зев ыҗыԁ отсӧг СССР-са сырјӧвӧј хоԅајстволы. Ӧніја проізвоԁстволӧн планјас гырыԍӧԍ. Тајӧ сувтӧԁӧ мог — кыԇ мыј поԅӧ бура ԁа економнӧја сырјо іспоԉзујтны. |
| Тані бара жӧ химия индӧ туй — кутшӧм ногӧн позьӧ используйтны да экономитны сырьё. | Тані бара-жӧ хіміја інԁӧ туј, — кущӧм ногӧн поԅӧ іспоԉзујтны ԁа економітны сырјо. |
| Пример пыдди босьтам нефелин используйтӧм (нефелин доза уна Кольскӧй полуостровын да Уралын). Химия да электрохимия отсӧг пыр ӧні нефелинысь перйӧны: щёлочьяс, уна сикас совъяс, силикагель (зэв ценнӧй тор техникаын), а дзоньнасӧнсӧ нефелиныс мунӧ стеклӧ да фарфор вӧчан производствоӧ. | Прімер пыԃԃі боԍтам ԋефеԉін іспоԉзујтӧм, (ԋефеԉін ԁоза уна Коԉскӧј полуостровын ԁа Уралын). Хіміја ԁа еԉектрохіміја отсӧг пыр ӧні ԋефеԉіныԍ перјӧны: щелочјас, уна ԍікас совјас, ԍіԉікагеԉ (зев ценнӧј тор ԏехԋікаын), а ԇоԋнасӧнсӧ ԋефеԉіныс мунӧ ԍԏеклӧ ԁа фарфор вӧчан проізвоԁствоӧ. |
| Гипс производствоын зэв жӧ колантор. Гипсысь позьӧ перйыны сернӧй кислота да мукӧд веществояс. | Гіпс проізвоԁствоын зев-жӧ колантор. Гіпсыԍ поԅӧ перјыны ԍернӧј кіслота ԁа мукӧԁ вешществојас. |
| Сідзжӧ зэв уна колана сырьё эм сынӧдын: азот, кислород да мукӧд, кодъяс зэв коланаӧсь промышленносьтын. Тайӧ бара жӧ химия индӧдъяс серти перйӧны. Химия сетӧ возможносьт омӧль качествоа продукция пӧртны вылын качество продукцияӧ. Химия жӧ отсалӧ вӧчны искусственнӧй шӧвк, искусственнӧй каучук, целлюлоза, кино- да фотоматериалъяс. | Сіԇ-жӧ зев уна колана сырјо ем сынӧԁын: азот, кіслороԁ ԁа мукӧԁ, коԁјас зев коланаӧԍ промышԉенноԍтын. Тајӧ бара-жӧ хіміја інԁӧԁјас ԍерԏі перјӧны. Хіміја ԍетӧ возможноԍт омӧԉ качествоа прӧԁукціја пӧртны вылын качество прӧԁукціјаӧ. Хіміја-жӧ отсалӧ вӧчны іскусственнӧј шӧвк, іскусственнӧј каучук, цеԉԉулоза, кіно ԁа фото-маԏеріалјас. |
| Химиялӧн сідзжӧ ыджыд значенньӧыс дорйысян (оборона) вын кыпӧдӧмын. Ті тӧданныд, мый капиталистическӧй мир быд лун, быд час лӧсьӧдчӧ воюйтны, кеслӧ СССР вылӧ пиньсӧ, лӧсьӧдлӧны быдсяма сикас провокацияяс, медым СССР-ӧс войнаӧ кыскыны. | Хіміјалӧн сіԇ‐жӧ ыҗыԁ значеԋԋӧыс ԁорјыԍан (оборона) вын кыпӧԁӧмын. Ті тӧԁанныԁ, мыј капітаԉіԍԏіческӧј мір быԁлун, быԁчас лӧԍӧԁчӧ војујтны, кеслӧ СССР вылӧ піԋсӧ, лӧԍӧԁлӧны быԁԍама ԍікас провокаціјајас, меԁым СССР-ӧс војнаӧ кыскыны. |
| Капиталистическӧй странаясын кризис лунысь лунӧ сельскӧй кӧзяйство да промышленносьт уськӧдӧ увлань, но военнӧй химическӧй заводъяс кыптӧны. Азотнӧй заводъяссӧ найӧ паськӧдісны 750000 тоннаӧдз. Найӧ оз удобренньӧяс вӧсна тӧждысьны, а лӧсьӧдӧны выль империалистическӧй война кежлӧ морт виан газъяс. Та вӧсна миян колӧ тшӧтш лӧсьӧдчыны, ассьыным химическӧй военнӧй промышленносьт кыпӧдны, мед вермам вооружённӧй отпор сетны ставмувывса империалистъясыслы. | Капітаԉіԍԏіческӧј странајасын кріԅіс луныԍ-лунӧ ԍеԉскӧј-хоԅајство ԁа промышԉенноԍт уԍкӧԁӧ увлаԋ, но војеннӧј хіміческӧј завоԁјас кыптӧны. Азотнӧј завоԁјассӧ најӧ паԍкӧԁісны 750000 тоннаӧԇ. Најӧ оз уԁобреԋԋӧјас вӧсна тӧжԁыԍны, а лӧԍӧԁӧны выԉ імперіаԉіԍԏіческӧј војна кежлӧ морт віјан газјас. Та вӧсна міјан колӧ щӧщ лӧԍӧԁчыны, асԍыным хіміческӧј војеннӧј промышԉенноԍт кыпӧԁны, меԁ вермам вооружоннӧј отпор ԍетны ставмувывса імперіаԉістјасыслы. |
| Медым гырысь ӧд вылӧ сувтӧдны химическӧй промышленносьт да ордйыны водзын мунысь капиталистическӧй странаясӧс, 17-ӧд партийнӧй конференция сетіс татшӧм директива — мӧд витвося планын дзикӧдз бырӧдны химическӧй промышленносьтлысь кольччӧм мукӧд сикас социалистическӧй овмӧс юкӧн темпъясысь. Медся ыджыд могӧн индіс основнӧй химия кыпӧдӧм вылӧ да удобренньӧяс вӧчӧм вылӧ. | Меԁым гырыԍ ӧԁ вылӧ сувтӧԁны хіміческӧј промышԉенноԍт ԁа орԁјыны воԇын муныԍ капітаԉіԍԏіческӧј странајасӧс, 17-ӧԁ парԏіјнӧј конференціја ԍетіс тащӧм ԃірекԏіва — мӧԁ вітвоԍа планын ԇікӧԇ бырӧԁны хіміческӧј промышԉенноԍтлыԍ коԉтчӧм мукӧԁ ԍікас соціаԉіԍԏіческӧј овмӧс јукӧн ԏемпјасыԍ. Меԁԍа ыҗыԁ могӧн інԁіс основнӧј хіміја кыпӧԁӧм вылӧ ԁа уԁобреԋԋӧјас вӧчӧм вылӧ. |
| Партиялӧн директива олӧмӧ пӧртӧм могысь стрӧитчӧны татшӧм химическӧй гигантъяс: Березники, Бобрики, Горловка, Невскӧй завод, Соликамскса калийнӧй шахтаяс, Тагильскӧй, Кемеровскӧй, Каменскӧй да мукӧд комбинатъяс. Тадз ми вермам обеспечитны химическӧй удобренньӧясӧн социалистическӧй сельскӧй кӧзяйство да промышленносьтлы сетны колана веществояс, ёнмӧдны СССР-лысь обороноспособносьтсӧ. | Парԏіјалӧн ԃірекԏіва олӧмӧ пӧртӧм могыԍ стрӧітчӧны тащӧм хіміческӧј гігантјас: Береԅԋікі, Бобрікі, Горловка, Ԋевскӧј завоԁ, Соԉікамскса каԉіјнӧј шахтајас, Тагіԉскӧј, Кемеровскӧј, Каменскӧј ԁа мукӧԁ комбінатјас. Таԇ мі вермам обеспечітны хіміческӧј уԁобреԋԋӧјасӧн соціаԉіԍԏіческӧј ԍеԉскӧј-хоԅајство ԁа промышԉенноԍтлы ԍетны колана вешществојас, јонмӧԁны СССР-лыԍ обороноспособноԍтсӧ. |
| Химия медся бур оружйӧ пролетариат киын религиякӧд вермасян уджын. Химия велӧдӧ веществояслысь пыр вежласян (измененньӧ) законъяссӧ тӧдмавны, тайӧн жугӧдӧ религиялысь мойдкывъяс чудесаяс йылысь. | Хіміја меԁԍа бур оружіјӧ проԉетаріат кіын реԉігіјакӧԁ вермаԍан уҗын. Хіміја велӧԁӧ вешществојасыԍ пыр вежлаԍан (ізмеԋеԋԋӧ) законјассӧ тӧԁмавны, тајӧн жугӧԁӧ реԉігіјалыԍ мојԁкывјас чуԃесајас јылыԍ. |
| Попъяс пемыд йӧзлы юрас тувъялӧны, мый пӧ ен вӧчис став олӧмсӧ. Попъяс пыр висьталӧны сэтшӧмтор йылысь, кодӧс пӧ оз позь аддзыны, а ен ставсӧ аддзӧ. | Попјас пемыԁ јӧзлы јурас тувјалӧны, мыј-пӧ јен вӧчіс став олӧмсӧ. Попјас пыр віԍталӧны сещӧм тор јылыԍ, коԁӧс-пӧ оз поԅ аԁԇыны, а јен ставсӧ аԁԇӧ. |
| Химия опытъяс пыр докажитіс, мый природаысь нинӧм оз быр, а веществояс ӧти видысь вежсьӧны мӧд сикас видӧ. А став «чудесаяс» вӧчалӧмтӧ химия объясняйтӧ прӧстӧй химическӧй явленньӧясӧн. | Хіміја опытјас пыр ԁокажітіс, мыј пріроԁаыԍ ԋінӧм оз быр, а вешществојас ӧԏі віԁыԍ вежԍӧны мӧԁ ԍікас віԁӧ. А став „чуԃесајас“ вӧчалӧмтӧ хіміја објаԍԋајтӧ прӧстӧј хіміческӧј јавԉеԋԋӧјасӧн. |
| Та серти ми аддзам, кутшӧм ыджыд роль химиялӧн социализм стрӧитан уджын да религиякӧд вермасян уджын. | Та ԍерԏі мі аԁԇам, кущӧм ыҗыԁ роԉ хіміјалӧн соціаԉізм стрӧітан уҗын ԁа реԉігіјакӧԁ вермаԍан уҗын. |
| ВА ДА СЫНӦД | ВА ԀА СЫНӦԀ |
| 1 ЗАДАННЬӦ: ВЕЩЕСТВОЯС СӦСТӦММӦДӦМ | 1 ЗАԀАԊԊӦ: ВЕШЩЕСТВОЈАС СӦСТӦММӦԀӦМ |
| § 3. 1 удж. Однороднӧй да неоднороднӧй веществояс | § 3. 1 уҗ. Оԁнороԁнӧј ԁа ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас |
| Уджалігӧн ковмасны татшӧм приборъяс: пробиркаяс, микроскоп, воронка, химическӧй стӧканъяс, ступка, стекляннӧй палочка да спиртӧвӧй лампа. | Уҗалігӧн ковмасны тащӧм пріборјас: пробіркајас, мікроскоп, воронка, хіміческӧј стӧканјас, ступка, ԍԏекԉаннӧј палочка ԁа ԍпіртовӧј лампа. |
| Материалъяс: спирт, бензин, йӧв, гранит, мрамор, гудыр ва, фильтруйтчан бумага, няйт сов да сакарнӧй песок. | Маԏеріалјас: ԍпірт, бенԅін, јӧв, граԋіт, мрамор, гуԁырва, фіԉтрујтчан бумага, ԋајт сов ԁа сахарнӧј песок. |
| 1. Пробиркаясӧ босьтӧ неунаӧн: спирт, бензин, гудыр ва, босьтӧ гранит да мрамор торъяс. Тӧдмалӧй, кутшӧм веществояслӧн быд местаӧд (став часьтыс) ӧткодьӧсь и кутшӧмъяслӧн абу ӧткодьӧсь? | 1. Пробіркајасӧ боԍтӧ ԋеунаӧн: ԍпірт, бенԅін, гуԁырва, боԍтӧ граԋіт ԁа мрамор торјас. Тӧԁмалӧј, кущӧм вешществојаслӧн быԁ местаӧԁ (став чаԍтыс) ӧткоԃӧԍ і кущӧмјаслӧн абу ӧткоԃӧԍ? |
| 2. Босьтӧ йӧв да видзӧдлӧ микроскоп пыр. Позьӧ али оз шуны, мый йӧв быд местаӧд ӧткодь? | 2. Боԍтӧ јӧв ԁа віԇӧԁлӧ мікроскоп пыр. Поԅӧ аԉі оз шуны, мыј јӧв быԁ местаӧԁ ӧткоԃ? |
| 3. Кык пробиркаӧ (позьӧ стӧканъясӧ) кисьтӧ гудыр, няйт ва. Ӧти пробиркасӧ сулӧдыштӧ, медым гудырыс пуксяс. Мӧд пробиркасьыс гудыр васӧ фильтруйтӧ. Ва чиститан (фильтр) вӧчӧ клейтӧм фильтруйтчан бумагаысь. Первой нёльпельӧса квадрат кодь тор куснялӧ нёль пӧвстӧн да паськӧдтӧг топыда пуктӧ воронка пытшкӧ, кусыньтӧ дорсӧ воронка дор бердӧ, медым лоӧ тӧдчӧмӧн визь, сэсся перйӧ воронкаысь фильтр бумага да шыранӧн неуна визьсьыс уліджык вундӧ (1 серпассӧ видзӧд). | 3. Кык пробіркаӧ (поԅӧ стӧканјасӧ) кіԍтӧ гуԁыр, ԋајт ва. Ӧԏі пробіркасӧ сулӧԁыштӧ, меԁым гуԁырыс пукԍас. Мӧԁ пробіркаԍыс гуԁыр васӧ фіԉтрујтӧ. Ва чіԍԏітан (фіԉтр) вӧчӧ кԉејтӧм фіԉтрујтчан бумагаыԍ. Первој ԋоԉпеԉӧса кваԁрат-коԃ тор кусԋалӧ ԋоԉпӧвсӧн ԁа паԍкӧԁтӧг топыԁа пуктӧ воронка пыщкӧ, кусыԋтӧ ԁорсӧ воронка ԁор берԁӧ, меԁым лоӧ тӧԁчӧмӧн віԅ, сеԍԍа перјӧ воронкаыԍ фіԉтр бумага ԁа шыранӧн ԋеуна віԅԍыс уліҗык вунԁӧ (1 ԍерпассӧ віԇӧԁ). |
| Ӧні торйӧдлӧ листӧн-листӧн, тіян лоӧ башлык кодь ёсь юра фильтрӧвӧй бумага. Пуктӧ тайӧ топыда воронка пытшкӧ (2-ӧд серп.) Визьсьыс уліджык вундӧм вӧсна тіян фильтрӧвӧй бумагалӧн дорыс лоӧ улынджык воронка дорсьыд. Тадзи фильтртӧ вӧчӧмыд медся лада. Медым кисьтігад ваыд оз резсьы, васӧ кисьтӧ стеклӧ бедьтор кузя (видзӧд 3-ӧд серп.) | Ӧні торјӧԁлӧ ԉістӧн-ԉістӧн, тіјан лоӧ башлык коԃ јоԍ-јура фіԉтрӧвӧј бумага. Пуктӧ тајӧ топыԁа воронка пыщкӧ (2-ԁ ԍерп.) Віԅԍыс уліҗык вунԁӧм вӧсна, тіјан фіԉтрӧвӧј бумагалӧн ԁорыс лоӧ улынҗык воронка ԁорԍыԁ. Таԇі фіԉтртӧ вӧчӧмыԁ меԁԍа лаԁа. Меԁым кіԍтігаԁ ваыԁ оз резԍы, васӧ кіԍтӧ ԍԏеклӧ беԃтор куԅа (віԇӧԁ 3-ԁ ԍерп.) |
| Кор колӧ фильтруйтчыны регыдӧнджык, сэк вӧчӧны сложнӧй фильтр. | Кор колӧ фіԉтрујтчыны регыԁӧнҗык, сек вӧчӧны сложнӧј фіԉтр. |
| Кыдзи вӧчны сложнӧй фильтр, петкӧдлӧма 4-ӧд серпасын. Вӧчны тадз: куснялӧны кабала гудӧк мек моз, лишнӧй дорсӧ вундӧны да паськӧдӧмӧн пуктӧны воронка пытшкӧ. | Кыԇі вӧчны сложнӧј фіԉтр, петкӧԁлӧма 4-ԁ ԍерпасын. Вӧчны таԇ: кусԋалӧны кабала гуԁӧк мек-моз, ԉішнӧј ԁорсӧ вунԁӧны ԁа паԍкӧԁӧмӧн пуктӧны воронка пыщкӧ. |
| Кутшӧм лои ваыд фильтруйтӧм бӧрын да сулӧдӧм бӧрын? | Кущӧм лоі ваыԁ фіԉтрујтӧм бӧрын ԁа сулӧԁӧм бӧрын? |
| 4. Ступкаын посньӧдӧ прӧстӧй соласян сов. Стӧканӧ джынйӧдзыс кымын кисьтӧ ва да сэтчӧ кисьтӧ дрӧбитӧм совтӧ, гудралӧй стекляннӧй бедьторйӧн. (Тайӧ позяс неуна шонтыштны, ӧдйӧджык сывдӧм вӧсна). Тайӧ лоӧ раствор, роч ногӧн кӧ. Тайӧ растворсӧ фильтруйтӧ фарфор чашкаӧ, сэсся фильтруйтӧм васӧ шонтӧ, кытчӧдз раствор вылысыс оз ло кень, косьтӧ васӧ. Кӧдзӧдӧм бӧрын ньӧжйӧникӧн коляс васӧ кисьтӧ бокӧ. Сӧстӧм совсӧ, мыйтӧм пуксяс фарфор чашкаӧ, фильтруйтчан бумага костын косьтӧ. | 4. Ступкаын посԋӧԁӧ прӧстӧј солаԍан сов. Стӧканӧ җынјӧԇыс кымын кіԍтӧ ва ԁа сетчӧ кіԍтӧ ԁрӧбітӧм совтӧ, гуԁралӧј ԍԏекԉаннӧј беԃторјӧн. (Тајӧ поԅас ԋеуна шонтыштны, ӧԁјӧҗык сывԁӧм вӧсна). Тајӧ лоӧ раствор, роч ногӧн-кӧ. Тајӧ растворсӧ фіԉтрујтӧ фарфор чашкаӧ, сеԍԍа фіԉтрујтӧм васӧ шонтӧ, кытчӧԇ раствор вылысыс оз ло кеԋ, коԍтӧ васӧ. Кӧԇӧԁӧм бӧрын ԋӧжјӧԋікӧн коԉас васӧ кіԍтӧ бокӧ. Сӧстӧм совсӧ, мыјԁтӧм пукԍас фарфор чашкаӧ, фіԉтрујтчан бумага костын коԍтӧ. |
| 5. Сов моз жӧ колӧ сӧстӧммӧдны фильтр бумага пыр сакарнӧй песок, позьӧ и мукӧд ваын сылан веществояс босьтны, кутшӧмъяс тіян лабораторияад эмӧсь. | 5. Сов моз-жӧ колӧ сӧстӧммӧԁны фіԉтр бумага пыр сакарнӧј песок, поԅӧ і мукӧԁ ваын сылан вешществојас боԍтны, кущӧмјас тіјан лабораторіјааԁ емӧԍ. |
| Медводдза кык уджыс миянлы петкӧдліс, мый эмӧсь кык сикаса веществояс. Ӧти сикас веществоясыс (бензин, спирт, мрамор) дзоньнасӧн ӧткодьӧсь (став часьтыс), а мӧд сикас веществояслӧн (гранит, йӧв, гудыр ва) пытшкӧсса веществояс серти абу ӧткодьӧсь. Бензинлӧн да спиртлӧн быд войт ӧти сикас веществоыс, а гудыр валӧн абу быд войт ӧткодь: тані ӧти местаын (войтас) вермас лоны сёй торъяс, ёгъяс да с. в. Гранитысь ӧти местаысь позьӧ аддзыны сьӧд торъяс, мӧдлаысь еджыд сера торъяс. Йӧлыд микроскоп пыр видзӧдігӧн гудыр ва кодь жӧ, сэні плавайтӧны тшӧг торъяс (жир). | Меԁвоԇԇа кык уҗыс міјанлы петкӧԁліс, мыј емӧԍ кык ԍікаса вешществојас. Ӧԏі ԍікас вешществојасыс (бенԅін, ԍпірт, мрамор) ԇоԋнасӧн ӧткоԃӧԍ (став чаԍтыс), а мӧԁ ԍікас вешществојаслӧн (граԋіт, јӧв, гуԁырва) пыщкӧсса вешществојас ԍерԏі абу ӧткоԃӧԍ. Бенԅінлӧн ԁа ԍпіртлӧн быԁ војт ӧԏі ԍікас вешществоыс, а гуԁыр валӧн абу быԁ војт ӧткоԃ: тані ӧԏі местаын (војтас) вермас лоны ԍој торјас, јогјас ԁа с. в. Граԋітыԍ ӧԏі местаыԍ поԅӧ аԁԇыны ԍӧԁ торјас, мӧԁлаыԍ јеҗыԁ ԍера торјас. Јӧлыԁ мікроскоп пыр віԇӧԁігӧн гуԁыр ва коԃ-жӧ, сені плавајтӧны щӧг торјас (жір). |
| Та серти веществоясӧс юкӧны кык сикасӧ: однороднӧй да неоднороднӧй веществояс вылӧ. Однороднӧй веществоясӧн мӧдам шуны сэтшӧм веществояс, кодъяслӧн став пытшкӧсса часьтыс мӧда-мӧдыскӧд ӧткодьӧсь. | Та ԍерԏі вешществојасӧс јукӧны кык ԍікасӧ: оԁнороԁнӧј ԁа ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас вылӧ. Оԁнороԁнӧј вешществојасӧн мӧԁам шуны сещӧм вешществојас, коԁјаслӧн став пыщкӧсса чаԍтыс мӧԁа-мӧԁыскӧԁ ӧткоԃӧԍ. |
| Неоднороднӧй веществоясӧн мӧдам шуны, кодъяслӧн пытшкӧсса часьтъясыс абу ӧткодьӧсь. | Ԋеоԁнороԁнӧј вешществојасӧн мӧԁам шуны, коԁјаслӧн пыщкӧсса чаԍтјасыс абу ӧткоԃӧԍ. |
| Миян босьтӧм веществоясыд — спирт да бензин — лоӧны однороднӧй веществояс, а гудыр ва, йӧв да гранит — неоднороднӧй веществояс. | Міјан боԍтӧм вешществојасыԁ ԍпірт ԁа бенԅін лоӧны оԁнороԁнӧј вешществојас, а гуԁырва, јӧв ԁа граԋіт — ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас. |
| Неоднороднӧй веществоястӧ сӧстӧммӧдӧмӧн да торйӧдӧмӧн позьӧ жӧ пӧртны однороднӧй веществоясӧ, кыдзи 3, 4, 5-ӧд опытъясын ми сӧстӧммӧдім ва, сёян сов да некымын мукӧд веществояс, сулӧдӧмӧн, фильтруйтӧмӧн да сывдӧмӧн. Тадз жӧ позьӧ и мукӧд веществояс сӧстӧммӧдны, торйӧдны однороднӧй веществоясӧ неоднороднӧй веществояссӧ. | Ԋеоԁнороԁнӧј вешществојастӧ сӧстӧммӧԁӧмӧн ԁа торјӧԁӧмӧн поԅӧ-жӧ пӧртны оԁнороԁнӧј вешществојасӧ, кыԇік 3, 4, 5-ӧԁ опытјасын мі сӧстӧммӧԁім ва, ԍојан сов ԁа ԋекымын мукӧԁ вешществојас, сулӧԁӧмӧн, фіԉтрујтӧмӧн ԁа сывԁӧмӧн. Таԇ-жӧ поԅӧ і мукӧԁ вешществојас сӧстӧммӧԁны, торјӧԁны оԁнороԁнӧј вешществојасӧ ԋеоԁнороԁнӧј вешществојассӧ. |
| Опытъяс да наблюденньӧяс петкӧдлӧны, мый однороднӧй да неоднороднӧй веществояс зэв ёна торъялӧны асланыс строенньӧ серти, мукӧд сикас веществояскӧд растворитчӧм серти да перйӧм ног серти. | Опытјас ԁа набԉуԃеԋԋӧјас петкӧԁлӧны, мыј оԁнороԁнӧј ԁа ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас зев јона торјалӧны асланыс стројеԋԋӧ ԍерԏі, мукӧԁ ԍікас вешществојаскӧԁ растворітчӧм ԍерԏі ԁа перјӧм ног ԍерԏі. |
| Химико-физическӧй свойствояс тӧдмалӧм кузя, техникаын да промышленносьтын ӧні ёна применяйтӧны: 1) фильтрованньӧ, 2) кристаллизация да перегонка способ. | Хіміко-фіԅіческӧј својствојас тӧԁмалӧм куԅа, ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын ӧні јона прімеԋајтӧны: 1) фіԉтроваԋԋӧ, 2) крістаԉізаціја ԁа перегонка способ. |
| § 4. 2 удж. Сывдӧдъяс (растворы). | § 4. 2 уҗ. Сывԁӧԁјас (растворы). |
| Ковмасны приборъяс: стекляннӧй банка, вески, мензурка, термометр, стӧканъяс, фарфорӧвӧй чашка, ступка, стекляннӧй бедьтор, стекляннӧй трубка, воронка, ½ литр ыджда колба, пробиркаяс да спиртӧвӧй лампа. Материалъяс: фильтруйтчан бумага либӧ вата, прӧстӧй соласян сов, селитра, сода, мел, сера, меднӧй купорос, бертолетӧвӧй сов, бензин, растительнӧй вый, воск тор, лым либӧ йи, нашатыр, серно-натриевӧй сов, едкӧй натрий, сернӧй кислота, уксусно-кислӧй натрий. | Ковмасны пріборјас: ԍԏекԉаннӧј банка, вескі, мензурка, ԏермометр, стӧканјас, фарфоровӧј чашка, ступка, ԍԏекԉаннӧј беԃтор, ԍԏекԉаннӧј трубка, воронка, ½ ԉітр ыҗԁа колба, пробіркајас ԁа ԍпіртӧвӧј лампа. Маԏерјалјас: фіԉтрујтчан бумага, ԉібӧ вата, прӧстӧј солаԍан сов, ԍеԉітра, соԁа, мел, ԍера, меԁнӧј купорос, бертоԉетовӧј сов, бенԅін, раԍԏіԏеԉнӧј выј, восктор, лым, ԉібӧ јі, нашатыр, ԍерно-натріјевӧј сов, јеԁкӧј натріј, ԍернӧј кіслота, уксусно-кіслӧј натріј. |
| 1. Быд пробиркаӧ торйӧн кисьтӧ ва, сідзжӧ быд пробиркаӧ кисьтӧ (чорыдджык веществояс дрӧбитӧмӧн) татшӧм веществояс: сёян сов, сода, меднӧй купорос, мел, сера, бензин, кослунъя вый. Первой быд вещество босьтӧ этшаникӧн, сэсся солькйӧдлӧмӧн гудралӧ да видзӧдӧ, кутшӧм веществояс кокньыда сылӧны, кутшӧмъяс сьӧкыдджыка, кутшӧмъяс ньӧти оз сывны? | 1. Быԁ пробіркаӧ торјӧн кіԍтӧ ва, сіԇ-жӧ быԁ пробіркаӧ кіԍтӧ (чорыԁҗык вешществојас ԁрӧбітӧмӧн) тащӧм вешществоjaс: ԍојан сов, соԁа, меԁнӧј купорос, мел, ԍера, бенԅін, кослунја выј. Первој быԁ вешщество боԍтӧ ещаԋікӧн, сеԍԍа соԉкјӧԁлӧмӧн гуԁралӧ ԁа віԇӧԁӧ, кущӧм вешществојас кокԋіԁа сылӧны, кущӧмјас ԍӧкыԁҗыка, кущӧмјас ԋіӧԏі оз сывны? |
| Сывдӧд тыра пробиркаяс шонтыштӧ спиртӧвӧй лампа вылын. Видзӧдӧ, кыдзи сылӧм ногыс вежсьӧ би вылын шонтӧмысь? | Сывԁӧԁ тыра пробіркајас шонтыштӧ ԍпіртӧвӧј лампа вылын. Віԇӧԁӧ кыԇік сылӧм ногыс вежԍӧ бі вылын шонтӧмыԍ? |
| 2. Мерайтӧ мензуркаӧн кыкысь 10 куб. сантиметр ва да кисьтӧ кык пробиркаӧ. Ӧти пробиркаас сывдӧ 5 гр. сёян сов, а мӧдас 5 гр. селитра. Сылӧ али оз сов 10 кб. см. ваын? Сэсся пробиркаяс шонтӧ ва пузьыны заводиттӧдз. Видзӧдӧй, код веществоыс сылӧ дзоньнас колястӧг? Вежсьӧ али оз сёян совлӧн сылӧмыс температура кыптӧмысь? Кыдзи селитралӧн сылӧмыс вежсьӧ шонтӧмысь? Шоныд селитра сывдӧдӧ содталӧ селитра сэтчӧдз, кытчӧдз сывны дзикӧдз оз дугды. | 2. Мерајтӧ мензуркаӧн кыкыԍ 10 куб. саԋԏіметр ва ԁа кіԍтӧ кык пробіркаӧ. Ӧԏі пробіркаас сывԁӧ 5 гр. ԍојан сов, а мӧԁас 5 гр. ԍеԉітра. Сылӧ аԉі оз сов 10 кб. см. ваын? Сеԍԍа пробіркајас шонтӧ ва пуԅыны завоԃіттӧԇ. Віԇӧԁӧј коԁ вешществоыс сылӧ ԇоԋнас коԉастӧг? Вежԍӧ аԉі оз ԍојан совлӧн сылӧмыс ԏемпература кыптӧмыԍ? Кыԇі ԍеԉітралӧн сылӧмыс вежԍӧ шонтӧмыԍ? Шоныԁ ԍеԉітра сывԁӧԁӧ соԁталӧ ԍеԉітра сетчӧԇ, кытчӧԇ сывны ԇікӧԇ оз ԁугԁы. |
| 3. Кисьтӧ пробиркаӧ бензин, сэтчӧ соралӧ неуна кослунъя вый. Сылӧ али оз вый бензинын? | 3. Кіԍтӧ пробіркаӧ бенԅін, сетчӧ соралӧ ԋеуна кослунја выј. Сылӧ аԉі оз выј бенԅінын? |
| 4. Тыртӧ дзик тырӧдз пробирка кӧдзыд ваӧн. Лэдзӧ увлань вомӧн ва тыра дозйӧ да мӧд помсӧ шонтӧ, но энӧ жӧ дзик пузьытӧдз (видзӧд «5-а» серп.). Мыйла пробирка вылыс помас чукӧрмис сынӧдыс? | 4. Тыртӧ ԇік тырӧԇ пробірка кӧԇыԁ ваӧн. Леԇӧ увлаԋ вомӧн ватыра ԁозјӧ ԁа мӧԁ помсӧ шонтӧ, но енӧ-жӧ ԇік пуԅытӧԇ (віԇӧԁ „5-а“ ԍерп.). Мыјла пробірка вылыс помас чукӧрміс сынӧԁыс? |
| 5. Ӧні босьтӧ кык ва тыра пробирка. Ӧтикас кисьтӧ сёян солалан сов, а мӧдас нашатыр. Пробиркаыслысь вомсӧ тупкӧмӧн солькйӧдлӧ, медым ӧдйӧнджык сылісны, сэсся мерайтӧ температура. Вежсис эз валӧн температураыс и кыдзи вежсис? (Опыт водзвылын валысь температурасӧ колӧ мерайтны жӧ). | 5. Ӧні боԍтӧ кык ва тыра пробірка. Ӧԏікас кіԍтӧ ԍојан солалан сов, а мӧԁас нашатыр. Пробіркаыслыԍ вомсӧ тупкӧмӧн соԉкјӧԁлӧ, меԁым ӧԁјӧнҗык сылісны, сеԍԍа мерајтӧ ԏемпература. Вежԍіс ез валӧн ԏемператураыс і кыԇі вежԍіс? (Опыт воԇвылын валыԍ ԏемпературасӧ колӧ мерајтны-жӧ). |
| 6. Кык стӧканӧ весӧн босьтӧ лым либӧ дрӧбитӧм йи. Лым тыра стӧканъясӧ, ӧтикас кисьтӧ сёян солалан сов, а мӧдас нашатыр да гудралӧ. Совсӧ колӧ босьтны, мед вӧлі 3 вес лым пай вылӧ ӧтик вес пай сов, а нашатырыс ӧти вес пай 4 вес пай лым вылӧ. Ӧні мерайтӧ температурасӧ кыкнан пробиркасьыс. | 6. Кык стӧканӧ весӧн боԍтӧ лым, ԉібӧ ԁрӧбітӧм јі. Лымтыра стӧканјасӧ, ӧԏікас кіԍтӧ ԍојан солалан сов, а мӧԁас нашатыр ԁа гуԁралӧ. Совсӧ колӧ боԍтны меԁ вӧлі 3 вес лым пај вылӧ ӧԏік вес пај сов, а нашатырыс ӧԏі вес пај 4 вес пај лым вылӧ. Ӧні мерајтӧ ԏемпературасӧ кыкнан пробіркаԍыс. |
| Ва тыра пробиркаӧ ньӧжйӧникӧн кисьтӧ сернӧй кислота да выль пӧв мерайтӧ температурасӧ кисьтӧм бӧрас. | Ва тыра пробіркаӧ ԋӧжјӧԋікӧн кіԍтӧ ԍернӧј кіслота ԁа выԉ-пӧв мерајтӧ ԏемпературасӧ кіԍтӧм бӧрас. |
| 7. Ва тыра пробиркаын сывдӧ, стекляннӧй бедьторйӧн гудралігтырйи (позьӧ термометрӧн гудравны, тайӧ бурджык на), едкӧй натр либӧ едкӧй калий. Босьтны колӧ 2 пай ва да 1 пай едкӧй натр либӧ калий. Наблюдайтӧ, кыдзи мӧдас вежсьыны температура тайӧ веществояс сылігӧн? Тайӧ веществояс сывдігӧн пробирка вомтӧ чуньӧн тупкыны оз позь. | 7. Ва тыра пробіркаын сывԁӧ, ԍԏекԉаннӧј беԃторјӧн гуԁраліг тырјі, (поԅӧ ԏермометрӧн гуԁравны, тајӧ бурҗык-на), јеԁкӧј натр, ԉібӧ јеԁкӧј каԉіј. Боԍтны колӧ 2 пај ва ԁа 1 пај јеԁкӧј натр, ԉібӧ каԉіј. Набԉуԁајтӧ, кыԇі мӧԁас вежԍыны ԏемпература тајӧ вешществојас сылігӧн? Тајӧ вешществојас сывԁігӧн пробірка вомтӧ чуԋӧн тупкыны оз поԅ. |
| 8. Пуктӧ пробиркаӧ 5 гр. уксусно-кислӧй натрий. Сэтчӧ жӧ кисьтӧй 3 грамм ва, сідзик, медым пробирка стенас ньӧти эз коль уксусно-кислӧй натрийыс. Сэсся шонтӧй, кытчӧдз уксусно-кислӧй натрий оз сыв. Сывдӧм бӧрын пробирка вомсӧ тупкӧ ватаӧн да кӧдзыд ваӧ кӧдзӧдны пуктӧ. Кӧдзӧдӧм бӧрын кӧ веществояс эз пӧрны кристаллӧ, нӧшта чӧвтӧй сэтчӧ уксусно-кислӧй натрийлысь кристаллтор. | 8. Пуктӧ пробіркаӧ 5 гр. уксусно-кіслӧј натріј. Сетчӧ-жӧ кіԍтӧј 3 грамм ва, сіԇік, меԁым пробірка ԍԏенас ԋӧԏі ез коԉ уксусно-кіслӧј натріјыс. Сеԍԍа шонтӧј кытчӧԇ уксусно-кіслӧј натріј оз сыв. Сывԁӧм бӧрын пробірка вомсӧ тупкӧ ватаӧн ԁа кӧԇыԁ ваӧ кӧԇӧԁны пуктӧ. Кӧԇӧԁӧм бӧрын-кӧ вешществојас ез пӧрны крісталлӧ, нӧшта чӧвтӧј сетчӧ уксусно-кіслӧј натріјлыԍ крісталлтор. |
| 9. Фарфоровӧй чашкаын шонтӧ меднӧй купорос да видзӧдӧй, кыдз вежсьӧ рӧмыс меднӧй купорослӧн? | 9. Фарфоровӧј чашкаын шонтӧ меԁнӧј купорос ԁа віԇӧԁӧј кыԇ вежԍӧ рӧмыс меԁнӧј купорослӧн? |
| Кутшӧм рӧмыс меднӧй купорослӧн ваӧ пуктытӧдз? Кыдзи позяс тӧдмавны, мый меднӧй купорослӧн лӧз рӧмыс ва кутӧм вӧсна коли бӧр ас пытшкӧсас? | Кущӧм рӧмыс меԁнӧј купорослӧн ваӧ пуктытӧԇ? Кыԇік поԅас тӧԁмавны, мыј меԁнӧј купорослӧн лӧз рӧмыс ва кутӧм вӧсна коԉі бӧр ас пыщкӧсас? |
| 10. Сывдӧ ва пиын сёян солалан сов, позьӧ босьтны и мукӧд сылана чорыд веществояс — сода либӧ селитра. Тайӧ сывдӧдсӧ кисьтӧ фарфорӧвӧй чашкаӧ. Чашкасӧ сэсся (энӧ жӧ вывті ёна) сетка пыр шонтӧ спиртӧвӧй лампа вылын, кытчӧдз став ваыс оз косьмы. | 10. Сывԁӧ ва піын ԍојан солалан сов, поԅӧ боԍтны і мукӧԁ сылана чорыԁ вешществојас — соԁа, ԉібӧ ԍеԉітра. Тајӧ сывԁӧԁсӧ кіԍтӧ фарфоровӧј чашкаӧ. Чашкасӧ сеԍԍа (енӧ-жӧ вывті јона) ԍетка пыр шонтӧ ԍпіртӧвӧј лампа вылын, кытчӧԇ став ваыс оз коԍмы. |
| Наблюдайтӧ, пӧрӧ али оз руӧ вакӧд тшӧтш солыд? Медым кизьӧрыд (жидкосьтыд) шонтігӧн эз резсьы, ньӧжйӧникӧн стеклӧ бедьторйӧн пыр гудрыштны колӧ. | Набԉуԁајтӧ пӧрӧ аԉі оз руӧ вакӧԁ щӧщ совыԁ? Меԁым кіԅӧрыԁ (жіԁкоԍтыԁ) шонтігӧн ез резԍы, ԋӧжјӧԋікӧн ԍԏеклӧ беԃторјӧн пыр гуԁрыштны колӧ. |
| § 5. Сывдӧдъяслӧн свойство. | § 5. Сывԁӧԁјаслӧн својство. |
| Ми ӧні тӧдмасим уна сикас сывдӧдъяскӧд (растворъяскӧд). | Мі ӧні тӧԁмаԍім уна ԍікас сывԁӧԁјаскӧԁ (растворјаскӧԁ). |
| Став сывдӧдсӧ позьӧ юкны кык пельӧ: 1) насыщеннӧй сывдӧд вылӧ да 2) ненасыщеннӧй сывдӧдъяс вылӧ. | Став сывԁӧԁсӧ поԅӧ јукны кык пеԉӧ: 1) насышщеннӧј сывԁӧԁ вылӧ ԁа 2) ԋенасышщеннӧј сывԁӧԁјас вылӧ. |
| Кор сывдны босьтӧм вещество, шуам кӧть ваӧ чӧвтӧм сакар, температура вежлавтӧг зэв лӧсьыда на гудралӧмӧн сылӧ, а оз пуксьы сывдан доз пыдӧсад, — шусьӧ ненасыщеннӧй сывдӧдӧн (растворӧн). Но водзӧ кӧ мӧдам ваӧ сакар содтавны, вермас лоны татшӧмтор: сакарыд мый сывнысӧ сылас, а водзӧ оз мӧд сывны, а прӧста мӧдас сывтӧг доз пыдӧсӧ пуксьыны. Тайӧ нин лоӧ насыщеннӧй сывдӧд (раствор). | Кор сывԁны боԍтӧм вешщество, шуам-кӧԏ ваӧ чӧвтӧм сахар, ԏемпература вежлавтӧг зев лӧԍыԁа-на гуԁралӧмӧн сылӧ, а оз пукԍы сывԁан ԁоз пыԁӧсаԁ, — шуԍӧ ԋенасышщеннӧј сывԁӧԁӧн (растворӧн). Но воԇӧ-кӧ мӧԁам ваӧ сахар соԁтавны, вермас лоны тащӧмтор: сахарыԁ мыј сывнысӧ сылас, а воԇӧ оз мӧԁ сывны, а прӧста мӧԁас сывтӧг ԁоз пыԁӧсӧ пукԍыны. Тајӧ-ԋін лоӧ насышщеннӧј сывԁӧԁ (раствор). |
| Насыщеннӧй сывдӧд кӧ мӧдам шонтыны би вылын, температура кыпӧдны, насыщеннӧй растворыд пӧрӧ бӧр ненасыщеннӧйӧ. Тайӧ сы вӧсна, мый шонтӧм ва унджык вещество вермӧ сывдыны ас пиын. | Насышщеннӧј сывԁӧԁ-кӧ мӧԁам шонтыны бі вылын, ԏемпература кыпӧԁны, — насышщеннӧј растворыԁ пӧрӧ бӧр ԋенасышщеннӧјӧ. Тајӧ сы вӧсна, мыј шонтӧм ва унҗык вешщество вермӧ сывԁыны ас піын. |
| Кор насыщеннӧй сывдӧдыд вӧчӧма температура кыпӧдӧмӧн, кӧдзӧдӧм мысти сывдӧмторйыд бӧр пуксьӧ доз пыдӧсад кристаллӧн. | Кор насышщеннӧј сывԁӧԁыԁ вӧчӧма ԏемпература кыпӧԁӧмӧн, кӧԇӧԁӧм мыԍԏі сывԁӧм торјыԁ бӧр пукԍӧ ԁоз пыԁӧсаԁ крісталлӧн. |
| Кристаллӧн шусьӧны сэтшӧм чорыд телӧяс, кодъяслӧн формаыс лоӧ правильнӧй кубик, призма да мукӧд геометрическӧй телӧяс кодь. Кристаллъяс артмӧны сэк, кор сывдӧд лоӧ пересыщеннӧй. Сідз жӧ артмӧны кристаллъяс сывдӧд косьмигӧн да шоныд сывдӧд кӧдзалігӧн. | Крісталлӧн шуԍӧны сещӧм чорыԁ ԏелӧјас, коԁјаслӧн формаыс лоӧ правіԉнӧј кубік, прізма ԁа мукӧԁ геометріческӧј ԏелӧјаскоԃ. Крісталлјас артмӧны сек, кор сывԁӧԁ лоӧ пересышщеннӧј. Сіԇ-жӧ артмӧны крісталлјас сывԁӧԁ коԍмігӧн ԁа шоныԁ сывԁӧԁ кӧԇалігӧн. |
| Сывдӧдъяс вӧчигӧн да на бӧрся наблюдайтігӧн миян паныдасяс со кутшӧм выльтор: селитра кӧ мӧдам гудралӧмӧн сывдны ваын, температураыд шонтытӧг ачыс мӧдас вывлань кыптыны, а меднӧй купорос кӧ мӧдам ваын сывдны, дзик лоӧ мӧдарӧ: ва ачыс мӧдас кӧдзавны. | Сывԁӧԁјас вӧчігӧн ԁа на бӧрԍа набԉуԁајтігӧн міјан паныԁаԍас со кущӧм выԉтор: ԍеԉітра-кӧ мӧԁам гуԁралӧмӧн сывԁны ваын, ԏемператураыԁ шонтытӧг ачыс мӧԁас вывлаԋ кыптыны, а меԁнӧј купорос-кӧ мӧԁам ваын сывԁны, ԇік лоӧ мӧԁарӧ: ва ачыс мӧԁас кӧԇавны. |
| Сідзкӧ, сывдӧдъяс пиын эм кык сикаса веществояс: ӧти сикасыс ва температура мӧдасны увлань лэдзны, а мӧд сикасыс — валысь температурасӧ вывлань кыпӧдны. | Сіԇ-кӧ сывԁӧԁјас піын ем кык ԍікаса вешществојас: ӧԏі ԍікасыс ва ԏемпература мӧԁасны увлаԋ леԇны, а мӧԁ ԍікасыс, валыԍ ԏемпературасӧ вывлаԋ кыпӧԁны. |
| Пример петкӧдлӧм могысь вӧчам кык опыт. | Прімер петкӧԁлӧм могыԍ вӧчам кык опыт. |
| Босьтам стӧкан, стӧканас джынйӧдзыс ва пуктам да термометрӧн мерайтам валысь температурасӧ. Стӧканӧ жӧ пуктам вывлань вомӧн ва тыра пробирка (видзӧд «5в» серп.). Сэсся ва тыра стӧкан пиӧ мӧдам кисьтны сернӧй кислота. Сернӧй кислота ваӧ воӧм мысти, ваын температура мӧдас пырны шоныдлань, термометрын ртуть столбыс зэв ӧдйӧн мӧдас вывлань кайны. Унджык кӧ кисьтам сернӧй кислотатӧ, температура каяс 100°-ӧдз и ваыд пузяс би вылӧ пуктывтӧг. | Боԍтам стӧкан, стӧканас җынјӧԇыс ва пуктам ԁа ԏермометрӧн мерајтам валыԍ ԏемпературасӧ. Стӧканӧ-жӧ пуктам вывлаԋ вомӧн ва тыра пробірка (віԇӧԁ „5в“ ԍерп.). Сеԍԍа ва тыра стӧкан піӧ мӧԁам кіԍтны ԍернӧј кіслота. Ԍернӧј кіслота ваӧ воӧм мыԍԏі, ваын ԏемпература мӧԁас пырны шоныԁлаԋ, ԏермометрын ртуԏ столбыс зев ӧԁјӧн мӧԁас вывлаԋ кајны. Унҗык-кӧ кіԍтам ԍернӧј кіслотатӧ, ԏемпература кајас 100°-ӧԇ і ваыԁ пуԅас бі вылӧ пуктывтӧг. |
| Ӧні вӧчам мӧд опыт. Босьтам ва тыра стӧкан, мед ваыс вӧлі сӧмын пыдӧс йылас. Стӧкансӧ пуктам нарошнӧ кӧтӧдӧм чаг вылӧ. Сэсся мерайтам опыт заводиттӧдз стӧканса валысь температурасӧ. Термометрсӧ стӧканас и позьӧ сувтӧдны. Ӧні ва тыра стӧканӧ паньӧн мӧдам лэдзны азотно-кислӧй аммоний да сывдны сійӧ гудралӧмӧн. Кутшӧм вежсьӧмъяс жӧ лоӧны? Термометрысь ртуть столб мӧдас увлань лэччыны, а стӧканыд лоӧ йитор кодь кӧдзыд (видзӧд «5в» серпасӧ веськыд джынъяс). Кӧдзыд вӧснаыс, стӧканувса кӧтӧдӧм чагйыд стӧкан бердӧ кынмас — йизяс. | Ӧні вӧчам мӧԁ опыт. Боԍтам ва тыра стӧкан, меԁ ваыс вӧлі сӧмын пыԁӧс јылас. Стӧкансӧ пуктам нарошнӧ кӧтӧԁӧм чаг вылӧ. Сеԍԍа мерајтам опыт завоԃіттӧԇ стӧканса валыԍ ԏемпературасӧ. Ԏермометрсӧ стӧканас і поԅӧ сувтӧԁны. Ӧні ва тыра стӧканӧ паԋӧн мӧԁам леԇны азотно-кіслӧј аммоԋіј ԁа сывԁны сіјӧ гуԁралӧмӧн. Кущӧм вежԍӧмјас-жӧ лоӧны? Ԏермометрыԍ ртуԏ столб мӧԁас увлаԋ летчыны, а стӧканыԁ лоӧ јіторкоԃ кӧԇыԁ (віԇӧԁ „5в“ ԍерпасӧ веԍкыԁ җынјас). Кӧԇыԁ вӧснаыс, стӧкан увса кӧтӧԁӧм чагјыԁ стӧкан берԁӧ кынмас — јіԅас. |
| Сёян солалан сов кӧ лым пиын гудралан, температура чорыда жӧ мӧдас увлань усьны. Холодильник пӧгребъяс вӧчигӧн тайӧ закон сертиыс температура увтасмӧдӧны. | Ԍојан солалан сов-кӧ лым піын гуԁралан, ԏемпература чорыԁа-жӧ мӧԁас увлаԋ уԍны. Холоԃіԉԋік пӧгребјас вӧчігӧн тајӧ закон ԍерԏіыс ԏемпература увтасмӧԁӧны. |
| Сідзкӧ, веществояс сывдігӧн мукӧд сывдӧдыс шоныдсӧ босьтӧ, а мукӧдыс шоныдсӧ вӧтлӧ. Едкӧй калий, натрий да сернӧй кислота кӧ ваын мӧдан сывдны, сывдӧдын температура пырысь-пыр жӧ мӧдас лыбны вывлань. Тайӧ нин висьталӧ, мый тайӧ веществоясыс сылігӧн шоныдсӧ вӧтлӧны растворысь. | Сіԇ-кӧ вешществојас сывԁігӧн мукӧԁ сывԁӧԁыс шоныԁсӧ боԍтӧ, а мукӧԁыс шоныԁсӧ вӧтлӧ. Јеԁкӧј каԉіј, натріј ԁа ԍернӧј кіслота-кӧ ваын мӧԁан сывԁны, сывԁӧԁын ԏемпература пырыԍ-пыр-жӧ мӧԁас лыбны вывлаԋ. Тајӧ-ԋін віԍталӧ, мыј тајӧ вешществојасыс сылігӧн шоныԁсӧ вӧтлӧны растворыԍ. |
| Ва моз жӧ мукӧд кизьӧр веществояс вермӧны веществоястӧ сывдыны. Босьтам кӧ жиръяс да выйяс, ваын найӧ оз сывны, а сӧмын сылӧны бензинын да эфирын. Сиръяс сылӧны скипидарын да спиртын. Бура сылысь вещество ӧтик сикас сывдысь веществоын вермас сывны, а мукӧд кизьӧр веществоас, кӧть мый эн вӧч, нинӧмысь оз сыв. Карасин бура сылӧ бензинын, но ваын нинӧмысь оз сыв. Жиръяс бура сылӧны эфирын, но ньӧти оз сывны ваын да омӧлиндзика сылӧны спиртын. | Вамоз-жӧ мукӧԁ кіԅӧр вешществојас вермӧны вешществојастӧ сывԁыны. Боԍтам-кӧ жырјас ԁа выјјас, ваын најӧ оз сывны, а сӧмын сылӧны бенԅінын ԁа ефірын. Ԍірјас сылӧны скіпіԁарын ԁа ԍпіртын. Бура сылыԍ вешщество ӧԏік ԍікас сывԁыԍ вешществоын вермас сывны, а мукӧԁ кіԅӧр вешществоас, кӧԏ мыј ен вӧч, ԋінӧмыԍ оз сыв. Караԍін бура сылӧ бенԅінын, но ваын ԋінӧмыԍ оз сыв. Жырјас бура сылӧны ефірын, но ԋӧԏі оз сывны ваын ԁа омӧԉінԇіка сылӧны ԍпіртын. |
| Татшӧм сывдысьяс, кыдз бензин, спирт да эфир техникаын частӧ применяйтсьӧны. Бензинӧн паськӧмысь бырӧдӧны жирӧвӧй пятнаяс да вӧтлӧны растительнӧй жиръяс да выйяс. Спирт да скипидарлысь сылӧм используйтӧны лакъяс да политура вӧчигӧн. | Тащӧм сывԁыԍјас, кыԇ бенԅін, ԍпірт ԁа ефір ԏехԋікаын частӧ прімеԋајтчӧны. Бенԅінӧн паԍкӧмыԍ бырӧԁӧны жірӧвӧј пјатнајас ԁа вӧтлӧны раԍԏіԏеԉнӧј жірјас ԁа выјјас. Ԍпірт ԁа скіпіԁарлыԍ сылӧм іспоԉзујтӧны лакјас ԁа поԉітур вӧчігӧн. |
| Растворъястӧ пуигӧн-шонтігӧн ваыс косьмӧ, мунӧ руӧ, а сывдӧм чорыд веществояс кольӧны доз пыдӧсас. Тайӧ роч ногӧн шусьӧ «выпариванньӧӧн». Выпариванньӧ ӧнія промышленносьтын да техникаын ёнакодь паськалӧма. | Растворјастӧ пуігӧн-шонтігӧн ваыс коԍмӧ, мунӧ руӧ, а сывԁӧм чорыԁ вешществојас коԉӧны ԁоз пыԁӧсас. Тајӧ роч ногӧн шуԍӧ „выпаріваԋԋӧӧн“. Выпаріваԋԋӧ ӧніја промышԉенноԍтын ԁа ԏехԋікаын јона коԃ паԍкалӧма. |
| Прӧстӧя выпариванньӧ вӧчсьӧ гырысь тшанъясын, би вылын. | Прӧстӧја выпаріваԋԋӧ вӧчԍӧ гырыԍ щанјасын, бі вылын. |
| 6-ӧд серпас вылын сетӧма схема сэтшӧм пӧртлысь. Пӧрт «А» сюйӧма пачӧ, кӧлӧсникӧвӧй решетка «В» вылын сотчӧ топливо. Тшын да мукӧд веществояс, кодъяс лоӧны топливо сотчигӧн «СС» индӧминті, пӧрт бокъясті, сэсся «D» розьті петӧ нарошнӧй трубаӧ. Прӧстӧй би вылын гежӧдаджык нуӧдӧны выпариванньӧ, унджыкысьсӧ пӧльзуйтчӧны ва руӧн. Выпариванньӧ нуӧдсьӧ тупкӧса гырысь выпарнӧй аппаратъясын (шуам, сакарнӧй сироп вӧчигӧн). «7а» серпас петкӧдлӧ схема выпарнӧй аппаратлысь, кодлӧн пасьтаыс 1,5 метр, а судтаыс — 3 метра. «А» парӧвӧй «рубашка», татчӧ пар локтӧ шонтан аппаратысь — «ВВ» розьяс пыр; сукмӧм, сывдӧм выпариванньӧысь мунӧ «С»-ті; «D» — аппарат чиститны; «О» розь наблюдайтӧм вылӧ лӧсьӧдӧма; «К» розь вӧчӧма рулы петны; «Н»-ӧн пасйӧма кокъяс, кодъяс вылӧ крепитӧма аппаратсӧ. | 6-ԁ ԍерпас вылын ԍетӧма схема сещӧм пӧртлыԍ. Пӧрт „А“ ԍујӧма пачӧ, колоԍԋікӧвӧј решетка „В“ вылын сотчӧ топԉіво. Щын ԁа мукӧԁ вешществојас, коԁјас лоӧны топԉіво сотчігӧн „СС“ інԁӧм інті, пӧрт бокјасті, сеԍԍа „Ԁ“ роԅті петӧ нарошнӧј трубаӧ. Прӧстӧј бі вылын гежӧԁаҗык нуӧԁӧны выпаріваԋԋӧ, унҗыкыԍсӧ пӧԉзујтчӧны варуӧн. Выпаріваԋԋӧ нуӧԁԍӧ тупкӧса гырыԍ выпарнӧј аппаратјасын (шуам сакарнӧј ԍіроп вӧчігӧн). „7а“ ԍерпас петкӧԁлӧ схема выпарнӧј аппаратлыԍ, коԁлӧн паԍтаыс 1,5 метр, а суԁтаыс — 3 метра. „А“ парӧвӧј „рубашка“, татчӧ пар локтӧ шонтан аппаратыԍ — „ВВ“ роԅјас пыр, сукмӧм, сывԁӧм выпаріваԋԋӧыԍ мунӧ „С“-ті „Ԁ“ аппарат чіԍԏітны; „Ӧ“ роԅ набԉуԁајтӧм вылӧ лӧԍӧԁӧма; „К“ роԅ вӧчӧма рулы петны; „Н“-ӧн пасјӧма кокјас, коԁјас вылӧ крепітӧма аппаратсӧ. |
| Та ногӧн жӧ промышленносьтын (пабрик-заводъясын) сывдӧмӧн, фильтруйтӧмӧн, кристаллизуйтӧмӧн сӧстӧммӧдны колан веществояс, мукӧд сорӧдъясысь торйӧдӧны. | Та ногӧн-жӧ промышԉенноԍтын (фабрік-завоԁјасын) сывԁӧмӧн, фіԉтрујтӧмӧн, крістаԉізујтӧмӧн сӧстӧммӧԁны колан вешществојас, мукӧԁ сорӧԁјасыԍ торјӧԁӧны. |
| Ми босьтам пример пыдди кутшӧмкӧ сывдӧд, кӧн сорсьӧма уна сикас вещество (а абу ӧтик). | Мі боԍтам прімер пыԃԃі кущӧмкӧ сывԁӧԁ, кӧн сорԍӧма уна ԍікас вешщество (а абу ӧԏік). |
| А ми водзынджык нин урчитлім, мый мукӧд веществоыс ваын оз сывны, мукӧдыс омӧлиндзика сылӧны, но насыщеннӧй сывдӧд оз сетны. | А мі воԇынҗык-ԋін урчітлім, мыј мукӧԁ вешществоыс ваын оз сывны, мукӧԁыс омӧԉіԋԇіка сылӧны, но насышщеннӧј сывԁӧԁ оз ԍетны. |
| Медым колан вещество торйӧдны да сӧстӧммӧдны, унджыкысьсӧ ва шонтӧмӧн сӧстӧммӧдӧны. Первой вӧчӧны насыщеннӧй либӧ ненасыщеннӧй сывдӧд (раствор), сэсся кӧдзӧдӧны сывдӧдсӧ. Кӧдзӧдӧм мысти торйӧдан вещество чорыдӧн (унджыкысьсӧ кристаллӧн) пуксьӧ доз пыдӧсӧ. Та бӧрти позяс фильтрӧвӧй бумага пыр сысъявны сывдӧдтӧ. Пыдӧсӧ пуксьӧм чорыд веществоjac торъяласны сывдӧдысь: кольӧны фильтрӧвӧй бумага вылӧ. | Меԁым колан вешщество торјӧԁны ԁа сӧстӧммӧԁны, унҗыкыԍсӧ ва шонтӧмӧн сӧстӧммӧԁӧны. Первој вӧчӧны насышщеннӧј, ԉібӧ ԋенасышщеннӧј сывԁӧԁ (раствор), сеԍԍа кӧԇӧԁӧны сывԁӧԁсӧ. Кӧԇӧԁӧм мыԍԏі торјӧԁан вешщество чорыԁӧн (унҗыкыԍсӧ крісталлӧн) пукԍӧ ԁоз пыԁӧсӧ. Та бӧрԏі поԅас фіԉтрӧвӧј бумага пыр сысјавны сывԁӧԁтӧ. Пыԁӧсӧ пукԍӧм чорыԁ вешществоjac торјаласны сывԁӧԁыԍ: коԉӧны фіԉтрӧвӧј бумага вылӧ. |
| Та ногӧн сывдӧдыд лоӧ сӧстӧмджык: уна лишнӧй сорӧдысь торъялас, но дерт, дзик сӧстӧм оз на жӧ ло сывдӧдыд. | Та ногӧн сывԁӧԁыԁ лоӧ сӧстӧмҗык: уна ԉішнӧј сорӧԁыԍ торјалас, но ԃерт, ԇік сӧстӧм оз-на-жӧ ло сывԁӧԁыԁ. |
| Лабораторияясын фильтруйтчигӧн пӧльзуйтчӧны прӧстӧй бумага фильтрӧн, а пабрик-заводъясын фильтр пыдди пӧльзуйтчӧны топыд дӧраясӧн, шомӧн, коксӧн, лыаӧн, асбестӧн, ватаӧн да мукӧдъясӧн. Производствоын, чорыд веществояс кизьӧрысь торйӧдігӧн, вӧчӧны личкан машинаӧн (прессӧн). Стеарин вӧчан фабрикаын стеаринысь кизьӧр мукӧд сорӧдъяс торйӧдӧны гидравлическӧй прессӧн. Небыд стеарин тубыртӧны дӧра пытшкӧ да пуктӧны гидравлическӧй пресс противеньяс вылӧ, «6»-ӧн пасйӧма (видзӧд 5-а серпасӧ). Пресс «ST» личкӧ противеньяс плитаӧн «g» вылӧ, кизьӧр ковтӧмторъяс петӧны ворйӧ, а стеариныс — коланторйыс — кольӧ дӧра пытшкӧ. | Лабораторіјајасын фіԉтрујтчігӧн пӧԉзујтчӧны прӧстӧј бумага фіԉтрӧн, а фабрік-завоԁјасын фіԉтр пыԃԃі пӧԉзујтчӧны топыԁ ԁӧрајасӧн, шомӧн, коксӧн, лываӧн, аԅбестӧн, ватаӧн ԁа мукӧԁјасӧн. Проізвоԁствоын, чорыԁ вешществојас кіԅӧрыԍ торјӧԁігӧн, вӧчӧны ԉічкан машінаӧн (прессӧн). Ԍԏеарін вӧчан фабрікаын ԍԏеаріныԍ кіԅӧр мукӧԁ сорӧԁјас торјӧԁӧны гіԁравԉіческӧј прессӧн. Ԋебыԁ ԍԏеарін тубыртӧны ԁӧра пыщкӧ ԁа пуктӧны гіԁравԉіческӧј пресс прӧԏівеԋјас вылӧ, „6“-ӧн пасјӧма (віԇӧԁ 5-а ԍерпасӧ). Пресс „ST“ ԉічкӧ прӧԏівеԋјас пԉітаӧн „g“ вылӧ, кіԅӧр ковтӧм торјас петӧны ворјӧ, а ԍԏеаріныс — коланторјыс коԉӧ ԁӧра пыщкӧ. |
| Мукӧд производствоас кизьӧр веществоясысь чорыд ковтӧм сорӧд — сывдӧдъяс торйӧдӧны «центрифугаӧн». Центрифуга пиын зэв уна потшпом кодь барабанъяс эм, найӧ бергалӧны ось гӧгӧр. Кизьӧр, колан вещество петӧ центрифугаысь нарошнӧ вӧчӧм розьясті, бергалӧм вӧсна, а центрифуга пытшкӧ кольӧ чорыд веществояс. | Мукӧԁ проізвоԁствоас кіԅӧр вешществојасыԍ чорыԁ ковтӧм сорӧԁ — сывԁӧԁјас торјӧԁӧны „центрофугаӧн“. Центрофуга піын зев уна пощпом-коԃ барабанјас ем, најӧ бергалӧны оԍ гӧгӧр. Кіԅӧр, колан вешщество петӧ центрофугаыԍ нарошнӧ вӧчӧм роԅјасті, бергалӧм вӧсна, а центрофуга пыщкӧ коԉӧ чорыԁ вешществојас. |
| Тадз жӧ сакар вӧчан заводъясын сӧстӧммӧдӧны свеклӧ сок. Выпаривайтӧм бӧрын лоӧ сук нисьӧ кизьӧр масса, коді артмӧ сакар кристаллъясысь да клей кодь патокаысь. Тайӧ массаысь центрифугаӧн жӧ торйӧдӧны патока массасӧ и артмӧ еджыд сакар песок (видзӧд «8а» серпас). | Таԇ-жӧ сахар вӧчан завоԁјасын сӧстӧммӧԁӧны ԍвекла сок. Выпарівајтӧм бӧрын лоӧ сук-ԋіԍӧ кіԅӧр масса, коԁі артмӧ сакар крісталјасыԍ ԁа кԉејкоԃ патокаыԍ. Тајӧ массаыԍ центрофугаӧн-жӧ торјӧԁӧны патока массасӧ і артмӧ јеҗыԁ сакар песок (віԇӧԁ „8а“ ԍерпас). |
| Фильтруйтӧмӧн торйӧдӧны неоднороднӧй сылан веществояс сывтӧм веществояс пиысь, неоднороднӧй веществояс пиысь. Первой колӧ тӧдмавны, кутшӧм кизьӧр (жидкӧй) веществоын сылӧ босьтӧм веществоыд. Сывдан кизьӧръяс пыдди (жидкосьтъяс) унджыкысьсӧ босьтчӧны ва да кислотаяс, гежӧдджыка: спирт, бензин, карасин да мукӧд. | Фіԉтрујтӧмӧн торјӧԁӧны ԋеоԁнороԁнӧј сылан вешществојас сывтӧм вешществојас піыԍ, ԋеоԁнороԁнӧј вешществојас піыԍ. Первој колӧ тӧԁмавны кущӧм кіԅӧр (жіԁкӧј) вешществоын сылӧ боԍтӧм вешществоыԁ. Сывԁан кіԅӧрјас пыԃԃі (жіԁкоԍтјас) унҗыкыԍсӧ боԍтчӧны ва ԁа кіслотајас, гежӧԁҗыка: ԍпірт, бенԅін, караԍін ԁа мукӧԁ. |
| Кристаллизация паськыда употребляйтчӧ химическӧй лабораторияясын. Та ногӧн уна неоднороднӧй (природаын артмӧм и заводъясын вӧчӧм) веществояс прӧстмӧдчӧны мукӧд сорӧдъясысь. Тадзи унджыкысьсӧ химикъяс вӧчӧны однороднӧй веществояс: сӧстӧммӧдӧм, сорасысь торйӧдӧмӧн. | Крістаԉізаціја паԍкыԁа употребԉајтчӧ хіміческӧј лабораторіјајасын. Та ногӧн уна ԋеоԁнороԁнӧј (пріроԁаын артмӧм і завоԁјасын вӧчӧм) вешществојас прӧстмӧԁчӧны мукӧԁ сорӧԁјасыԍ. Таԇі унҗыкыԍсӧ хімікјас вӧчӧны оԁнороԁнӧј вешществојас: сӧстӧммӧԁӧм, сорасыԍ торјӧԁӧмӧн. |
| Та кындзи эм и мукӧд ногъяс, кыдз веществоясӧс торйӧдны да сӧстӧммӧдны сорӧдъясысь, шум кӧть перегонка, но та йылысь мӧдлаын сёрнитам. | Та кынԇі ем і мукӧԁ ногјас, кыԇ вешществојасӧс торјӧԁны ԁа сӧстӧммӧԁны сорӧԁјасыԍ, шум кӧԏ перегонка, но та јылыԍ мӧԁлаын ԍорԋітам. |
| Юасьӧмъяс 1-й заданньӧ кузьта: | Јуаԍӧмјас 1-ј заԁаԋԋӧ куԅта: |
| 1. Кутшӧм сывдӧд лоӧ насыщеннӧй, кутшӧм — ненасыщеннӧй? | 1. Кущӧм сывԁӧԁ лоӧ насышщеннӧј, кущӧм — ԋенасышщеннӧј? |
| 2. Кыдз вежсьӧ чорыд веществояслӧн сылӧм (растворайтчӧм), температура кӧ мӧдам вежлавны? | 2. Кыԇ вежԍӧ чорыԁ вешществојаслӧн сылӧм (растворајтчӧм), ԏемпература-кӧ мӧԁам вежлавны? |
| 3. Кутшӧм сывданъяс (растворительяс) ва кындзи техникаын применяйтӧны? | 3. Кущӧм сывԁанјас (растворіԏеԉјас) ва кынԇі ԏехԋікаын прімеԋајтӧны? |
| 4. Кыдзи вӧчӧны кӧдзӧдана вещество сорӧдъяс (смесьяс)? | 4. Кыԇі вӧчӧны кӧԇӧԁана вешщество сорӧԁјас (ԍмеԍјас)? |
| 5. Кутшӧм ногӧн позьӧ вӧчны, медым чорыд вещество пӧрис кристаллӧ? | 5. Кущӧм ногӧн поԅӧ вӧчны, меԁым чорыԁ вешщество пӧріс крісталлӧ? |
| 6. Кутшӧм веществояс шусьӧны однороднӧйӧн да неоднороднӧйӧн? | 6. Кущӧм вешществојас шуԍӧны оԁнороԁнӧјӧн ԁа ԋеоԁнороԁнӧјӧн? |
| 7. Кутшӧм ногъясӧн неоднороднӧй веществоысь позьӧ торйӧдны однороднӧй веществояссӧ? | 7. Кущӧм ногјасӧн ԋеоԁнороԁнӧј вешществоыԍ поԅӧ торјӧԁны оԁнороԁнӧј вешществојассӧ? |
| 2. ЗАДАННЬӦ: ВАЛӦН ЗНАЧЕННЬӦ ОЛӦМЫН ДА ТЕХНИКАЫН | 2. ЗАԀАԊԊӦ: ВАЛӦН ЗНАЧЕԊԊӦ ОЛӦМЫН ԀА ԎЕХԊІКАЫН |
| § 6. Ва природаын | § 6. Ва пріроԁаын |
| Ва сэтшӧм вещество, кодӧс позьӧ шуны му вылын значенньӧ серти да разалӧм серти медся главнӧй веществоӧн. Ва вевттьӧ 70 прӧч. му пайсӧ, а сідзжӧ сынӧдын — ру пиын — поводнӧй уна эм ваыд. Ва вещество пырӧ пемӧсъясӧ да став быдмӧгъяс пытшкӧ: организм пиын пыр овлӧ ва. | Ва сещӧм вешщество, коԁӧс поԅӧ шуны мувылын значеԋԋӧ ԍерԏі ԁа разалӧм ԍерԏі меԁԍа главнӧј вешществоӧн. Ва вевԏԏӧ 70 прӧч. му пајсӧ, а сіԇ-жӧ сынӧԁын, — рупіын повоԁнӧј уна ем ваыԁ. Ва вешщество пырӧ пемӧсјасӧ ԁа став быԁмӧгјас пыщкӧ: оргаԋізм піын пыр овлӧ ва. |
| Сідзжӧ ва пырӧ уна мукӧд веществояс пытшкӧ, мукӧддырйиыс сійӧ оз тӧдчы на пытшкысь, быттьӧкӧ веществоыс дзик кос, а збыльысьсӧ и сэн ваыд эм. Пример пыдди позьӧ босьтны му, турун, нянь да мукӧдъясӧс; быдын на пиын ваыд эм. | Сіԇ-жӧ ва пырӧ уна мукӧԁ вешществојас пыщкӧ, мукӧԁ ԁырјіыс сіјӧ оз тӧԁчы на пыщкыԍ, быԏԏӧкӧ вешществоыс ԇік кос, а збыԉыԍсӧ і сен ваыԁ ем. Прімер пыԃԃі поԅӧ боԍтны му, турун, ԋаԋ ԁа мукӧԁјасӧс; быԁын на піын ваыԁ ем. |
| Мувыв ва быд местаын абу ӧткодь сӧстӧмлун серти. Сідзжӧ природаса ва дзик сӧстӧм, мед сэн эз вӧвны кутшӧмкӧ мукӧд вещество сорӧдъяс, некор оз овлыны. Та вӧсна разнӧй местаысь босьтӧм валӧн свойствоясыс абу ӧткодьӧсь. Медчистӧй ваӧн мувывса ваысь позьӧ лыддьыны зэр ва. Но и зэр ва пиын овлӧны бусторъяс да мукӧд веществояс, кодъяс вермисны веськавны сынӧдысь. Мукӧд сикас ваяс: ю ва, ключ ва, мореса ва, мупытшкӧсса ва абу зэр ва кодь сӧстӧмӧсь. На пытшкын зэв уна мукӧд сикас сылӧм веществояс овлӧны. Овлӧ сэтшӧм ва, код пытшкын овлӧ уна известка, овлӧ и сэтшӧм ва, кӧн известкаыс этшаджык, либӧ ньӧти абу. Татшӧм ваыд вом улад кылӧ небыд. | Мувыв ва быԁ местаын абу ӧткоԃ сӧстӧм лун ԍерԏі. Сіԇ-жӧ пріроԁаса ва ԇік сӧстӧм, меԁ сен ез вӧвны кущӧмкӧ мукӧԁ вешщество сорӧԁјас, ԋекор оз овлыны. Та вӧсна разнӧј местаыԍ боԍтӧм валӧн својствојасыс абу ӧткоԃӧԍ. Меԁ чістӧј ваӧн мувывса ваыԍ поԅӧ лыԃԃыны — зер ва. Но і зер ва піын овлӧны бусторјас ԁа мукӧԁ вешществојас, коԁјас вермісны веԍкавны сынӧԁыԍ. Мукӧԁ ԍікас вајас: ју ва, кԉуч ва, мореса ва, мупыщкӧсса ва абу зервакоԃ сӧстӧмӧԍ. На пыщкын зев уна мукӧԁ ԍікас сылӧм вешществојас овлӧны. Овлӧ сещӧм ва, коԁ пыщкын овлӧ уна іԅвестка, овлӧ і сещӧм ва, кӧн іԅвесткаыс ещаҗык, ԉібӧ ԋӧԏі абу. Тащӧм ваыԁ вом улаԁ кылӧ ԋебыԁ. |
| Медся уна овлӧ сылӧм веществояс мореса ваын (сэн зэв уна сов). Мукӧддырйиыс мореса ваын сылӧм солыд овлӧ 4 пр-ӧдз. Чёрнӧй мореын — 1,8 прӧч., Балтийскӧй мореын — 0,5 пр. | Меԁԍа уна овлӧ сылӧм вешществојас мореса ваын, (сен зев уна сов). Мукӧԁ ԁырјіыс мореса ваын сылӧм солыԁ овлӧ — 4 пр-ӧԇ. Чорнӧј мореын — 1,8 прӧч., Балԏіјскӧј мореын — 0,5 пр. |
| Сідзжӧ уна сылӧм веществояс овлӧны минеральнӧй (лечитанінса) ваясын. Найӧ пиын овлӧны сэтшӧм свойствоа ваяс, кодъяс бурмӧдӧны висьӧмъясысь. Та вӧсна татшӧм ваяссӧ используйтӧны врачьяс висьӧмъясысь лечитӧм могысь (Кисловодскын — нарзан ва, Сереговын — сов ва). Лечитан свойствоа ваястӧ и попъяс тшӧтш используйтӧны, енлы эскысь йӧзӧс пӧрйӧдлӧм могысь. | Сіԇ-жӧ уна сылӧм вешществојас овлӧны міԋераԉнӧј (ԉечітанінса) вајасын. Најӧ піын овлӧны сещӧм својствоа вајас, коԁјас бурмӧԁӧны віԍӧмјасыԍ. Та вӧсна тащӧм вајассӧ іспоԉзујтӧны врачјас віԍӧмјасыԍ ԉечітӧм могыԍ (Кісловоԁскын — нарзан ва, Ԍереговын сов ва). Ԉечітан својствоа вајастӧ і попјас щӧщ іспоԉзујтӧны, јенлы ескыԍ јӧзӧс пӧрјӧԁлӧм могыԍ. |
| Ӧнӧдз на овлӧ, мый знакаръяс «чудеса ног» ваӧн лечитӧны пемыд йӧзӧс, быттьӧ пӧ ваас пырӧма «еннога сила (божественнӧй сила)». | Ӧнӧԇ-на овлӧ, мыј знакарјас „чуԃесаног“ ваӧн ԉечітӧны пемыԁ јӧзӧс, быԏԏӧ-пӧ ваас пырӧма „јеннога ԍіла (божественнӧј ԍіла)“. |
| Тайӧ прӧстӧй пӧрйӧдчӧм. Мукӧд сикас ваӧн бурдӧны висьӧмысь оз сы вӧсна, мый ва пытшкӧ пырӧма «божественнӧй сила», а сы вӧсна, мый ваас эмӧсь уна сикас сылӧм веществояс, кодъяс зэв коланатор висьысь организмлы. | Тајӧ прӧстӧј пӧрјӧԁчӧм. Мукӧԁ ԍікас ваын бурԁӧны віԍӧмыԍ, оз сы вӧсна, мыј ва пыщкӧ пырӧма „божественнӧј ԍіла“, а сы вӧсна, мыј ваас емӧԍ уна ԍікас сылӧм вешществојас, коԁјас зев коланатор віԍыԍ оргаԋізмлы. |
| Медся нин уна сикас сорӧд да быднога висьӧдан бактерияяс овлӧны пабрик-заводъяс да гырысь кардорса юясын. | Меԁԍа-ԋін уна ԍікас сорӧԁ, ԁа быԁнога віԍӧԁан бакԏеріјајас овлӧны фабрік-завоԁјас ԁа гырыԍ карԁорса јујасын. |
| Ва миянлы быдлаӧ колӧ: пабрик-заводъясӧ, лабораторияясӧ, сёян пуны, скӧтлы юны и быдлаӧ. Колӧ шуны, мый ватӧг овны некыдз, некутшӧм организм оз вермы. | Ва міјанлы быԁлаӧ колӧ: фабрік-завоԁјасӧ, лабораторіјајасӧ, ԍојан пуны, скӧтлы јуны і быԁлаӧ. Колӧ шуны, мыј ватӧг овны ԋекыԇ, ԋекущӧм оргаԋізм оз вермы. |
| Но миянлы колӧ чистӧй ва, быдсяма сикас сорӧда ва видзны оз позь. Ӧні ми тӧдмасям, кыдзи ва сӧстӧммӧдны, торйӧдны мукӧд сикас, ковтӧм сорӧдъясысь. | Но міјанлы колӧ чістӧј ва, быԁԍама ԍікас сорӧԁа ва віԇны оз поԅ. Ӧні мі тӧԁмаԍам, кыԇі ва сӧстӧммӧԁны, торјӧԁны мукӧԁ ԍікас, ковтӧм сорӧԁјасыԍ. |
| § 7. 3-ӧд удж. Ва сӧстӧммӧдӧм | § 7. 3-ӧԁ уҗ. Ва сӧстӧммӧԁӧм |
| Ковмасны приборъяс: воронкаяс, колбаяс, стӧканъяс, мензурка, стекляннӧй бутылка, стекляннӧй трубка, стекляннӧй палочка, спиртӧвӧй лампа. | Ковмасны пріборјас: воронкајас, колбајас, стӧканјас, мензурка, ԍԏекԉаннӧј бутылка, ԍԏекԉаннӧј трубка, ԍԏекԉаннӧј палочка, ԍпіртӧвӧј лампа. |
| Материалъяс: фильтруйтчан бумага, чернила, вазелин, сёян сов, меднӧй купорос, лыа, сёй да мел. | Маԏерјалјас: фіԉтрујтчан бумага, черԋіла, ваԅеԉін, ԍојан сов, меԁнӧј купорос, лыа, ԍој ԁа мел. |
| 1. Лӧсьӧдӧй фильтрӧвӧй бумага да пуктӧ стекляннӧй воронкаӧ. Воронкасӧ пуктӧ штатив кольча пытшкӧ (8 «в» серп.). Воронкаӧ ва кисьтігӧн ва тыра дозсӧ вывті вылын эн кутӧ, бурджык кисьтны стеклӧ бедьтор кузя, медым ортсӧ эз резсьы (петкӧдлӧма 9 серпасын). Стӧканӧ водзвылысь лӧсьӧдӧ няйт ва (кисьтӧ ва пытшкӧ лыа, сёй, мел), сэсся фильтруйтӧ няйт ватӧ. Сӧстӧм али эз ло фильтруйтӧм бӧрад ваыд? | 1. Лӧԍӧԁӧј фіԉтрӧвӧј гумага ԁа пуктӧ ԍԏекԉаннӧј воронкаӧ. Воронкасӧ пуктӧ штаԏів коԉча пыщкӧ (8 „в“ ԍерп.). Воронкаӧ ва кіԍтігӧн ва тыра ԁозсӧ вывті вылын ен кутӧ, бурҗык кіԍтны ԍԏеклӧ беԃтор куԅа, меԁым ортсӧ ез резԍы, (петкӧԁлӧма 9 ԍерпасын). Стӧканӧ воԇвылыԍ лӧԍӧԁӧ ԋајт ва (кіԍтӧ ва пыщкӧ лыа, ԍој, мел), сеԍԍа фіԉтрујтӧ ԋајт ватӧ. Сӧстӧм аԉі ез ло фіԉтрујтӧм бӧраԁ ваыԁ? |
| 2. Мӧд ва тыра дозйӧ кисьтыштӧ чернила либӧ кутшӧмкӧ мукӧд рӧма вещество, сэсся бара жӧ фильтруйтӧ. | 2. Мӧԁ ватыра ԁозјӧ кіԍтыштӧ черԋіла, ԉібӧ кущӧм-кӧ мукӧԁ рӧма вешщество, сеԍԍа бара-жӧ фіԉтрујтӧ. |
| Рӧмтӧм али рӧма лоӧ та бӧрын фильтруйтӧм ваыд? | Рӧмтӧм аԉі рӧма лоӧ та бӧрын фіԉтрујтӧм ваыԁ? |
| 3. Сӧстӧм ва тыра дозйын сывдӧ сёян сов. Сов сылӧм бӧрын сола васӧ бара жӧ фильтруйтӧ. Фильтруйтӧм бӧрын видлӧ, сола али абу фильтруйтӧм ваыд? Фильтруйтӧм бӧрын тайӧ сола васӧ кисьтӧ фарфорӧвӧй чашкаӧ да сетка пыр шонтӧ би вылын ва пактавтӧдз. Кольӧ али оз мыйкӧ чашка пыдӧсӧ ва косьтӧм бӧрын? | 3. Сӧстӧм ва тыра ԁозјын сывԁӧ ԍојан сов. Сов сылӧм бӧрын сола васӧ бара-жӧ фіԉтрујтӧ. Фіԉтрујтӧм бӧрын віԁлӧ, сола аԉі абу фіԉтрујтӧм ваыԁ? Фіԉтрујтӧм бӧрын тајӧ сола васӧ кіԍтӧ фарфоровӧј чашкаӧ ԁа ԍетка пыр шонтӧ бівылын ва пактавтӧԇ. Коԉӧ аԉі оз мыјкӧ чашка пыԁӧсӧ ва коԍтӧм бӧрын? |
| 4. Лӧсьӧдӧ прибор — пузьӧдӧмӧн трубка пыр руӧн васӧ вӧтлыны (перегонка вӧчны). Босьтӧ колба «а» вомсӧ тупкӧма розя пробкаӧн, кытчӧ сюйӧма кузь нюкыля стеклӧ трубка «б» (10-ӧд серпас). Трубка «б» лэдзӧма «с» колба пиӧ (позьӧ пробиркаӧ). Колба «с» колӧ кӧдзӧдны. Кӧдзӧдны сюйӧ банка «d» пытшкӧсӧ лым, йи либӧ кӧдзыд ва пиӧ. Колба «а» пытшкӧ джынйӧдзыс кисьтӧ ва, васӧ краситӧ чернилаӧн. Колбасӧ крепитӧй штативӧ, пуктӧ сетка вылӧ да шонтӧй спиртӧвӧй лампа вылын. Видзӧдӧ, кутшӧм ва чукӧрмас «с» колба пиӧ, сӧстӧм али абу? | 4. Лӧԍӧԁӧ прібор, пуԅӧԁӧмӧн, трубка пыр руӧн васӧ вӧтлыны (перегонка вӧчны). Боԍтӧ колба „а“ вомсӧ тупкӧма роԅа пробкаӧн, кытчӧ ԍујӧма куԅ ԋукыԉа ԍԏеклӧ трубка „б“ (10-ԁ ԍерпас). Трубка „б“ леԇӧма „с“ колба піӧ (поԅӧ пробіркаӧ). Колба „с“ колӧ кӧԇӧԁны. Кӧԇӧԁны ԍујӧ банка „ԁ“ пыщкӧсӧ лым, јі ԉібӧ кӧԇыԁ ва піӧ. Колба „а“ пыщкӧ җынјӧԇыс кіԍтӧ ва, васӧ краԍітӧ черԋілаӧн. Колбасӧ крепітӧј штаԏівӧ, пуктӧ ԍетка вылӧ ԁа шонтӧј ԍпіртӧвӧј лампа вылын. Віԇӧԁӧ кущӧм ва чукӧрмас „с“ колба піӧ, сӧстӧм аԉі абу? |
| Лабораторияясын ва перегонка вӧчӧны Либих аппаратӧн (видзӧд 11-ӧд серпас вылысь). Либих аппарат тадз вӧчӧма: трубка «а» водзладор помыс паськӧдӧма. Трубка «а» сюйӧма паськыд трубка «б» пытшкӧ. «Г» трубкаын эм кык сюр — «г» и «д». Сюръясӧ сюйӧма резинӧвӧй трубка «е» и «д». Дозйысь ва пырӧ трубка «б» пытшкӧ, а трубка кузя мунӧ да петӧ трубка пиысь «г» сюрӧд. Ва пузьӧдӧ колба «u» пытшкын и сэсянь валӧн руыс мунӧ трубка «а» кузя; мунігас кӧдзалӧ, пӧрӧ ваӧ да чукӧрмӧ колба «к» пытшкӧ. | Лабораторіјајасын ва перегонка вӧчӧны Ԉібіх аппаратӧн (віԇӧԁ 11-ӧԁ ԍерпас вылыԍ). Ԉібіх аппарат таԇ вӧчӧма: трубка „а“ воԇлаԁорпомыс паԍкӧԁӧма. Трубка „а“ ԍујӧма паԍкыԁ трубка „б“ пыщкӧ. „Г“ трубкаын ем кык ԍур „г“ і „ԁ“. Ԍурјасӧ ԍујӧма реԅінӧвӧј трубка „е“ і „ԁ“. Ԁозјыԍ ва пырӧ трубка „б“ пыщкӧ, а трубка куԅа мунӧ ԁа петӧ трубка піыԍ „г“ ԍурӧԁ. Ва пуԅӧԁӧ колба „u“ пыщкын і сеԍаԋ валӧн руыс мунӧ трубка „а“ куԅа; мунігас кӧԇалӧ, пӧрӧ ваӧ ԁа чукӧрмӧ колба „к“ пыщкӧ. |
| Кор колӧ ӧтпырйӧн уна ва перегонитны, сэк употребляйтӧны перегоннӧй кубъяс. Кубъяс овлӧны уна сикас. На пиысь ӧтикӧс петкӧдлӧма 12-ӧд серпасын. | Кор колӧ ӧтпырјӧн уна ва перегоԋітны, сек употребԉајтӧны перегоннӧј кубјас. Кубјас овлӧны уна ԍікас. На піыԍ ӧԏікӧс петкӧԁлӧма 12-ӧԁ ԍерпасын. |
| «А» — перегоняйтан куб, кӧні васӧ пузьӧдӧны руӧн шонтӧмӧн. Руыс пырӧ куб пытшкӧ трубка «Н» пыр. Пузьӧдӧны ватӧ и прӧстӧй кубъясын ломтӧмӧн би вылын. Куб пытшкын артмӧм валӧн ру мунӧ трубка «С» пыр, кӧдзӧданінӧ «D», змей кодь трубкаяс пытшкӧ. Перегонитӧм ва визувтӧ торъя дозйӧ «Е» кран пытшкӧсті. | „А“ перегоԋајтан куб, кӧні васӧ пуԅӧԁӧны руӧн шонтӧмӧн. Руыс пырӧ куб пыщкӧ трубка „Н“ пыр. Пуԅӧԁӧны ватӧ і прӧстӧј кубјасын ломтӧмӧн бі вылын. Куб пыщкын артмӧм валӧн ру мунӧ трубка „С“ пыр, кӧԇӧԁанінӧ „Ԁ“, ԅмеј-коԃ трубкајас пыщкӧ. Перегоԋітӧм ва візувтӧ торја ԁозјӧ „Е“ кран пыщкӧсті. |
| Холодильник пытшкӧса руӧн шоналӧм ва трубка «F» мунӧ перегоннӧй «А» кубӧ. Холодильник пытшкӧсті руыс мунӧ кӧдзӧдан вакӧд воча, а та вӧсна кӧдзалӧмыс мунӧ нӧшта ӧдйӧджык. | Холоԃіԉԋік пыщкӧса руӧн шоналӧм ва трубка „F“ мунӧ перегоннӧј „А“ кубӧ. Холоԃіԉԋік пыщкӧсті руыс мунӧ кӧԇӧԁан вакӧԁ воча, а та вӧсна кӧԇалӧмыс мунӧ нӧшта ӧԁјӧҗык. |
| Перегонка пыр ва сӧстӧммӧдӧм, ковтӧм сорӧдъяс торйӧдны сяммӧм, быдлунъя олӧмын, промышленносьтын зэв коланатор. | Перегонка пыр ва сӧстӧммӧԁӧм, ковтӧм сорӧԁјас торјӧԁны ԍаммӧм, быԁлунја олӧмын, промышԉенноԍтын зев коланатор. |
| Пабрик-заводъясын, больничаын, лабораторияясын няйт сорӧда ва употребляйтны оз позь, сэтчӧ колӧ сӧстӧм (чистӧй) ва. | Фабрік-завоԁјасын, боԉԋічаын, лабораторіјајасын ԋајт сорӧԁа ва употребԉајтны оз поԅ, сетчӧ колӧ сӧстӧм (чістӧј) ва. |
| Медбура позьӧ ва сӧстӧммӧдны перегонитӧмӧн. | Меԁ бура поԅӧ ва сӧстӧммӧԁны перегоԋітӧмӧн. |
| Фильтруйтӧмнад ваӧ сылӧм веществоясыд оз дзикӧдз торъявны, а перегонитӧмнад зэв бура торъялӧны. Перегонитӧм ва мӧд ног шусьӧ — «дистилированнӧй» ваӧн. | Фіԉтрујтӧмнаԁ ваӧ сылӧм вешществојасыԁ оз ԇікӧԇ торјавны, а перегоԋітӧмнаԁ зев бура торјалӧны. Перегоԋітӧм ва мӧԁног шуԍӧ — „ԃіԍԏіԉірованнӧј“ ваӧн. |
| Дистилированнӧй ва быд воськов, быд уджын колӧ лабораторияясын, аптекаясын да мукӧдлаын. Дистилированнӧй ва, коді артмӧ прӧстӧй перегонитӧм бӧрын, оз на ло дзик сӧстӧм (химически чистӧй). Химически чистӧй ва позьӧ вӧчны мӧд нога способъясӧн. Сэк стеклӧысь вӧчӧм дозъяс удж нуӧдны оз шогмыны сы вӧсна, мый ачыс стеклӧыд неуна ваын сылӧ, кор дыр би вылын олас. | Ԃіԍԏіԉірованнӧј ва быԁ воԍков, быԁ уҗын колӧ лабораторіјајасын, апԏекајасын ԁа мукӧԁлаын. Ԃіԍԏіԉірованнӧј ва коԁі артмӧ прӧстӧј перегоԋітӧм бӧрын, оз-на ло ԇік сӧстӧм (хіміческі чістӧј). Хіміческі чістӧј ва поԅӧ вӧчны мӧԁнога способјасӧн. Сек ԍԏеклӧыԍ вӧчӧм ԁозјас уҗ нуӧԁны оз шогмыны сы вӧсна, мыј ачыс ԍԏеклӧыԁ ԋеуна ваын сылӧ, кор ԁыр бі вылын олас. |
| Перегонитан ногнад уна ва сӧстӧммӧдны он вермы. Босьтам кӧ водопроводса ва, тайӧс та ногӧн сӧстӧммӧдны оз позь. Водопроводса ватӧ гырысь каръясын сӧстӧммӧдӧны васӧ пуксьӧдӧмӧн да фильтруйтӧмӧн. Мӧскуаса водопроводын тадз сӧстӧммӧдӧны: 17 клм. сайын эм Рублевскӧй водопроводнӧй станция (13 серпас), Мӧскуа юсянь ваыс локтӧ первой приёмникъясӧ, сэсянь насосъясӧн лэптӧны васӧ пуксьӧданінъясӧ — «отстойникӧ». Ва пуксьӧданіныс — сійӧ гырысь гуяс, вӧчӧма железобетонысь. Ва сэтӧн визувтӧ зэв ньӧжйӧ: мунан ӧдыс 1,2 метр час: отстойникӧ локны колӧ дзонь 10 час. Надзӧн мунігӧн лишнӧй няйтыс ваысь пуксьӧ. Отстойниксянь ваыс ас ӧднас мунӧ «фильтрӧ». Фильтрын ваыс лыа пыр мунӧ да тадзи фильтруйтчӧ. Лыа фильтрсянь ва мунӧ «английскӧй фильтръясӧ» — гырысь изйысь вӧчӧм дозъясӧ. Сэні ваыс прӧйдитӧ посни да гырысь лыа слӧйяс пыр, а медся бӧрын — гырыськодь изъяс пыр. Ва видзан бассейнъяс вывсянь вевттьӧма бетонысь вӧчӧм сводӧн, медым тӧвнас ваыс эз кынмы и гожӧмын эз бусӧссьы. | Перегоԋітан ногнаԁ уна ва сӧстӧммӧԁны он вермы. Боԍтам-кӧ воԁопровоԁса ва, тајӧ, та ногӧн сӧстӧммӧԁны оз поԅ. Воԁопровоԁса ватӧ гырыԍ карјасын сӧстӧммӧԁӧны васӧ пукԍӧԁӧмӧн ԁа фіԉтрујтӧмӧн. Москваса воԁопровоԁын таԇ сӧстӧммӧԁӧны: 17 клм. сајын ем Рубԉевскӧј воԁопровоԁнӧј станціја (13 ԍерпас), Мӧсква јуԍаԋ ваыс локтӧ первој пріјомԋікјасӧ, сеԍаԋ насосјасӧн лептӧны васӧ пукԍӧԁанінјасӧ — „отстојԋікӧ“. Ва пукԍӧԁаніныс сіјӧ гырыԍ гујас, вӧчӧма жеԉезобетоныԍ. Ва сетӧн візывтӧ зев ԋӧжјӧ: мунан ӧԁыс 1,2 метр час: отстојԋікӧ локны колӧ ԇоԋ 10 час. Наԇӧн мунігӧн ԉішнӧј ԋајтыс ваыԍ пукԍӧ. Отстојԋікԍаԋ ваыс ас ӧԁнас мунӧ — „фіԉтрӧ“. Фіԉтрын ваыс лыа пыр мунӧ ԁа таԇі фіԉтрујтчӧ. Лыа фіԉтрԍаԋ ва мунӧ „ангԉіјскӧј фіԉтрјасӧ“ — гырыԍ ізјыԍ вӧчӧм ԁозјасӧ. Сені ваыс прӧјԃітӧ посԋі ԁа гырыԍ лыа слӧјјас пыр, а меԁԍа бӧрын — гырыԍ-коԃ ізјас пыр. Ва віԇан баԍԍејнјас вывԍаԋ вевԏӧма бетоныԍ вӧчӧм своԁӧн, меԁым тӧвнас ваыс ез кынмы і гожӧмын ез бусӧԍԍы. |
| Английскӧй фильтръяссянь ватӧ насосъясӧн трубаяс пыр качайтӧны ва йӧткан (водонапорнӧй) станцияӧ, а тасянь нин ва трубкаяс пыр сетӧны карӧ. | Ангԉіјскӧј фіԉтрјасԍаԋ ватӧ насосјасӧн трубајас пыр качајтӧны вајӧткан (воԁонапорнӧј) станціјаӧ, а таԍаԋ-ԋін ва трубкајас пыр ԍетӧны карӧ. |
| Заводъясын ватӧ фильтруйтӧны матерйӧ пыр, коді пуктӧма решетка кодь перегородка вылӧ (14 серпас). | Завоԁјасын ватӧ фіԉтрујтӧны маԏерјӧ пыр, коԁі пуктӧма решӧтка-коԃ перегороԁка вылӧ (14 ԍерпас). |
| Ва фильтруйтчӧ матерйӧ пыр. Фильтруйтӧм ва качайтсьӧ труба «А» пыр. Качайтӧм вӧсна да вывса сынӧд личкӧмла ваыс фильтруйтчӧ ӧдйӧнджык. | Ва фіԉтрујтчӧ маԏерјӧ пыр. Фіԉтрујтӧм ва качајтчӧ труба „А“. Качајтӧм вӧсна ԁа вывса сынӧԁ ԉічкӧмла, ваыс фіԉтрујтчӧ ӧԁјӧнҗык. |
| Кор колӧ этшаджык ва фильтруйтны, эмӧсь посни фильтръяс (серпас 15), кодӧс позьӧ новлӧдлыны местаысь местаӧ. | Кор колӧ ещаҗык ва фіԉтрујтны, емӧԍ посԋі фіԉтрјас (ԍерпас 15), коԁӧс поԅӧ новлӧԁлыны местаыԍ местаӧ. |
| Фильтр пыдди овлӧ и лыа либӧ мукӧд веществояс. | Фіԉтр пыԃԃі овлӧ і лыа ԉібӧ мукӧԁ вешществојас. |
| 15-ӧд серпасын фильтрыс цилиндр формаа, судтаыс 30–40 см. Цилиндр крепитӧма металлысь вӧчӧм подставка бердӧ. Сӧстӧммӧдан ва пырӧ вылыс кранӧд, прӧйдитӧ цилиндръяс стенкаяс пыр да лэччӧ улыс кранӧд. | 15-ԁ ԍерпасын фіԉтрыс ціԉінԁр формаа, суԁтаыс 30–40 см. Ціԉінԁр крепітӧма металлыԍ вӧчӧм поԁставка берԁӧ. Сӧстӧммӧԁан ва пырӧ вылыс кранӧԁ, прӧјԃітӧ ціԉінԁрјас ԍԏенкајас пыр ԁа летчӧ улыс кранӧԁ. |
| § 8. 4 Удж. Ваын газъяслӧн да кизьӧръяслӧн сылӧм (растворайтчӧм) | § 8. 4 Уҗ. Ваын газјаслӧн ԁа кіԅӧрјаслӧн сылӧм (растворајтчӧм) |
| Ковмасны приборъяс: штатив, спиртовка, асбестӧвӧй сетка, колба, пробиркаяс. | Ковмасны пріборјас: Штаԏів, ԍпіртовка, асбестӧвӧј ԍетка, колба, пробіркајас. |
| Материалъяс: спирт, сернӧй кислота, бензин. | Маԏерјалјас: ԍпірт, ԍернӧј кіслота, бенԅін. |
| 1. Ыджыд колбаӧ кисьтӧ ва да сынӧдкӧд солькйӧдлӧ. Сійӧ ванас тыртӧ колба «А» (16-ӧд серп.). Колбасӧ пуктӧ сетка вылӧ. Сійӧ жӧ ванас тыртӧ трубка «Б» да пробирка «В». Тыртӧ сідз, медым некӧн эз коль сынӧдыс. Колбаас васӧ пузьӧдӧй, кытчӧдз оз тӧдчымӧн чукӧрмы пробиркаӧ сынӧд. Сэсся шонтӧмысь дугдӧ да колбасӧ кӧдзӧдӧ. Мый позьӧ шуны тайӧ опыт кузя? Кутшӧм газ ва пуигӧн колба вылысладорас, тыртӧминас чукӧрмас? | 1. Ыҗыԁ колбаӧ кіԍтӧ ва ԁа сынӧԁкӧԁ соԉкјӧԁлӧ. Сіјӧ ванас тыртӧ колба „А“ (16-ԁ ԍерп.). Колбасӧ пуктӧ ԍетка вылӧ. Сіјӧ-жӧ ванас тыртӧ трубка „Б“ ԁа пробірка „В“. Тыртӧ сіԇ, меԁым ԋекӧн ез коԉ сынӧԁыс. Колбаас васӧ пуԅӧԁӧј, кытчӧԇ оз тӧԁчымӧн чукӧрмы пробіркаӧ сынӧԁ. Сеԍԍа шонтӧмыԍ ԁугԁӧ ԁа колбасӧ кӧԇӧԁӧ. Мыј поԅӧ шуны тајӧ опыт куԅа? Кущӧм газ ва пуігӧн колба вылыслаԁорас, тыртӧмінас чукӧрмас? |
| 2. Пробиркаӧ босьтӧ 10 куб. см. ва. Сэтчӧ войтӧн-войтӧн кисьталӧ бензин. Быд войтыштӧдӧм бӧрын солькйӧдлӧ, кытчӧдз оз ло бензинлӧн тӧдчымӧн слӧй. | 2. Пробіркаӧ боԍтӧ 10 куб. см. ва. Сетчӧ војтӧн-војтӧн кіԍталӧ бенԅін. Быԁ војтыштӧԁӧм бӧрын соԉкјӧԁлӧ, кытчӧԇ оз ло бенԅінлӧн тӧԁчымӧн слӧј. |
| 3. Босьтӧ мӧд пробиркаӧ ва да ньӧжйӧникӧн сэтчӧ кисьтӧ спирт. Кыкнан веществоыс ваад сылӧны (растворайтчӧны) али оз? Кодыс сылӧ ваын, кодыс оз сыв? | 3. Боԍтӧ мӧԁ пробіркаӧ ва ԁа ԋӧжјӧԋікӧн сетчӧ кіԍтӧ ԍпірт. Кыкнан вешществоыс вааԁ сылӧны (растворајтчӧны) аԉі оз? Коԁыс сылӧ ваын, коԁыс оз сыв? |
| 4. Коймӧд пробиркаӧ босьтӧ 10 куб. см. ва да ньӧжйӧникӧн сэтчӧ кисьтӧ сернӧй кислота, сэсся термометрӧн гудралӧ. Видзӧдӧ температура кыптӧм. Сернӧй кислотакӧд вӧдитчыны колӧ ӧкуратнӧя. Сернӧй кислота кӧ войтыштас паськӧм вылӧ либӧ ки вылад, сотас. Друг уна кисьтны оз жӧ позь, вермас ваыд друг пузьыны да резсьыны. Некор оз ков сернӧй кислотаӧ ва кисьтны, ваыд сэн резйысьӧ, вермас киястӧ, чужӧмтӧ сотны. | 4. Којмӧԁ пробіркаӧ боԍтӧ 10 куб. см. ва ԁа ԋӧжјӧԋікӧн сетчӧ кіԍтӧ ԍернӧј кіслота, сеԍԍа ԏермометрӧн гуԁралӧ. Віԇӧԁӧ ԏемпература кыптӧм. Ԍернӧј кіслотакӧԁ вӧԃітчыны колӧ ӧкуратнӧја. Ԍернӧј кіслота-кӧ војтыштас паԍкӧм вылӧ, ԉібӧ кі вылаԁ, сотас. Ԁруг уна кіԍтны оз-жӧ поԅ, вермас ваыԁ ԁруг пуԅыны ԁа резԍыны. Ԋекор оз ков ԍернӧј кіслотаӧ ва кіԍтны, ваыԁ сен резјыԍӧ, вермас кіјастӧ, чужӧмтӧ сотны. |
| Чорыд веществояс ваын сылӧны, но ваын тшӧтш сылӧны и мукӧд кизьӧр веществояс да газъяс. Быд кизьӧр веществояс оз ӧтмоза ваыдкӧд сорассьыны, мукӧдыс кокньыда сорассьӧны, а мукӧдыс и оз. | Чорыԁ вешществојас ваын сылӧны, но ваын щӧщ сылӧны і мукӧԁ кіԅӧр вешществојас ԁа газјас. Быԁ кіԅӧр вешществојас оз ӧтмоза ваыԁкӧԁ сораԍԍыны, мукӧԁыс кокԋіԁа сораԍԍӧны, а мукӧԁыс і оз. |
| Эмӧсь сэтшӧм кизьӧр веществояс, кодъяс вакӧд некутшӧма оз сорсьыны, кӧть мыйтӧм эн гудрав. Спирт да ва вермӧны сетны кутшӧм колӧ крепӧсьта сывдӧд. Спирт тадз ӧтлаасьӧ вакӧд: ырӧш пытшкын спирт — 1 пр.; сурын — 3–5 пр.; винограднӧй винаын — 20 пр.; прӧстӧй винаын — 40 пр.; коньякын — 50–70 пр.; спиртын — 95–99,5 прӧчент. | Емӧԍ сещӧм кіԅӧр вешществојас, коԁјас вакӧԁ ԋекущӧма оз сорԍыны, кӧԏ мыјԁӧм ен гуԁрав. Ԍпірт ԁа ва вермӧны ԍетны кущӧм колӧ крепӧԍта сывԁӧԁ. Ԍпірт таԇ ӧтлааԍӧ вакӧԁ: (ырӧш пыщкын ԍпірт — 1 пр.; сурын — 3–5 пр.; вінограԁнӧј вінаын — 20 пр.; прӧстӧј вінаын — 40 пр.; коԋјакын — 50–70 пр.; ԍпіртын — 95–99,5 прӧчент). |
| Сынӧд да мукӧд сикас газъяс ёнджыкасӧ сылӧны (растворайтчӧны) кӧдзыд ва пиын. Пуан ваын позьӧ шуны, мый сынӧдыд абу. Та вӧсна пузьӧдӧм ваын оз вермыны овны черияс да мукӧд ваын олысьяс. | Сынӧԁ ԁа мукӧԁ ԍікас газјас јонҗыкасӧ сылӧны (растворајтчӧны) кӧԇыԁ ва піын. Пуан ваын поԅӧ шуны, мыј сынӧԁыԁ абу. Та вӧсна пуԅӧԁӧм ваын оз вермыны овны черіјас ԁа мукӧԁ ваын олыԍјас. |
| ЮАСЬӦМЪЯС: | ЈУАԌӦМЈАС: |
| 1. Эм-абу му вылын дзик сӧстӧм ва? | 1. Ем абу му вылын ԇік сӧстӧм ва? |
| 2. Кутшӧм мувывса ваын медся уна мукӧд сикас вещество сорӧдъяс, и кутшӧмын медэтша? | 2. Кущӧм мувывса ваын меԁԍа уна мукӧԁ ԍікас вешщество сорӧԁјас, і кущӧмын меԁ еща? |
| 3. Кутшӧм ва шусьӧ чорыдӧн, а кутшӧм небыдӧн? | 3. Кущӧм ва шуԍӧ чорыԁӧн, а кущӧм ԋебыԁӧн? |
| 4. Кутшӧм ногӧн позьӧ сӧстӧммӧдны ва? | 4. Кущӧм ногӧн поԅӧ сӧстӧммӧԁны ва? |
| 5. Сылӧны оз ваын газъяс? | 5. Сылӧны оз ваын газјас? |
| 6. Кӧдзыд али шоныд ваын ёнджыкасӧ сылӧны (растворайтчӧны) газъясыд? | 6. Кӧԇыԁ аԉі шоныԁ ваын јонҗыкасӧ сылӧны (растворајтчӧны) газјасыԁ? |
| 7. Сорласьӧны али оз вакӧд кизьӧръяс? | 7. Сорлаԍӧны аԉі оз вакӧԁ кіԅӧрјас? |
| 8. Мыйла оз позь сернӧй кислотаӧ кисьтны ва? | 8. Мыјла оз поԅ ԍернӧј кіслотаӧ кіԍтны ва? |
| 3 ЗАДАННЬӦ. ВАЛӦН СОСТАВ | 3 ЗАԀАԊԊӦ. ВАЛӦН СОСТАВ |
| § 9. 5 удж. Электрическӧй токӧн ва юкӧм | § 9. 5 уҗ. Еԉектріческӧј токӧн ва јукӧм |
| Ковмасны приборъяс: штатив, пробиркаяс, пыдӧстӧм стеклӧ банка да кӧрт тувъяс. | Ковмасны пріборјас: штаԏів, пробіркајас, пыԁӧстӧм ԍԏеклӧ банка ԁа кӧрттувјас. |
| Материалъяс: парафин, сернӧй кислота да сода. | Маԏерјалјас: парафін, ԍернӧј кіслота ԁа соԁа. |
| 1. Вӧчӧ татшӧм прӧстӧй прибор, электрическӧй токӧн ва юкны (разложитны). Босьтӧ пыдӧстӧм стеклӧ банка (видзӧд 17-ӧд серпас). Электродъяс пыдди босьтӧй кык кӧрт тув да сюйӧ пробкаӧ. Пробкаӧн тупкӧ увсяньыс банкалысь вомсӧ, пробкаалӧ топыда, медым ваыс эз мӧд виявны банкаысь. Виявны кӧ мӧдас, кисьтӧ бӧр васӧ да пробка кӧрт тувъяс гӧгӧр парафинӧн спояйтӧ. Петысь газъяс мӧдасны чукӧрмыны ва тыра кымыньтӧм пробиркаясӧ (видзӧд 17-ӧд серпас). Банкасӧ асьсӧ крепитӧ штативӧ. | 1. Вӧчӧ тащӧм прӧстӧј прібор, еԉектріческӧј токӧн ва јукны (разложітны). Боԍтӧ пыԁӧстӧм ԍԏеклӧ банка (віԇӧԁ 17-ӧԁ ԍерпас). Еԉектроԁјас пыԃԃі боԍтӧј кык кӧрттув ԁа ԍујӧ пробкаӧ. Пробкаӧн тупкӧ увԍаԋыс банкалыԍ вомсӧ, пробкаалӧ топыԁа, меԁым ваыс ез мӧԁ віјавны банкаыԍ. Віјавны-кӧ мӧԁас кіԍтӧ бӧр васӧ ԁа пробка кӧрттувјас гӧгӧр парафінӧн спојајтӧ. Петыԍ газјас мӧԁасны чукӧрмыны ватыра кымыԋтӧм пробіркајасӧ (віԇӧԁ 17-ԁ ԍерпас). Банкасӧ аԍсӧ крепітӧ штаԏівӧ. |
| 2. Кисьтӧ банкаӧ ва сорӧн некымын войт сернӧй кислота. Сэтшӧм жӧ растворӧн колӧ тыртны кыкнан пробиркасӧ да чуньӧн тупкӧмӧн пробиркаяссӧ ва тыра банкаӧ увланьюрӧдны (видзӧд 17-ӧд серпас). | 2. Кіԍтӧ банкаӧ ва сорӧн ԋекымын војт ԍернӧј кіслота. Сещӧм-жӧ растворӧн колӧ тыртны кыкнан пробіркасӧ ԁа чуԋӧн тупкӧмӧн пробіркајассӧ ватыра банкаӧ увлаԋјурӧԁны (віԇӧԁ 17-ӧԁ ԍерпас). |
| 3. Тайӧ приборсӧ ӧтлаалӧ ток сетан приборкӧд. Ток лэдзӧй сэтчӧдз, кытчӧдз пробиркаясӧ оз чукӧрмы син улӧ тӧдчымӧн газ. Ӧтмында али эз чукӧрмы кыкнан пробиркаас газыс? Кодыс унджык да кымын пӧв унджык? | 3. Тајӧ пріборсӧ ӧтлаалӧ ток ԍетан пріборкӧԁ. Ток леԇӧј сетчӧԇ, кытчӧԇ пробіркајасӧ оз чукӧрмы ԍінулӧ тӧԁчымӧн газ. Ӧтмынԁа аԉі ез чукӧрмы кыкнан пробіркаас газыс? Коԁыс унҗык ԁа кымын пӧв унҗык? |
| Сэсся пробиркаястӧ перйӧ банкасьыд, восьса вомъяссӧ тупкӧ чуньнаныд да вывлань вомӧн бергӧдӧ. Ӧні сэсся пробиркаясысь ӧзъян сартасӧн тӧдмалӧ, кутшӧм сэн газъяс чукӧрмӧмаӧсь. Ӧткодьӧсь газъясыс кыкнан пробиркаад али абу? Опыт вӧчӧм бӧрын банкасьыд ватӧ кисьтӧ да бура чышкалӧ кӧрт тувъястӧ. | Сеԍԍа пробіркајастӧ перјӧ банкаԍыԁ, воԍса вомјассӧ тупкӧ чуԋнаныԁ ԁа вывлаԋ вомӧн бергӧԁӧ. Ӧні сеԍԍа пробіркајасыԍ ӧзјан сартасӧн тӧԁмалӧ, кущӧм сен газјас чукӧрмӧмаӧԍ. Ӧткоԃӧԍ газјасыс кыкнан пробіркааԁ, аԉі абу? Опыт вӧчӧм бӧрын банкаԍыԁ ватӧ кіԍтӧ ԁа бура чышкалӧ кӧрттувјастӧ. |
| Пробиркаясын чукӧрмас кык сикас газ: «водород» да «кислород». Сотчан газсӧ шуӧны «водородӧн», а мӧдсӧ шуӧны кислородӧн. | Пробіркајасын чукӧрмас кык ԍікас газ: „воԁороԁ“ ԁа „кіслороԁ“. Сотчан газсӧ шуӧны „воԁороԁӧн“, а мӧԁсӧ шуӧны кіслороԁӧн. |
| Та ногӧн кӧ, ва артмӧма кислородысь да водородысь. Электрическӧй токӧн ва юкны употребляйтӧны аслыссикас аппарат, шусьӧ «прибор Гофмана» (серп. 18). Тайӧ вӧчӧма кык стеклӧ трубкаысь «А» и «В». Кык трубкаыс мӧда-мӧдыскӧд ӧтлаасьӧмаӧсь. На пиын крепитӧма кык платинӧвӧй электродъяс «a» и «b», а трубка «С» помасьӧ воронка «D»-ӧн. Воронка «D»-ті приборӧ кисьтӧны ва да войтыштӧдӧны некымын войт сернӧй кислота либӧ сода. Трубка «А» да «В» юкӧма градусъяс вылӧ. Ва колӧ пуктыны сӧмын вылыс кранъясӧдз. Приборсӧ ваӧн тыртӧм бӧрын ӧтлаалӧны электрическӧй ток сетан приборкӧд. | Та ногӧн-кӧ ва артмӧма кіслороԁыԍ ԁа воԁороԁыԍ. Еԉектріческӧј токӧн ва јукны употребԉајтӧны аслыс ԍікас аппарат, шуԍӧ „прібор Гофмана“ (ԍерп. 18). Тајӧ вӧчӧма кык ԍԏеклӧ трубкаыԍ „А“ і „В“. Кык трубкаыс мӧԁа-мӧԁыскӧԁ ӧтлааԍӧмаӧԍ. На піын крепітӧма кык плаԏінӧвӧј еԉектроԁјас „a“ і „b“, а трубка „С“ помаԍӧ воронка „Ԁ“-ӧн. Воронка „Ԁ“-ті пріборӧ кіԍтӧны ва ԁа војтыштӧԁӧны ԋекымын војт ԍернӧј кіслота, ԉібӧ соԁа. Трубка „А“ ԁа „В“ јукӧма граԁусјас вылӧ. Ва колӧ пуктыны сӧмын вылыс кранјасӧԇ. Пріборсӧ ваӧн тыртӧм бӧрын ӧтлаалӧны еԉектріческӧј ток ԍетан пріборкӧԁ. |
| § 10. 6 удж. Кислород да кислородлӧн свойствояс | § 10. 6 уҗ. Кіслороԁ ԁа кіслороԁлӧн својствојас |
| Ковмасны приборъяс: пробиркаяс, стекляннӧй трубка, стекляннӧй банкаяс, тасьті, кислород пытшкын вещество сотны пань, кӧрт щипцы, да спиртовка. | Ковмасны пріборјас: пробіркајас, ԍԏекԉаннӧј трубка, ԍԏекԉаннӧј банкајас, таԍті, кіслороԁ пыщкын вешщество сотны паԋ, кӧрт шщіпцы, ԁа ԍпіртовка. |
| Материалъяс: лыа, кӧрт проволока, вата, бертолетӧвӧй сов, перекись марганца, шом, магнит да сартас. | Маԏерјалјас: лыа, кӧрт проволока, вата, бертоԉетовӧј сов, перекіԍ марганца, шом, магԋіт ԁа сартас. |
| Кислород позьӧ перйыны зэв уна ногӧн. | Кіслороԁ поԅӧ перјыны зев уна ногӧн. |
| Чистӧй кислород медводз шедӧдіс 1771 воын швецияса химик — Шееле, а куим во бӧрын шедӧдіс Англияса химик — Пристли. | Чістӧј кіслороԁ меԁвоԇ шеԁӧԁіс 1771 воын Швеціјаса хімік — Шејеԉе, а кујім во бӧрын шеԁӧԁіс Ангԉіјаса хімік — Прістԉеј. |
| Медкокниа позьӧ шедӧдны кислородтӧ бертолетӧвӧй либӧ марганцевокалиевӧй совъясысь. | Меԁ кокԋіа поԅӧ шеԁӧԁны кіслороԁтӧ бертоԉетовӧј, ԉібӧ марганцевокаԉіјевӧј совјасыԍ. |
| 1. Дзик чистӧй пробиркаӧ кисьтӧй 0,5–1 гр. бертолетӧвӧй сов, пробирка гартыштӧ кабалаӧн либӧ нарошнӧй пробирка кутанӧн (серпас 19) да ёна шонтӧ спиртӧвӧй лампа вылын. Шонтігад шочиника пробиркаӧ другӧн лэдзавлӧ ӧгыра сартас, но сартассӧ бертолетӧвӧй солӧдз энӧ жӧ инмӧдӧй. | 1. Ԇік чістӧј пробіркаӧ кіԍтӧј 0,5–1 гр. бертоԉетӧвӧј сов, пробірка гартыштӧ кабалаӧн, ԉібӧ нарошнӧј пробірка кутанӧн (ԍерпас 19) ԁа јона шонтӧ ԍпіртӧвӧј лампа вылын. Шонтігаԁ шочіԋіка пробіркаӧ ԁругӧн леԇавлӧ ӧгыра сартас, но сартассӧ бертоԉетӧвӧј солӧԇ енӧ-жӧ інмӧԁӧј. |
| Мый лоӧ сартаскӧд пробирка пытшкын? | Мыј лоӧ сартаскӧԁ пробірка пыщкын? |
| Кокньыда али оз пет кислород чистӧй бертолетӧвӧй солысь? | Кокԋіԁа аԉі оз пет кіслороԁ чістӧј бертоԉетӧвӧј солыԍ? |
| 2. Босьтӧй 3–4 бертолетӧвӧй сов вес пай вылӧ 1 вес пай перекись марганца да бура сорлалӧ. Кыкнан веществосӧ колӧ пызьӧн босьтны. Первой колӧ тӧдмавны, петӧ оз перекись марганца пиысь кислородыс. Перекись марганца да бертолетӧвӧй сов сорлалӧм бӧрын пуктӧ пробиркаӧ да шонтӧ. Тӧдмалӧ ӧгыра сартасӧн, петӧ оз кислородыд? | 2. Боԍтӧј 3–4 бертоԉетӧвӧј сов вес пај вылӧ 1 вес пај перекіԍ марганца ԁа бура сорлалӧ. Кыкнан вешществосӧ колӧ пыԅӧн боԍтны. Первој колӧ тӧԁмавны, петӧ оз перекіԍ марганца піыԍ кіслороԁыс. Перекіԍ марганца ԁа бертоԉетӧвӧј сов сорлалӧм бӧрын пуктӧ пробіркаӧ ԁа шонтӧ. Тӧԁмалӧ ӧгыра сартасӧн, петӧ оз кіслороԁыԁ? |
| 3. Сорлалӧ 2–3 пай марганцевокалиевӧй сов 1–2 пай чистӧй, кос лыакӧд да шонтӧ. Сэсся тӧдмалӧй, эм-ӧ абу кислородыд? | 3. Сорлалӧ 2–3 пај марганцевокаԉіјевӧј сов 1–2 пај чістӧј, кос лыакӧԁ ԁа шонтӧ. Сеԍԍа тӧԁмалӧј ем-ӧ абу кіслороԁыԁ? |
| 4. Лӧсьӧдӧ кислород шедӧдӧм могысь 20-ӧд серпасын индӧм прибор. Ыджыд пробиркаӧ (позьӧ и ретортаӧ) сорӧн пуктӧ бертолетӧвӧй сов да перекись марганца. Сэсся стеклӧ банка тыртӧ ваӧн да бумагаӧн вомсӧ тупкӧмӧн кымыньтӧ ва тыра тасьтіӧ. Банка вом улӧ лӧсьӧдӧ кусыньтӧм трубкалысь помсӧ, медым газ мӧдас локны да пырны банкаӧ. Пробиркатӧ крепитӧ штативӧ да шонтӧ. Шонтыны заводитӧ пробирка вом дорсяньыс, а энӧ пыдӧссяньыс. Мый лоӧ банка пытшкын вакӧд? Бура али оз сыв кислородыд ваын? | 4. Лӧԍӧԁӧ кіслороԁ шеԁӧԁӧм могыԍ 20-ԁ ԍерпасын інԁӧм прібор. Ыҗыԁ пробіркаӧ (поԅӧ і ретортаӧ) сорӧн пуктӧ бертоԉетӧвӧј сов ԁа перекіԍ марганца. Сеԍԍа ԍԏеклӧ банка тыртӧ ваӧн ԁа гумагаӧн вомсӧ тупкӧмӧн кымыԋтӧ ватыра таԍтіӧ. Банка вом улӧ лӧԍӧԁӧ кусыԋтӧм трубкалыԍ помсӧ, меԁым газ мӧԁас локны ԁа пырны банкаӧ. Пробіркатӧ крепітӧ штаԏівӧ ԁа шонтӧ. Шонтыны завоԃітӧ пробірка вомԁорԍаԋыс, а енӧ пыԁӧсԍаԋыс. Мыј лоӧ банка пыщкын вакӧԁ? Бура аԉі оз сыв кіслороԁыԁ ваын? |
| Тадзи тыртӧ кислородӧн банка 2–3. Быд банкаӧ кислород чукӧртӧм бӧрын бумагаӧн вомсӧ тупкӧмӧн шедӧдӧ мискаысь да пуктӧ вывлань юрӧн. Газ чукӧртӧм бӧрын кислород пиын заводитӧ мыйкӧ сотны. Сотантор кислородӧ колӧ кузь воропа кӧрт паньӧн сюйны. Позьӧ паньсӧ мелысь вӧчны да сутугаӧ крепитны (видзӧд 21-ӧд серпас). | Таԇі тыртӧ кіслороԁӧн банка 2–3. Быԁ банкаӧ кіслороԁ чукӧртӧм бӧрын, бумагаӧн вомсӧ тупкӧмӧн шеԁӧԁӧ міскаыԍ ԁа пуктӧ вывлаԋ јурӧн. Газ чукӧртӧм бӧрын кіслороԁ піын завоԃітӧ мыјкӧ сотны. Сотан тор кіслороԁӧ колӧ куԅворопа кӧртпаԋӧн ԍујны. Поԅӧ паԋсӧ мелыԍ вӧчны ԁа сутугаӧ крепітны (віԇӧԁ 21-ӧԁ ԍерпас). |
| 5. Кӧрт паньӧ пуктӧ дзоляник шомтор да ӧгыр лӧдӧ би вылын, сэсся тайӧ ӧгырсӧ сюйӧ кислород тыра банкаӧ. Видзӧдӧ, кӧні бурджыка шомыс мӧдас сотчыны: кислородын али сынӧдын? | 5. Кӧрт паԋӧ пуктӧ ԇоԉаԋік шомтор ԁа ӧгыр лӧԁӧ бівылын, сеԍԍа тајӧ ӧгырсӧ ԍујӧ кіслороԁ тыра банкаӧ. Віԇӧԁӧ кӧні бурҗыка шомыс мӧԁас сотчыны: кіслороԁын аԉі сынӧԁын? |
| 6. Кӧрт паньӧ пуктӧ этшаник сера, сэсся ӧзтӧ да сюйӧ кислород тыра мӧд банкаӧ (опыт бурджык вӧчны газ кыскан местаын). Кутшӧма сера сотчӧ кислородын? Кутшӧм дука газ лоӧ сера сотчигӧн? | 6. Кӧрт паԋӧ пуктӧ ещаԋік ԍера, сеԍԍа ӧзтӧ ԁа ԍујӧ кіслороԁ тыра мӧԁ банкаӧ (опыт бурҗык вӧчны газ кыскан местаын). Кущӧма ԍера сотчӧ кіслороԁын? Кущӧм ԁука газ лоӧ ԍера сотчігӧн? |
| 7. Вӧсньыдик кӧрт сутугаӧ сутшкӧ спички тув да ӧзтӧм спички тув сюйӧ кислород тыра коймӧд банкаӧ. | 7. Вӧсԋіԃік кӧрт сутугаӧ сущкӧ ԍпічкі тув, ԁа ӧзтӧм ԍпічкі тув ԍујӧ кіслороԁ тыра којмӧԁ банкаӧ. |
| Видзӧдӧй, кыдзи мӧдас сотчыны кӧртыс кислород пиын? Кутшӧм рӧма лоӧ веществоыс тайӧ сотчӧм бӧрын? | Віԇӧԁӧј кыԇі мӧԁас сотчыны кӧртыс кіслороԁ піын? Кущӧм рӧма лоӧ вешществоыс тајӧ сотчӧм бӧрын? |
| 8. Кӧрт щипцыӧн кутӧ дзоляник лентатор магнийлысь да ӧзтӧм бӧрын магний лэдзӧ кислород банкаӧ. Магний сотчӧм видзӧдӧ осторожнӧя. | 8. Кӧрт шщіпцыӧн кутӧ ԇоԉаԋік ԉента тор магԋіјлыԍ ԁа ӧзтӧм бӧрын магԋіј леԇӧ кіслороԁ банкаӧ. Магԋіј сотчӧм віԇӧԁӧ осторожнӧја. |
| 11 §. Кислородлӧн свойствояс да техникаын коланлун | 11 §. Кіслороԁлӧн својствојас ԁа ԏехԋікаын коланлун |
| Кислород — рӧмтӧм, пыртыдалана (прозрачнӧй), дуктӧм, кӧртӧм газ. Сынӧдысь кислород неуна сьӧкыдджык. Литр кислород веситӧ 1,43 гр., сынӧдлӧн — 1,29 гр. (кислородлӧн температура — 0°, давленньӧ 760 мм.). Кӧдзӧдан кӧ −183 градусӧдз, пӧрӧ кизьӧрӧ. Кынмӧ кислород −218°. | Кіслороԁ — рӧмтӧм, пыртыԁалана (прозрачнӧј), ԁуктӧм, кӧртӧм газ. Сынӧԁыԍ кіслороԁ ԋеуна ԍӧкыԁҗык. Ԉітр кіслороԁ веԍітӧ 1,43 гр., сынӧԁлӧн — 1,29 гр. (кіслороԁлӧн ԏемпература — 0°, ԁавԉеԋԋӧ 760 мм.). Кӧԇӧԁан-кӧ −183 граԁусӧԇ, пӧрӧ кіԅӧрӧ. Кынмӧ кіслороԁ −218°. |
| Кислород, а тадзжӧ и мукӧд газъяс, видзӧны газометръясын (видзӧд 22-ӧд серпас). Газӧн тыртӧм водзвылын газометр ваӧн тыртӧны «А» розьӧд. Кор ковмас колана газ, сэк газометрысь восьтӧны газ кран «В». Вывса доз «С»-ысь кисьтӧны ва, ва лэччӧ «D» «Е» трубкаясті, лэччӧ газометр пыдӧсӧдз. Лэччан ва газометрысь вӧтлӧ газсӧ. Ёна топӧдӧмӧн (сжатый) кислород видзӧны стальнӧй «баллонъясын» — цилиндръясын. Сэтысь, кор ковмас, сэк и позьӧ лэдзны. | Кіслороԁ, а таԇ-жӧ і мукӧԁ газјас віԇӧны газометрјасын (віԇӧԁ 22-ӧԁ ԍерпас). Газӧн тыртӧм воԇвылын, газометр ваӧн тыртӧны „А“ роԅӧԁ. Кор ковмас колана газ, сек газометрыԍ воԍтӧны газ кран „В“. Вывса ԁоз „С“-ыԍ кіԍтӧны ва, ва летчӧ „Ԁ“ „Е“ трубкајасті, летчӧ газометр пыԁӧсӧԇ. Летчан ва газометрыԍ вӧтлӧ газсӧ. Јона топӧԁӧмӧн (сжатый) кіслороԁ віԇӧны стаԉнӧј „балонјасын“ — ціԉінԁрјасын. Сетыԍ кор ковмас сек і поԅӧ леԇны. |
| Кислородын веществояс сотчӧны ёнджыка, сынӧдын серти. Кислород зэв колана газ, сытӧг оз вермы мунны сотчӧм, мортлӧн да пемӧсъяслӧн лолалӧм. Кислородтӧг эськӧ олӧмыс му вылын эз вермы лоны. | Кіслороԁын вешществојас сотчӧны јонҗыка, сынӧԁын ԍерԏі. Кіслороԁ зев колана газ, сытӧг оз вермы мунны сотчӧм, мортлӧн ԁа пемӧсјаслӧн лолалӧм. Кіслороԁтӧг еԍкӧн олӧмыс мувылын ез вермы лоны. |
| Кислородыд зэв уна мунӧ топливояс сотчигӧн. Техникаын кислород медъёна видзӧны автогеннӧй нога пузьӧдчигӧн да металлъяс вундалігӧн. 20 прӧчентысь унджык перйӧм кислородысь промышленносьтын мунӧ металлъяс вундалӧм да пузьӧдӧм вылӧ. | Кіслороԁыԁ зев уна мунӧ топԉівојас сотчігӧн. Ԏехԋікаын кіслороԁ меԁјона віԇӧны автогеннӧј нога пуԅӧԁчігӧн ԁа металлјас вунԁалігӧн. 20 прӧчентыԍ унҗык перјӧм кіслороԁыԍ промышԉенноԍтын мунӧ металлјас вунԁалӧм ԁа пуԅӧԁӧм вылӧ. |
| Автогеннӧй пузьӧдӧм (сварка) зэв колантор, кор металлъястӧ пузьӧдӧмӧн колӧ йитны. Тан кислородыд билысь ӧзйӧмсӧ содтӧ да кыпӧдӧ температура металл сывтӧдз. Сылӧм металлӧн посньыдик торъясыс (частицаяс) вуджӧны мӧда-мӧдыслы да дзикӧдз йитчӧны. | Автогеннӧј пуԅӧԁӧм (сварка) зев колантор, кор металлјастӧ пуԅӧԁӧмӧн колӧ јітны. Тан кіслороԁыԁ білыԍ ӧзјӧмсӧ соԁтӧ ԁа кыпӧԁӧ ԏемпература металл сывтӧԇ. Сылӧм металлӧн посԋіԃік торјасыс (чаԍԏіцајас) вуҗӧны мӧԁа-мӧԁыслы ԁа ԇікӧԇ јітчӧны. |
| Автогеннӧй сварка применяйтсьӧ водопроводнӧй, газопроводнӧй трубаяс вӧчигӧн да найӧ йитлігӧн, а сідзжӧ зэв колантор велосипеднӧй, автомобильнӧй, аэропланнӧй да железнодорожнӧй мастерскӧйясын, кӧні колӧ машинаяслысь да пӧртъяслысь ремонт вӧчигӧн зэв бура йитны жугласьӧм торъяссӧ. | Автогеннӧј сварка прімеԋајтчӧ воԁопровоԁнӧј, газопровоԁнӧј трубајас вӧчігӧн ԁа најӧ јітлігӧн, а сіԇ-жӧ зев колантор велоԍіпеԁнӧј, автомобіԉнӧј, аеропланнӧј ԁа жеԉезноԁорожнӧј маԍԏерскӧјјасын, кӧні колӧ машінајаслыԍ ԁа пӧртјаслыԍ ремонт вӧчігӧн зев бура јітны жуглаԍӧм торјассӧ. |
| Медицинаын кислород употребляйтӧны искусственнӧй дыханньӧ вӧчигӧн. Вина юысьясӧс тайӧн жӧ лечитӧны — кучик пиӧ лэдзӧны кислородсӧ. | Меԃіцынаын кіслороԁ употребԉајтӧны іскусственнӧј ԁыхаԋԋӧ вӧчігӧн. Віна јуыԍјасӧс тајӧн-жӧ ԉечітӧны — кучік піӧ леԇӧны кіслороԁсӧ. |
| Кислород запас нарошнӧй вӧчӧм «баллонъясын» видзӧны сы вӧсна, медым ва пытшкын уджалігъясын сетны мортлы содтӧд вылӧ, сынӧдын лэбалігӧн, кор вывті вылӧ ковмас качӧдчыны да сынӧдса кислородыс оз мӧд тырмыны мортлы лолавнысӧ. | Кіслороԁ запас нарошнӧј вӧчӧм „баллонјасын“ віԇӧны сы-вӧсна, меԁым ва пыщкын уҗалігјасын, ԍетны мортлы соԁтӧԁ вылӧ, сынӧԁын лебалігӧн, кор вывті вылӧ ковмас качӧԁчыны ԁа сынӧԁса кіслороԁыс оз мӧԁ тырмыны мортлы лолавнысӧ. |
| Кислород зэв колантор химическӧй промышленносьтын азотнӧй кислота вӧчигӧн, искусственнӧй дона изъяс да резина вочигӧн. | Кіслороԁ зев колантор хіміческӧј промышԉенноԍтын азотнӧј кіслота вӧчігӧн, іскусственнӧј ԁона ізјас ԁа реԅіна вочігӧн. |
| Кизьӧр кислород применяйтсьӧ взрывъяс вӧчалігӧн. Взрывъяс вӧчигӧн кислородӧн кӧтӧдсьӧны кутшӧмкӧ сотчан вещество порошок пиын, шуам из шом бус, либӧ са пиын. Сотчан вещество тыра патронъяс кӧтӧдӧны нин места вылас, кӧні колӧ взрывсӧ вӧчны. Кизьӧр кислород ӧдйӧ пӧрӧ руӧ. Патрон взрывайтӧны электрическӧй искраӧн. Взрыв та ногнад патронъяс пиын вермас нюжавны час джынйысь на кузьджыка. | Кіԅӧр кіслороԁ прімеԋајтчӧ взрывјас вӧчалігӧн. Взрывјас вӧчігӧн кіслороԁӧн кӧтӧԁԍӧны кущӧмкӧ сотчан вешщество порошок піын, шуам ізшом бус, ԉібӧ са піын. Сотчан вешщество тыра патронјас кӧтӧԁӧны-ԋін места вылас, кӧні колӧ взрывсӧ вӧчны. Кіԅӧр кіслороԁ ӧԁјӧ пӧрӧ руӧ. Патрон взрывајтӧны еԉектріческӧј іскраӧн. Взрыв, та ногнаԁ, патронјас піын вермас ԋужавны часҗынјыԍ-на куԅҗыка. |
| 4 ЗАДАННЬӦ: ВОДОРОД | 4 ЗАԀАԊԊӦ: ВОԀОРОԀ |
| § 12. 7 удж. Водород шедӧдӧм да сы вылын опытъяс. | § 12. 7 уҗ. Воԁороԁ шеԁӧԁӧм ԁа сы вылын опытјас. |
| Ковмасны приборъяс: водород перъян прибор, кутшӧмӧс петкӧдлӧма 24 да 25 серпасъясын, спиртӧвӧй лампа, пробиркаяс, чашкаяс, цилиндр, стӧканъяс да щипцы. | Ковмасны пріборјас: воԁороԁ перјан прібор, кущӧмӧс петкӧԁлӧма 24 ԁа 25 ԍерпасјасын, ԍпіртӧвӧј лампа, пробіркајас, чашкајас, ціԉінԁр, стӧканјас ԁа шщіпцы. |
| Материалъяс: цинк, сернӧй кислота (1 : 5), натрий, калий, майтӧг быг да ыргӧн сетка. | Маԏерјалјас: цінк, ԍернӧј кіслота, (1 : 5), натріј, каԉіј, мајтӧг быг ԁа ыргӧн ԍетка. |
| 1. Босьтӧй металлическӧй кальцийлысь лента торъяс, тубыртӧ рузумторйӧ, кӧрт щипцыӧн кутӧмӧн, сюйӧ ва тыра цилиндр пытшкӧ (позьӧ пробиркаӧ), кыдз индӧма 23 серпасын. Цилиндрыс кымыньтӧма ва тыра дозйӧ. Мый лоӧ вакӧд цилиндр пытшкын? Кор цилиндр тырӧ газӧн, тӧдмалӧ, кутшӧм газ сэтчӧ чукӧрмис? | 1. Боԍтӧј метаԉԉіческӧј каԉціјлыԍ ԉента торјас, тубыртӧ рузумторјӧ, кӧрт шщіпцыӧн кутӧмӧн, ԍујӧ ва тыра ціԉінԁр пыщкӧ (поԅӧ пробіркаӧ), кыԇ інԁӧма 23 ԍерпасын. Ціԉінԁрыс кымыԋтӧма ватыра ԁозјӧ. Мыј лоӧ вакӧԁ ціԉінԁр пыщкын? Кор ціԉінԁр тырӧ газӧн, тӧԁмалӧ кущӧм газ сетчӧ чукӧрміс? |
| 2. Босьтӧ анькытш тусь ыджда натрий. Бура вылысса кучиксӧ чиститӧ да чӧвтӧ ва тыра жӧч дозйӧ (вӧсни стеклӧа дозйӧ чӧвтны оз позь). Тайӧ опыт вӧчигӧн уджавны колӧ зэв осторожнӧя, сы вӧсна, мый натрий ва пытшкӧсын вермас ӧзйыны да чорыда резны, а медся нин сэк, кор натрий ӧшъяс доз бокас. | 2. Боԍтӧ аԋкыщтуԍ ыҗԁа натріј. Бура вылысса кучіксӧ чіԍԏітӧ ԁа чӧвтӧ ватыра жӧԍт ԁозјӧ (вӧсԋі ԍԏеклӧа ԁозјӧ чӧвтны оз поԅ). Тајӧ опыт вӧчігӧн уҗавны колӧ зев осторожнӧја, сы вӧсна, мыј натріј ва пыщкӧсын вермас ӧзјыны ԁа чорыԁа резны, а меԁԍа-ԋін сек, кор натріј ӧшјас ԁоз бокас. |
| 3. Босьтӧй бара жӧ натрий тор, бура чиститӧ, мед ньӧти эз коль вылысас кучикыс. Тубыртӧ вӧсни ыргӧн сеткаӧ — щипцыӧн кутӧмӧн (серпас 23-ӧд) да сюйӧ увлань юра ва тыра цилиндр вом весьтӧ. Но пыр натрий тортӧ оз ков цилиндр вом весьтӧ пуктыны: секунда 5 кымын ваын, цилиндрысь бокын кутыштӧ прӧста, медым сетка костысь лишнӧй воздухыс петас. Та бӧрын позьӧ натрий тор вайӧдны цилиндр вом весьтӧ. Цилиндр вылысладорас кутшӧмкӧ газ чукӧрмас. Тӧдмалӧй, кутшӧм? | 3. Боԍтӧј бара-жӧ натріј тор, бура чіԍԏітӧ, меԁ ԋӧԏі ез коԉ вылысас кучікыс. Тубыртӧ вӧсԋі ыргӧн ԍеткаӧ — шщіпцыӧн кутӧмӧн (ԍерпас 23-ӧԁ) ԁа ԍујӧ увлаԋјура ва тыра ціԉінԁр вом веԍтӧ. Но пыр, натріј тортӧ оз ков ціԉінԁр вом веԍтӧ пуктыны: ԍекунԁа 5 кымын ваын, ціԉінԁрыԍ бокын кутыштӧ прӧста, меԁым ԍетка костыԍ ԉішнӧј возԁукыс петас. Та бӧрын поԅӧ натріј тор вајӧԁны ціԉінԁр вом веԍтӧ. Ціԉінԁр вылысла ԁорас кущӧм-кӧ газ чукӧрмас. Тӧԁмалӧј кущӧм? |
| 4. Пробиркаӧ кисьтӧ ва да сэтчӧ чӧвтӧ цинк тор. Петӧ али оз ваысь кутшӧмкӧ газ? Сэсся кисьтӧ неуна сернӧй кислота сійӧ пробиркаад. Кор заводитас мунны реакция, пробирка дорӧ матыстӧ би. | 4. Пробіркаӧ кіԍтӧ ва ԁа сетчӧ чӧвтӧ цынк тор. Петӧ аԉі оз ваыԍ кущӧм-кӧ газ? Сеԍԍа кіԍтӧ ԋеуна ԍернӧј кіслота сіјӧ пробіркааԁ. Кор завоԃітас мунны реакціја, пробірка ԁорӧ матыԍтӧ бі. |
| Цинк вывсяньыс вевттьыссьӧ торъя веществоӧн (тайӧ торъя веществоыс артмӧ цинк да кислород ӧтлаасьӧмысь). Тайӧ вещество слӧй пырыс ва оз вермы действуйтны цинк вылӧ, а сернӧй кислота кисьтӧм бӧрын мӧдас водород петны сернӧй кислота пытшкысь цинк действуйтӧмӧн. | Цінк вывԍаԋыс вевԏыԍԍӧ торја вешществоӧн (тајӧ торја вешществоыс артмӧ цінк ԁа кіслороԁ ӧтлааԍӧмыԍ). Тајӧ вешщество слӧј пырыс ва оз вермы ԃејствујтны цінк вылӧ, а ԍернӧј кіслота кіԍтӧм бӧрын, мӧԁас воԁороԁ петны ԍернӧј кіслота пыщкыԍ цінк ԃејствујтӧмӧн. |
| Водород лабораторияын медкокни шедӧдны цинкӧн сернӧй да солянӧй кислота вылӧ действуйтӧмӧн. | Воԁороԁ лабораторіјаын меԁ кокԋіԁ шеԁӧԁны цінкӧн ԍернӧј ԁа соԉанӧј кіслота вылӧ ԃејствујтӧмӧн. |
| Водородкӧд уджавны-вӧдитчыны колӧ осторожнӧя: водород сынӧдкӧд да кислородкӧд ӧтлаасигӧн сетӧ взрывайтчан вещество. Водород ӧзтӧм водзвылын колӧ видлыны, абу-ӧ сэтчӧ сынӧд тшӧтш сорсьӧма. Водород кӧ сорсьӧма сынӧдкӧд, ӧзтігад лоӧ взрыв; мый ёнджыка сорсьӧмаӧсь, взрыв овлӧ ыжыдджык. | Воԁороԁкӧԁ уҗавны-вӧԃітчыны колӧ осторожнӧја: воԁороԁ сынӧԁкӧԁ ԁа кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍігӧн ԍетӧ взрывајтчан вешщество. Воԁороԁ ӧзтӧм воԇвылын колӧ віԁлыны, абу-ӧ сетчӧ сынӧԁ щӧщ сорԍӧма. Воԁороԁ-кӧ сорԍӧма сынӧԁкӧԁ, ӧзтігаԁ лоӧ взрыв; мыј јонҗыка сорԍӧмаӧԍ, взрыв овлӧ ыжыԁҗык. |
| Колӧ кӧ водород трубкасьыс видлыны, медпервой колӧ видлыны, пробиркаыд чистӧй-ӧ абу? Сэсся пробиркатӧ тыртӧ водородӧн, чуньнаныд тупкӧ да вомсӧ бергӧдӧ вывлань и ӧзтӧ. Абу кӧ сора сынӧдкӧд, сотчас шытӧг, а сора кӧ, гыпкакылігтыр, лыйсигтыр мӧдас сотчыны. | Колӧкӧ воԁороԁ трубкаԍыс віԁлыны, меԁ первој колӧ віԁлыны пробіркаыԁ чістӧј-ӧ абу? Сеԍԍа пробіркатӧ тыртӧ воԁороԁӧн, чуԋнаныԁ тупкӧ ԁа вомсӧ бергӧԁӧ вывлаԋ і ӧзтӧ. Абу-кӧ сора сынӧԁкӧԁ, сотчас шытӧг, а сора-кӧ зыпка кыліг тыр, лыјԍігтыр мӧԁас сотчыны. |
| Исавны газ петан трубкаысь оз позь, сы вӧсна, мый частӧ водородкӧд тшӧтш петӧны мукӧд сикас ядӧвитӧй газъяс. | Ісавны газ петан трубкаыԍ оз поԅ, сы вӧсна, мыј частӧ воԁороԁкӧԁ щӧщ петӧны мукӧԁ ԍікас јаԁовітӧј газјас. |
| Водород шедӧдӧны сернӧй кислота пиысь. Босьтӧны ва сорӧн: 1 пай кислота да 4–5 пай ва. Солянӧй кислотаысь кӧ перйыны, кислота босьтӧны — 1 пай, а васӧ — 2–2,5 пай. | Воԁороԁ шеԁӧԁӧны ԍернӧј кіслота піыԍ. Боԍтӧны ва сорӧн: 1 пај кіслота ԁа 4–5 пај ва. Соԉанӧј кіслотаыԍ-кӧ перјыны, кіслота боԍтӧны — 1 пај, а васӧ — 2–2,5 пај. |
| 5. Чукӧртӧ водород перйыны 24-ӧд серпас индӧм серти прибор. Водород мӧдас чукӧрмыны пробиркаӧ, коді ва тырӧн кымыньтӧма ва тыра дозйӧ. Чукӧртӧм газ пробирка вом дорӧ би матыстӧмӧн ӧзтӧ, кыдз петкӧдлӧма 26-ӧд серпасын. Газ петан трубкалысь помсӧ водзвылысь колӧ ёсьтыны. | 5. Чукӧртӧ воԁороԁ перјыны 24-ԁ ԍерпас інԁӧм ԍерԏі прібор. Воԁороԁ мӧԁас чукӧрмыны пробіркаӧ, коԁі ватырӧн кымыԋтӧма ва тыра ԁозјӧ. Чукӧртӧм газ пробірка вомԁорӧ бі матыԍтӧмӧн ӧзтӧ кыԇ петкӧԁлӧма 26-ԁ ԍерпасын. Газ петан трубкалыԍ помсӧ воԇвылыԍ колӧ јоԍтыны. |
| А ёсьтыны колӧ тадз. Босьтӧ стеклӧ трубка. Би вылын бергӧдлігтырйи шонтӧ небзьытӧдзыс, мыйӧн небзяс, перйӧ биысь да нюжӧдӧ. Нюжӧдӧм бӧрын кӧдзӧдӧ да напилокӧн гижтӧ вундас да чегӧ ньӧжйӧникӧн вундас йитвежті. | А јоԍтыны колӧ таԇ. Боԍтӧ ԍԏеклӧ трубка. Бі вылын бергӧԁліг тырјі шонтӧ ԋебԅытӧԇыс, мыјӧн ԋебԅас, перјӧ біыԍ ԁа ԋужӧԁӧ. Ԋужӧԁӧм бӧрын кӧԇӧԁӧ ԁа напілокӧн гіжтӧ вунԁас ԁа чегӧ ԋӧжјӧԋікӧн вунԁас јітвежті. |
| Водород би вылын кутӧ минут джын мында кӧдзыд, кос воронка (петкӧдлӧма 26 серпасын). | Воԁороԁ бі вылын кутӧ мінут җын мынԁа кӧԇыԁ, кос воронка (петкӧԁлӧма 26 ԍерпасын). |
| Кутшӧм вещество артмӧ воронка пытшкӧсладорас (воронка шонавтӧдз)? Кутшӧм вещество артмӧ водород сотчигӧн? | Кущӧм вешщество артмӧ воронка пыщкӧслаԁорас (воронка шонавтӧԇ)? Кущӧм вешщество артмӧ воԁороԁ сотчігӧн? |
| Кор ми ва вылӧ действуйтім электрическӧй токӧн (17 серпасын), сэки ва торъяліс кык пельӧ: кислород да водород вылӧ, мӧд ног кӧ шуны, муніс разложенньӧ реакция. Сотчигӧн водород ӧтлаасис кислородкӧд да артмис ва. Татшӧм реакцияыд шусьӧ «ӧтлаасян» (соединение) реакцияӧн. | Кор мі ва вылӧ ԃејствујтім еԉектріческӧј токӧн (17 ԍерпасын), секі ва торјаліс кык пеԉӧ: кіслороԁ ԁа воԁороԁ вылӧ, мӧԁног-кӧ шуны, муніс разложеԋԋӧ реакціја. Сотчігӧн воԁороԁ ӧтлааԍіс кіслороԁкӧԁ ԁа артміс ва. Тащӧм реакціјаыԁ шуԍӧ „ӧтлааԍан“ (соединение) реакціјаӧн. |
| 6. Тыртӧм пробирка босьтӧ увлань вомӧн, а сылы воча вомӧн сибӧдӧ водород тыра пробирка. Сэсся бергӧдӧ пробиркаяссӧ, медым сынӧд тыра пробиркаыс лоӧ вылынджык да увлань юра (серпас 27). Некымын минут бӧрти увлань юрӧн пробиркаяс матыстӧ би дінӧ. Кодыс кокни, водород али сынӧд (воздух)? | 6. Тыртӧм пробірка боԍтӧ увлаԋ вомӧн, а сылы воча вомӧн ԍібӧԁӧ воԁороԁ тыра пробірка. Сеԍԍа бергӧԁӧ пробіркајассӧ, меԁым сынӧԁ тыра пробіркаыс лоӧ вылынҗык ԁа увлаԋ јура (ԍерпас 27). Ԋекымын мінут бӧрԏі увлаԋ јурӧн пробіркајас матыԍтӧ бі ԁінӧ. Коԁыс кокԋі воԁороԁ аԉі сынӧԁ (возԁух)? |
| § 13. 8 удж. Гремучӧй газ вӧчӧм | § 13. 8 уҗ. Гремучӧј газ вӧчӧм |
| Ковмасны приборъяс: кислород да водород перъян приборъяс, стеклӧ банка, жӧч банка, спиртӧвӧй лампа. | Ковмасны пріборјас: кіслороԁ ԁа воԁороԁ перјан пріборјас, ԍԏеклӧ банка, жӧԍт банка, ԍпіртӧвӧј лампа. |
| 1. Босьтӧй консерв банка, пыдӧсас вӧчӧ спички тув тӧрмӧн розь. Жӧч банкасӧ пуктӧ вылын пыдӧсӧн пызан вылӧ (видзӧд 28 серпас вылӧ). Банка пиӧ улыстіыс сюйӧ газ петан трубка, неуна банка дорыньтыштӧ. Банка пыдӧсысь розьсӧ тупкӧ спички тувйӧн либӧ топыда кутӧ чуньнаныд, медым водородыс эз пет. Сэсся лэдзӧ банка пытшкӧ водород минут 2–3 (газ петӧм серти). Кор банка тырӧ водородӧн, газ петан трубкасӧ и водород перъян приборсӧ нуӧ боклань; сідзжӧ ылыстӧ банка бердысь мукӧд приборъястӧ. Водород тыра жӧч банкалысь розьсӧ восьтӧ да дзик пыр ӧзтӧ, мед банкаӧ сынӧд (воздух) уна пырны эз удит. | 1. Боԍтӧј конԍерв банка, пыԁӧсас вӧчӧ спічкі тув тӧрмӧн роԅ. Жӧԍт банкасӧ пуктӧ вылын пыԁӧсӧн пызан вылӧ (віԇӧԁ 28 ԍерпас вылӧ). Банка піӧ улістіыс ԍујӧ газпетан трубка, ԋеуна банка ԁорыԋтыштӧ. Банка пыԁӧсыԍ роԅсӧ тупкӧ ԍпічкі тувјӧн ԉібӧ топыԁа кутӧ чуԋнаныԁ, меԁым воԁороԁыс ез пет. Сеԍԍа леԇӧ банка пыщкӧ воԁороԁ мінут 2–3 (газ петӧм ԍерԏі). Кор банка тырӧ воԁороԁӧн, газ петан трубкасӧ і воԁороԁ перјан пріборсӧ нуӧ боклаԋ; сіԇ-жӧ ылыстӧ банка берԁыԍ мукӧԁ пріборјастӧ. Воԁороԁ тыра жӧԍт банкалыԍ роԅсӧ воԍтӧ ԁа ԇік пыр ӧзтӧ, меԁ банкаӧ сынӧԁ (возԁух) уна пырны ез уԃіт. |
| Бура кӧ вӧлі тыртӧма банкатӧ, водород первой сотчас дзоляник биӧн. Банка эн вӧрзьӧдӧ, а асьныд ылісянь видзӧдӧ. Мый лоӧ бӧрын, объяснитӧ. Тайӧ опыт вӧчны 200–300 куб. сантиметрысь ыджыдджык банка эн босьтӧ. | Бура-кӧ вӧлі тыртӧма банкатӧ, воԁороԁ первој сотчас ԇоԉаԋік біӧн. Банка ен вӧрԅӧԁӧ, а аԍныԁ ылыԍаԋ віԇӧԁӧ. Мыј лоӧ бӧрын, објаԍԋітӧ. Тајӧ опыт вӧчны 200–300 куб. саԋԏіметрыԍ ыҗыԁҗык банка ен боԍтӧ. |
| 2. Тыртӧ неыджыд ва тыра стеклӧ банка кислородӧн да водородӧн. Водородсӧ пуктам 2 пай, а кислород ӧтик пай. Банкаын ӧні тіян лоӧ смесь: 2 пай водород да 1 пай кислород. Тайӧ смесьыс шусьӧ гремучӧй газӧн. Сэсся гремучӧй газ тыра банка тубыртыштӧ ки чышкӧдӧн да киын кутӧмӧн вайӧдӧ би банка вомӧ. Мый лоӧ банка пытшкын видзӧдӧ. | 2. Тыртӧ ԋеыҗыԁ ва тыра ԍԏеклӧ банка кіслороԁӧн ԁа воԁороԁӧн. Воԁороԁсӧ пуктам 2 пај, а кіслороԁ ӧԏік пај. Банкаын ӧні тіјан лоӧ ԍмеԍ: 2 пај воԁороԁ ԁа 1 пај кіслороԁ. Тајӧ ԍмеԍыс шуԍӧ гремучӧј газӧн. Сеԍԍа гремучӧј газ тыра банка тубыртыштӧ кічышкӧԁӧн ԁа кіын кутӧмӧн вајӧԁӧ бі банка вомӧ. Мыј лоӧ банка пыщкын віԇӧԁӧ. |
| § 14. Водород. | § 14. Воԁороԁ. |
| Став газъяс пиысь медся кокни водород. Литр водородлӧн веситӧ 0,09 гр. (0° температура, личкӧм (давленньӧ) 760 мм.), сынӧдысь 14,5 пӧв кокньыдджык. Ёна кӧдзӧдӧмӧн — 250 минус градусын — водород пӧрӧ кизьӧрӧ. Водород ачыс сотчӧ — сотчигӧн артмӧ ва. Кокнилун да сотчана свойство водородлӧн зэв колантор ӧнія техникаын да производствоын. Ми нин шулім, мый водород ковмывлӧ, кор зэв ёна колӧ температура ыдждӧдны, а сідзжӧ зэв колантор воздушнӧй шаръяс да дирижабльяс пӧльтӧм вылӧ. | Став газјас піыԍ меԁԍа кокԋі воԁороԁ. Ԉітр воԁороԁлӧн веԍітӧ 0,09 гр. (0° ԏемпература, ԉічкӧм (ԁавԉеԋԋӧ) 760 мм.), сынӧԁыԍ 14,5 пӧв кокԋіԁҗык. Јона кӧԇӧԁӧмӧн — 250 мінус граԁусын воԁороԁ пӧрӧ кіԅӧрӧ. Воԁороԁ ачыс сотчӧ, — сотчігӧн артмӧ ва. Кокԋілун ԁа сотчана својство воԁороԁлӧн зев колантор ӧніја ԏехԋікаын ԁа проізвоԁствоын. Мі-ԋін шулім, мыј воԁороԁ ковмывлӧ, кор зев јона колӧ ԏемпература ыҗԁӧԁны, а сіԇ-жӧ зев колантор возԁушнӧј шарјас ԁа ԃіріжабјас пӧԉтӧм вылӧ. |
| Водород и татшӧминын зэв колантор, кор жиръяс, кизьӧр жиръяс чорыд жиръясӧ пӧртӧны. | Воԁороԁ і тащӧм інын зев колантор, кор жірјас, кіԅӧр жірјас чорыԁ жірјасӧ пӧртӧны. |
| Бӧръя воясӧ водород мӧдісны применяйтны из шомысь кизьӧр топливо перъян уджын. Техникаын используйтӧм вылӧ водородтӧ кислотаясысь шедӧдны абу выгӧднӧ. Кислородтӧ меддонтӧма позьӧ перйыны ва руысь: донӧдӧм кӧртӧн юкӧмӧн да из шом пыр перегонитӧмӧн. | Бӧрја војасӧ воԁороԁ мӧԁісны прімеԋајтны ізшомыԍ кіԅӧр топԉіво перјан уҗын. Ԏехԋікаын іспоԉзујтӧм вылӧ воԁороԁтӧ кіслотајасыԍ шеԁӧԁны абу выгӧԁнӧ. Кіслороԁтӧ меԁԁонтӧма поԅӧ перјыны ва руыԍ: ԁонӧԁӧм кӧртӧн јукӧмӧн ԁа ізшом пыр перегоԋітӧмӧн. |
| 2 пай водород да 1 пай кислород кӧ сорлалан, лоӧ прӧстӧй сор (механическӧй смесь), кодӧс шуӧны гремучӧй газӧн, а тайӧ смесьсӧ кӧ ӧзтан, сотчӧм бӧрас лоӧ ва, некод веществоыс лишнӧй оз коль. Ӧні лоис химическӧй соединенньӧ. Водород билӧн кислородын сотчигӧн температураыс лыбӧ 3000 градусӧдз. Татшӧм температура техникаын перйӧны аслыссикас аппаратӧн, коді шусьӧ «кран Даниэляӧн» (видзӧд 29-ӧд серпас вылӧ). | 2 пај воԁороԁ ԁа 1 пај кіслороԁ-кӧ сорлалан, лоӧ прӧстӧј сор (мехаԋіческӧј ԍмеԍ), коԁӧс шуӧны гремучӧј газӧн, а тајӧ ԍмеԍсӧ-кӧ ӧзтан, сотчӧм бӧрас лоӧ ва, ԋекоԁ вешществоыс ԉішнӧј оз коԉ. Ӧні лоіс хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ. Воԁороԁ білӧн кіслороԁын сотчігӧн ԏемператураыс лыбӧ 3000 граԁусӧԇ. Тащӧм ԏемпература ԏехԋікаын перјӧны аслыс ԍікас аппаратӧн, коԁі шуԍӧ „кран Ԁаԋіеԉаӧн“ (віԇӧԁ 29-ԁ ԍерпас вылӧ). |
| Пытшкӧс трубка — «в»-ті лэдзӧны кислород, а ортсы — «д» да «б» трубкаясті лэдзӧны водород. Первой лэдзӧны водородсӧ да сійӧ ӧзтӧны, сы бӧрын лэдзӧны кислород. Кислородно-водороднӧй би кӧ веськӧдан известка вылӧ, известка сэтшӧма доналас, мый синтӧ мӧдас ёрны. | Пыщкӧс трубка — „в“-ті леԇӧны кіслороԁ, а ортсы — „ԁ“ ԁа „б“ трубкајасті леԇӧны воԁороԁ. Первој леԇӧны воԁороԁсӧ-ԁа сіјӧ ӧзтӧны, сы бӧрын леԇӧны кіслороԁ. Кіслороԁно-воԁороԁнӧј бі-кӧ веԍкӧԁан іԅвестка вылӧ, іԅвестка сещӧма ԁоналас, мыј ԍінтӧ мӧԁас јорны. |
| Тайӧ югыднас водзджык проекционнӧй пӧнаръясын да фотоаппаратъясын пӧльзуйтчывлісны. | Тајӧ југыԁнас воԇҗык проекціоннӧј фонарјасын ԁа фотоаппаратјасын пӧԉзујтчывлісны. |
| Кислородно-водороднӧй биӧн (видзӧд 30-ӧд серпасӧ) вундалӧны кӧрт да мукӧд металлъяс листъясӧ. Вундас местаӧ веськӧдасны ӧзтӧмӧн Даниэльлысь кран, би инманінті кӧртыс сотчӧ; вундасыс лоӧ бритваӧн вундӧм кодь жӧ шыльыд. Техникаын да промышленносьтын тайӧ водородно-кислороднӧй биыс зэв колантор. | Кіслороԁно-воԁороԁнӧј біӧн (віԇӧԁ 30-ӧԁ ԍерпасӧ) вунԁалӧны кӧрт ԁа мукӧԁ металлјас ԉістјасӧ. Вунԁас местаӧ веԍкӧԁасны ӧзтӧмӧн Ԁаԋіеԉлыԍ кран, бі інман інті кӧртыс сотчӧ; вунԁасыс лоӧ брітваӧн вунԁӧм-коԃ-жӧ шыԉыԁ. Ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын тајӧ воԁороԁно-кіслороԁнӧј біыс зев колантор. |
| ЮАСЬӦМЪЯС 3 да 4 ЗАДАННЬӦЯС СЕРТИ | ЈУАԌӦМЈАС 3 ԁа 4 ЗАԀАԊԊӦЈАС ԌЕРԎІ |
| 1. Кутшӧм веществояс вылӧ юксьӧ ва электрическӧй токӧн? | 1. Кущӧм вешществојас вылӧ јукԍӧ ва еԉектріческӧј токӧн? |
| 2. Кутшӧм веществоясысь позьӧ перйыны кислород? | 2. Кущӧм вешществојасыԍ поԅӧ перјыны кіслороԁ? |
| 3. Сотчӧ али оз кислород? | 3. Сотчӧ аԉі оз кіслороԁ? |
| 4. Кыдз сылӧны (растворайтчӧны) ваын кислород да водород? | 4. Кыԇ сылӧны (растворајтчӧны) ваын кіслороԁ ԁа воԁороԁ? |
| 5. Кутшӧм способъясӧн техникаын перйӧны водородсӧ? | 5. Кущӧм способјасӧн ԏехԋікаын перјӧны воԁороԁсӧ? |
| 6. Кӧнъясынджык техникаын да промышленносьтын применяйтӧны кислород? | 6. Кӧнјасынҗык ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын прімеԋајтӧны кіслороԁ? |
| 7. Кыдз колӧ гӧгӧрвоны автогеннӧй пузьӧдӧм (сварка)? | 7. Кыԇ колӧ гӧгӧрвоны автогеннӧј пуԅӧԁӧм (сварка)? |
| 8. Кыдзи тӧдмавны, мый тайӧ кислород, а тайӧ водород? | 8. Кыԇі тӧԁмавны, мыј тајӧ кіслороԁ, а тајӧ воԁороԁ? |
| 9. Кутшӧм вещество шусьӧ гремучӧй газӧн да кыдз сійӧ артмӧ? | 9. Кущӧм вешщество шуԍӧ гремучӧј газӧн ԁа кыԇ сіјӧ артмӧ? |
| 10. Кыдз колӧ тӧдмавны, чистӧй али абу кислородыс? | 10. Кыԇ колӧ тӧԁмавны, чістӧј аԉі абу кіслороԁыс? |
| 11. Кытчӧясӧджык ковмывлӧ, применяйтсьӧ водород? | 11. Кытчӧјасӧҗык ковмывлӧ, прімеԋајтчӧ воԁороԁ? |
| 12. Уна-ӧ веситӧны 10 литр кислород да 10 литр водород 0° температураын 760 мм. давленньӧын? Кодыс кодсьыс лоӧ сьӧкыдджык? | 12. Уна-ӧ веԍітӧны 10 ԉітр кіслороԁ ԁа 10 ԉітр воԁороԁ 0° ԏемператураын 760 мм. ԁавԉеԋԋӧын? Коԁыс коԁԍыс лоӧ ԍӧкыԁҗык? |
| 5 ЗАДАННЬӦ: СЫНӦДСА ВЕЩЕСТВОЛӦН ВЕЖСЬӦМЪЯС | 5 ЗАԀАԊԊӦ: СЫНӦԀСА ВЕШЩЕСТВОЛӦН ВЕЖԌӦМЈАС |
| § 15. 9 удж. Веществояслӧн сынӧдын вежсьӧм | § 15. 9 уҗ. Вешществојаслӧн сынӧԁын вежԍӧм |
| Ковмасны приборъяс: пробиркаяс, мӧлӧт, щипцы, алюминиевӧй пань да спиртӧвӧй лампа. | Ковмасны пріборјас: пробіркајас, мӧлӧт, шщіпцы, аԉԉуміԋӧвӧј паԋ ԁа ԍпіртӧвӧј лампа. |
| Материалъяс: ыргӧн деньга, кӧрт, свинеч, озысь, алюминий, цинкӧвӧй порошок, нашатыр, сёй пласт либӧ металлическӧй пластинка. | Маԏерјалјас: ыргӧн ԃеԋга, кӧрт, ԍвіԋеч, озыԍ, аԉԉуміԋіј, цінкӧвӧј порошок, нашатыр, ԍој пласт, ԉібӧ метаԉԉіческӧј плаԍԏінка. |
| 1. Босьтӧ чистӧй ыргӧн деньга либӧ ыргӧн листтор да щипцыӧн кутӧмӧн ёна донӧдӧ би вылын. | 1. Боԍтӧ чістӧј ыргӧн ԃеԋга ԉібӧ ыргӧн ԉісттор ԁа шщіпцыӧн кутӧмӧн јона ԁонӧԁӧ бі вылын. |
| Мый лоӧ ыргӧнкӧд шонтігӧн? Тӧдмалӧ, са али мый пуксяс ыргӧн вылад? Кокньыда али сьӧкыда сылӧ ыргӧныд? | Мыј лоӧ ыргӧнкӧԁ шонтігӧн? Тӧԁмалӧ са аԉі мыј пукԍас ыргӧн вылаԁ? Кокԋіԁа аԉі ԍӧкыԁа сылӧ ыргӧныԁ? |
| 2. Кусыньтӧ кык пӧвстӧн вӧсньыдик чистӧй ыргӧн листтор да мӧлӧтӧн вачкыштӧмӧн топӧдӧ доръяссӧ. Сэсся щипцыӧн донӧдӧ би вылын. Кӧдзалӧм бӧрын кусыньтӧмсӧ бӧр паськӧдӧ. Мыйла абу ӧткодя вежсьӧма ыргӧнлӧн кыкнанладор бокыс? | 2. Кусыԋтӧ кык пӧвсӧн вӧсԋіԃік чістӧј ыргӧн ԉісттор ԁа мӧлӧтӧн вачкыштӧмӧн топӧԁӧ ԁорјассӧ. Сеԍԍа шщіпцыӧн ԁонӧԁӧ бі вылын. Кӧԇалӧм бӧрын кусыԋтӧмсӧ бӧр паԍкӧԁӧ. Мыјла абу ӧткоԃа вежԍӧма ыргӧнлӧн кыкнанлаԁор бокыс? |
| 3. Кӧрт порошок этшаникӧн кисьтышталӧ горелка биӧ. Сідзжӧ кисьтыштлӧ алюминий пызь да цинк пызь. Зэв бура чиститӧм кӧрт листтор донӧдӧ би вылын. Сідзжӧ донӧдӧ алюминиевӧй пань пиын цинк. Вежсьӧ оз вылысыс кӧртлӧн, алюминийлӧн да цинклӧн? Сылӧны али оз кӧрт, алюминий да цинк? | 3. Кӧрт порошок ещаԋікӧн кіԍтышталӧ горелка біӧ. Сіԇ-жӧ кіԍтыштлӧ аԉԉуміԋіј пыԅ ԁа цінк пыԅ. Зев бура чіԍԏітӧм кӧрт ԉісттор ԁонӧԁӧ бі вылын. Сіԇ-жӧ ԁонӧԁӧ аԉԉуміԋевӧј паԋ піын цінк. Вежԍӧ оз вылысыс кӧртлӧн, аԉԉуміԋіјлӧн ԁа цінклӧн? Сылӧны аԉі оз кӧрт, аԉԉуміԋіј ԁа цінк? |
| 4. Алюминиевӧй паньӧ пуктӧ свинеч торъяс да шонтӧ би вылын. Сылӧм свинеч кисьтӧй сёй пласт вылӧ. Мыйӧн торъялӧ муртса сывдӧм свинечлӧн вылысыс? Мый вӧсна эськӧ тайӧ торъялӧмыс лоис? | 4. Аԉԉуміԋевӧј паԋӧ пуктӧ ԍвіԋеч торјас ԁа шонтӧ бі вылын. Сылӧм ԍвіԋеч кіԍтӧј ԍој пласт вылӧ. Мыјӧн торјалӧ муртса сывԁӧм ԍвіԋечлӧн вылысыс? Мыј вӧсна еԍкӧн тајӧ торјалӧмыс лоіс? |
| 5. Татшӧм жӧ опыт вӧчӧ озысь вылын (оловокӧд). Кодыс тайӧ кык металлсьыс кокниджыка сылӧ да кодыс кокниджыка вежсьӧ сынӧдын? | 5. Тащӧм-жӧ опыт вӧчӧ озыԍ вылын (оловокӧԁ). Коԁыс тајӧ кык металлԍыс кокԋіҗыка сылӧ ԁа коԁыс кокԋіҗыка вежԍӧ сынӧԁын? |
| 6. Дзоляник пробиркаын (позьӧ и чашкаын) сывдӧ неуна парафин (сылӧ 60 градусын). Сылӧм парафин пытшкӧ чӧвтӧ дзоляник, чистӧй ыргӧнтор да свинечтор. Вежсяс оз вылысныс ыргӧнлӧн да свинечлӧн парафин пытшкын шонтігӧн? | 6. Ԇоԉаԋік пробіркаын (поԅӧ і чашкаын) сывԁӧ ԋеуна парафін (сылӧ 60 граԁусын). Сылӧм парафін пыщкӧ чӧвтӧ ԇоԉаԋік, чістӧј ыргӧнтор ԁа ԍвіԋечтор. Вежԍас оз вылысныс ыргӧнлӧн ԁа ԍвіԋечлӧн парафін пыщкын шонтігӧн? |
| 7. Бура чиститӧм ыргӧн деньга вылӧ пуктӧ чистӧй озысь тор. Вывсяньыс пуктыштӧ вӧсньыдик слӧй нашатыр. Босьтӧ деньгасӧ щипцыӧн да плавкӧсӧн шонтӧ би вылын. Озысьсӧ сывтӧдзыс водз колӧ разӧдны деньга пасьтала вӧсньыдик слӧйӧн, деньга вылысыс миян лудитчас. | 7. Бура чіԍԏітӧм ыргӧн ԃеԋга вылӧ пуктӧ чістӧј озыԍтор. Вывԍаԋыс пуктыштӧ вӧсԋіԃік слӧј нашатыр. Боԍтӧ ԃеԋгасӧ шщіпцыӧн ԁа плавкӧсӧн шонтӧ бі вылын. Озыԍсӧ сывтӧԇыс воԇ колӧ разӧԁны ԃеԋга паԍтала вӧсԋіԃік слӧјӧн, ԃеԋга вылысыс міјан луԃітчас. |
| Мый вӧсна лудитчигӧн ыргӧн вевттьӧны нашатырӧн? Мыйла ыргӧн дозъяс лудитӧны? Шогмас оз свинечӧн лудитчыны? | Мыј вӧсна луԃітчігӧн ыргӧн вевԏԏӧны нашатырӧн? Мыјла ыргӧн ԁозјас луԃітӧны? Шогмас оз ԍвіԋечӧн луԃітчыны? |
| § 16. Металлъяслӧн да мукӧд сикас веществояслӧн сынӧдын вежсьӧм | § 16. Металлјаслӧн ԁа мукӧԁ ԍікас вешществојаслӧн сынӧԁын вежԍӧм |
| Быд морт тӧдӧ, мый кӧрта пом сынӧдын, а медся нин ва местаын сімӧ. Мукӧд металлъяс: ыргӧн, свинеч сынӧдын сідзжӧ сімӧны. Шонтӧм бӧрын металлъяс ӧдйӧнджык сімӧны. | Быԁ морт тӧԁӧ, мыј кӧрта пом сынӧԁын, а меԁԍа-ԋін ва местаын сімӧ. Мукӧԁ металлјас: ыргӧн, ԍвіԋеч сынӧԁын сіԇ-жӧ сімӧны. Шонтӧм бӧрын металлјас ӧԁјӧнҗык сімӧны. |
| Зарни, эзысь да платина ёна шонтӧм мысти доналӧны да сылӧны, но кӧдзалӧм бӧрын найӧ ньӧти оз вежсьыны, сӧмын форма сертиыс вермасны неуна вежсьыштны. | Зарԋі, езыԍ ԁа плаԏіна јона шонтӧм мыԍті ԁоналӧны ԁа сылӧны, но кӧԇалӧм бӧрын најӧ ԋӧԏі оз вежԍыны, сӧмын форма ԍерԏіыс вермасны ԋеуна вежԍыштны. |
| Мый жӧ лоӧ ӧти-мӧд металлъяскӧд шонтігад? Тайӧ позьӧ кокньыда тӧдмавны. Кӧрт, свинеч, ыргӧн (неуна омӧльджыка эзысь, алюминий да цинк) доналӧм бӧрын вевттьыссьӧны вӧсньыдик сім слӧйӧн. Кор ми сывдлӧм свинечлысь сімӧм слӧйсӧ гудйыштам, аддзам, мый улыс слӧйыс свинечлӧн некутшӧма абу сімӧма. | Мыј-жӧ лоӧ ӧԏі-мӧԁ металлјаскӧԁ шонтігаԁ? Тајӧ поԅӧ кокԋіԁа тӧԁмавны. Кӧрт, ԍвіԋеч, ыргӧн (ԋеуна омӧԉҗыка езыԍ, аԉԉуміԋіј ԁа цінк), ԁоналӧм бӧрын вевԏԏыԍԍӧны вӧсԋіԃік сім слӧјӧн. Кор мі сывԁлӧм ԍвіԋечлыԍ сімӧм слӧјсӧ гуԁјыштам, аԁԇам, мыј улыс слӧјыс ԍвіԋечлӧн ԋекущӧма абу сімӧма. |
| Ыргӧнтӧ да свинечтӧ парафин пытшкын шонтӧмыд петкӧдліс, мый сынӧд (воздух) инмытӧг шонтігӧн металлӧн вылысыс оз вежсьы ни оз сім. Тайӧ петкӧдлӧ, мый сотчӧм да лолалӧм оз вермы мунны сынӧдтӧг, а сідзжӧ и металлъяс оз вермыны сімны сынӧдтӧг. Сись да сартас тупкӧса дозйын дыр сотчыны оз вермыны: недыр сотчасны да кусӧны. Сідзжӧ и пемӧсъяс тупкӧса местаын дыр овны оз жӧ вермыны, регыдӧн пӧдӧны. | Ыргӧнтӧ ԁа ԍвіԋечтӧ парафін пыщкын шонтӧмыԁ петкӧԁліс, мыј сынӧԁ (возԁух) інмытӧг шонтігӧн металлӧн вылысыс оз вежԍы ԋі оз сім. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј сотчӧм ԁа лолалӧм оз вермы мунны сынӧԁтӧг, а сіԇ-жӧ і металлјас оз вермыны сімны сынӧԁтӧг. Ԍіԍ ԁа сартас тупкӧса ԁозјын ԁыр сотчыны оз вермыны: ԋеԁыр сотчасны ԁа кусӧны. Сіԇ-жӧ і пемӧсјас тупкӧса местаын ԁыр овны оз-жӧ вермыны, регыԁӧн пӧԁӧны. |
| Лоӧ оз кутшӧмкӧ вежсьӧмъяс матігӧгӧрса сынӧдын сімӧм бӧрын да уна йӧз лолалӧм бӧрын? Медым тайӧ юасьӧмъяс вылӧ сетны ӧтвет, миянлы ковмас опыт та серти нуӧдны тупкӧса дозъясын. | Лоӧ оз кущӧмкӧ вежԍӧмјас матігӧгӧрса сынӧԁын сімӧм бӧрын ԁа уна јӧз лолалӧм бӧрын? Меԁым тајӧ јуаԍӧмјас вылӧ ԍетны ӧтвет, міјанлы ковмас опыт та ԍерԏі нуӧԁны тупкӧса ԁозјасын. |
| § 17. 10 удж. Кыдзи кӧрт сімигӧн, веществояс сотчигӧн да лолалігӧн вежсьӧ сынӧдыс. | § 17. 10 уҗ. Кыԇі кӧрт сімігӧн, вешществојас сотчігӧн ԁа лолалігӧн вежԍӧ сынӧԁыс. |
| Ковмасны приборъяс: пробиркаяс, пробкаяс, стекляннӧй да резинӧвӧй трубкаяс, зажимъяс, химическӧй стӧканъяс, колба, стекляннӧй банка, миска, щипцы да кислород перъян прибор. | Ковмасны пріборјас: пробіркајас, пробкајас, ԍԏекԉаннӧј ԁа реԅінӧвӧј трубкајас, зажімјас, хіміческӧј стӧканјас, колба, ԍԏекԉаннӧј банка, міска, шщіпцы ԁа кіслороԁ перјан прібор. |
| Материалъяс: вӧсньыдик кӧрт сутуга, кӧрт пызь, еджыд либӧ гӧрд фосфор, сись, фильтруйтчан бумага, сывдӧд (раствор) ляпислысь либӧ марганцево-калиевӧй совлысь, бертолетӧвӧй сов да перекись марганца. | Маԏерјалјас: вӧсԋіԃік кӧрт сутуга, кӧрт пыԅ, јеҗыԁ ԉібӧ гӧрԁ фосфор, ԍіԍ, фіԉтрујтчан бумага, сывԁӧԁ (раствор) ԉапіслыԍ, ԉібӧ марганцево-каԉіјевӧј совлыԍ, бертоԉетӧвӧј сов ԁа перекіԍ марганца. |
| 1. Куснялӧ вӧсньыдик, чистӧй кӧрт сутуга. Кӧтӧдӧ ваын да пуктӧ куснялӧмӧн пробиркаӧ, но сідз, мед пробиркаас увланьюртӧм бӧрад эз усь. Пробиркатӧ пуктӧ кымыньтӧмӧн ва тыра дозйӧ (серп. 31) и кольӧ мӧд лунӧдз, медым кӧртыд удитас сімны. | 1. Кусԋалӧ вӧсԋіԃік, чістӧј кӧрт сутуга. Кӧтӧԁӧ ваын ԁа пуктӧ кусԋалӧмӧн пробіркаӧ, но сіԇ меԁ пробіркаас увлаԋјуртӧм бӧраԁ ез уԍ. Пробіркатӧ пуктӧ кымыԋтӧмӧн ва тыра ԁозјӧ (ԍерп. 31) і коԉӧ мӧԁлунӧԇ, меԁым кӧртыԁ уԃітас сімны. |
| Видзӧдӧй, уна-ӧ сынӧдлӧн объёмыс чиніс да мый вӧсна чиніс? Тайӧ наблюдайтӧ мӧд кымыньтӧм пробирка серти. | Віԇӧԁӧј уна-ӧ сынӧԁлӧн објомыс чініс ԁа мыј вӧсна чініс? Тајӧ набԉуԁајтӧ мӧԁ кымыԋтӧм пробірка ԍерԏі. |
| 2. Босьтӧ стекляннӧй колба (позьӧ пробирка). Лӧсьӧдӧ бурджык резинӧвӧй пробка да лӧсьӧдӧ прибор, кыдзи петкӧдлӧма 32-ӧд серпасын. Первой тӧдмалӧ, згӧдитчӧ-ӧ оз приборыд, мед он жӧ сорсьы опыт нуӧдігад. | 2. Боԍтӧ ԍԏекԉаннӧј колба (поԅӧ пробірка). Лӧԍӧԁӧ бурҗык реԅінӧвӧј пробка ԁа лӧԍӧԁӧ прібор, кыԇі петкӧԁлӧма 32-ԁ ԍерпасын. Первој тӧԁмалӧ згӧԃітчӧ-ӧ оз пріборыԁ, меԁ он-жӧ сорԍы опыт нуӧԁігаԁ. |
| Прибор чукӧртігӧн медпервой кусыньтӧ стекляннӧй трубка би вылын шонтӧмӧн (видзӧд 33-ӧд серпас). Кор стеклӧыд тӧдчымӧн небзяс, перйӧ биысь да ньӧжйӧникӧн кусыньтӧ. Кусыньтанінтіыд мед эськӧ трубкаыд эз жӧ вывті вӧсняв. 34-ӧд серпасын петкӧдлӧма: шуйгавылыс лёка кусыньтӧм, а веськыдвылас бура кусыньтӧм трубка. Лёкнога кусыньтӧм трубка зэв кокнипырысь кусыньӧдыс вермас чегны. Бӧрйӧ колбаӧ лӧсялан пробка. Пробкаалігӧн колбатӧ пызан вылӧ пуктыны оз позь и пыдӧсӧдыс кутны оз позь. Кутӧ юрӧдыс, вом дортіыс кымын (серпас 35). Пробка сюйӧ ньӧжйӧникӧн винтитӧм моз, пробка медым эз вӧв вывті зэлыд ни личыд. | Прібор чукӧртігӧн меԁпервој кусыԋтӧ ԍԏекԉаннӧј трубка бівылын шонтӧмӧн (віԇӧԁ 33-ԁ ԍерпас). Кор ԍԏеклӧыԁ тӧԁчымӧн ԋебԅас, перјӧ біыԍ ԁа ԋӧжјӧԋікӧн кусыԋтӧ. Кусыԋтанінтіыԁ меԁ еԍкӧ трубкаыԁ ез-жӧ вывті вӧсԋав. 34-ԁ ԍерпасын петкӧԁлӧма: шујгавылыс ԉока кусыԋтӧм, а веԍкыԁвылас бура кусыԋтӧм трубка. Ԉокнога кусыԋтӧм трубка зев кокԋыԁ пырыԍ кусыԋӧԁыс вермас чегны. Бӧрјӧ колбаӧ лӧԍалан пробка. Пробкаалігӧн колбатӧ пызан вылӧ пуктыны оз поԅ і пыԁӧсӧԁыс кутны оз поԅ. Кутӧ јурӧԁыс, вомԁортіыс кымын (ԍерпас 35). Пробка ԍујӧ ԋӧжјӧԋікӧн віԋԏітӧм моз, пробка меԁым ез вӧв вывті зелыԁ-ԋі ԉічыԁ. |
| Пробкаӧ стеклӧ трубка сюйны бӧрйӧ розь писькӧдлан сверлӧ. (Серпас 36 — сверлӧ чукӧр). Сверлӧыс мед вӧсниджык вӧлі трубкаысь. Писькӧдны колӧ вӧсниладор помсяньыс (серпас 37-ӧд). Писькӧдӧм бӧрын йӧткыштӧ пробка розьысь кольӧм пробка торъяссӧ. Пробкаад сюйигӧн китӧ пуктӧ кыдз мый позьӧ пробкалань матӧджык, дзик бердтіыс кутӧмӧн, медым трубкаыд эз чег да китӧ эз дойд (серпас 38). Трубкаыд медым топыда сибалас пробка розьӧ. Приборлысь ёнлунсӧ позьӧ тадзи тӧдмавны: босьтӧ прӧст трубка помсӧ воманыд (трубка помыс мед вӧлі тшӧтшыд да шыльыд, абу кӧ, зыртыштӧ напилокӧн) да кывнаныд колбаысь сынӧдсӧ кыскӧ. Приборлӧн кӧ тырмымӧн ёнлуныс, сэк кывтӧ неуна мӧдас кыскыны трубка розьӧ, а оз кӧ кыв йывтӧ кыскы, сэк приборлӧн ёнлуныс нинӧм оз сулав. Объяснитӧ, мый понда тадз позьӧ тӧдмавны, прибор кутӧ али оз. | Пробкаӧ ԍԏеклӧ трубка ԍујны бӧрјӧ роԅ піԍкӧԁлан ԍверлӧ. (Ԍерпас 36 — ԍверлӧ чукӧр). Ԍверлӧыс меԁ вӧсԋіҗык вӧлі трубкаыԍ. Піԍкӧԁны колӧ вӧсԋілаԁор помԍаԋыс (ԍерпас 37-ԁ). Піԍкӧԁӧм бӧрын јӧткыштӧ пробка роԅыԍ коԉӧм пробка торјассӧ. Пробкааԁ ԍуігӧн кітӧ пуктӧ, кыԇ мыј поԅӧ пробкалаԋ матӧҗык, ԇік берԁтіыс кутӧмӧн, меԁым трубкаыԁ ез чег ԁа кітӧ ез ԁојԁ (ԍерпас 38). Трубкаыԁ меԁым топыԁа ԍібалас пробка роԅӧ. Пріборлыԍ јонлунсӧ поԅӧ таԇі тӧԁмавны: боԍтӧ прӧст трубка помсӧ воманыԁ (трубка помыс меԁ вӧлі щӧщыԁ ԁа шыԉыԁ, абу-кӧ, зыртыштӧ напілокӧн) ԁа кывнаныԁ колбаыԍ сынӧԁсӧ кыскӧ. Пріборлӧн-кӧ тырмымӧн јонлуныс, сек кывтӧ ԋеуна мӧԁас кыскыны трубка роԅӧ, а оз-кӧ кывјывтӧ кыскы, сек пріборлӧн јонлуныс ԋінӧм оз сулав. Објаԍԋітӧ мыј понԁа таԇ поԅӧ тӧԁмавны прібор кутӧ аԉі оз. |
| Ӧні колбаӧ пуктӧ ваӧн кӧтӧдӧм кӧрт пызь. Тупкӧ пробкаӧн да крепитӧ штативӧ. Трубка помсӧ сюйӧ ва тыра стӧканӧ (васӧ позьӧ неуна чернилаӧн краситны) да кольӧ мӧд лунӧдз. Мӧд урок дырйи пасйӧ, уна-ӧ трубкатіыд ваыс кайӧма. | Ӧні колбаӧ пуктӧ ваӧн кӧтӧԁӧм кӧрт пыԅ. Тупкӧ пробкаӧн ԁа крепітӧ штаԏівӧ. Трубка помсӧ ԍујӧ ва тыра стӧканӧ (васӧ поԅӧ ԋеуна черԋілаӧн краԍітны) ԁа коԉӧ мӧԁ лунӧԇ. Мӧԁ урок ԁырјі пасјӧ, унаӧ трубкатіыԁ ваыс кајӧма. |
| 3. Ва тыра стеклӧ чашкаӧ проволокаӧн крепитӧ васьыс вылӧджык дзоляник сись. Ӧзтӧ и кыдз верманныд ӧдйӧджык кымыньтӧ колбаӧ либӧ стеклӧ банкаӧ (39-ӧд серпас). Колба кымыньтны да ваӧ лэдзны колӧ зэв ӧдйӧ, медым колба пытшкӧсса шоналӧм сынӧдыс эз удит петнысӧ. Сись колба пиын мӧдас сотчыны пемыда и регыдӧн кусӧ. Недыр виччысьӧм бӧрын видзӧдӧ, кыдз мӧдас ва пиын чинны сынӧдлӧн местаыс. Тайӧ ваас кӧ ӧні кисьтыштанныд кусӧдӧм (гашёнӧй) извесьт, сынӧдлӧн местаыс нӧшта ӧдйӧн чинас: углекислӧй газсӧ, коді чукӧрмис сись сотчӧм бӧрын, извесьт босьтӧ (поглощайтӧ). Ӧні выль пӧв сись сюйлӧмӧн тӧдмалӧй, мӧдас-ӧ сотчыны сись банка пытшкӧсса сынӧдын. | 3. Ватыра ԍԏеклӧ чашкаӧ проволокаӧн крепітӧ ваԍыс вылӧҗык ԇоԉаԋік ԍіԍ. Ӧзтӧ і кыԇ верманныԁ ӧԁјӧҗык кымыԋтӧ колбаӧ ԉібӧ ԍԏеклӧ банкаӧ (39-ԁ ԍерпас). Колба кымыԋтны ԁа ваӧ леԇны колӧ зев ӧԁјӧ, меԁым колба пыщкӧсса шоналӧм сынӧԁыс ез уԃіт петнысӧ. Ԍіԍ колба піын мӧԁас сотчыны пемыԁа і регыԁӧн кусӧ. Ԋеԁыр віԁчыԍӧм бӧрын віԇӧԁӧ, кыԇ мӧԁас ва піын чінны сынӧԁлӧн местаыс. Тајӧ ваас-кӧ ӧні кіԍтыштанныԁ кусӧԁӧм (гашеннӧј) іԅвеԍԏ, сынӧԁлӧн местаыс нӧшта ӧԁјӧн чінас: угԉекіслӧј газсӧ, коԁі чукӧрміс ԍіԍ сотчӧм бӧрын, іԅвеԍԏ боԍтӧ (поглощајтӧ). Ӧні выԉпӧв ԍіԍ ԍујлӧмӧн тӧԁмалӧј, мӧԁас-ӧ сотчыны ԍіԍ банка пыщкӧсса сынӧԁын. |
| 4. Вӧчӧ (зэв осторожнӧя) тупкыса дозйын фосфор сотӧм опыт. Босьтӧ дзоляник фосфор тор. Фосфор овлӧ кык сикас: еджыд да гӧрд. Гӧрд фосфор оз еджыд фосфор моз ӧзйы. Еджыд фосфор вывті ӧпаснӧй да ядӧвитӧй: ӧзйыны вермас омӧлика зырыштӧмысь, шонтӧмысь, дырджык олігӧн, сынӧдын ачыс ӧзйӧ. Еджыд фосфор видзӧны ваын. Фосфоркӧд колӧ вӧдитчыны зэв осторожнӧя. Сотчас кӧ кыткӧ фосфор биысь, рана зэв дыр оз бурд. Фосфор босьтны колӧ щипцыӧн, но киӧн босьтны некыдз оз позь. Сотчан фосфор позьӧ кусӧдны ваын. Фосфорӧн уджалігӧн колӧ лӧсьӧдны сывдӧд ляписысь либӧ марганцево-калиевӧй солысь, кыткӧ ненароком сотчас кӧ, мавтӧ сывдӧднас сотчанінті. | 4. Вӧчӧ (зев осторожнӧја) тупкыса ԁозјын фосфор сотӧм опыт. Боԍтӧ ԇоԉаԋік фосфор тор. Фосфор овлӧ кык ԍікас: јеҗыԁ ԁа гӧрԁ. Гӧрԁ фосфор оз јеҗыԁ фосфор моз ӧзјы. Јеҗыԁ фосфор вывті ӧпаснӧј ԁа јаԁовітӧј: ӧзјыны вермас омӧԉіка зырыштӧмыԍ, шонтӧмыԍ, ԁырҗык олігӧн, сынӧԁын ачыс ӧзјӧ. Јеҗыԁ фосфор віԇӧны ваын. Фосфоркӧԁ колӧ вӧԃітчыны зев осторожнӧја. Сотчас-кӧ кыткӧ фосфор біыԍ, рана зев ԁыр оз бурԁ. Фосфор боԍтны колӧ шщіпцыӧн, но кіӧн боԍтны ԋекыԇ оз поԅ. Сотчан фосфор поԅӧ кусӧԁны ваын. Фосфорӧн уҗалігӧн колӧ лӧԍӧԁны сывԁӧԁ ԉапісыԍ, ԉібӧ марганцево-каԉіјевӧј солыԍ, кыткӧ ԋенароком сотчас-кӧ, мавтӧ сывԁӧԁнас сотчанінті. |
| Опыт водзвылын фосфор колӧ фильтруйтчан кабалаӧ тубыртӧмӧн ньӧжйӧникӧн косьтыны, зыртны оз позь. Косьтыны еджыд фосфор колӧ кыдз мый позьӧ ӧдйӧнджык. Омӧля косьтӧм фосфорыд сотчигас мӧдас торйӧн-торйӧн чеччавны-резсьыны. | Опыт воԇвылын фосфор колӧ фіԉтрујтчан кабалаӧ тубыртӧмӧн ԋӧжјӧԋікӧн коԍтны, зыртны оз поԅ. Коԍтыны јеҗыԁ фосфор колӧ, кыԇ мыј поԅӧ ӧԁјӧнҗык. Омӧԉа коԍтӧм фосфорыԁ сотчігас мӧԁас торјӧн-торјӧн четчавны — резԍыны. |
| Опыт бӧрын фосфорысь колясъяссӧ энӧ шыблалӧ кытчӧсюрӧ, а чукӧртӧ ставсӧ ва тыра банкаӧ да сетӧ велӧдысьлы. | Опыт бӧрын фосфорыԍ коԉасјассӧ енӧ шыблалӧ кытчӧ ԍурӧ, а чукӧртӧ ставсӧ ва тыра банкаӧ ԁа ԍетӧ велӧԁыԍлы. |
| Еджыд фосфор пуктӧ ва вылӧ кыптан дозйӧ (крем банка вевтӧ), пуктӧ ва тыра чашкаӧ да пыр жӧ ӧзтӧ шонтӧм стеклӧ бедьторйӧн инмӧдчӧмӧн. Ӧзтӧм бӧрын пыр жӧ вевттьӧ стеклӧ банкатӧ (серпас 40). | Јеҗыԁ фосфор пуктӧ ва вылӧ кыптан ԁозјӧ (крем банка вевтӧ), пуктӧ ва тыра чашкаӧ ԁа пыр-жӧ ӧзтӧ шонтӧм ԍԏеклӧ беԃторјӧн інмӧԁчӧмӧн. Ӧзтӧм бӧрын пыр-жӧ вевԏԏӧ ԍԏеклӧ банкатӧ (ԍерпас 40). |
| Ӧні асьныд аддзанныд, мый банка пытшкӧ кольӧм сынӧдад медся ӧзъян веществоыс оз вермы ӧзйыны. | Ӧні аԍныԁ аԁԇанныԁ, мыј банка пыщкӧ коԉӧм сынӧԁаԁ меԁԍа ӧзјан вешществоыс оз вермы ӧзјыны. |
| 5. Ыджыд чашкаӧ кисьтӧ ва. Тыртӧ ваӧн бутылка да вомсӧ тупкӧмӧн кымыньтӧ чашкаӧ. Кымыньтігад мед бутылкаысь ваыс эз киссьы (41-ӧд серпас). Сэсся ас пытшканыд мый верманныд босьтӧ сынӧдсӧ (воздух). Лолыштӧм бӧрын ⅓ пай сынӧд лэдзӧ ортсӧ, а ⅔ пай трубка пыр стекляннӧй бутылкаӧ, кыдз петкӧдлӧма 41-ӧд серпасын. Бутылкаысь ва вӧтлӧм бӧрын бӧр бергӧдӧ да топыда тупкӧ вомсӧ да сюйӧ сотчан сартас. | 5. Ыҗыԁ чашкаӧ кіԍтӧ ва. Тыртӧ ваӧн бутылка ԁа вомсӧ тупкӧмӧн кымыԋтӧ чашкаӧ. Кымыԋтігаԁ меԁ бутылкаыԍ ваыс ез кіԍԍы (41-ԁ ԍерпас). Сеԍԍа ас пыщканыԁ мыј верманныԁ боԍтӧ сынӧԁсӧ (возԁух). Лолыштӧм бӧрын ⅓ пај сынӧԁ леԇӧ ортсӧ, а ⅔ пај трубка пыр ԍԏекԉаннӧј бутылкаӧ, кыԇ петкӧԁлӧма 41-ԁ ԍерпасын. Бутылкаыԍ ва вӧтлӧм бӧрын бӧр бергӧԁӧ ԁа топыԁа тупкӧ вомсӧ ԁа ԍујӧ сотчан сартас. |
| 6. Кисьтӧ пробиркаӧ этшаник известкаа ва. Трубка пыр лолыштӧ сэтчӧ. Мый лоӧ сынӧдкӧд лолалігӧн? | 6. Кіԍтӧ пробіркаӧ ещаԋік іԅвесткаа ва. Трубка пыр лолыштӧ сетчӧ. Мыј лоӧ сынӧԁкӧԁ лолалігӧн? |
| 7. 4-ӧд опыт мӧд пӧв вӧчӧ. Бутылка пытшкӧсӧ азот тӧдмалӧм бӧрын, кӧні сартасыд оз сотчы, лэдзӧй кислород кислород перъян приборысь. Вӧчӧ сэтшӧм жӧ смесь кислородысь да азотысь, кутшӧм сэн вӧлі фосфор соттӧдз. Та бӧрын бутылкаӧ сюйӧ сотчан сартас. Азот да кислород соравлӧмӧн тіян артмас прӧстӧй сынӧд (воздух). | 7. 4-ԁ опыт мӧԁпӧв вӧчӧ. Бутылка пыщкӧсӧ азот тӧԁмалӧм бӧрын, кӧні сартасыԁ оз сотчы, леԇӧ кіслороԁ, кіслороԁ перјан пріборыԍ. Вӧчӧ сещӧм-жӧ ԍмеԍ кіслороԁыԍ ԁа азотыԍ, кущӧм сен вӧлі фосфор соттӧԇ. Та бӧрын бутылкаӧ ԍујӧ сотчан сартас. Азот ԁа кіслороԁ соравлӧмӧн тіјан артмас прӧстӧј сынӧԁ (возԁух). |
| Уна пӧв прӧверитӧм наблюденньӧяс петкӧдлӧны, мый сынӧд эм уна сикас газлӧн смесь: ⅕ пай объём серти лоӧ кислород и ⅘ пайыс сэтшӧм веществояс, кӧні веществояс оз сотчыны (медсясӧ азот). | Уна пӧв прӧверітӧм набԉуԃеԋԋӧјас петкӧԁлӧны, мыј сынӧԁ ем уна ԍікас газлӧн ԍмеԍ: ⅕ пај објом ԍерԏі лоӧ кіслороԁ і ⅘ пајыс сещӧм вешществојас, кӧні вешществојас оз сотчыны (меԁԍасӧ азот). |
| Сідзжӧ опытъяс да учёнӧйяслӧн наблюденньӧяс петкӧдлӧны, мый сынӧдад, кислород да азот кындзи, эмӧсь мукӧд газъяс (аргон, гелий, углекислӧй газ да мукӧд). Тайӧяскӧд ми водзын на тӧдмасям. | Сіԇ-жӧ опытјас ԁа учонӧјјаслӧн набԉуԃеԋԋӧјас петкӧԁлӧны, мыј сынӧԁаԁ, кіслороԁ ԁа азот кынԇі, емӧԍ мукӧԁ газјас (аргон, геԉіј, угԉекіслӧј газ ԁа мукӧԁ). Тајӧјаскӧԁ мі воԇын-на тӧԁмаԍам. |
| § 17. 11 удж. Металлъяслӧн вес вежласьӧм сынӧдын да шонтігӧн | § 17. 11 уҗ. Металлјаслӧн вес вежлаԍӧм сынӧԁын ԁа шонтігӧн |
| Ковмасны приборъяс: вески, гираяс, фарфорӧвӧй тигель, фарфорӧвӧй треугольник. | Ковмасны пріборјас: весы, гірајас, фарфоровӧј ԏігеԉ, фарфоровӧј треугоԉԋік. |
| Материалъяс: кӧрт сутуга, кӧрт пызь, ыргӧн пызь да свинеч. | Маԏерјалјас: кӧрт сутуга, кӧрт пыԅ, ыргӧн пыԅ ԁа ԍвіԋеч. |
| 1. Веситӧ 10 гр. кос пызь (непременнӧ колӧ кос). Кӧрт пызь кисьтӧ фарфорӧвӧй тигельӧ (42-ӧд серпас) да пуктӧ фарфорӧвӧй треугольникӧ (43-ӧд серпас). Тайӧ сэсся ставнас пуктӧ кӧрт треножникӧ (44-ӧд серпас). Шонтӧ донавтӧдзыс минут 15–20 спиртӧвӧй лампа вылын, кӧрт проволокаӧн гудралігтыр. Гудралігӧн видзӧдӧ, мед ни ӧтик кӧрт тусь бокӧ эз койыштчы. Мый лоӧ кӧрт донӧдігӧн? Ӧні помалӧ шонтӧмтӧ, кӧдзӧдӧ тигель да веситӧ. Соді али чині весыс? | 1. Веԍітӧ 10 гр. кос пыԅ (ԋепременнӧ колӧ кос). Кӧрт пыԅ кіԍтӧ фарфоровӧј ԏігеԉӧ (42-ԁ ԍерпас) ԁа пуктӧ фарфоровӧј треугоԉԋікӧ (43-ԁ ԍерпас). Тајӧ сеԍԍа ставнас пуктӧ кӧрт треножԋікӧ (44-ԁ ԍерпас). Шонтӧ ԁонавтӧԇыс мінут 15–20 ԍпіртӧвӧј лампа вылын, кӧрт проволокаӧн гуԁраліг тыр. Гуԁралігӧн віԇӧԁӧ, меԁ ԋіӧԏік кӧрттуԍ бокӧ ез којыштчы. Мыј лоӧ кӧрт ԁонӧԁігӧн? Ӧні помалӧ шонтӧмтӧ, кӧԇӧԁӧ ԏігеԉ ԁа веԍітӧ. Соԁі аԉі чіні весыс? |
| 2. Вӧчӧ татшӧм жӧ опыт ыргӧн пызькӧд. Донӧдӧ час джын мында. Сы бӧрын свинеч торкӧд донӧдӧ. Вежсьӧ оз весыс тайӧ металлъяслӧн донӧдӧм бӧрас? | 2. Вӧчӧ тащӧм-жӧ опыт ыргӧн пыԅкӧԁ. Ԁонӧԁӧ часҗын мынԁа. Сы бӧрын ԍвіԋеч торкӧԁ ԁонӧԁӧ. Вежԍӧ оз весыс тајӧ металлјаслӧн ԁонӧԁӧм бӧрас? |
| § 18. 12 удж. Вески вылын сись сотӧм. | § 18. 12 уҗ. Весы вылын ԍіԍ сотӧм. |
| Ковмасны приборъяс: вески, посни гираяс, металлическӧй сетка, треножник проволокаысь, стекляннӧй либӧ жӧч цилиндр. | Ковмасны пріборјас: весы, посԋі гірајас, метаԉԉіческӧј ԍетка, треножԋік проволокаыԍ, ԍԏекԉаннӧј ԉібӧ жӧԍт ціԉінԁр. |
| Материалъяс: сись да натроннӧй извесьт. | Маԏерјалјас: ԍіԍ ԁа натроннӧј іԅвеԍԏ. |
| 1. Босьтӧ вӧсни стеклӧ, кокньыдик цилиндр (позьӧ жӧч). Вылысладорас пуктӧ натроннӧй извесьт, кыдзи петкӧдлӧма 45-ӧд серпасын. Натроннӧй извесьтад мӧдас кутны ас пытшкас сотчигӧн артмӧм газъяссӧ. | 1. Боԍтӧ вӧсԋі ԍԏеклӧ, кокԋіԃік ціԉінԁр (поԅӧ жӧԍт). Вылысла ԁорас пуктӧ натроннӧј іԅвеԍт, кыԇі петкӧԁлӧма 45-ӧԁ ԍерпасын. Натроннӧј іԅвеԍтаԁ мӧԁас кутны ас пыщкас сотчігӧн артмӧм газјассӧ. |
| Вӧчӧ треножник кодь подставка цилиндрлы, ыргӧнысь, либӧ кӧрт сутугаысь (46-ӧд серпас). Пасьтаыс колӧ сэтшӧм, медым буретша тӧрис цилиндрыд пытшкӧсас, дай мед вески вылӧ мӧдас тӧрны. Вылысладорас цилиндрлы крепитӧ ыргӧн сетка круг либӧ пож моз розьӧдлӧм металл пластинка. Цилиндр крепитӧ треножникӧ сідз, мед сетка вӧлі цилиндр пытшкын. | Вӧчӧ треножԋік-коԃ поԁставка ціԉінԁрлы, ыргӧныԍ, ԉібӧ кӧрт сутугаыԍ (46-ԁ ԍерпас). Паԍтаыс колӧ сещӧм, меԁым бурӧща тӧріс ціԉінԁрыԁ пыщкӧсас, ԁај меԁ вескі вылӧ мӧԁас тӧрны. Вылысла ԁорас ціԉінԁрлы крепітӧ ыргӧн ԍетка круг, ԉібӧ пож-моз роԅӧԁлӧм металл плаԍԏінка. Ціԉінԁр крепітӧ треножԋікӧ сіԇ, меԁ ԍетка вӧлі ціԉінԁр пыщкын. |
| 2. Цилиндр пытшкӧ сетка вылӧ кисьтӧ натроннӧй извесьт, либӧ улысас натроннӧй извесьт, а вылысас едкӧй натрий (едкӧй натрийӧ киӧн эн кутчысьӧ). Извесьтлӧн торъясыс мед эз жӧ вӧв вывті посньыд, мед извесьт торъяс пытшкӧсӧ вермис сынӧдыс (воздухыс) кольны. Топыд кӧ лоӧ, дерт, воздухыд оз коль. Сэсся стекляннӧй цилиндр улӧ крепитӧ ӧзтӧм сись, вески чашкаяс разновесӧн ӧткодялӧ да видзӧдӧ, кодарӧ вескиыд мӧдас катовтны. | 2. Ціԉінԁр пыщкӧ ԍетка вылӧ кіԍтӧ натроннӧј іԅвеԍт, ԉібӧ улысас натроннӧј іԅвеԍт, а вылысас јеԁкӧј натріј (јеԁкӧј натріјӧ кіӧн ен кутчіԍӧ). Іԅвеԍтлӧн торјасыс меԁ ез-жӧ вӧв вывті посԋіԁ, меԁ іԅвеԍт торјас пыщкӧсӧ верміс сынӧԁыс (возԁухыс) коԉны. Топыԁ-кӧ лоӧ, ԃерт, возԁухыԁ оз коԉ. Сеԍԍа ԍԏекԉаннӧј ціԉінԁр улӧ крепітӧ ӧзтӧм ԍіԍ, вескі чашкајас разновесӧн ӧткоԃалӧ ԁа віԇӧԁӧ коԁарӧ вескіыԁ мӧԁас катовтны. |
| 3. Тайӧс вӧчны позьӧ неуна мӧд ногӧн, прӧстӧй вески вылын. Босьтӧ лампа стеклӧ, улысладор помас пуктӧ картон кытш да сэтчӧ крепитӧ ӧзъян сись. Стеклӧ вылысладор помас крепитӧ ыргӧн сетка да сетка вылас киськыштӧ натрийлысь щёлочсӧ. Ӧні сэсся ставсӧ тайӧс ӧшйӧдӧ вески кодарладораскӧ да гираясӧн разновесалӧ (видзӧд 47-ӧд серпас). | 3. Тајӧс вӧчны поԅӧ ԋеуна мӧԁногӧн, прӧстӧј вескі вылын. Боԍтӧ лампа ԍԏеклӧ, улыслаԁор помас пуктӧ карԁон кыщ ԁа сетчӧ крепітӧ ӧзјан ԍіԍ. Ԍԏеклӧ вылыслаԁор помас крепітӧ ыргӧн ԍетка ԁа ԍетка вылас кіԍкыштӧ натріјлыԍ шщелочсӧ. Ӧні сеԍԍа ставсӧ тајӧс ӧшјӧԁӧ вескі коԁарлаԁораскӧ ԁа гірајасӧн разновесалӧ (віԇӧԁ 47-ԁ ԍерпас). |
| Кор мӧдас сисьныд ӧзйыны сетка улын, надзӧникӧн сиська вески чашкаыд мӧдас увлань кыскыны. Сисьтӧ кусӧдӧ да тӧдмалӧ, уна-ӧ соді весыс сись сотӧм бӧрын? | Кор мӧԁас ԍіԍныԁ ӧзјыны ԍетка улын, наԇӧԋікӧн ԍіԍка вескі чашкаыԁ мӧԁас увлаԋ кыскыны. Ԍіԍтӧ кусӧԁӧ ԁа тӧԁмалӧ уна-ӧ соԁі весыс ԍіԍ сотӧм бӧрын? |
| 4. Опыт эштӧм бӧрын кисьтӧ цилиндрысь натроннӧй извесьттӧ да цилиндрсӧ бура мыськӧ. Натроннӧй извесьтыд ковмас мӧд уджъяс кежлӧ. | 4. Опыт ештӧм бӧрын кіԍтӧ ціԉінԁрыԍ натроннӧј іԅвеԍттӧ ԁа ціԉінԁрсӧ бура мыԍкӧ. Натроннӧј іԅвеԍтыԁ ковмас мӧԁ уҗјас кежлӧ. |
| § 19. Ломоносовлӧн да Лавуазьелӧн опытъяс | § 19. Ломоносовлӧн ԁа Лавуаԅјелӧн опытјас |
| Тупкыса дозйын сімӧн да сотчӧм тӧдмалӧм миян петкӧдлісны, мый тайӧ явленньӧяс дырйи сынӧдысь артмӧ кислород. Кислород мунӧ сотчӧм вылӧ, лолалӧм вылӧ, сімӧм вылӧ. | Тупкыса ԁозјын сімӧн ԁа сотчӧм тӧԁмалӧм міјан петкӧԁлісны, мыј тајӧ јавԉеԋԋӧјас ԁырјі сынӧԁыԍ артмӧ кіслороԁ. Кіслороԁ мунӧ сотчӧм вылӧ, лолалӧм вылӧ, сімӧм вылӧ. |
| Сынӧдса кислород веществояссӧ ньӧжйӧник сотӧ — окисляйтӧ. | Сынӧԁса кіслороԁ вешществојассӧ ԋӧжјӧԋік сотӧ — окіԍԉајтӧ. |
| Кор ми сотӧмӧн опытъяс вӧчалім чистӧй кӧрт да ыргӧн вылын, ми аддзим, мый на пытшкӧсын лои вежсьӧмъяс. Вежсьӧмыс лои сэтшӧм, мый сынӧдса кислородыс ӧтлаасис кӧрткӧд да ыргӧнкӧд. Татшӧм явленньӧсӧ, кор кислород ӧтлаасьӧ веществояскӧд, шуӧны «окисленньӧӧн». | Кор мі сотӧмӧн опытјас вӧчалім чістӧј кӧрт ԁа ыргӧн вылын, мі аԁԇім, мыј на пыщкӧсын лоі вежԍӧмјас. Вежԍӧмыс лоі сещӧм, мыј сынӧԁса кіслороԁыс ӧтлааԍіс кӧрткӧԁ ԁа ыргӧнкӧԁ. Тащӧм јавԉеԋԋӧсӧ, кор кіслороԁ ӧтлааԍӧ вешществојаскӧԁ, шуӧны „окісԉеԋԋӧӧн“. |
| Медводз тайӧ сотчӧм, лолалӧм да сімӧм явленньӧяс йылысь сетіс объясненньӧ Ломоносов (48-ӧд серпас), сы бӧрын уточнитіс учёнӧй Лавуазье (49 серпас). | Меԁвоԇ тајӧ сотчӧм, лолалӧм ԁа сімӧм јавԉеԋԋӧјас јылыԍ ԍетіс објаԍԋеԋԋӧ Ломоносов (48-ԁ ԍерпас), сы бӧрын уточԋітіс учонӧј Лавуаԅје (49 ԍерпас). |
| 1756 воын Ломоносов шонтіс паяйтӧм дозйын водзвылысь веситӧм озысь тор. Дыр шонтӧм бӧрын озысь дзоньнас пӧри еджыд пызьӧ. Кор дозйыс вӧлі тупкӧса, сэк некутшӧм вес вежсьӧм эз тӧдчы. Доз восьтӧм бӧрын, кор доз пытшкӧсас пырис неуна сынӧд, доз пытшкӧсса сынӧдлӧн да еджыд пызьлӧн весыс лои сьӧкыдджык, опыт водзвывса вес дорысь. | 1756 воын Ломоносов шонтіс пајајтӧм ԁозјын воԇвылыԍ веԍітӧм озыԍтор. Ԁыр шонтӧм бӧрын озыԍ ԇоԋнас пӧрі јеҗыԁ пыԅӧ. Кор ԁозјыс вӧлі тупкӧса, сек ԋекущӧм вес вежԍӧм ез тӧԁчы. Ԁоз воԍтӧм бӧрын, кор ԁоз пыщкӧсас пыріс ԋеуна сынӧԁ, ԁоз пыщкӧсса сынӧԁлӧн ԁа јеҗыԁ пыԅлӧн весыс лоі ԍӧкыԁҗык, опыт воԇвывса вес ԁорыԍ. |
| 18 во бӧрын учёнӧй Лавуазье вӧчис татшӧм опыт ртутьӧн. Босьтіс сійӧ стекляннӧй реторта «А» (50-ӧд серпас), сэтчӧ кисьтіс веситӧм ртуть. Реторталысь помсӧ нуӧдіс колпак «В» пытшкӧ, а колпаксӧ кымыньтіс ртуть тыра «С» дозйӧ. Сынӧдлысь объёмсӧ, вессӧ водзвылысь позьӧ точнӧя мерайтны реторта «А» да колпак «В»-ысь. | 18 во бӧрын учонӧј Лавуаԅје вӧчіс тащӧм опыт ртуԏӧн. Боԍтіс сіјӧ ԍԏекԉаннӧј реторта „А“ (50-ԁ ԍерпас), сетчӧ кіԍтіс веԍітӧм ртуԏ. Реторталыԍ помсӧ нуӧԁіс колпак „В“ пыщкӧ, а колпаксӧ кымыԋтіс ртуԏ тыра „С“ ԁозјӧ. Сынӧԁлыԍ објомсӧ, вессӧ воԇвылыԍ поԅӧ точнӧја мерајтны реторта „А“ ԁа колпак „В“-ыԍ. |
| Ретортаса ртуть 12 сутки шонтіс жаровня «D» вылын пӧшти пузьытӧдз (ртуть пуӧ 360 градусын). Ртутьыд вылыс доз «А» пытшкын вежсис: пӧри гӧрд пызьӧ — «окись ртутиӧ». Колпак «В»-ын ртуть кайис вылӧ, сынӧд этшаммӧм вӧсна, сынӧдсӧ босьтіс ртуть. | Ретортаса ртуԏ 12 суткі шонтіс жаровԋа „Ԁ“ вылын пӧшԏі пуԅытӧԇ (ртуԏ пуӧ 360 граԁусын). Ртуԏыԁ вылыс ԁоз „А“ пыщкын вежԍіс: пӧрі гӧрԁ пыԅӧ — „окіԍ-ртуԏіӧ“. Колпак „В“-ын ртуԏ кајіс вылӧ, сынӧԁ ещаммӧм вӧсна, сынӧԁсӧ боԍтіс ртуԏ. |
| Веситӧм петкӧдліс: мыйта ртутьлӧн соді весыс, сы мында жӧ сынӧдлӧн весыс чиніс. Мыйта вӧлі ӧтласа весыс ртутьлӧн да сынӧдлӧн опыт водзвылын, сы мында жӧ лои опыт бӧрас. Ӧтувъя веществояслӧн весыс, кодъяс реакцияын участвуйтісны, эз сод ни эз чин, коли сы мында жӧ, мыйта опыт заводиттӧдз вӧлі. Тайӧ опыт серти Лавуазье вӧчис сэтшӧм вывод, мый ртуть босьтіс кислородсӧ сынӧдсьыс, найӧ ӧтлаасисны, ӧтлаасьӧм бӧрас лои выль вещество — «окись ртути». | Веԍітӧм петкӧԁліс, мыјԁа ртуԏлӧн соԁі весыс сы мынԁа-жӧ сынӧԁлӧн весыс чініс. Мыјта вӧлі ӧтласа весыс ртуԏлӧн ԁа сынӧԁлӧн опыт воԇвылын, сымынԁа жӧ лоі опыт бӧрас. Ӧтувја вешществојаслӧн весыс, коԁјас реакціјаын участвујтісны, ез соԁ ԋі ез чін, коԉі сымынԁа-жӧ, мыјԁа опыт завоԃіттӧԇ вӧлі. Тајӧ опыт ԍерԏі Лавуаԅје вӧчіс сещӧм вывоԁ, мыј ртуԏ боԍтіс кіслороԁсӧ сынӧԁԍыс, најӧ ӧтлааԍісны, ӧтлааԍӧм бӧрас лоі выԉ вешщество — „окіԍ ртуԏі“. |
| Весыс содіс сы мында, мыйта босьтіс ртутьыс сынӧдысь кислородсӧ. | Весыс соԁіс сы мынԁа, мынԁа боԍтіс ртуԏыс сынӧԁыԍ кіслороԁсӧ. |
| § 20. 13 удж. Углекислӧй газ. | § 20. 13 уҗ. Угԉекіслӧј газ. |
| Ковмасны приборъяс: 4 стеклӧ банка, пробиркаяс да углекислӧй газ перъян прибор. | Ковмасны пріборјас: 4 ԍԏеклӧ банка, пробіркајас ԁа угԉекіслӧј газ перјан прібор. |
| Материалъяс: солянӧй кислота, известкаа ва, сода, мел, сартас да сись. | Маԏерјалјас: соԉанӧј кіслота, іԅвесткаа ва, соԁа, мел, сартас ԁа ԍіԍ. |
| 1. Босьтӧ кык пробирка, ӧтикас кисьтӧ неуна сода, мӧдас мел (позьӧ мрамор), кыкнан пробиркаас кисьтӧй солянӧй кислота. Неуна нӧрӧвитӧм бӧрын ӧзтӧ сартас да сюйӧ пробиркаяс пытшкӧ. Кутшӧм газ торъялӧ содаысь да мелысь солянӧй кислота кисьтӧм бӧрын? Сьӧкыд али кокни тайӧ газыс сынӧдысь? | 1. Боԍтӧ кык пробірка, ӧԏікас кіԍтӧ ԋеуна соԁа, мӧԁас мел (поԅӧ мрамор), кыкнан пробіркаас кіԍтӧј соԉанӧј кіслота. Ԋеуна нӧрӧвітӧм бӧрын, ӧзтӧ сартас ԁа ԍујӧ пробіркајас пыщкӧ. Кущӧм газ торјалӧ соԁаыԍ ԁа мелыԍ соԉанӧј кіслота кіԍтӧм бӧрын? Ԍӧкыԁ аԉі кокԋі тајӧ газыс сынӧԁыԍ? |
| 2. Босьтӧ стеклӧ банка, пуктӧ сэтчӧ мел либӧ мрамор торъяс. Банкасӧ топыда пробкаалӧ кык розя пробкаӧн. Ӧтикас сюйӧ кузь кока воронка, мӧдас — кусыня стеклӧ трубка. Стеклӧ трубка помсӧ пуктӧ резинӧвӧй трубкаӧ, кытчӧ сюйӧма бара жӧ нюкыля стеклӧ трубка (видзӧд 51 серпас). Трубкалысь помсӧ лэдзӧма банкаӧ. Воронкаті банкаӧ кисьтӧ солянӧй кислота (воронкаыдлысь помсӧ колӧ лэдзны банка пыдӧс бердӧдзыс, а кислота соралыштны ваӧн). Банка тырӧ газӧн. Тӧдмалӧ газсӧ сотчан сартас банкаӧ сюйлӧмӧн. Сартасыд кӧ кусас банка вылысладорас на, сэк банкаыд тырӧма газӧн. Ӧні перйӧ стеклӧ трубкасӧ банкаысь да ньӧжйӧникӧн ва кисьтігмоз вӧтлӧ газсӧ мӧд банкаӧ. Сотчан сартас сюйлӧмӧн тӧдмалӧй, код банкаас лоӧ углекислӧй газыс. | 2. Боԍтӧ ԍԏеклӧ банка, пуктӧ сетчӧ мел, ԉібӧ мрамор торјас. Банкасӧ топыԁа пробкаалӧ кык роԅа пробкаӧн. Ӧԏікас ԍујӧ куԅкока воронка, мӧԁас — кусыԋа ԍԏеклӧ трубка. Ԍԏеклӧ трубка помсӧ пуктӧ реԅінӧвӧј трубкаӧ, кытчӧ ԍујӧма бара-жӧ ԋукыԉа ԍԏеклӧ трубка (віԇӧԁ 51 ԍерпас). Трубкалыԍ помсӧ леԇӧма банкаӧ. Воронкаті банкаӧ кіԍтӧ соԉанӧј кіслота (воронкаыԁлыԍ помсӧ колӧ леԇны банка пыԁӧс берԁӧԇыс, а кіслота соралыштны ваӧн). Банка тырӧ газӧн. Тӧԁмалӧ газсӧ сотчан сартас банкаӧ ԍујлӧмӧн. Сартасыԁ-кӧ кусас банка вылыслаԁорас-на, сек банкаыԁ тырӧма газӧн. Ӧні перјӧ ԍԏеклӧ трубкасӧ банкаыԍ ԁа ԋӧжјӧԋікӧн ва кіԍтіг моз, вӧтлӧ газсӧ мӧԁ банкаӧ. Сотчан сартас ԍујлӧмӧн тӧԁмалӧј, коԁ банкаас лоӧ угԉекіслӧј газыс. |
| 3. Ӧзтӧ сись да зэв ӧдйӧ кисьтӧ углекислӧй газсӧ сотчан сись вылӧ банкаас. Кисьтны углекислӧй газсӧ сідз жӧ колӧ, кыдзи водзджык ва кисьтлім сися би кусӧдігӧн. | 3. Ӧзтӧ ԍіԍ ԁа зев ӧԁјӧ кіԍтӧ угԉекіслӧј газсӧ сотчан ԍіԍ вылӧ банкаас. Кіԍтны угԉекіслӧј газсӧ сіԇ-жӧ колӧ, кыԇі воԇҗык ва кіԍтлім ԍіԍа бі кусӧԁігӧн. |
| 4. Пробиркаӧ кисьтӧ пырыс тыдалана известка ва. Сюйӧ сэтчӧ газ петан трубкалысь помсӧ. Мый лоӧ углекислӧй газыд известкакӧд ӧтлаӧдӧм бӧрын? | 4. Пробіркаӧ кіԍтӧ пырыстыԁалана іԅвестка ва. Ԍујӧ сетчӧ газпетан трубкалыԍ помсӧ. Мыј лоӧ угԉекіслӧј газыԁ іԅвесткакӧԁ ӧтлаӧԁӧм бӧрын? |
| Углекислӧй газ 1,5 мындаӧн сынӧдысь сьӧкыдджык. 1 литр углекислӧй газ 760 мм. давленньӧ дырйи да 0° температура дырйи веситӧ 1,98 грамм. Тайӧ газсӧ позьӧ кисьтавны ӧти дозйысь мӧд дозйӧ. Углекислӧй газын веществояс оз сотчыны, а ловъя олысьяс пӧдӧны. Углекислӧй газыд ваын сылӧ — растворайтчӧ. Углекислӧй газыд ваын ыджыд давленньӧ дырйи сылӧ унджык, а ичӧтджык давленньӧ дырйи — этшаджык. Сэтшӧм ваыс, кӧні сылӧма углекислӧй газыс, неуна шома вом улад. Быд быгзян юанторъясын, кыдз ырӧш, сур, фруктӧвӧй ваяс эм углекислӧй газ, углекислӧй газ найӧс и быгзьӧдӧ. | Угԉекіслӧј газ 1,5 мынԁаӧн сынӧԁыԍ ԍӧкыԁҗык. 1 ԉітр угԉекіслӧј газ 760 мм. ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі ԁа 0° ԏемпература ԁырјі, веԍітӧ — 1,98 грамм. Тајӧ газсӧ поԅӧ кіԍтавны ӧԏі ԁозјыԍ мӧԁ ԁозјӧ. Угԉекіслӧј газын вешществојас оз сотчыны, а ловја олыԍјас пӧԁӧны. Угԉекіслӧј газыԁ ваын сылӧ — растворајтчӧ. Угԉекіслӧј газыԁ ваын ыҗыԁ ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі сылӧ унҗык, а ічӧтҗык ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі — ещаҗык. Сещӧм ваыс, кӧні сылӧма угԉекіслӧј газыс, ԋеуна шома вомулаԁ. Быԁ быгԅан јуанторјасын, кыԇ: ырӧш, сур, фруктӧвӧј вајас ем угԉекіслӧј газ, угԉекіслӧј газ најӧс і быгԅӧԁӧ. |
| Нянь шомыд ловзьӧ углекислӧй газ петӧм вӧсна жӧ. Аптекаясын вузавлӧны порошокъяс, кодъяс вакӧд ӧтлаалӧмӧн сетӧны углекислӧй газ, шуам кӧть: сода да виннокаменнӧй кислота. | Ԋаԋ шомыԁ ловԅӧ угԉекіслӧј газ петӧм вӧсна-жӧ. Апԏекајасын вузавлӧны порошокјас, коԁјас вакӧԁ ӧтлаалӧмӧн ԍетӧны угԉекіслӧј газ, шуам кӧԏ: соԁа ԁа вінокаменнӧј кіслота. |
| Юкмӧсъясын частӧ ва пиын овлӧ углекислӧй газыс, ва пытшкӧсас пырӧма. Сійӧ ас сьӧкыдлун вӧснаыс чукӧрмӧ юкмӧсас. Кор татшӧм юкмӧссӧ видлігмоз лэччан, верман пӧдны. Татшӧм пакӧсьтыд частӧ овлывлӧ. Юкмӧсӧ пыртӧдз пыр колӧ тӧдмавны, эм-абу сэн углекислӧй газыс. Тӧдмавны позьӧ ӧзъян пӧнар юкмӧсӧ сюйлӧмӧн: биыс кӧ кусӧ, углекислӧй газ эм, оз кӧ кус, абу, сэк позьӧ мортлы лэччывны. | Јукмӧсјасын частӧ ва піын овлӧ угԉекіслӧј газыс, ва пыщкӧсас пырӧма. Сіјӧ ас ԍӧкыԁлун вӧснаыс чукӧрмӧ јукмӧсас. Кор тащӧм јукмӧссӧ віԁліг моз летчан, верман пӧԁны. Тащӧм пакӧԍтыԁ частӧ овлывлӧ. Јукмӧсӧ пыртӧԇ пыр колӧ тӧԁмавны, ем абу сен угԉекіслӧј газыс. Тӧԁмавны поԅӧ ӧзјан пӧнар јукмӧсӧ ԍујлӧмӧн: біыс-кӧ кусӧ, угԉекіслӧј газ ем, оз-кӧ кус, абу, сек поԅӧ мортлы летчывны. |
| Пӧжар кусӧдан аппарат «Термас-Богатырь» тайӧ закон сертиыс и вӧчӧма. Клапан чеччигмоз аппарат пытшкысь петӧ йӧртӧм углекислӧй газ да бисӧ кусӧдӧ. Би кусӧдан приборысь петӧм углекислӧй газыд тыртӧ помещенньӧтӧ, оз лэдз билы паськавнысӧ. | Пӧжар кусӧԁан аппарат „Термас-Богатырь“ тајӧ закон ԍерԏіыс і вӧчӧма. Клапан четчіг моз, аппарат пыщкыԍ петӧ јӧртӧм угԉекіслӧј газ ԁа бісӧ кусӧԁӧ. Бі кусӧԁан пріборыԍ петӧм угԉекіслӧј газыԁ тыртӧ помешщеԋԋӧтӧ, оз леԇ білы паԍкавнысӧ. |
| Углекислӧй газ зэв кокньыда пӧрӧ кизьӧрӧ. Кизьӧр углекислӧй газ, сынӧдса давленньӧыс кӧ 760 мм, пузьӧ 79 градус температураын. Кизьӧр углекислӧй газ видзӧны нарошнӧ вӧчӧм бомбаясын. | Угԉекіслӧј газ зев кокԋіԁа пӧрӧ кіԅӧрӧ. Кіԅӧр угԉекіслӧј газ, сынӧԁса ԁавԉеԋԋӧыс-кӧ 760 мм, пуԅӧ 79 граԁус ԏемператураын. Кіԅӧр угԉекіслӧј газ віԇӧны нарошнӧ вӧчӧм бомбајасын. |
| Кизьӧр углекислӧй газыд руӧ пӧригӧн зэв ёна кӧдзалӧ, колясыс дзикӧдз кынмӧ, лым кодь лоӧ. Чорыд углекислӧй газ сьӧкыдджык ваысь — сылӧн удельнӧй весыс — 1,2. Чорыд углекислӧй газлӧн температура зэв улын: сэні весиг кынмӧны ва, ртуть да мукӧд кизьӧрторъяс. Чорыд углекислӧй газ позьӧ дыр видзны сынӧдын, сылы сывны колӧ зэв уна шоныдыс. Тайӧ позьӧ повтӧг босьтны кинад, но топӧдан кӧ, сэк китӧ кынтӧ. Чорыд лымйӧ пӧрӧм углекислӧй газтӧ употребляйтӧны кӧзӧд пыдди. Медсясӧ нин шоныдінъясын, кӧні лымтӧ сьӧкыд судзӧдны. Сідзкӧ, пӧгреб пыдди углекислӧй газыд видзӧ прӧдуктаяс тшыкӧмысь. | Кіԅӧр угԉекіслӧј газыԁ руӧ пӧрігӧн зев јона кӧԇалӧ, коԉасыс ԇікӧԇ кынмӧ, лымкоԃ лоӧ. Чорыԁ угԉекіслӧј газ ԍӧкыԁҗык ваыԍ — сылӧн уԃеԉнӧј весыс — 1,2. Чорыԁ угԉекіслӧј газлӧн ԏемпература зев улын: сені веԍіг кынмӧны: ва, ртуԏ ԁа мукӧԁ кіԅӧрторјас. Чорыԁ угԉекіслӧј газ поԅӧ ԁыр віԇны сынӧԁын, сылы сывны колӧ зев уна шоныԁыс. Тајӧ поԅӧ повтӧг боԍтны кінаԁ, но топӧԁан-кӧ, сек кітӧ кынтӧ. Чорыԁ лымјӧ пӧрӧм угԉекіслӧј газтӧ употребԉајтӧны кӧзӧԁ пыԃԃі. Меԁԍасӧ-ԋін шоныԁ інјасын, кӧні лымтӧ ԍӧкыԁ суԇӧԁны. Сіԇ-кӧ пӧгреб пыԃԃі угԉекіслӧј газыԁ віԇӧ прӧԁуктајас щыкӧмыԍ. |
| Американечьяс лымйӧ пӧртӧм углекислӧй газтӧ ёна используйтӧны пӧгребъяс пыддиыд. | Амерікаԋечјас лымјӧ пӧртӧм угԉекіслӧј газтӧ јона іспоԉзујтӧны пӧгребјас пыԃԃіыԁ. |
| Углекислӧй газ применяйтӧны пӧжар кусӧданінъясын. | Угԉекіслӧј газ прімеԋајтӧны пӧжар кусӧԁанінјасын. |
| § 21. Кизьӧр сынӧд | § 21. Кіԅӧр сынӧԁ |
| Сынӧдыд 39 атмосфера личкӧмӧн да 140 градус температураын вермӧ пӧрны кизьӧрӧ. Тайӧ кизьӧрыс 1 атмосфера давленньӧ дырйи −193 градус температураын мӧдас пуны. | Сынӧԁыԁ 39 атмосфера ԉічкӧмӧн ԁа 140 граԁус ԏемператураын вермӧ пӧрны кіԅӧрӧ. Тајӧ кіԅӧрыс 1 атмосфера ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі −193 граԁус ԏемператураын мӧԁас пуны. |
| Медводз сынӧдтӧ кизьӧрӧ пӧртлісны Пиктэй да Кальте 1883 воын, а на бӧрын Вроблевскӧй да Ольшевскӧй. | Меԁвоԇ сынӧԁтӧ кіԅӧрӧ пӧртлісны Піктеј ԁа Каԉԏе 1883 воын, а на бӧрын Вробԉевскіј ԁа Оԉшевскіј. |
| Ӧнія заводъясын кизьӧр сынӧдтӧ вӧчӧны Линде машинаӧн (52-ӧд серпас). Сынӧд пырӧ «R» трубкаті; насос‐компрессор «A» топӧдчӧ 200 атмосфера личкӧм моз. Топӧдӧм сынӧдсӧ вӧтлӧны трубка «B» пыр, коді гӧгӧртӧдӧма «C» кӧдзӧдан трубкаӧн. Трубка «D»-сянь сынӧд вентиль «G»-ті мунӧ паськыд «E» дозйӧ. Тайӧ доз паськалӧм вӧснаыс сынӧдыд зэв ёна кӧдзалӧ. Кӧдзалӧм сынӧд «E» дозсянь мунӧ паськыд «F» трубкаті, бара трубка «S» пыр веськалӧ «A» компрессорӧ. Трубка F-ті кӧдзыд сынӧд мунӧ паныд трубка «D»-ті мунысь сынӧдлы. Локтысь сынӧд бара веськалӧ «E» дозйӧ да ёна кӧдзалӧ. «E» дозсянь бара мунӧ трубка «F»-ті, сэні нӧшта ёнджыка кӧдзӧдӧ «D» трубкаті паныд локтысь сынӧдыс (воздухыс). Тадзи ветлӧмӧн «E» дозйӧ мӧдас локны зэв ёна кӧдзалӧм сынӧд. Бӧрвылас сынӧд кӧдзалӧ 180 градусӧдз да пӧрӧ кизьӧрӧ 20 атмосфера давленньӧ улын. Кизьӧр сынӧд чукӧрмӧ «E» дозйӧ, сэсянь «K» сифон пыр киссьӧ кык пӧвста стенаӧд «M» дозйӧ. | Ӧніја завоԁјасын кіԅӧр сынӧԁтӧ вӧчӧны Ԉінԃе машінаӧн (52-ԁ ԍерпас). Сынӧԁ пырӧ „R“ трубкаті; насос‐компрессор „A“ топӧԁчӧ 200 атмосфера ԉічкӧм-моз. Топӧԁӧм сынӧԁсӧ вӧтлӧны трубка „B“ пыр, коԁі гӧгӧртӧԁӧма „C“ кӧԇӧԁан трубкаӧн. Трубка „D“-ԍаԋ сынӧԁ віԋԏіԉ „G“-ті мунӧ паԍкыԁ „E“ ԁозјӧ. Тајӧ ԁоз паԍкалӧм вӧснаыс сынӧԁыԁ зев јона кӧԇалӧ. Кӧԇалӧм сынӧԁ „E“ ԁозԍаԋ мунӧ паԍкыԁ „F“ трубкаті, бара трубка „S“ пыр веԍкалӧ „A“ компрессорӧ. Трубка F-ті кӧԇыԁ сынӧԁ мунӧ паныԁ трубка „D“-ті муныԍ сынӧԁлы. Локтыԍ сынӧԁ бара веԍкалӧ „E“ ԁозјӧ ԁа јона кӧԇалӧ. „E“ ԁозԍаԋ бара мунӧ трубка „F“-ті, сені нӧшта јонҗыка кӧԇӧԁӧ „D“ трубкаті паныԁ локтыԍ сынӧԁыс (возԁухыс). Таԇі ветлӧмӧн „E“ ԁозјӧ мӧԁас локны зев јона кӧԇалӧм сынӧԁ. Бӧрвылас сынӧԁ кӧԇалӧ 180 граԁусӧԇ ԁа пӧрӧ кіԅӧрӧ 20 атмосфера ԁавԉеԋԋӧ улын. Кіԅӧр сынӧԁ чукӧрмӧ „E“ ԁозјӧ, сеԍаԋ „K“ ԍіфон пыр кіԍԍӧ кык пӧвса ԍԏенаӧԁ „M“ ԁозјӧ. |
| Кизьӧр сынӧд видзӧны нарошнӧй дозъясын (53-ӧд серпас), кодӧс шуӧны «сосуд Дьюараӧн». Вӧчӧма кык пӧвста стенкаысь, вевттьӧма вӧсни эзысь слӧйӧн. Кык стенка костас сынӧд качайтӧма, та вӧсна зэв омӧля татчӧ прӧймитӧ шоныдыд. | Кіԅӧр сынӧԁ віԇӧны нарошнӧј ԁозјасын (53-ԁ ԍерпас), коԁӧс шуӧны „сосуԁ Ԃјуараӧн“. Вӧчӧма кык пӧвса ԍԏенкаыԍ, вевԏԏӧма вӧсԋі езыԍ слӧјӧн. Кык ԍԏенка костас сынӧԁ качајтӧма, та вӧсна зев омӧԉа татчӧ прӧјмітӧ шоныԁыԁ. |
| Кизьӧр кислород пузьӧ −183 градус температураын, кизьӧр азот −195°. Та серти жӧ и кизьӧр сынӧдыд пузьӧ: первой руӧ пӧрӧ азот, азот бӧрын −185° — аргон, кизьӧр сынӧдыд пыр ёнджыка озырмӧ кислородӧн. Та ногӧн позьӧ пӧлучитны пӧшти чистӧй кислород. | Кіԅӧр кіслороԁ пуԅӧ −183 граԁус ԏемператураын, кіԅӧр азот −195°. Та ԍерԏі-жӧ і кіԅӧр сынӧԁыԁ пуԅӧ: первој руӧ пӧрӧ азот, азот бӧрын −185° — аргон, кіԅӧр сынӧԁыԁ пыр јонҗыка озырмӧ кіслороԁӧн. Та ногӧн поԅӧ пӧлучітны пӧшԏі чістӧј кіслороԁ. |
| Техника боксянь сынӧд являйтчӧ сырьёӧн, кодысь заводъясын перйӧны кислород да азот. Кизьӧр сынӧд техникаын применяйтӧны сэк, кор колӧ ёна улыс температура: взрывъяс вӧчавны, рудникъясӧ спасательнӧй аппаратъяс вӧчавны, сынӧдын лэбалысьяслы, лётчикъяслы мед кокниджык вӧлі лолавны да ёнджыка мотор уджаліс. | Ԏехԋіка бокԍаԋ сынӧԁ јавԉајтчӧ сырјоӧн, коԁыԍ завоԁјасын перјӧны кіслороԁ ԁа азот. Кіԅӧр сынӧԁ ԏехԋікаын прімеԋајтӧны сек, кор колӧ јона улыс ԏемпература: взрывјас вӧчавны, руԁԋікјасӧ спасаԏеԉнӧј аппаратјас вӧчавны, сынӧԁын лебалыԍјаслы, ԉетчікјаслы меԁ кокԋіҗык вӧлі лолавны ԁа јонҗыка мотор уҗаліс. |
| Небыд веществояс кизьӧр сынӧдӧ лэдзӧм бӧрын лоӧны чорыдӧсь да зэв кокньыда мӧдасны жугласьны. Резина, яй тор, фруктыяс кизьӧр сынӧдӧ кӧ лэдзлан, лоӧны чорыдӧсь. Уна металл кизьӧр сынӧдӧ сюйлӧм бӧрын мӧдасны чорыд вӧсна жугласьны. | Ԋебыԁ вешществојас, кіԅӧр сынӧԁӧ леԇӧм бӧрын, лоӧны чорыԁӧԍ ԁа зев кокԋіԁа мӧԁасны жуглаԍны. Реԅіна, јајтор, фруктајас кіԅӧр сынӧԁӧ-кӧ леԇлан, лоӧны чорыԁӧԍ. Уна металл, кіԅӧр сынӧԁӧ ԍујлӧм бӧрын, мӧԁасны чорыԁ вӧсна жуглаԍны. |
| 54 серпас вылын зэв кыз жӧч доз, кытчӧ вӧлі кисьтлӧма кизьӧр сынӧд, омӧлика мӧлӧтӧн кучкыштӧмысь жугалӧма. | 54 ԍерпас вылын зев кыз жӧԍт ԁоз, кытчӧ вӧлі кіԍтлӧма кіԅӧр сынӧԁ, омӧԉіка мӧлӧтӧн кучкыштӧмыԍ жугалӧма. |
| Свинеч да мукӧд небыд металлъяс кизьӧр сынӧдын лоӧны зэв чорыдӧсь. Ртуть сэтчӧдз чорзьӧ, мый сійӧн сэсся позяс кӧрт тувъяс тувъявлыны. | Ԍвіԋеч ԁа мукӧԁ ԋебыԁ металлјас кіԅӧр сынӧԁын лоӧны зев чорыԁӧԍ. Ртуԏ сетчӧԇ чорԅӧ, мыј сіјӧн сеԍԍа поԅас кӧрттувјас тувјавлыны. |
| § 22. Аргон. | § 22. Аргон. |
| Аргон газ сынӧдын вес серти — 1,3 прӧч., объём серти — 0,94 прӧч. | Аргон газ сынӧԁын вес ԍерԏі — 1,3 прӧч., објом ԍерԏі — 0,94 прӧч. |
| Аргонӧн медпервой тӧдмасисны да велӧдісны 1894 воын англияса учёнӧйяс: Рэлей да Рамзай. Найӧ вӧлі тӧдмасьӧны сынӧдысь перйӧм азоткӧд да азот соединенньӧысь перйӧм азоткӧд. Тайӧ опытсӧ нуӧдігӧн найӧ зурасисны, мый сынӧдысь перйӧм азотыс мыйлакӧ сьӧкыдджык, соединенньӧысь перйӧм азот серти. Та серти найӧ воисны татшӧм выводӧ, мый сынӧдысь перйӧм азот сьӧкыд сы вӧсна, мый сэн нӧшта сорласьӧма кутшӧмкӧ мӧд сикас газ. Бӧрынджык найӧ торйӧдісны сынӧдса азотысь аслыссикас, рӧмтӧм газ, кодӧс нимтісны «аргонӧн». | Аргонӧн меԁпервој тӧԁмаԍісны ԁа велӧԁісны 1894 воын ангԉіјаса учонӧјјас: Реԉеј ԁа Рамзај. Најӧ вӧлі тӧԁмаԍӧны сынӧԁыԍ перјӧм азоткӧԁ ԁа азотсојеԃіԋеԋԋӧыԍ перјӧм азоткӧԁ. Тајӧ опытсӧ нуӧԁігӧн најӧ зураԍісны, мыј сынӧԁыԍ перјӧм азотыс мыјла-кӧ ԍӧкыԁҗык, сојеԃіԋӧԋԋӧыԍ перјӧм азот ԍерԏі. Та ԍерԏі најӧ воісны тащӧм вывоԁӧ, мыј сынӧԁыԍ перјӧм азот ԍӧкыԁ, сы вӧсна, мыј сен нӧшта сорлаԍӧма кущӧмкӧ мӧԁ ԍікас газ. Бӧрынҗык најӧ торјӧԁісны сынӧԁса азотыԍ аслыс ԍікас, рӧмтӧм газ, коԁӧс ԋімтісны: „аргонӧн“. |
| Аргон — рӧмтӧм, удельнӧй весыс сылӧн 19,95; 1 литрыс, 760 мм. давленньӧын, 0° температура дырйи веситӧ — 1,78 грамм. Кӧдзӧдан кӧ −126,6 градусӧдз, 38 атмосфера давленньӧ дырйи, пӧрӧ кизьӧрӧ. Аргон мукӧд веществояс вылӧ оз действуйт; сідзжӧ оз реагируйт кислородкӧд, водородкӧд, хлоркӧд. Аргон применяйтӧны электрокалильнӧй лампаяс вӧчигӧн. | Аргон — рӧмтӧм, уԃеԉнӧј весыс сылӧн 19,95; 1 ԉітрыс, 760 мм. ԁавԉеԋԋӧын, 0° ԏемпература ԁырјі веԍітӧ — 1,78 грамм. Кӧԇӧԁан-кӧ −126,6 граԁусӧԇ, 38 атмосфера ԁавԉеԋԋӧ ԁырјі, пӧрӧ кіԅӧрӧ. Аргон мукӧԁ вешществојас вылӧ оз ԃејствујт; сіԇ-жӧ оз реагірујт кіслороԁкӧԁ, воԁороԁкӧԁ, хлоркӧԁ. Аргон прімеԋајтӧны еԉектро-каԉіԉнӧј лампајас вӧчігӧн. |
| § 23. Гелий. | § 23. Геԉіј. |
| Гелий зэв кокньыд газ. Водородысь 1,97 пӧв сьӧкыдджык. Гелий рӧмтӧм, дуктӧм. Сынӧдын объём серти 0,0005 прӧч. Гелий зэв сьӧкыд пӧртны кизьӧрӧ. Медпервой гелий тӧдмаліс 1868 воын Локьер, мый гелий эм шондіын. Та бӧрын аддзисны минералъясысь перйӧм газъяс пытшкысь, бӧрын нин тӧдмалісны сынӧдысь. Гелийӧн пӧльтӧны аэростатъяс, дирижабльяс (водород серти гелийыд сійӧн бур, мый сійӧ оз сотчы). | Геԉіј зев кокԋіԁ газ. Воԁороԁыԍ 1,97 пӧв ԍӧкыԁҗык. Геԉіј рӧмтӧм, ԁуктӧм. Сынӧԁын објом ԍерԏі 0,0005 прӧч. Геԉіј зев ԍӧкыԁ пӧртны кіԅӧрӧ. Меԁпервој геԉіј тӧԁмаліс 1868 воын Локјер, мыј геԉіј ем шонԁіын. Та бӧрын аԁԇісны міԋералјасыԍ перјӧм газјас пыщкыԍ, бӧрын-ԋін тӧԁмалісны сынӧԁыԍ. Геԉіјӧн пӧԉтӧны аеростатјас, ԃіріжабԉјас (воԁороԁ ԍерԏі геԉіјыԁ сіјӧн бур, мыј сіјӧ оз сотчы). |
| § 24. Сынӧд. | § 24. Сынӧԁ. |
| Сынӧдыд артмӧма газъяс смесьысь, медсясӧ кислород да азот смесьысь. Объём серти кислород арталӧны — 21 прӧч., азот — 78 пр.; вес серти кислород — 23 прӧч., азот — 75,5 прӧч.; ӧстальнӧй 1,5 пр. усьӧ мукӧд газъяс вылӧ. Тайӧ кык газ кындзи сынӧдын эмӧсь татшӧм газъяс: аргон — 1 прӧч., углекислӧй газ — 0,03 прӧч. (вес серти); благороднӧй газъяс (гелий, неон, криптон, ксенон); ва ру, озон, перекись водорода, бус да мукӧдъяс. Тайӧяс лыд сертиыс вежласьӧны. | Сынӧԁыԁ артмӧма газјас ԍмеԍыԍ, меԁԍасӧ кіслороԁ ԁа азот ԍмеԍыԍ. Објом ԍерԏі кіслороԁ арталӧны — 21 прӧч., азот — 78 пр.; вес ԍерԏі кіслороԁ — 23 прӧч., азот — 75,5 прӧч.; ӧстаԉнӧј 1,5 пр. уԍӧ мукӧԁ газјас вылӧ. Тајӧ кык газ кынԇі сынӧԁын емӧԍ тащӧм газјас: аргон — 1 прӧч., угԉекіслӧј газ — 0,03 прӧч. (вес ԍерԏі); благороԁнӧј газјас (геԉіј, ԋеон, кріптон, кԍенон); вару, озон, перекіԍ воԁороԁа, бус ԁа мукӧԁјас. Тајӧјас лыԁ ԍерԏіыс вежлаԍӧны. |
| Сынӧдлӧн аслас дук абу, вкус некутшӧм жӧ абу. Вӧсни кӧ сынӧд слӧйыс, сынӧдлӧн некутшӧм рӧм абу, но кор сынӧдлӧн зэв кыз слӧйыс, сэки гӧлубӧй рӧмыс. 1 литр сынӧд веситӧ 1,29 гр. | Сынӧԁлӧн аслас ԁук абу, вкус ԋекущӧм-жӧ абу. Вӧсԋі-кӧ сынӧԁ слӧјыс, сынӧԁлӧн ԋекущӧм рӧм абу, но кор сынӧԁлӧн зев кыз слӧјыс, секі гӧлубӧј рӧмыс. 1 ԉітр сынӧԁ веԍітӧ 1,29 гр. |
| Тан жӧ колӧ шуны, мый сынӧдлӧн весыс вежласьӧ. 40 километр кӧ му бердсянь вывлань каян, ӧти объём кислород вылӧ мӧдас воны 8 объём азот. | Тан-жӧ колӧ шуны, мыј сынӧԁлӧн весыс вежлаԍӧ. 40 кілометр-кӧ муберԁԍаԋ вывлаԋ кајан, ӧԏі објом кіслороԁ вылӧ мӧԁас воны — 8 објом азот. |
| Сынӧдтӧ давленньӧ серти и температура вежӧмӧн позьӧ пӧртны кизьӧрӧ. | Сынӧԁтӧ ԁавԉеԋԋӧ ԍерԏі і ԏемпература вежӧмӧн поԅӧ пӧртны кіԅӧрӧ. |
| ЮАСЬӦМЪЯС 5-ӧд ЗАДАННЬӦ СЕРТИ | ЈУАԌӦМЈАС 5-ԁ ЗАԀАԊԊӦ ԌЕРԎІ |
| 1. Кыдз сімӧны металлъяс шонтігӧн и шонтытӧдз? | 1. Кыԇ сімӧны металлјас шонтігӧн і шонтытӧԇ? |
| 2. Мыйӧн торъялӧны «благороднӧй металлъяс» мукӧд сикас металлъясысь? | 2. Мыјӧн торјалӧны „благороԁнӧј металлјас“ мукӧԁ ԍікас металлјасыԍ? |
| 3. Мый вӧсна ыргӧн дозъяс лудитӧны? | 3. Мыј вӧсна ыргӧн ԁозјас луԃітӧны? |
| 4. Кыдзи торйӧдланныд металлъяс кокньыда да сьӧкыда сылӧм серти? | 4. Кыԇі торјӧԁланныԁ металлјас кокԋіԁа ԁа ԍӧкыԁа сылӧм ԍерԏі? |
| 5. Позьӧ-ӧ тадз шуны, мый кокньыда сылан (плавитчан) металлъяс кокньыда жӧ и сімӧны? | 5. Поԅӧ-ӧ таԇ шуны, мыј кокԋіԁа сылан (плавітчан) металлјас, кокԋіԁа-жӧ і сімӧны? |
| 6. Позьӧ оз ӧти синвидзӧдласӧн тӧдны, кутшӧма металлъяс сімӧны? | 6. Поԅӧ оз ӧԏі ԍінвіԇӧԁласӧн тӧԁны, кущӧма металлјас сімӧны? |
| 7. Кыдз вежсьӧ тупкыса дозйын сынӧдлӧн объёмыс, кор фосфор сотчигӧн, кӧрт сімны пуктылан? | 7. Кыԇ вежԍӧ тупкыса ԁозјын сынӧԁлӧн објомыс, кор фосфор сотчігӧн, кӧрт сімны пуктылан? |
| 8. Кыдзи сынӧдлӧн составыс вежсьӧ веществояс сылігӧн, сотчигӧн? | 8. Кыԇі сынӧԁлӧн составыс вежԍӧ вешществојас сылігӧн, сотчігӧн? |
| 9. Кутшӧм газъяс лоӧны сынӧдын сотчигӧн? | 9. Кущӧм газјас лоӧны сынӧԁын сотчігӧн? |
| 10. Кыдзи вӧчӧны кизьӧр сынӧд? | 10. Кыԇі вӧчӧны кіԅӧр сынӧԁ? |
| 11. Мыйяс позьӧ перйыны сынӧдысь? | 11. Мыјјас поԅӧ перјыны сынӧԁыԍ? |
| 12. Кутшӧм газъясысь артмӧма сынӧдыс? | 12. Кущӧм газјасыԍ артмӧма сынӧԁыс? |
| 13. Кӧнъясджык кизьӧр сынӧд техникаын применяйтсьӧ? | 13. Кӧнјасҗык кіԅӧр сынӧԁ ԏехԋікаын прімеԋајтчӧ? |
| 14. Кутшӧм коланлуныс гелийлӧн техникаын да промышленносьтын? | 14. Кущӧм коланлуныс геԉіјлӧн ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын? |
| 15. Кыдз ті ногӧн — сынӧдыс прӧстӧй сор али соединенньӧ? | 15. Кыԇ ті ногӧн — сынӧԁыс прӧстӧј сор, аԉі сојеԃіԋеԋԋӧ? |
| 6 ЗАДАННЬӦ. СМЕСЬ ДА СОЕДИНЕННЬӦЯС | 6 ЗАԀАԊԊӦ. ԌМЕԌ ԀА СОЈЕԂІԊЕԊԊӦЈАС |
| § 25. 14 уж. Смесьяскӧд да химическӧй соединенньӧяскӧд тӧдмасьӧм. | § 25. 14 уж. Ԍмеԍјаскӧԁ ԁа хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјаскӧԁ тӧԁмаԍӧм. |
| Ковмасны приборъяс: химическӧй стӧкан, воронка, стекляннӧй палочка, вески, гираяс, пробиркаяс, пробирка кутан, жӧч пластинка либӧ банка вевт, ступка да магнит. | Ковмасны пріборјас: хіміческӧј стӧкан, воронка, ԍԏекԉаннӧј палочка, весы, гірајас, пробіркајас, пробірка кутан, жӧԍт плаԍԏінка, ԉібӧ банка вевт, ступка ԁа магԋіт. |
| Материалъяс: мел, сёян сов, меднӧй купорос, сера, кӧрт пызь, цинк бус, бертолетӧвӧй сов, перекись марганца, сакар, пызь, лыа, пильнӧй пызь, магний лента тор. | Маԏерјалјас: мел, ԍојан сов, меԁнӧј купорос, ԍера, кӧрт пыԅ, цінк бус, бертоԉетӧвӧј сов, перекіԍ марганца, сакар, пыԅ, лыва, піԉнӧј пыԅ, магԋіј ԉента тор. |
| 1. Ступкаын пызьӧдз дрӧбитӧ мел, соралӧ да бура гудралӧ сы мында кымын жӧ сёян совкӧд. Сорсьыс бӧр торйӧдӧ совсӧ, мелсӧ. Тайӧ сорсӧ ва тыра стӧканӧ гудралӧ да бура сулӧдыштӧ. Код ваас сылӧ, кодыс оз? Сывтӧм веществосӧ торйӧдӧ ваысь. Медым бурджыка тӧдмавны сов да мел торъялӧм, позьӧ кыкнан веществосӧ торйӧдӧм бӧрын косьтыны да веситны. | 1. Ступкаын пыԅӧԇ ԁрӧбітӧ мел, соралӧ ԁа бура гуԁралӧ сымынԁа кымын-жӧ ԍојан совкӧԁ. Сорԍыс бӧр торјӧԁӧ совсӧ, мелсӧ. Тајӧ сорсӧ ва тыра стӧканӧ гуԁралӧ ԁа бура сулӧԁыштӧ. Коԁ ваас сылӧ, коԁыс оз? Сывтӧм вешществосӧ торјӧԁӧ ваыԍ. Меԁым бурҗыка тӧԁмавны сов ԁа мел торјалӧм, поԅӧ кыкнан вешществосӧ, торјӧԁӧм бӧрын, коԍтыны ԁа веԍітны. |
| 2. Меднӧй купорос пызьӧдз дрӧбитӧ ступкаын да соралӧ сера пызькӧд. Кутшӧм рӧмыс тайӧ сорыслӧн? Позьӧ али оз торйӧдны, сідз жӧ, кыдзи мел солысь торйӧдім? Кодыс ваын сылӧ, кодыс оз сыв? | 2. Меԁнӧј купорос пыԅӧԇ ԁрӧбітӧ ступкаын ԁа соралӧ ԍера пыԅкӧԁ. Кущӧм рӧмыс тајӧ сорыслӧн? Поԅӧ аԉі оз торјӧԁны, сіԇ-жӧ, кыԇі мел солыԍ торјӧԁім? Коԁыс ваын сылӧ, коԁыс оз сыв? |
| 3. Вӧчӧ некымын смесь: бертолетӧвӧй сов перекись марганцакӧд; сёян сов сакаркӧд; лыа пильнӧй пызькӧд; пызь мелкӧд; пызь сакаркӧд. Кутшӧм соръясысь позьӧ веществояссӧ торйӧдны ваӧн? Кутшӧмъясысь оз позь? | 3. Вӧчӧ ԋекымын ԍмеԍ: бертоԉетӧвӧј сов, перекіԍ марганцакӧԁ, ԍојан сов — сакаркӧԁ; лыва — піԉнӧј пыԅкӧԁ; пыԅ — мелкӧԁ; пыԅ — сакаркӧԁ. Кущӧм сорјасыԍ поԅӧ вешществојассӧ торјӧԁны ваӧн? Кущӧмјасыԍ оз поԅ? |
| 4. Бура сорлалӧ кӧрт пызь серакӧд. Юкӧ кык пельӧ. Ӧти джынсӧ кисьтӧ ва тыра стӧканӧ да гудралӧ стеклӧ бедьторйӧн. Мый лоӧ соркӧд? Мӧд джынсьыс кӧртсӧ торйӧдӧ магнитӧн. Магнитӧн инмӧдчӧ смесь бердӧ да серасӧ пыркӧдӧ кабала лист вылӧ. | 4. Бура сорлалӧ кӧрт пыԅ ԍеракӧԁ. Јукӧ кык пеԉӧ. Ӧԏі җынсӧ кіԍтӧ ва тыра стӧканӧ ԁа гуԁралӧ ԍԏеклӧ беԃторјӧн. Мыј лоӧ соркӧԁ? Мӧԁ җынԍыс кӧртсӧ торјӧԁӧ магԋітӧн. Магԋітӧн інмӧԁчӧ ԍмеԍ берԁӧ ԁа ԍерасӧ пыркӧԁӧ кабала ԉіст вылӧ. |
| 5. Босьтӧ ӧтмында (вес серти) сера да кӧрт пызь, пуктӧ кос пробиркаӧ. Пробирка кутӧ пробка кутанӧн да неуна шонтыштӧ. | 5. Боԍтӧ ӧтмынԁа (вес ԍерԏі) ԍера ԁа кӧрт пыԅ, пуктӧ кос пробіркаӧ. Пробірка кутӧ пробка кутанӧн ԁа ԋеуна шонтыштӧ. |
| Шонтӧм смесьыд увсянь зэв ӧдйӧ доналӧ^Опыт колӧ вӧчны воздух кыскан ветланінын./^. Кӧдзӧдӧм бӧрын лоӧ сьӧдовруд сернистӧй кӧрт. Опыт дырйи неуна сераыс сотчас да лоӧ лёк дука, пӧдтана (удушливӧй) газ. Ӧні сравнитӧ тайӧ сернистӧй кӧртсӧ серакӧд да кӧрткӧд. Дрӧбитӧ бӧр сернистӧй кӧртсӧ пызьӧдз да заводитлӧ торйӧдны кӧрт сераысь. Позьӧ оз ӧні торйӧдны ваӧн да магнитӧн? | Шонтӧм ԍмеԍыԁ увԍаԋ зев ӧԁјӧ ԁоналӧ^Опыт колӧ вӧчны возԁух кыскан ветланінын./^. Кӧԇӧԁӧм бӧрын лоӧ ԍӧԁов-руԁ ԍерԋістӧј кӧрт. Опыт ԁырјі ԋеуна ԍераыс сотчас ԁа лоӧ ԉок ԁука, пӧԁтана (уԁушԉівӧј) газ. Ӧні сравԋітӧ тајӧ ԍерԋістӧј кӧртсӧ ԍеракӧԁ ԁа кӧрткӧԁ. Ԁрӧбітӧ бӧр ԍерԋістӧј кӧртсӧ пыԅӧԇ ԁа завоԃітлӧ торјӧԁны кӧрт ԍераыԍ. Поԅӧ оз ӧні торјӧԁны ваӧн ԁа магԋітӧн? |
| 6. Соралӧ бура 7 гр. кӧрт да 4 гр. сера. Пуктӧ веситӧм фарфорӧвӧй чашкаӧ. Тайӧ смесьсӧ неуна шонтыштӧ, кыдз шонтінныд 5-ӧд опытын. Опыт бӧрын кӧдзӧдӧ да веситӧ сернистӧй кӧртсӧ чашканас. Тайӧ опыт вӧчӧм бӧрын вӧчӧ татшӧм смесь: 7 гр. кӧрт да 6 гр. сера пызь. Сідз жӧ шонтӧм да кӧдзалӧм бӧрын бара веситӧ. Мыйла 7 грамм кӧртысь кыкнан опыт дырйиыс лои ӧтмында сернистӧй кӧртыс? | 6. Соралӧ бура 7 гр. кӧрт ԁа 4 гр. ԍера. Пуктӧ веԍітӧм фарфоровӧј чашкаӧ. Тајӧ ԍмеԍсӧ ԋеуна шонтыштӧ, кыԇ шонтінныԁ 5-ӧԁ опытын. Опыт бӧрын кӧԇӧԁӧ ԁа веԍітӧ ԍерԋістӧј кӧртсӧ чашканас. Тајӧ опыт вӧчӧм бӧрын вӧчӧ тащӧм ԍмеԍ: 7 гр. кӧрт ԁа 6 гр. ԍера пыԅ. Сіԇ-жӧ шонтӧм ԁа кӧԇалӧм бӧрын бара веԍітӧ. Мыјла 7 грамм кӧртыԍ кыкнан опыт ԁырјіыс лоі ӧтмынԁа ԍерԋістӧј кӧртыс? |
| 7. Кӧрт пластинкаӧ (бурджык жӧч банка вевтын) гудралӧ 1 гр. сера да 2 гр. кос цинк бус. Банка вевт пуктӧ асбестӧвӧй сетка вылӧ (видзӧд 55-ӧд серпасӧ) да шонтӧ спиртӧвӧй лампа вылын. Шонтігӧн асьныд вешйӧ неылӧ бокӧ. Некымын минут бӧрти лоӧ зэв мича югыд би. Ӧзйӧм бӧрын лоӧ еджыд рӧма сернистӧй цинк. (Опыт вӧчны колӧ воздух кысканінын). Сернистӧй цинкыд сотчигӧн неуна еджыд ру кодьӧн каяс вылӧ. | 7. Кӧрт плаԍԏінкаӧ (бурҗык жӧԍт банка вевтын) гуԁралӧ 1 гр. ԍера ԁа 2 гр. кос цінк бус. Банка вевт пуктӧ асбестӧвӧј ԍетка вылӧ (віԇӧԁ 55-ӧԁ ԍерпасӧ) ԁа шонтӧ ԍпіртӧвӧј лампа вылын. Шонтігӧн аԍныԁ вешјӧ ԋеылӧ бокӧ. Ԋекымын мінут бӧрԏі лоӧ зев міча југыԁ бі. Ӧзјӧм бӧрын лоӧ јеҗыԁ рӧма ԍерԋістӧј цінк. (Опыт вӧчны колӧ возԁух кысканінын). Ԍерԋістӧј цінкыԁ сотчігӧн ԋеуна јеҗыԁ ру коԃӧн кајас вылӧ. |
| § 26. Механическӧй смесь да химическӧй соединенньӧ | § 26. Мехаԋіческӧј ԍмеԍ ԁа хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ |
| Кор ми некымын вещество порошокӧ дрӧбитӧм мысьт соралам да гудралӧмӧн шонтам спиртӧвӧй лампа вылын, то татшӧм уна сикас веществоясысь артмасны уна сикас жӧ смесьяс. Но тайӧ смесьясыд оз лоны дзик ӧткодьӧсь: мукӧдыс сорлалӧм, шонтӧм бӧрын важ кодьыс жӧ кольӧны: мичаа торйӧдӧмӧн бӧр торъялӧны, но мукӧд смесьыс шонтӧм-сорлалӧм бӧрын дзикӧдз вежсьӧны состав серти и свойство серти да выльнога веществоӧ пӧрӧны. | Кор мі ԋекымын вешщество порошокӧ ԁрӧбітӧм мыԍт соралам ԁа гуԁралӧмӧн шонтам ԍпіртӧвӧј лампа вылын, то тащӧм уна ԍікас вешществојасыԍ артмасны уна ԍікас-жӧ ԍмеԍјас. Но тајӧ ԍмеԍјасыԁ оз лоны ԇік ӧткоԃӧԍ: мукӧԁыс сорлалӧм, шонтӧм бӧрын важ коԃыс-жӧ коԉӧны: мічаӧ торјӧԁӧмӧн, бӧр торјалӧны, но мукӧԁ ԍмеԍыс шонтӧм-сорлалӧм бӧрын, ԇікӧԇ вежԍӧны состав ԍерԏі і својство ԍерԏі ԁа выԉнога вешществоӧ пӧрӧны. |
| Кор веществоясыс, кодъясысь вӧчӧма смесьсӧ, кольӧны важ кодьӧсь жӧ, кутшӧм вӧліны опыт водзвылын, ньӧти оз вежсьыны свойство да состав серти, — шусьӧны «механическӧй смесьӧн». А кор смесьясыд сорлӧдлӧм, шонтӧм бӧрын, вежсясны свойство да состав серти, пӧрӧны дзик выльнога веществоӧ, — шусьӧны «химическӧй соединенньӧӧн». Ӧні тайӧ бӧръя опытъяс серти ми тӧдмасям, коді лоӧ «механическӧй смесь», а коді — «химическӧй соединенньӧ». | Кор вешществојасыс, коԁјасыԍ вӧчӧма ԍмеԍсӧ, коԉӧны важкоԃӧԍ-жӧ, кущӧм вӧліны опыт воԇвылын, ԋӧԏі оз вежԍыны својство ԁа состав ԍерԏі, — шуԍӧны, — „мехаԋіческӧј ԍмеԍӧн“. А кор ԍмеԍјасыԁ сорлӧԁлӧм, шонтӧм бӧрын, вежԍасны својство ԁа состав ԍерԏі, пӧрӧны ԇік выԉнога вешществоӧ, шуԍӧны „хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧӧн“. Ӧні тајӧ бӧрја опытјас ԍерԏі мі тӧԁмаԍам коԁі лоӧ „мехаԋіческӧј ԍмеԍ“, а коԁі — „хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ“. |
| Меллӧн совкӧд смесь, меднӧй купорослӧн серакӧд, бертолетӧвӧй совлӧн перекись марганцакӧд; сералӧн кӧрткӧд; сёйлӧн лыакӧд; пызьлӧн лыакӧд; лыалӧн пильнӧй пызькӧд. Став тайӧ веществояссӧ сорлӧдлӧм-шонтӧм сетӧны «механическӧй смесь», а оз химическӧй соединенньӧ. | Меллӧн совкӧԁ ԍмеԍ, меԁнӧј купорослӧн — ԍеракӧԁ, бертоԉетӧвӧј совлӧн — перекіԍ марганцакӧԁ; ԍералӧн — кӧрткӧԁ; ԍојлӧн — лыакӧԁ; пыԅлӧн — лыакӧԁ; лывалӧн — піԉнӧј пыԅкӧԁ. Став тајӧ вешществојассӧ сорлӧԁлӧм-шонтӧм ԍетӧны „мехаԋіческӧј ԍмеԍ“, а оз хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ. |
| Химическӧй соединенньӧӧн позьӧ шуны: сернистӧй кӧрт, сернистӧй цинк, ва, ыргӧн сім, кӧрт сім да с. в. | Хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧӧн поԅӧ шуны: ԍерԋістӧј кӧрт, ԍерԋістӧј цінк, ва, ыргӧнсім, кӧртсім ԁа с. в. |
| Сернистӧй кӧртлӧн свойствоыс лоӧ дзик мӧд нога кӧрт да сера серти. Сернистӧй цинкыд свойство серти зэв жӧ ёна мӧдас торъявны цинк да сераысь; сідзжӧ и ва мӧдас ёна торъявны водородысь да кислородысь. Металлъяслӧн окисьяс лоӧны химическӧй соединенньӧясӧн жӧ, а оз механическӧй смесьӧн. | Ԍерԋістӧј кӧртлӧн својствоыс лоӧ ԇік мӧԁнога кӧрт ԁа ԍера ԍерԏі. Ԍерԋістӧј цінкыԁ својство ԍерԏі зев-жӧ јона мӧԁас торјавны цінк ԁа ԍераыԍ; сіԇ-жӧ і ва мӧԁас јона торјавны воԁороԁыԍ ԁа кіслороԁыԍ. Металлјаслӧн окіԍјас лоӧны хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјасӧн-жӧ, а оз мехаԋіческӧј ԍмеԍӧн. |
| Химическӧй соединенньӧяс торъялӧны механическӧй смесьысь тадзи, мый веществоясыс, кутшӧмъясысь артмӧма соединенньӧыс, ӧтлаасьӧны вес серти пыр ӧтмоза, ӧтмындаӧн. Сернистӧй кӧртын пыр овлӧ 7 пай кӧрт да 4 пай сера; сернистӧй цинкын пыр 2 пай цинк да ӧти пай сера; ваын пыр овлӧ 8 пай кислород да 1 пай водород. А механическӧй смесьын вес серти ӧтиласьӧм овлӧ кутшӧм колӧ, мыйта колӧ. Кӧртысь да сераысь сор вӧчигӧн позьӧ 7 пай кӧрт вылӧ босьтны 1, 2, 3, 4, 5, 6 пай сера, а сідзжӧ позьӧ кӧртсӧ этшаджык, а серасӧ унджык босьтны. | Хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјас торјалӧны мехаԋіческӧј ԍмеԍыԍ таԇі, мыј вешществојасыс, кущӧмјасыԍ артмӧма сојеԃіԋеԋԋӧыс, ӧтлааԍӧны вес ԍерԏі пыр ӧтмоза, ӧтмынԁаӧн. Ԍерԋістӧј кӧртын пыр овлӧ 7 пај кӧрт ԁа 4 пај ԍера; ԍерԋістӧј цінкын пыр 2 пај цінк ԁа ӧԏі пај ԍера; ваын пыр овлӧ 8 пај кіслороԁ ԁа 1 пај воԁороԁ. А мехаԋіческӧј ԍмеԍын вес ԍерԏі ӧԏілаԍӧм овлӧ кущӧм колӧ, мыјԁа колӧ. Кӧртыԍ ԁа ԍераыԍ сорвӧчігӧн поԅӧ 7 пај кӧрт вылӧ боԍтны 1, 2, 3, 4, 5, 6 пај ԍера, а сіԇ-жӧ поԅӧ кӧртсӧ ещаҗык, а ԍерасӧ унҗык боԍтны. |
| Химическӧй соединенньӧлысь составсӧ вежлавны оз позь: сылӧн составыс пыр ӧткодь, составсӧ кӧ сылысь вежан, лоӧ мӧд сикас вещество. Сернистӧй кӧртлӧн составыс пыр ӧткодь: 7 пай кӧрт да 4 пай сера. | Хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧлыԍ составсӧ вежлавны оз поԅ: сылӧн составыс пыр ӧткоԃ, составсӧ-кӧ сылыԍ вежан лоӧ мӧԁ ԍікас вешщество. Ԍерԋістӧј кӧртлӧн составыс пыр ӧткоԃ: 7 пај кӧрт ԁа 4 пај ԍера. |
| Шуам: ми босьтам 7 грамм кӧрт да 5 гр. сера да шонтам. 7 пайкӧд ӧтлаасяс сӧмын 4 пай сера, а лишнӧй 1 граммыс прӧста сотчас. Кӧрт кӧ босьтам 7 пайысь унджык да ӧтлаалам 4 пай серакӧд, лишнӧй кӧртыс кольӧ да пӧрӧ кӧрт окисьӧ (сімӧ). | Шуам: мі боԍтам 7 грамм кӧрт ԁа 5 гр. ԍера ԁа шонтам. 7 пајкӧԁ ӧтлааԍас сӧмын 4 пај ԍера, а ԉішнӧј 1 граммыс прӧста сотчас. Кӧрт-кӧ боԍтам 7 пајыԍ унҗык ԁа ӧтлаалам 4 пај ԍеракӧԁ, ԉішнӧј кӧртыс коԉӧ ԁа пӧрӧ кӧрт окіԍӧ (сімӧ). |
| Татшӧм явленньӧ мунӧ не сӧмын кӧрт да цинк серакӧд ӧтлаалігӧн, но сідзжӧ мукӧд веществояс мӧда-мӧдкӧд ӧтлаасигъясӧн. | Тащӧм јавԉеԋԋӧ мунӧ ԋе сӧмын кӧрт ԁа цінк ԍеракӧԁ ӧтлаалігӧн, но сіԇ-жӧ мукӧԁ вешществојас мӧԁа-мӧԁкӧԁ ӧтлааԍігјасӧн. |
| Та серти позьӧ татшӧм вывод вӧчны, мый веществояс мӧда-мӧдкӧд ӧтлаасьӧны определённӧй вес лыд серти. Мӧд ногӧн кӧ тайӧ шуӧны: роч ногӧн «закон постоянства составаӧн». | Та ԍерԏі поԅӧ тащӧм вывоԁ вӧчны, мыј вешществојас мӧԁа-мӧԁкӧԁ ӧтлааԍӧны опреԃеԉоннӧј вес лыԁ ԍерԏі. Мӧԁ ногӧн-кӧ тајӧ шуӧны: роч ногӧн „закон постојанства составаӧн“. |
| Быд химическӧй соединенньӧлӧн состав пыр ӧткодь. Сернистӧй кӧртлӧн прӧчентнӧй состав пыр татшӧм: 63,5 прӧч. кӧрт и 36,5 пр. сера; сернистӧй цинклӧн — 66,5 пр. цинк и 33,5 прӧч. сера; валӧн — 88,9 прӧч. кислород и 11,1 прӧч. водород. | Быԁ хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧлӧн состав пыр ӧткоԃ. Ԍерԋістӧј кӧртлӧн прӧчентнӧј состав пыр тащӧм: 63,5 прӧч. кӧрт і 36,5 пр. ԍера; ԍерԋістӧј цінклӧн — 66,5 пр. цінк і 33,5 прӧч. ԍера; валӧн — 88,9 прӧч. кіслороԁ і 11,1 прӧч. воԁороԁ. |
| 7. ЗАДАННЬӦ. ХИМИЧЕСКӦЙ РЕАКЦИЯӦН ДА ПРӦСТӦЙ, СЛОЖНӦЙ ВЕЩЕСТВОЯСКӦД ТӦДМАСЬӦМ | 7. ЗАԀАԊԊӦ. ХІМІЧЕСКӦЈ РЕАКЦІЈАӦН ԀА ПРӦСТӦЈ, СЛОЖНӦЈ ВЕШЩЕСТВОЈАСКӦԀ ТӦԀМАԌӦМ |
| § 27. 15 удж. Химическӧй реакциякӧд тӧдмасьӧм | § 27. 15 уҗ. Хіміческӧј реакціјакӧԁ тӧԁмаԍӧм |
| Ковмасны приборъяс: углекислӧй газ перъян прибор, пробиркаяс, жӧч банка вевт, спиртӧвӧй лампа, щипцы да вески. | Ковмасны пріборјас: угԉекіслӧј газ перјан прібор, пробіркајас, жӧԍт банка вевт, спіртӧвӧј лампа, шщіпцы ԁа весы. |
| Материалъяс: сера, цинк, окись ртути, сакар, магний, солянӧй кислота. | Маԏерјалјас: ԍера, цінк, окіԍ ртуԏі, сакар, магԋіј, соԉанӧј кіслота. |
| 1. Босьтӧ неуна сера, пуктӧ банка вевт вылӧ либӧ кӧрт лист торйӧ да ӧзтӧ (опыт бурджык вӧчны воздух кысканінын). Тӧдмалӧ, кутшӧм газ артмӧ, дука али дуктӧм? Тайӧ газыс шусьӧ «сернистӧй газӧн». | 1. Боԍтӧ ԋеуна ԍера, пуктӧ банка вевт вылӧ, ԉібӧ кӧрт ԉіст торјӧ ԁа ӧзтӧ (опыт бурҗык вӧчны возԁух кысканінын). Тӧԁмалӧ кущӧм газ артмӧ, ԁука аԉі ԁуктӧм? Тајӧ газыс шуԍӧ „ԍерԋістӧј газӧн“. |
| 2. Жӧч банка вевтӧ босьтӧ 1 грамм сералысь да 2 грамм цинклысь (бус кодь) смесь. Банка вевт пуктӧ асбестӧвӧй сетка вылӧ (индӧма 55-ӧд серпасын) да шонтӧ. Асьныд неуна бокӧ вешйыштӧ. Цинк да сера ӧтлаасьӧм бӧрын лоӧ еджыд рӧма вещество — «сернистӧй цинк». | 2. Жӧԍт банка вевтӧ боԍтӧ 1 грамм ԍералыԍ ԁа 2 грамм цінклыԍ (бускоԃ) смеԍ. Банка вевт пуктӧ асбестӧвӧј ԍетка вылӧ (інԁӧма 55-ԁ ԍерпасын) ԁа шонтӧ. Аԍныԁ ԋеуна бокӧ вешјыштӧ. Цінк ԁа ԍера ӧтлааԍӧм бӧрын лоӧ јеҗыԁ рӧма вешщество — „ԍерԋістӧј цінк“. |
| 3. Пуктӧ пробиркаӧ окись ртути да шонтӧ. Тӧдмалӧ, мый пуксяс пробирка пытшкӧсӧ, стен бердӧ. Кутшӧм газ петӧ, тӧдмалӧ ӧгыра сартас пробиркаӧ сюйлӧмӧн. Мыйяс вылӧ юксьӧ окись ртути? | 3. Пуктӧ пробіркаӧ окіԍ ртуԏі ԁа шонтӧ. Тӧԁмалӧ, мыј пукԍас пробірка пыщкӧсӧ, ԍԏен берԁӧ. Кущӧм газ петӧ, тӧԁмалӧ ӧгыра сартас пробіркаӧ ԍујлӧмӧн. Мыјјас вылӧ јукԍӧ окіԍ ртуԏі? |
| 4. Босьтӧ сакар тор пробиркаӧ да шонтӧ спиртӧвӧй лампа би вылын. Мый лоӧ сакаркӧд? Кутшӧм веществояс вылӧ юксьӧ сакар? | 4. Боԍтӧ сакар тор пробіркаӧ ԁа шонтӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын. Мыј лоӧ сакаркӧԁ? Кущӧм вешществојас вылӧ јукԍӧ сакар? |
| 5. Тыртӧ углекислӧй газӧн стекляннӧй банка, сэсся босьтӧ кӧрт щипцыӧн магний лента тор, ӧзтӧ да сюйӧ углекислӧй газ тыра банкаӧ. Мый лоӧ банка пытшкын? Кытысь магнийлы лоӧ кислородыс? | 5. Тыртӧ угԉекіслӧј газӧн ԍԏекԉаннӧј банка, сеԍԍа боԍтӧ кӧрт шщіпцыӧн магԋіј ԉента тор, ӧзтӧ ԁа ԍујӧ угԉекіслӧј газ тыра банкаӧ. Мыј лоӧ банка пыщкын? Кытыԍ магԋіјлы лоӧ кіслороԁыс? |
| 6. Пробиркаӧ босьтӧ цинк тор, сэтчӧ кисьтӧ солянӧй кислота. Недыр реакция мунӧм бӧрын тӧдмалӧ, кутшӧм газ чукӧрмас пробиркаас, сідзжӧ и реакция бӧрын тӧдмӧдлӧ, мый кольӧ пробиркаӧ (тӧдмавны позьӧ кисьтӧмӧн)? | 6. Пробіркаӧ боԍтӧ цінк тор, сетчӧ кіԍтӧ соԉанӧј кіслота. Ԋеԁыр реакціја мунӧм бӧрын тӧԁмалӧ, кущӧм газ чукӧрмас пробіркаас, сіԇ-жӧ і реакціја бӧрын тӧԁмӧԁлӧ, мыј коԉӧ пробіркаӧ (тӧԁмавны поԅӧ кіԍтӧмӧн)? |
| Тайӧ опытъяс петкӧдлӧны, мый кык вещество химическӧй соединенньӧ бӧрын ӧтлаасьӧны да лоӧ ӧтик вещество (первойя кык опытас). Сідзжӧ ми воддза опытъяс серти тӧдам, мый сера ӧтлаасьӧ кӧрткӧд да пӧрӧ дзик выль веществоӧ: сернистӧй кӧртӧ. Водород да кислород ӧтлаасьӧм бӧрын лоӧ ва; магний сотчигмоз ӧтлаасӧ кислородкӧд да пӧрӧ «окись магнияӧ». | Тајӧ опытјас петкӧԁлӧны, мыј кык вешщество хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ бӧрын ӧтлааԍӧны ԁа лоӧ ӧԏік вешщество (первојја кык опытас). Сіԇ-жӧ мі воԇԇа опытјас ԍерԏі тӧԁам, мыј ԍера ӧтлааԍӧ кӧрткӧԁ ԁа пӧрӧ ԇік выԉ вешществоӧ: ԍерԋістӧј кӧртӧ. Воԁороԁ ԁа кіслороԁ ӧтлааԍӧм бӧрын, лоӧ ва; магԋіј сотчіг моз ӧтлаасӧ кіслороԁкӧԁ ԁа пӧрӧ „окіԍ магԋіјаӧ“. |
| Татшӧм сяма реакция, кор ӧтлаасьӧны кык либӧ унджык веществояс да пӧрӧны выль веществоӧ, шуӧны: «ӧтлаасян» (соединяйтчан) реакцияясӧн. | Тащӧм ԍама реакціја, кор ӧтлааԍӧны кык, ԉібӧ унҗык вешществојас ԁа пӧрӧны выԉ вешществоӧ, шуӧны: „ӧтлааԍан“ (сојеԃіԋајтчан) реакціјајасӧн. |
| Кор сложнӧй вещество пӧлучайтӧны химическӧй элементъясысь, тайӧ ӧтлаӧдлӧмӧн шуӧны «синтезӧн». | Кор сложнӧј вешщество пӧлучајтӧны хіміческӧј еԉементјасыԍ, тајӧ ӧтлаӧԁлӧмӧн шуӧны „ԍіԋԏезӧн“. |
| Та кындзи и эмӧсь мӧд нога химическӧй реакцияяс, кор ӧтик однороднӧй телӧ юксьӧ уна вещество вылӧ (босьтам сідз шунысӧ 3-ӧд да 4-ӧд опытъяс). Ми тӧдам, мый ва юксьӧ водород да кислород вылӧ; окись ртути юксьӧ кислород да ртуть вылӧ; сакар юксьӧ ва да углерод вылӧ; бертолетӧвӧй сов юксьӧ кислород да хлористӧй калий вылӧ. | Та кынԇі і емӧԍ мӧԁнога хіміческӧј реакціјајас, кор ӧԏік оԁнороԁнӧј ԏелӧ јукԍӧ уна вешщество вылӧ (боԍтам сіԇ шунысӧ 3-ԁ ԁа 4-ԁ опытјас). Мі тӧԁам, мыј ва јукԍӧ воԁороԁ ԁа кіслороԁ вылӧ; окіԍ ртуԏі јукԍӧ кіслороԁ ԁа ртуԏ вылӧ; сакар јукԍӧ ва ԁа угԉероԁ вылӧ; бертоԉетӧвӧј сов јукԍӧ кіслороԁ ԁа хлорістӧј каԉіј вылӧ. |
| Татшӧм реакция дырйи выль веществоыс пыр лоӧ лыдӧн унджык реакцияын участвуйтан веществояс лыд дорысь. Тайӧ шусьӧ «юксян (разложенньӧ) реакцияӧн». | Тащӧм реакціја ԁырјі выԉ вешществоыс пыр лоӧ лыԁӧн унҗык реакціјаын участвујтан вешществојас лыԁ ԁорыԍ. Тајӧ шуԍӧ „јукԍан (разложеԋԋӧ) реакціјаӧн“. |
| Кор сложнӧй веществотӧ нарошнӧ разлагайтӧны, сылысь составсӧ тӧдмӧдлӧм серти, шуӧны «анализӧн». Коймӧд ногса реакцияяс дырйи мунӧ веществояс костын вежсьӧм (5–6 опытын). | Кор сложнӧј вешществотӧ нарошнӧ разлагајтӧны, сылыԍ составсӧ тӧԁмӧԁлӧм ԍерԏі, шуӧны — „анаԉізӧн“. Којмӧԁ ногса реакціјајас ԁырјі мунӧ вешществојас костын вежԍӧм (5–6 опытын). |
| Ми воддза опытъясысь аддзылім, мый ӧти сикас веществояс вӧтлӧны (вытесняйтӧны) мӧд сикас веществоясӧс, мукӧд сикас соединенньӧясысь. Цинк вӧтлӧ сернӧй кислотаысь водород; магний углекислӧй газысь — углерод; цинк солянӧй кислотаысь — водород; кальций ваысь — водород, а асьныс ставныс ӧтлаасьӧны веществояс коляскӧд. Татшӧм реакцияясыс шусьӧны вежсян реакцияӧн (замещение). | Мі воԇԇа опытјасыԍ аԁԇылім, мыј ӧԏі ԍікас вешществојас вӧтлӧны (выԏеԍԋајтӧны) мӧԁ ԍікас вешществојасӧс, мукӧԁ ԍікас сојеԃіԋеԋԋӧјасыԍ. Цінк вӧтлӧ ԍернӧј кіслотаыԍ воԁороԁ; магԋіј — угԉекіслӧј газыԍ — угԉероԁ; цінк — соԉанӧј кіслотаыԍ — воԁороԁ; каԉціј ваыԍ — воԁороԁ, а аԍныс ставныс ӧтлааԍӧны вешществојас коԉаскӧԁ. Тащӧм реакціјајасыс шуԍӧны вежԍан реакціјаӧн (замещение). |
| Химическӧй веществояслысь свойство да состав тӧдмалӧм могысь химияыд пӧльзуйтчӧ кыкнан методнас: синтезӧн и анализӧн. | Хіміческӧј вешществојаслыԍ својство ԁа состав тӧԁмалӧм могыԍ, хіміјаыԁ пӧԉзујтчӧ кыкнан метоԁнас: ԍіԋԏезӧн і анаԉізӧн. |
| Анализ пыр — сложнӧй веществояс прӧстӧй веществояс вылӧ торйӧдӧмӧн — ми тӧдмалам веществояслысь составсӧ. Синтез методӧн прӧстӧй веществоясысь вӧчӧны сложнӧй веществояс. Ӧнія промышленносьтын, техникаын тайӧ кык методнас бура пӧльзуйтчӧмӧн химия вӧчис зэв гырысь вермӧмъяс, достиженньӧяс социалистическӧй овмӧсын. | Анаԉіз пыр, — сложнӧј вешществојас прӧстӧј вешществојас вылӧ торјӧԁӧмӧн, мі тӧԁмалам вешществојаслыԍ составсӧ. Ԍіԋԏез метоԁӧн прӧстӧј вешществојасыԍ вӧчӧны сложнӧј вешществојас. Ӧніја промышԉенноԍтын, ԏехԋікаын тајӧ кык метоԁнас бура пӧԉзујтчӧмӧн, хіміја вӧчіс зев гырыԍ вермӧмјас, ԁоԍԏіжеԋԋӧјас соціаԉіԍԏіческӧј овмӧсын. |
| § 28. Прӧстӧй да сложнӧй веществояс. | § 28. Прӧстӧј ԁа сложнӧј вешществојас. |
| Воддза уджъясын ми тӧдмасим куим сикас химическӧй реакцияяскӧд: 1) ӧтлаасян реакциякӧд — синтезкӧд, 2) юкан (разложенньӧ) реакциякӧд — анализкӧд и 3) вежсян (замещенньӧ) реакциякӧд. | Воԇԇа уҗјасын мі тӧԁмаԍім кујім ԍікас хіміческӧј реакціјајаскӧԁ: 1) ӧтлааԍан реакціјакӧԁ — ԍіԋԏезкӧԁ, 2) јукан (разложеԋԋӧ) реакціјакӧԁ — анаԉізкӧԁ і 3) вежԍан (замещеԋԋӧ) реакціјакӧԁ. |
| Сідзжӧ ми тӧдмасим, мый окись ртути юксьӧ кислород да ртуть вылӧ, а ва юксьӧ водород да кислород вылӧ. | Сіԇ-жӧ мі тӧԁмаԍім, мыј окіԍ ртуԏі јукԍӧ кіслороԁ ԁа ртуԏ вылӧ, а ва јукԍӧ воԁороԁ ԁа кіслороԁ вылӧ. |
| Но водзӧ сэсся кислородтӧ, водородтӧ да ртутьтӧ некутшӧм ногӧн ми ог вермӧ юкны. Татшӧм веществояссӧ (кислород, водород да ртуть), кодъяс водзӧ ньӧтик сэсся оз юксьыны (разлагайтчыны), шуӧны «прӧстӧй веществоясӧн». А сэтшӧм веществояс, кодъясӧс позьӧ на юкны прӧстӧйджык веществояс вылӧ, шуӧны «сложнӧй веществоясӧн». Ва, окись ртути, сакар сідзкӧ — сложнӧй веществояс; кислород, водород, азот, ртуть, ыргӧн, магний лоӧны прӧстӧй веществояс. | Но воԇӧ сеԍԍа кіслороԁтӧ, воԁороԁтӧ ԁа ртуԏтӧ ԋекущӧм ногӧн мі ог вермӧ јукны. Тащӧм вешществојассӧ (кіслороԁ, воԁороԁ ԁа ртуԏ), коԁјас воԇӧ ԋіӧԏік сеԍԍа оз јукԍыны (разлагајтчыны), шуӧны „прӧстӧј вешществојасӧн“. А сещӧм вешществојас, коԁјасӧс поԅӧ-на јукны прӧстӧјҗык вешществојас вылӧ, шуӧны — „сложнӧј вешществојасӧн“. Ва, окіԍ ртуԏі, сакар сіԇ-кӧ — сложнӧј вешществојас; кіслороԁ, воԁороԁ, азот, ртуԏ, ыргӧн, магԋіј — лоӧны прӧстӧј вешществојас. |
| Сложнӧй веществояс природаын лыд серти зэв уна, колӧ лыддьыны сюрсъясӧн, а прӧстӧй веществояс сӧмын кыксё (200) гӧгӧр. | Сложнӧј вешществојас пріроԁаын лыԁ ԍерԏі зев уна, колӧ лыԃԃыны ԍурсјасӧн, а прӧстӧј вешществојас сӧмын кыкԍо (200) гӧгӧр. |
| Прӧстӧй веществояс мӧда-мӧдысь торъялӧны асланыс физическӧй свойствоясӧн, торъялӧны найӧ химическӧй свойствоясӧн. Но уна прӧстӧй веществояслӧн химическӧй свойствоясыс овлӧны ӧткодьӧсь. | Прӧстӧј вешществојас мӧԁа-мӧԁыԍ торјалӧны асланыс фіԅіческӧј својствојасӧн, торјалӧны најӧ хіміческӧј својствојасӧн. Но уна прӧстӧј вешществојаслӧн хіміческӧј својствојасыс овлӧны ӧткоԃӧԍ. |
| Мый вӧсна овлӧны химическӧй свойствояс ӧткодьӧсь, ми тӧдмасям II-ӧд юкӧдын, кор мӧдам тӧдмасьны углеродкӧд, графиткӧд да алмазкӧд. | Мыј вӧсна овлӧны хіміческӧј својствојас ӧткоԃӧԍ, мі тӧԁмаԍам II-ԁ јукӧԁын, кор мӧԁам тӧԁмаԍны угԉероԁкӧԁ, графіткӧԁ ԁа алмазкӧԁ. |
| 8 ЗАДАННЬӦ. ВЕЩЕСТВОЯСЛӦН ВЕСЫС НЕКОР ДЗИКӦДЗ ОЗ ВОШ (ЗАКОН СОХРАНЕНИЯ ВЕСА) | 8 ЗАԀАԊԊӦ. ВЕШЩЕСТВОЈАСЛӦН ВЕСЫС ԊЕКОР ԆІКӦԆ ОЗ ВОШ (ЗАКОН СОХРАНЕНИЯ ВЕСА) |
| § 29. 16 удж. Реакцияын участвуйтысь веществояслысь вес наблюдайтӧм. | § 29. 16 уҗ. Реакціјаын участвујтыԍ вешществојаслыԍ вес набԉуԁајтӧм. |
| Ковмасны приборъяс: вески Беранже, рогӧвӧй вески, гираяс, кыз стекляннӧй колба, стӧканъяс, пробиркаяс. | Ковмасны пріборјас: весы Беранже, роговӧј весы, гірајас, кыз ԍԏекԉаннӧј колба, стӧканјас, пробіркајас. |
| Материалъяс: хлорнӧй кӧрт, едкӧй натрий, хлористӧй барий, меднӧй купорос, еджыд фосфор, лыа, дрӧб, фильтруйтчан бумага, танин, сёян сов, азотно-кислӧй эзысь. | Маԏерјалјас: хлорнӧј кӧрт, јеԁкіј натріј, хлорістӧј баріј, меԁнӧј купорос, јеҗыԁ фосфор, лыа, ԁрӧб, фіԉтрујтчан бумага, таԋԋін, ԍојан сов, азотно-кіслӧј езыԍ. |
| 1. Босьтӧ кык химическӧй стӧкан. Ӧтикас кисьтӧ хлорнӧй кӧрт сывдӧд, мӧдас едкӧй натрий сывдӧд. | 1. Боԍтӧ кык хіміческӧј стӧкан. Ӧԏікас кіԍтӧ хлорнӧј кӧрт сывԁӧԁ, мӧԁас јеԁкӧј натріј сывԁӧԁ. |
| Сывдӧдъяс стӧканъясӧ коймӧд пайсьыс унджык оз ков кисьтны, мед позьӧ вӧлі ӧти стӧкансьыс сывдӧдсӧ мӧд стӧканас кисьтны. Пуктӧ кыкнан сывдӧд стӧкансӧ Беранже вески чашка вылӧ (56 серпас). Татшӧм вескиыд кӧ абу, сывдӧдъястӧ позьӧ босьтны пробиркаясӧ да кыкнан пробиркасӧ сунис йылӧ кӧрталӧмӧн позьӧ веситны рогӧвӧй вески вылын (57 серпас). Вески вылӧ пуктӧм бӧрын пробиркаяслысь вессӧ разновесӧн ӧткодялӧ. Разновес пыдди позьӧ босьтны дрӧб либӧ лыа. Ӧтрӧвняйтӧм бӧрын кисьтӧ кыкнан сывдӧдсӧ ӧтлаӧ. Видзӧдӧ, вежсис али эз вес веществояслӧн? Мый лои веществояс костын? Кутшӧм вывод позьӧ вӧчны тайӧ опыт сертиыс? | Сывԁӧԁјас стӧканјасӧ којмӧԁ пајԍыс унҗык оз ков кіԍтны меԁ поԅӧ вӧлі ӧԏі стӧканԍыс сывԁӧԁсӧ мӧԁ стӧканас кіԍтны. Пуктӧ кыкнан сывԁӧԁ стӧкансӧ Беранже весы чашка вылӧ (56 ԍерпас). Тащӧм весыыԁ-кӧ абу, сывԁӧԁјастӧ поԅӧ боԍтны пробіркајасӧ ԁа кыкнан пробіркасӧ суԋіс јылӧ кӧрталӧмӧн поԅӧ веԍітны роговӧј весы вылын (57 ԍерпас). Весы вылӧ пуктӧм бӧрын пробіркајаслыԍ вессӧ разновесӧн ӧткоԃалӧ. Разновес пыԃԃі поԅӧ боԍтны ԁрӧб, ԉібӧ лыва. Ӧтрӧвԋајтӧм бӧрын, кіԍтӧ кыкнан сывԁӧԁсӧ ӧтлаӧ. Віԇӧԁӧ вежԍіс аԉі ез вес вешществојаслӧн? Мыј лоі вешществојас костын? Кущӧм вывоԁ поԅӧ вӧчны тајӧ опыт ԍерԏіыс? |
| 2. Татшӧм ногӧн жӧ вӧчӧ опытъяс хлорнӧй кӧрт да танинкӧд, азотно-кислӧй эзыськӧд да сёян совкӧд, хлорнӧй кӧрткӧд да меднӧй купороскӧд. | 2. Тащӧм ногӧн жӧ вӧчӧ опытјас хлорнӧј кӧрт ԁа таԋԋінкӧԁ, азотно-кіслӧј езыԍкӧԁ ԁа ԍојан совкӧԁ, хлорнӧј кӧрткӧԁ ԁа меԁнӧј купороскӧԁ. |
| 3. Босьтӧ дзик кос ыджыдджык колба, проволокаӧ ӧшӧдӧмӧн сюйӧ сотчан сись. Недыр сотчӧм бӧрын сись кусӧ, дугдас сотчӧмысь. Мый лоӧ колба стен пытшкӧсын? Кисьтӧ известка ва колбаӧ. Мый лоӧ известкаа вакӧд? Кутшӧм веществояс лоӧны сись сотчигӧн? Вошӧ али оз сотчигӧн сисьлӧн веществоясыс? | 3. Боԍтӧ ԇік кос ыҗыԁҗык колба, проволокаӧ ӧшӧԁӧмӧн ԍујӧ сотчан ԍіԍ. Ԋеԁыр сотчӧм бӧрын ԍіԍ кусӧ, ԁугԁас сотчӧмыԍ. Мыј лоӧ колба ԍԏен пыщкӧсын? Кіԍтӧ іԅвестка ва колбаӧ. Мыј лоӧ іԅвесткаа вакӧԁ? Кущӧм вешществојас лоӧны ԍіԍ сотчігӧн? Вошӧ аԉі оз сотчігӧн ԍіԍлӧн вешществојасыс? |
| 4. Литрӧвӧй либӧ литра-джынъя колбаӧ кисьтӧ лыа колба пыдӧс саявтӧдз. Колбаыд мед вӧлі кыз стеклӧа ёнджык. Тайӧ колӧ сы вӧсна, мый кислород босьтӧм бӧрын колба пытшкӧсын сынӧд личкӧмыс лоӧ вывса личкӧм дорысь ичӧтджык, омӧль колба вермас потны. Кос лыа вылӧ, колба пыдӧсӧ пуктӧ ичӧтик тор еджыд фосфорлысь. Фосфор бура косьтӧ фильтруйтчан бумагаын. Колбатӧ фосфор пуктӧм бӧрын топыда пробкаалӧ да веситӧ. Веситӧм бӧрын сетка вылӧ пуктӧмӧн ньӧжйӧникӧн шонтӧ, кытчӧдз фосфор оз ӧзйы. Кӧдзалӧм бӧрын мӧд пӧв веситӧй. Пробкасӧ восьтӧ да бара веситӧ. Мый вӧсна колбалӧн весыс вежсьӧ пробка восьтӧм бӧрын? | 4. Ԉітрӧвӧј ԉібӧ ԉітраҗынја колбаӧ кіԍтӧ лыва колба пыԁӧс сајавтӧԇ. Колбаыԁ меԁ вӧлі кыз ԍԏеклӧа јонҗык. Тајӧ колӧ сы вӧсна, мыј кіслороԁ боԍтӧм бӧрын, колба пыщкӧсын сынӧԁ ԉічкӧмыс лоӧ вывса ԉічкӧм ԁорыԍ ічӧтҗык, омӧԉ колба вермас потны. Кос лыва вылӧ, колба пыԁӧсӧ пуктӧ ічӧԏік тор јеҗыԁ фосфорлыԍ. Фосфор бура коԍтӧ фіԉтрујтчан бумагаын. Колбатӧ фосфор пуктӧм бӧрын топыԁа пробкаалӧ ԁа веԍітӧ. Веԍітӧм бӧрын ԍетка вылӧ пуктӧмӧн ԋӧжјӧԋікӧн шонтӧ, кытчӧԇ фосфор оз ӧзјы. Кӧԇалӧм бӧрын мӧԁпӧв веԍітӧј. Пробкасӧ воԍтӧ ԁа бара веԍітӧ. Мыј вӧсна колбалӧн весыс вежԍӧ пробка воԍтӧм бӧрын? |
| Мукӧддырйи колбаыд опыт нуӧдігӧн потлывлӧ, стеклӧ торъясыс вермас резсьыны синмад. Та вӧсна бурджык тайӧ опыт вӧчигӧн вевттьыны колбасӧ колпакӧн (58-ӧд серпас). Мый понда колбалӧн вес эз вежсьы фосфор сотчӧм бӧрын? | Мукӧԁ ԁырјі колбаыԁ опыт нуӧԁігӧн потлывлӧ, ԍԏеклӧ торјасыс вермас резԍыны ԍінмаԁ. Та вӧсна бурҗык тајӧ опыт вӧчігӧн вевԏԏыны колбасӧ колпакӧн (58-ԁ ԍерпас). Мыј понԁа колбалӧн вес ез вежԍы фосфор сотчӧм бӧрын? |
| § 30. Веществояслӧн вес сохраняйтчан закон. | § 30. Вешществојаслӧн вес сохраԋајтчан закон. |
| Опытъяс петкӧдлісны, мый химическӧй реакцияяс дырйи оз чин ни оз сод веществояслӧн весыс. Мыйта вӧлі весыс веществолӧн реакция заводитчытӧдз, сы мында жӧ кольӧ весыс реакция бӧрын. Кор ми сотім сись да фосфор тупкӧса дозйын, весыс миян эз вежсьы, реакция бӧрын лои дзик жӧ сы мында, мыйта весыс вӧлі реакция водзвылын. Химикъяс зэв бура, кузя изучайтӧмӧн, тӧдмалісны кислородысь да водородысь ва артман реакция, а сідзжӧ и мукӧд сикас реакцияяс. Та серти лӧсьӧдісны татшӧм лыдпас таблича: 1) 3,7198 гр. водород газ ӧтлаасьӧ 29,5335 гр. кислород газкӧд да лоӧ 33,2533 гр. ва; 2) 21,66 гр. шонтӧм окись ртути юксьӧ 1,6 гр. кислород вылӧ да 20,06 гр. ртуть вылӧ; 3) 24,32 гр. магний ӧтлаасьӧ 16 гр. кислородкӧд да лоӧ 40,32 гр. «окись магния». | Опытјас петкӧԁлісны, мыј хіміческӧј реакціјајас ԁырјі оз чін ԋі оз соԁ вешществојаслӧн весыс. Мыјԁа вӧлі весыс вешществолӧн реакціја завоԃітчытӧԇ, сымынԁа жӧ коԉӧ весыс реакціја бӧрын. Кор мі сотім ԍіԍ ԁа фосфор тупкӧса ԁозјын, весыс міјан ез вежԍы, реакціја бӧрын лоі ԇік-жӧ сымынԁа, мыјԁа весыс вӧлі реакціја воԇвылын. Хімікјас зев бура, куԅа ізучајтӧмӧн, тӧԁмалісны кіслороԁыԍ ԁа воԁороԁыԍ ва артман реакціја, а сіԇ-жӧ і мукӧԁ ԍікас реакціјајас. Та ԍерԏі лӧԍӧԁісны тащӧм лыԁпас табԉіца: 1) 3,7198 гр. воԁороԁ газ ӧтлааԍӧ 29,5335 гр. кіслороԁ газкӧԁ ԁа лоӧ 33,2533 гр. ва; 2) 21,66 гр. шонтӧм окіԍ ртуԏі јукԍӧ 1,6 гр. кіслороԁ вылӧ ԁа 20,06 гр. ртуԏ вылӧ; 3) 24,32 гр. магԋіј ӧтлааԍӧ 16 гр. кіслороԁкӧԁ ԁа лоӧ 40,32 гр. „окіԍ магԋіја“. |
| Ми тан индім сӧмын куим реакция вылӧ, но збыльысьсӧ химиялӧн велӧдӧма уна миллион реакция и быдлаын наблюдайтсьӧ ӧтитор, мый реакция дырйи лоӧм веществояслӧн весыс лоӧ сы мында жӧ, мыйта вӧлі реакция водзвылын реакцияын участвуйтысь веществоясыслӧн. Некор на опытъяс дырйи татшӧмтор эз вӧвлы, медым реакция бӧрын реакцияын участвуйтысь веществояслӧн весыс соді либӧ чиніс. | Мі тан інԁім сӧмын куім реакціја вылӧ, но збыԉыԍсӧ хіміјалӧн велӧԁӧма уна міԉԉон реакціја і быԁлаын набԉуԁајтчӧ ӧԏік тор, мыј реакціја ԁырјі лоӧм вешществојаслӧн весыс лоӧ сымынԁа‐жӧ, мыјԁа вӧлі реакціја воԇвылын реакціјаын участвујтыԍ вешществојасыслӧн. Ԋекор-на опытјас ԁырјі тащӧмтор ез вӧвлы, меԁым реакціја бӧрын реакціјаын участвујтыԍ вешществојаслӧн весыс соԁі, ԉібӧ чініс. |
| Быд химическӧй реакция дырйи мӧда-мӧд вылӧ действуйтан веществояслӧн весыс сы мында жӧ, мыйта весыс выльысь артмӧм веществояслӧн. Быд химическӧй реакция мунӧ ӧтувъя вес вежсьытӧг. | Быԁ хіміческӧј реакціја ԁырјі мӧԁа-мӧԁ вылӧ ԃејствујтан вешществојаслӧн весыс сымынԁа жӧ, мыјԁа весыс выԉыԍ артмӧм вешществојаслӧн. Быԁ хіміческӧј реакціја мунӧ ӧтувја вес вежԍытӧг. |
| Тайӧ законсӧ уна опытъяс бӧрын медводз 1759 воын урчитіс М. В. Ломоносов, а 20 во мысти татшӧм выводӧ жӧ воис учёнӧй Лавуазье. Веществояс вес сохраняйтчан законыс дзикӧдз путкыльтіс религиялысь мойдкывъяс да легендаяс, мый нинӧм абуысь мирсӧ «енлӧн вӧчӧма». Химия наукалы некутшӧм чудесатор абу, став чудесасӧ, евангелльӧлысь да библиялысь мойдкывъяссӧ химическӧй опытъясӧн вевттьӧ. | Тајӧ законсӧ уна опытјас бӧрын меԁвоԇ 1759 воын урчітіс М. В. Ломоносов, а 20 во мыԍԏі тащӧм вывоԁӧ-жӧ воіс учонӧј Лавуаԅје. Вешществојас вес сохраԋајтчан законыс ԇікӧԇ путкыԉтіс реԉігіјалыԍ мојԁкывјас ԁа ԉегенԁајас, мыј ԋінӧм абуыԍ мірсӧ „јенлӧн вӧчӧма“. Хіміја наукалы ԋекущӧм чуԃесатор абу, став чуԃесасӧ, јевангеԉԉӧлыԍ ԁа бібԉіјалыԍ мојԁкывјассӧ хіміческӧј опытјасӧн вевԏԏӧ. |
| ЮАСЬӦМЪЯС 6, 7 и 8 ЗАДАННЬӦЯС КУЗЯ: | ЈУАԌӦМЈАС 6, 7 і 8 ЗАԀАԊԊӦЈАС КУԄА: |
| 1. Мый шусьӧ химическӧй соединенньӧӧн, и мыйӧн соединенньӧ торъялӧ смесьысь? | 1. Мыј шуԍӧ хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧӧн, і мыјӧн сојеԃіԋеԋԋӧ торјалӧ ԍмеԍыԍ? |
| 2. Мый вӧсна сернистӧй кӧрт шуӧны соединенньӧӧн, а оз смесьӧн? | 2. Мыј вӧсна ԍерԋістӧј кӧрт шуӧны сојеԃіԋеԋԋӧӧн, а оз ԍмеԍӧн? |
| 3. Корсялӧ примеръяс, кодъяс лоӧны смесьяс, а кодъяс соединенньӧяс? | 3. Корԍалӧ прімерјас, коԁјас лоӧны ԍмеԍјас, а коԁјас сојеԃіԋеԋԋӧјас? |
| 4. Металлъяслӧн сімъяс лоӧны соединенньӧ али смесьяс? | 4. Металлјаслӧн сімјас лоӧны сојеԃіԋеԋԋӧ аԉі ԍмеԍјас? |
| 5. Кутшӧм сикас химическӧй реакцияяс тӧданныд? | 5. Кущӧм ԍікас хіміческӧј реакціјајас тӧԁанныԁ? |
| 6. Мый серти реакцияяс торйӧдӧны ӧтлаасян, юксян да вежсян реакция вылӧ? | 6. Мыј ԍерԏі реакціјајас торјӧԁӧны ӧтлааԍан, јукԍан ԁа вежԍан реакціја вылӧ? |
| 7. Кыдз колӧ гӧгӧрвоны, мый веществояслӧн реакция дырйи весыс сохраняйтчӧ? | 7. Кыԇ колӧ гӧгӧрвоны, мыј вешществојаслӧн реакціја ԁырјі весыс сохраԋајтчӧ? |
| 8. Кутшӧм йӧз восьтӧмаӧсь веществояс вес сохраняйтчан закон теория? | 8. Кущӧм јӧз воԍтӧмаӧԍ вешществојас вес сохраԋајтчан закон ԏеоріја? |
| 9. Кутшӧм веществояс шусьӧны прӧстӧй веществоясӧн? | 9. Кущӧм вешществојас шуԍӧны прӧстӧј вешществојасӧн? |
| 10. Кыдз химия видзӧдӧ чудесаяс вылӧ? | 10. Кыԇ хіміја віԇӧԁӧ чуԃесајас вылӧ? |
| II. СОТЧӦМ — ХИМИЧЕСКӦЙ РЕАКЦИЯ | II. СОТЧӦМ — ХІМІЧЕСКӦЈ РЕАКЦІЈА |
| 9 ЗАДАННЬӦ. ТОПЛИВО — ЭНЕРГИЯ СЕТЫСЬ. ТОПЛИВОЛӦН ЗАПАС. | 9 ЗАԀАԊԊӦ. ТОПԈІВО — ЕԊЕРГІЈА ԌЕТЫԌ. ТОПԈІВОЛӦН ЗАПАС. |
| § 31. Топливо — энергия сетысь | § 31. Топԉіво — еԋергіја ԍетыԍ |
| Топливо — медся колантор общественнӧй морт олӧмын, природакӧд вермасьӧмын, сы вӧсна, мый топливо — главнӧй энергия сетысь материал. Топливо колӧ миянлы не сӧмын керкаяс шонтыны, ва-сёян пуны, но колӧ тшӧтш пабрик-заводъяслы, кӧрт туйлы, паракодъяслы, автомобильяслы и став ӧнія машинаяслы. | Топԉіво — меԁԍа колантор обшщественнӧј морт олӧмын, пріроԁакӧԁ вермаԍӧмын, сы вӧсна, мыј топԉіво главнӧј еԋергіја ԍетыԍ маԏерјал. Топԉіво колӧ міјанлы, ԋе сӧмын керкајас шонтыны, ва ԍојан пуны, но колӧ щӧщ фабрік-завоԁјаслы, кӧрттујлы, парохоԁјаслы, автомобіԉјаслы і став ӧніја машінајаслы. |
| Топливо колӧ электрическӧй энергия перйыны, металлъяс рудаясысь перйыны. Химическӧй производствоын топливо быд воськов жӧ колантор: шонтыны, косьтыны, перегонка вӧчны, донӧдны и с. в. | Топԉіво колӧ еԉектріческӧј еԋергіја перјыны, металлјас руԁајасыԍ перјыны. Хіміческӧј проізвоԁствоын топԉіво быԁ воԍков-жӧ колантор: шонтыны, коԍтыны, перегонка вӧчны, ԁонӧԁны і с. в. |
| Топливотӧг ӧнія олӧмыс и некутшӧм промышленно-кӧзяйственнӧй удж оз вермы мунны. Быд лун ми видзам зэв ыджыд топливо запас промышленносьтын да овмӧс гӧгӧрын. | Топԉівотӧг ӧніја олӧмыс і ԋекущӧм промышԉенно-хоԅајственнӧј уҗ оз вермы мунны. Быԁлун мі віԇам зев ыҗыԁ топԉіво запас промышԉенноԍтын ԁа овмӧс гӧгӧрын. |
| Топливо босьтӧ медся ыджыд места став энергия сетан кӧзяйствоын мукӧд сикас энергия пиысь. | Топԉіво боԍтӧ меԁԍа ыҗыԁ места став еԋергіја ԍетан хоԅајствоын, мукӧԁ ԍікас еԋергіја піыԍ. |
| Топливо вежны ӧнія кадӧ ва силаӧн да тӧв силаӧн оз на позь. Ӧні ва сила да тӧв сила зэв на ичӧт юкӧд сетӧны энергетическӧй кӧзяйстволы (топливо серти). | Топԉіво вежны ӧніја каԁӧ ва ԍілаӧн ԁа тӧв ԍілаӧн оз-на поԅ. Ӧні ва ԍіла ԁа тӧв ԍіла зев-на ічӧт јукӧԁ ԍетӧны еԋергіческӧј хоԅајстволы, топԉіво ԍерԏі. |
| Ставмирса энергия запас рӧскодуйтӧм ӧні тадз на юксьӧ: из шом — 75 прӧч.; торф — 4 пр. гӧгӧр; пес — 4,5 пр. гӧгӧр; нерп — 0,15 пр. гӧгӧр; усян ва энергия — 6 пр. гӧгӧр, тӧв вын 10–12 прӧч. гӧгӧр. | Став мірса еԋергіја запас рӧскоԁујтӧм ӧні таԇ-на јукԍӧ: ізшом — 75 прӧч.; торф — 4 пр. гӧгӧр; пес — 4,5 пр. гӧгӧр; ԋерп — 0,15 пр. гӧгӧр; уԍан ва еԋергіја — 6 пр. гӧгӧр, тӧв вын 10–12 прӧч. гӧгӧр. |
| Тайӧ таблича серти ми аддзам, мый энергетическӧй кӧзяйствоын 85 прӧч. энергияыс перйыссьӧ топливо пыр. | Тајӧ табԉіца ԍерԏі мі аԁԇам, мыј еԋергіческӧј хоԅајствоын 85 прӧч. еԋергіјаыс перјыԍӧ топԉіво пыр. |
| Медся главнӧй топливояс используйтӧны: из шом, торф, пес да нерп. Миян союзын, Войвывса обласьтъясын, зэв уна вӧр запасыс, сы вӧсна тан миян топливо пыдди медсясӧ мунӧ пес топливо. | Меԁԍа главнӧј топԉівојас іспоԉзујтӧны: ізшом, торф, пес ԁа ԋерп. Міјан сојузын, Војвывса облаԍтјасын, зев уна вӧр запасыс, сы вӧсна тан міјан топԉіво пыԃԃі меԁԍасӧ мунӧ пес — топԉіво. |
| Севернӧй крайын, Коми обласьтын, пескӧн ломтам ассьыным керкаяс, пескӧн жӧ ломтыссьӧны паракодъяс, пескысь вӧчӧм шомӧн уджалӧны кӧрт сывдан заводъяс, пес шомӧн жӧ уджалӧны кузнечаяс. | Ԍевернӧј крајын, Комі облаԍтын, пескӧн ломтам асԍыным керкајас, пескӧн-жӧ ломтыԍӧны парохоԁјас, пескыԍ вӧчӧм шомӧн уҗалӧны кӧрт сывԁан завоԁјас, пес шомӧн-жӧ уҗалӧны куԅԋечајас. |
| Лунвыв местаясын, кӧн вӧрыс абу, пес пыдди ломтысьӧны идзасӧн, камышӧн, кукурузаӧн, подсолнуха иддзӧн. Сотӧны весиг подсолнуха кышсӧ, коді кольӧ подсолнуха вый вӧчӧм бӧрын. Мукӧд местаясын топливо пыдди ломтысьӧны куйӧдӧн, водзвылысь кирпич кодь пластъясӧн косьтасны да. | Лунвыв местајасын, кӧн вӧрыс абу, пес пыԃԃі ломтыԍӧны — іԇасӧн, камышӧн, кукурузаӧн, поԁсолнуха іԇԇӧн. Сотӧны веԍіг поԁсолнуха кышсӧ, коԁі коԉӧ поԁсолнуха выј вӧчӧм бӧрын. Мукӧԁ местајасын топԉіво пыԃԃі ломтыԍӧны кујӧԁӧн, воԇвылыԍ кірпіч-коԃ пластјасӧн коԍтасны-ԁа. |
| Босьтам кӧ да видзӧдлам, кутшӧм топливо, уна-ӧ мунӧ СССР-са промышленносьтын, овмӧсын, промышленнӧй-техническӧй могъяс вылӧ, — артмас татшӧм лыдпас, мый топливо пыдди медсясӧ мунӧ из шом да нерп. 1927/28 воын пес топливо сетіс энергиясӧ энергетическӧй кӧзяйстволы сӧмын 17 прӧч., минеральнӧй топливояс: из шом да нерп — сетісны 78 прӧч. | Боԍтам-кӧ-ԁа віԇӧԁлам кущӧм топԉіво, уна-ӧ мунӧ СССР-са промышԉенноԍтын, овмӧсын, промышԉеннӧј-ԏехԋіческӧј могјас вылӧ, — артмас тащӧм лыԁпас, мыј топԉіво пыԃԃі меԁԍасӧ мунӧ ізшом ԁа ԋерп. 1927/28 воын пес — топԉіво ԍетіс еԋергіјасӧ еԋергіческӧј хоԅајстволы сӧмын 17 прӧч., міԋераԉнӧј топԉівојас: ізшом ԁа ԋерп ԍетісны 78 прӧч. |
| Тан колӧ шуны, мый из шом, нерп, пес да торф — медся главнӧй топливояс, а мукӧд сикас топливоыс, кыдз сотчан сланечьяс, идзас, спирт да генераторнӧй газ, энергия сетӧм серти босьтӧны зэв ичӧт места. | Тан колӧ шуны, мыј ізшом, ԋерп, пес ԁа торф — меԁԍа главнӧј топԉівојас, а мукӧԁ ԍікас топԉівоыс, кыԇ сотчан слаԋецјас, іԇас, ԍпірт ԁа геԋераторнӧј газ, — еԋергіја ԍетӧм ԍерԏі боԍтӧны зев ічӧт места. |
| § 32. СССР-лӧн топливо запас | § 32. СССР-лӧн топԉіво запас |
| Став мирӧвӧй топливо запас дзик буретша тоннаӧн артавны он вермы, сы вӧсна, мый 1 тонна торф, пес, нерп, из шом и с. в. оз ӧтмында сетны энергиясӧ. На пиысь ӧтик сетӧ унджык энергия, мӧд этшаджык, а мукӧдыс нӧшта этша. Ӧні учёнӧйяс энергия запас арталӧны условнӧй топливоӧ бергӧдӧмӧн: 7000 калорийнӧй шомӧ пӧртӧмӧн (ӧти килограмм шом сетӧ 7000 калория энергия). Тайӧ условнӧй топливо арталӧм ногӧн арталӧны и мукӧд сикас энергия запасъяс, шуам усян валысь вын, тӧвлысь вын и с. в. | Став мірӧвӧј топԉіво запас ԇік бурӧща тоннаӧн артавны он вермы, сы вӧсна, мыј 1 тонна торф, пес, ԋерп, ізшом і с. в., оз ӧтмынԁа ԍетны еԋергіјасӧ. На піыԍ ӧԏік ԍетӧ унҗык еԋергіја, мӧԁ ещаҗык, а мукӧԁыс нӧшта еща. Ӧні учонӧјјас еԋергіја запас арталӧны условнӧј топԉівоӧ бергӧԁӧмӧн: 7000 калоріјнӧј шомӧ пӧртӧмӧн (ӧԏі кілограмм шом ԍетӧ 7000 калоріј еԋергіја). Тајӧ условнӧј топԉіво арталӧм ногӧн арталӧны і мукӧԁ ԍікас еԋергіја запасјас, шуам уԍан валыԍ вын, тӧвлыԍ вын і с. в. |
| Ставмирса энергия запассӧ озырлун серти тадз торйӧдӧны да бергӧдӧны условнӧй топливо вылӧ. | Став мірса еԋергіја запассӧ озырлун ԍерԏі таԇ торјӧԁӧны ԁа бергӧԁӧны условнӧј топԉіво вылӧ. |
| Ставмирса энергия запас | Став мірса еԋергіја запас |
| 1. Из шом — 75,1 прӧч. | 1. Ізшом — 75,1 прӧч. |
| 2. Тӧв — 11,1 » | 2. Тӧв — 11,1 “ |
| 3. Ва — 5 » | 3. Ва — 5 “ |
| 4. Пес — 4,55 » | 4. Пес — 4,55 “ |
| 5. Торф — 3,6 прӧч. | 5. Торф — 3,6 прӧч. |
| 6. Идзас — 0,5 » | 6. Іԇас — 0,5 “ |
| 7. Нерп — 0,15 » | 7. Ԋерп — 0,15 “ |
| Став мирӧвӧй условнӧй топливоыс лоӧ 7453 млрд. тонна. Миян СССР-ын энергия запас юксьӧ со кыдзи: | Став міровӧј условнӧј топԉівоыс лоӧ 7453 мԉр. тонна. Міјан СССР-ын еԋергіја запас јукԍӧ со кыԇі: |
| Из шом — 50,8 прӧч. | Ізшом — 50,8 прӧч. |
| Торф — 26,7 » | Торф — 26,7 “ |
| Пес — 13,1 » | Пес — 13,1 “ |
| Тӧв — 6,9 » | Тӧв — 6,9 “ |
| Ва — 1,0 прӧч. » | Ва — 1,0 прӧч. “ |
| Идзас — 0,9 » | Іԇас — 0,9 “ |
| Нерп — 0,6 » | Ԋерп — 0,6 “ |
| Став запасыс СССР-ын лыддьыссьӧ 175 млрд. тонна условнӧ топливо. Тайӧ, дерт, абу вежсьытӧм лыдпас, выль видлалӧмъяс (исследованньӧяс) петкӧдлӧны, мый СССР му пытшкын куйлӧ уна топливо запас на, коді омӧля му пытшкӧс исследуйтӧм вӧсна тайӧ лыдпасас эз на пыр. | Став запасыс СССР-ын лыԃԃыԍӧ 175 мрԁ. тонна условнӧ топԉіво. Тајӧ, ԃерт, абу вежԍытӧм лыԁпас, выԉ віԁлалӧмјас (ісԍԉеԁоваԋԋӧјас) петкӧԁлӧны, мыј СССР му пыщкын кујлӧ уна топԉіво запас-на, коԁі омӧԉа му пыщкӧс ісԍԉеԁујтӧм вӧсна, тајӧ лыԁпасас ез-на пыр. |
| Та серти коммунистическӧй партия сетіс чорыд директива, медым ёнджыка, паськыдджыка пуктыны му пиысь топливо да энергия корсян, тӧдмалан удж да тырмымӧн сетны топливо социалистическӧй промышленносьтлы. | Та ԍерԏі коммуԋіԍԏіческӧј парԏіја ԍетіс чорыԁ ԃірекԏіва, меԁым јонҗыка, паԍкыԁҗыка пуктыны мупіыԍ топԉіво ԁа еԋергіја корԍан, тӧԁмалан уҗ ԁа тырмымӧн ԍетны топԉіво соціаԉіԍԏіческӧј промышԉенноԍтлы. |
| Торйӧн кӧ босьтам пес, торф, из шом да нерп серти, миян СССР, ӧти-мӧд топливо запасъяс серти, сулалӧ медпервой местаын мирӧвӧй кӧзяйствоын. | Торјӧн-кӧ боԍтам пес, торф, ізшом ԁа ԋерп ԍерԏі, міјан СССР, ӧԏі мӧԁ топԉіво запасјас ԍерԏі, сулалӧ меԁ первој местаын мірӧвӧј хоԅајствоын. |
| § 33. Пес. | § 33. Пес. |
| Войвыв крайын да Коми обласьтын, мукӧд топливо пиысь, медся ыджыд места босьтӧ пес. Пес зэв бур топливо, но эм сылӧн татшӧм тырмытӧмторъяс, мый пескын зэв уна ва. А кор топливоын эм уна ва, шоныдсӧ этшаджык сетӧ. Выль кералӧм пескын ваыд 50 прӧч.; джын весыс пӧшти ва. Кык во косьтӧм пескын ва кольӧ 20 прӧч. кымын. Ӧти килограмм кос пес сетӧ шоныдсӧ 3000 калория, зэв нин гежӧда вермӧ тайӧ лыдпасыс кайны 3600–3800 калорияӧдз. Кор сравнивайтӧны разнӧй сикас сорт топливо, шӧркоддьӧм лыдпас пыдди босьтӧны шоныд сетӧм 7000 калория. Та ногӧн кӧ, пескыд шоныд сетӧм качество сертиыд мукӧд топливо серти сӧмын джынвыйӧ. Вӧртӧ пес вылӧ видзӧмыд экономика боксянь абу выгӧднӧ. Экономика боксянь бурджык, выгӧднӧджык видзны стрӧитчан материалъяс вылӧ, пес шом вылӧ, дьӧгӧдь вылӧ, скипидар вылӧ, бумага да мукӧд техническӧй прӧдуктаяс вӧчӧм вылӧ. | Војвыв крајын ԁа Комі облаԍтын, мукӧԁ топԉіво піыԍ, меԁԍа ыҗыԁ места боԍтӧ пес. Пес зев бур топԉіво, но ем сылӧн тащӧм тырмытӧмторјас, мыј пескын зев уна ва. А кор топԉівоын ем уна ва, шоныԁсӧ ещаҗык ԍетӧ. Выԉ кералӧм пескын ваыԁ 50 прӧч.; җын весыс пӧшԏі ва. Кык во коԍтӧм пескын ва коԉӧ 20 прӧч. кымын. Ӧԏі кілограмм кос пес ԍетӧ шоныԁсӧ — 3000 калоріја, зев-ԋін гежӧԁа вермӧ тајӧ лыԁпасыс кајны 3600–3800 калоріјаӧԇ. Кор сравԋівајтӧны разнӧј ԍікас сорт топԉіво шӧркоԃԃем лыԁпас пыԃԃі боԍтӧны шоныԁ ԍетӧм — 7000 калоріј. Та ногӧн-кӧ пескыԁ шоныԁ ԍетӧм качество ԍерԏіыԁ, мукӧԁ топԉіво ԍерԏі, сӧмын җынвыј. Вӧртӧ пес вылӧ віԇӧмыԁ економіка бокԍаԋ абу выгоԁнӧ. Економіка бокԍаԋ бурҗык, выгоԁнӧјҗык віԇны стрӧітчан маԏерјалјас вылӧ, песшом вылӧ, ԃӧгӧԃ вылӧ, скіпіԁар вылӧ, бумага ԁа мукӧԁ ԏехԋіческӧј прӧԁуктајас вӧчӧм вылӧ. |
| § 34. Торф | § 34. Торф |
| Комиӧн торфтӧ шуӧны трундаӧн. Торф запасъяс СССР-ын вывті ыджыд. Приблизительнӧй арталӧм серти, став мирӧвӧй запасыс торф серти лыддьыссьӧ 480 миллиард тонна, а Сӧвет Союз пай вылӧ воӧ 350 миллиард тонна кымын. Быд во, воысь воӧ торфыд содӧ, тайӧ вочӧжся содӧмсӧ СССР-ын арталӧны 500 миллион тоннаӧн во. Мӧд ногӧн кӧ шуны, быд во торфыд содӧ Сӧвет союзын некымын пӧв унджык, мыйта видзам вогӧгӧрся производствоын во чӧжнас. | Коміӧн торфтӧ шуӧны трунԁаӧн. Торф запасјас СССР-ын вывті ыҗыԁ. Прібԉіԅіԏеԉнӧј арталӧм ԍерԏі став мірӧвӧј запасыс торф ԍерԏі лыԃԃыԍԍӧ — 480 міԉԉіарԁ тонна, а Сӧвет Сојуз пај вылӧ воӧ 350 міԉԉіарԁ тонна кымын. Быԁ во воыԍ-воӧ торфыԁ соԁӧ, тајӧ вочӧжԍа соԁӧмсӧ СССР-ын арталӧны — 500 міԉԉон тоннаӧн во. Мӧԁ ногӧн-кӧ шуны, быԁ во торфыԁ соԁӧ Сӧвет сојузын ԋекымын пӧв унҗык, мыјԁа віԇам вогӧгӧрја проізвоԁствоын во чӧжнас. |
| Торф перйӧны нюръясысь. Торф энергияяс позьӧ сотӧмӧн используйтны парӧн уджалан машинаясын, электрическӧй энергия перъян производствоын. | Торф перјӧны ԋурјасыԍ. Торф еԋергіјајас поԅӧ сотӧмӧн іспоԉзујтны парӧн уҗалан машінајасын, еԉектріческӧј еԋергіја перјан проізвоԁствоын. |
| Син видзӧдлӧм серти да киӧн видлалӧм серти бур качествоа трунда (торф) тадз колӧ тӧдмавны, мед сійӧ вӧлі кокньыд, сиӧд (волокнистӧй), турун рӧма, неуна сира да госа ки улад. Муртса нюрысь босьтӧм трунда пиын пыр овлӧ 30 прӧч. кымын ва. Трунда перйигӧн вундалӧны кирпич кодь пластъясӧн да косьтӧны (вундалӧм трунда) либӧ прессуйтӧны нарошнӧй машинаӧн (прессовальная машина). | Ԍін віԇӧԁлӧм ԍерԏі ԁа кіӧн віԁлалӧм ԍерԏі бур качествоа трунԁа (торф) таԇ колӧ тӧԁмавны, меԁ сіјӧ вӧлі кокԋіԁ, ԍіјӧԁ (волокԋістӧј), турун рӧма, ԋеуна ԍіра ԁа госа кіулаԁ. Муртса ԋурыԍ боԍтӧм трунԁа піын пыр овлӧ 30 прӧч. кымын ва. Трунԁа перјігӧн вунԁалӧны кірпіч-коԃ пластјасӧн ԁа коԍтӧны (вунԁалӧм трунԁа) ԉібӧ прессујтӧны нарошнӧј машінаӧн (прессовальная машіна). |
| Тайӧ способъяс кындзи, трунда перйӧны гидравлическӧй (ваӧн) способӧн. Первой трундасӧ кизьӧртӧны ваӧн, артмӧ кизьӧркодь масса. Тайӧ кизьӧр массасӧ насосъясӧн качайтӧны (вӧтлӧны). Му вылын трунда косьмӧ, косьмӧм бӧрын вундалӧны кирпич кодь пластъясӧ. Косьтӧм трундаын ваыс кольӧ 20 пр-ӧдз, шоныд сетны вермӧ 3000 калорияӧдз. | Тајӧ способјас кынԇі, трунԁа перјӧны гіԁравԉіческӧј (ваӧн) способӧн. Первој трунԁасӧ кіԅӧртӧны ваӧн, артмӧ кіԅӧр-коԃ масса. Тајӧ кіԅӧр массасӧ насосјасӧн качајтӧны (вӧтлӧны). Му вылын трунԁа коԍмӧ, коԍмӧм бӧрын вунԁалӧны кірпіч-коԃ пластјасӧ. Коԍтӧм трунԁаын ваыс коԉӧ 20 пр-ӧԇ, шоныԁ ԍетны вермӧ 3000 калоріјӧԇ. |
| СССР-ын уна электрическӧй станцияяс энергия босьтӧны трунда топливоысь, шуам кӧть Шатурскӧй станция, коді Москва карлы да заводъяслы сетӧ электрическӧй энергия. | СССР-ын уна еԉектріческӧј станціјајас еԋергіја боԍтӧны трунԁа топԉівоыԍ, шуам кӧԏ Шатурскӧј станціја, коԁі Москва карлы ԁа завоԁјаслы ԍетӧ еԉектріческӧј еԋергіја. |
| § 35. Из шом. | § 35. Ізшом. |
| Ми нин шуим, мый муысь перйӧм из шом запасъяс серти — главнӧй топливо (видзӧд 59 серпас). СССР-лӧн из шом запас артассьӧ 690 млрд. тонна (серпасас СССР графаӧ пуктӧма 552.372.995.000, но тайӧ абу вернӧ, выль запасъяс тӧдмалӧм бӧрын артассьӧ ӧні 690 млрд.). Тайӧ лыдпасӧ оз на пырны из шом запасъяс Тунгусскӧй да Печӧра бассейнъясысь. Тайӧ кӧ содтыны, из шом запас СССР-лӧн содӧ триллион тоннаӧдз. | Мі-ԋін шуім, мыј муыԍ перјӧм ізшом, запасјас ԍерԏі — главнӧј топԉіво (віԇӧԁ 59 ԍерпас). СССР-лӧн ізшом запас артаԍԍӧ 690 мԉр. тонна (ԍерпасас СССР графаӧ пуктӧма 552.372.995.000, но тајӧ абу вернӧ, выԉ запасјас тӧԁмалӧм бӧрын артаԍԍӧ ӧні 690 мԉԁ.). Тајӧ лыԁпасӧ оз-на пырны ізшом запасјас Тунгускӧј ԁа Печора баԍԍејнјасыԍ. Тајӧ-кӧ соԁтыны, ізшом запас СССР-лӧн соԁӧ тріԉԉон тоннаӧԇ. |
| Из шом запас серти, Америка бӧрын, СССР сувтӧ мӧд местаӧ. Тан жӧ колӧ шуны, мый СССР-са из шом состав серти вылын качествоа: унджык антрацит из шом, этшаджык бурӧй (улын качествоа) из шомъяс. Вермас лоны, мый ми тӧдмалам-исследуйтам му пиысь, выльлаысь из шом запасъяс, важ лыдпасъяссӧ уточнитам да из шом запас серти сувтам первой местаӧ мирӧвӧй кӧзяйствоын. | Ізшом запас ԍерԏі, Амеріка бӧрын, СССР сувтӧ мӧԁ местаӧ. Тан-жӧ колӧ шуны, мыј СССР-са ізшом состав ԍерԏі вылын качествоа: унҗык антраціт ізшом, ещаҗык бурӧј (улын качествоа) ізшомјас. Вермас лоны, мыј мі тӧԁмалам ісԍԉеԁујтам му піыԍ, выԉлаыԍ ізшом запасјас, важ лыԁпасјассӧ уточԋітам ԁа ізшом запас ԍерԏі сувтам первој местаӧ мірӧвӧј хоԅајствоын. |
| Из шом запасъяс СССР-ын, торъя районъяс серти, тадз куйлӧны: медся уна из шомлӧн запас — 85 прӧч. — куйлӧ Азияса СССР юкӧдын, а 15 прӧч. сӧмын Европейскӧй СССР юкӧдын. | Ізшом запасјас СССР-ын, торја рајонјас ԍерԏі, таԇ кујлӧны: меԁԍа уна ізшомлӧн запас — 85 прӧч. кујлӧ Аԅіјаса СССР јукӧԁын, а 15 прӧч. сӧмын Јевропејскӧј СССР јукӧԁын. |
| 60 серпас вылын петкӧдлӧма, кыдзи перйӧны из шом Подмосковнӧй из шом районын (схема). | 60 ԍерпас вылын петкӧԁлӧма, кыԇі перјӧны ізшом Поԁмосковскӧј ізшом рајонын (схема). |
| Серпас вылын петкӧдлӧма рудникъяслысь серпас боксяньыс видзӧдігӧн: «a» — лыа пласт; «b» — сёй пласт; «b» — известняк пластъяс; «d» — вӧсни из шом пластъяс, коді омӧльджыка шогмӧ разработка вылӧ; «e» — из шом пласт, кытысь медсясӧ из шомсӧ перйӧны. Улыс пластӧдз веськыда кодйӧма шахта. Шахтасянь из шом пласт визь серти кодйӧма галереяяс, кодъяс мӧд ног шусьӧны «штрекъясӧн». | Ԍерпас вылын петкӧԁлӧма руԃԋікјаслыԍ ԍерпас бокԍаԋыс віԇӧԁігӧн: „a“ — лыа пласт; „b“ — ԍој пласт; „c“ — іԅвеԍԏԋак пластјас; „d“ — вӧсԋі ізшом пластјас, коԁі омӧԉаҗыка шогмӧ разработка вылӧ; „e“ — ізшом пласт, кытыԍ меԁԍасӧ ізшомсӧ перјӧны. Улыс пластӧԇ веԍкыԁа коԁјӧма шахта. Шахтаԍаԋ ізшом пласт віԅ ԍерԏі коԁјӧма гаԉԉерејајас, коԁјас мӧԁног шуԍӧны „штрекјасӧн“. |
| Ӧні миян из шом перъян уджсӧ доза паськыда механизируйтӧма. 1932 воын СССР-ын став из шом перъян уджыс 72 прӧч. вылӧ вуджӧдӧма механизированнӧй способ вылӧ. | Ӧні міјан ізшом перјан уҗсӧ ԁоза паԍкыԁа мехаԋіԅірујтӧма. 1932 воын СССР-ын став ізшом перјан уҗыс 72 прӧч. вылӧ вуҗӧԁӧма мехаԋіԅірованнӧј способ вылӧ. |
| Из шомыс шоныд да энергия сетӧм серти пес да трунда дорысь бурджык топливнӧй материал. Донбассысь перйӧм из шомлӧн шоныд сетӧм — 7000–7500 калория. Бурджык сортыс сетӧны 8500 калорияӧдз. Уралса из шом сетӧ 8000 калория; Подмосковнӧй руд из шомъяс — 4000–5000 калория! Антрацит — 7000–8000 калория. | Ізшомыс шоныԁ ԁа еԋергіја ԍетӧм ԍерԏі, пес ԁа трунԁа ԁорыԍ бурҗык топԉівнӧј маԏерјал. Ԁонбасыԍ перјӧм ізшомлӧн шоныԁ ԍетӧм — 7000–7500 калоріј. Бурҗык сортыс ԍетӧны 8500 калоріјӧԇ. Уралса ізшом ԍетӧ — 8000 калоріј; Поԁмосковскӧј руԁ ізшомјас 4000–5000 калоріј! Антраціт — 7000–8000 калоріј. |
| Из шом абу сӧмын топливо да энергия сетан материал, сійӧ зэв колантор металл сывдан-вӧчан промышленносьтын. Из шомысь вӧчӧны кокс, а кокстӧг металл кисьтан-сывдан уджын ӧти воськов вӧчны оз позь. Из шомысь вӧчӧны аслыссикаса дьӧгӧдь, светильнӧй газ да мукӧд коланторъяс. | Ізшом абу сӧмын топԉіво ԁа еԋергіја ԍетан маԏерјал, сіјӧ зев колантор металл сывԁан‐вӧчан промышԉенноԍтын. Ізшомыԍ вӧчӧны кокс, а кокстӧг металл кіԍтан-сывԁан уҗын ӧԏі воԍков вӧчны оз поԅ. Ізшомыԍ вӧчӧны аслыс ԍікаса ԃӧгӧԃ, ԍвеԏіԉнӧј газ ԁа мукӧԁ коланторјас. |
| § 36. Нерп. | § 36. Ԋерп. |
| Нерп вый кодь нильӧг, кизьӧр. Рӧм серти овлӧ уна сикас, а унджыкысьсӧ сьӧдов-руд рӧма либӧ дзик сьӧд. Но Эмбаын перъян нерп дзик югыд рӧма. | Ԋерп выјкоԃ ԋіԉӧг, кіԅӧр. Рӧм ԍерԏі овлӧ уна ԍікас, а унҗыкыԍсӧ ԍӧԁов-руԁ рӧма, ԉібӧ ԇік ԍӧԁ. Но Ембаын перјан ԋерп ԇік југыԁ рӧма. |
| Нерп куйлӧ пыдын, муын, му пластъяс костын. Му пластъяс зэв чорыда личкӧны нерп вылӧ, а сы вӧсна нерп фонтанӧн петлывлӧ (видзӧд 61-ӧд серпас). | Ԋерп кујлӧ пыԁын, муын, му пластјас костын. Му пластјас зев чорыԁа ԉічкӧны ԋерп вылӧ, а сы вӧсна ԋерп фонтанӧн петлывлӧ (віԇӧԁ 61-ӧԁ ԍерпас). |
| Из шом сертиыд нерп запасыд этшаджык му пытшкын, но тайӧ зэв колантор ӧнія машиннӧй производствоын. Асьсӧ нерпсӧ омӧльджыка видзӧны топливо пыдди, тайӧ экономика боксянь абу выгӧднӧ дай вывті дона топливо. Нерпысь перйӧны донаджык прӧдуктаяс: уна сикас сорт бензин, карасин, мавтчан маслӧяс. Топливо пыдди нин сӧмын мунӧ «мазут» нима веществоыс, коді кольӧ бензин, карасин перйӧм мысти. | Ізшом ԍерԏіыԁ ԋерп запасыԁ ещаҗык му пыщкын, но тајӧ зев колантор ӧніја машіннӧј проізвоԁствоын. Аԍсӧ ԋерпсӧ омӧԉҗыка віԇӧны топԉіво пыԃԃі, тајӧ економіка бокԍаԋ абу выгоԁнӧ ԁај вывті ԁона топԉіво. Ԋерпыԍ перјӧны ԁонаҗык прӧԁуктајас: уна ԍікас сорт бенԅін, караԍін, мавтчан маслӧјас. Топԉіво пыԃԃі-ԋін сӧмын мунӧ „мазут“ ԋіма вешществоыс, коԁі коԉӧ бенԅін, караԍін перјӧм мыԍԏі. |
| Мирӧвӧй нерп запас артавсьӧ 8 миллиард тонна гӧгӧр. Миян СССР пай вылӧ тайӧ запасыс воӧ 40 прӧч. кымын. Кӧть, шуам, нерп запас серти СССР-ыд медпервой местаын вӧлі важысянь, но медся уна ӧнӧдз на пыр нерптӧ перйыліс САСШ. Тан колӧ тадз шуны, мый САСШ-ын нерп запас миян дорысь ёна этша, но видзиснысӧ водзджыксӧ миян серти быд во 15 пӧв мында унджык. | Мірӧвӧј ԋерп запас артавԍӧ 8 міԉԉіарԁ тонна гӧгӧр. Міјан СССР пај вылӧ тајӧ запасыс воӧ 40 прӧч. кымын. Кӧԏ, шуам, ԋерп запас ԍерԏі СССР-ыԁ меԁ первој местаын вӧлі важыԍаԋ, но меԁԍа уна ӧнӧԇ-на пыр ԋерптӧ перјыліс САСШ. Тан колӧ таԇ шуны, мыј САСШ-ын ԋерп запас міјан ԁорыԍ јона еща, но віԇыснысӧ воԇҗыксӧ міјан ԍерԏі быԁ во 15 пӧв мынԁа унҗык. |
| Тадз кӧ САСШ мӧдас нерптӧ водзӧ рӧскодуйтны, сылӧн нерп запасыс сӧмын тырмас 15–16 во кежлӧ. Миян СССР-са нерп запас ёна нерп перйӧм паськӧдӧмӧн тырмас 70–75 кымын во кежлӧ. Ми тан бара жӧ шуам, мый нерп зэв дона, колана топливо. | Таԇ-кӧ САСШ мӧԁас ԋерптӧ воԇӧ рӧскоԁујтны, сылӧн ԋерп запасыс сӧмын тырмас 15–16 во кежлӧ. Міјан СССР-са ԋерп запас јона ԋерп перјӧм паԍкӧԁӧмӧн тырмас 70–75 кымын во кежлӧ. Мі тан бара-жӧ шуам, мыј ԋерп зев ԁона, колана топԉіво. |
| Миян СССР-ын нерп запасъяс районъяс серти тадз юксьӧмъяс: Баку, Грознӧй, Майкоп (Войвыв Кавказын), Уральско-Эмбинскӧй район. Та кындзи, нерп запасъяс унакодь эм Закавказьеын, Шӧр Азияын, Сахалинын, Уралын и миян Коми обласьтын — Печӧра-Ухта районын. (62-ӧд серпас). | Міјан СССР-ын ԋерп запасјас рајонјас ԍерԏі таԇ јукԍӧмјас: Баку, Грознӧј, Мајкоппа (Војвыв Кавказын), Ураԉско-Ембінскӧј рајон. Та кынԇі ԋерп запасјас унакоԃ ем Закавкаԅјеын, Шӧр Аԅіјаын, Сахаԉінын, Уралын і міјан Комі облаԍтын — Печера-Ухта рајонын. (62-ԁ ԍерпас). |
| Тан колӧ шуны, мый топливо запас СССР-ын эм тырмымӧн. Эмӧсь сэтшӧм из шом жемчужинаяс, кыдз Донбасс, Кузбасс, Караганда, а сідзжӧ эм тырмымӧн нерп да трунда. | Тан колӧ шуны, мыј топԉіво запас СССР-ын ем тырмымӧн. Емӧԍ сещӧм ізшом жемчужінајас: кыԇ Ԁонбасс, Кузбасс, Караканԁа, а сіԇ-жӧ ем тырмымӧн ԋерп ԁа трунԁа. |
| § 37. Топливо серти урчитӧм лыдпасъяс первой пятилеткаын да мӧд пятилеткаын | § 37. Топԉіво ԍерԏі урчітӧм лыԁпасјас первој пјаԏіԉеткаын ԁа мӧԁ пјаԏіԉеткаын |
| Социализм збыльысь олӧмӧ пӧртан кадӧ став СССР-са народнӧй кӧзяйствоыс пуктыссьӧ выль техника под вылӧ. Ӧдйӧ чужӧны выль, гырысь гигантъяс, пабрик-заводъяс. Мӧд пятилеткаын выль промышленносьт нӧшта ыджыда кыптӧ-водзмӧстчӧ. | Соціаԉізм збыԉыԍ олӧмӧ пӧртан каԁӧ, став СССР-са нароԁнӧј хоԅајствоыс пуктыԍԍӧ выԉ ԏехԋіка поԁвылӧ. Ӧԁјӧ чужӧны выԉ, гырыԍ гігантјас, фабрік-завоԁјас. Мӧԁ пјаԏіԉеткаын выԉ промышԉенноԍт нӧшта ыҗыԁа кыптӧ-воԇмӧстчӧ. |
| Выль социалистическӧй промышленносьт паськалӧмкӧд сувтӧ гырысь могъяс паськӧдны тшӧтш топливо лӧсьӧдан да энергия сетан промышленносьт. | Выԉ соціаԉіԍԏіческӧј промышԉенноԍт паԍкалӧмкӧԁ сувтӧ гырыԍ могјас паԍкӧԁны щӧщ топԉіво лӧԍӧԁан ԁа еԋергіја ԍетан промышԉенноԍт. |
| Война водзвылын Россияын во чӧжӧн вӧлі видзӧны: из шом — 31 млн. тонна, нерп да мазут — 9,2 млн. тонна, трунда — 1,5 млн. тонна, а пес 65 млн. кубометр мында. | Војна воԇвылын, Роԍԍіјаын во чӧжӧн вӧлі віԇӧны: ізшом — 31 мԉн. тонна, ԋерп ԁа мазут — 9,2 мԉн. тонна, трунԁа — 1,5 млн. тонна, а пес 65 мԉн. кубометр мынԁа. |
| Войнаӧдз медся ыджыд места босьтіс мукӧд топливо пиысь пес сотӧм. Ӧнія кадӧ СССР-ын топливо видзӧм серти ставыс лои, важ серти, мӧд нога: пес серти мӧдім унджык сотны минеральнӧй топливо. Тайӧ прӧчент серти лӧсьӧдӧм лыдпасъясыс петкӧдлӧны, кыдз миян вежсьӧ топливнӧй материал мӧдӧд пятилеткаын да кыдзи паськалӧ машиннӧй техника. | Војнаӧԇ меԁԍа ыҗыԁ места боԍтіс, мукӧԁ топԉіво піыԍ пес сотӧм. Ӧніја каԁӧ СССР-ын топԉіво віԇӧм ԍерԏі ставыс лоі, важ ԍерԏі, мӧԁнога: пес ԍерԏі мӧԁім унҗык сотны міԋераԉнӧј топԉіво. Тајӧ прӧчент ԍерԏі лӧԍӧԁӧм лыԁпасјасыс петкӧԁлӧны, кыԇ міјан вежԍӧ топԉівнӧј маԏерјал мӧԁӧԁ пјаԏіԉеткаын, ԁа кыԇі паԍкалӧ машіннӧј ԏехԋіка. |
| 1927/28 воын сотӧма | 1927/28 воын сотӧма |
| 1932/33 воын сотны урчитӧма | 1932/33 воын сотны урчітӧма |
| Пес17,6 прӧч. 7,5 прӧч. | Пес17,6 прӧч. 7,5 прӧч. |
| Трунда4,8 » 8,5 » | Трунԁа4,8 » 8,5 » |
| Нерп18,2 » 15,5 » | Ԋерп18,2 » 15,5 » |
| Из шом59,4 » 68,5 » | Ізшом59,4 » 68,5 » |
| Тайӧ таблича петкӧдлӧ, мый мӧдӧд пятилеткаын топливо серти первой местаӧ сувтӧ из шом, а пес да нерп топливо пыдди видзӧм чинӧ. Медся главнӧй топливо пыдди лоӧ татшӧм сорт из шом: антрацит, из шом да руд шом. Тайӧ сы вӧсна, мый медся уна топливо колӧ промышленносьтлы да транспортлы, кодъяслы колӧ бур качествоа из шомъяс. Бур качествоа из шом сідзжӧ колӧ и кокс перйӧм вылӧ, доменнӧй пачьясӧ рудаяс сывданінӧ. | Тајӧ табԉіца петкӧԁлӧ, мыј мӧԁӧԁ пјаԏіԉеткаын топԉіво ԍерԏі первој местаӧ сувтӧ ізшом, а пес ԁа ԋерп топԉіво пыԃԃі віԇӧм чінӧ. Меԁԍа главнӧј топԉіво пыԃԃі лоӧ тащӧм сорт ізшом: антраціт, ізшом ԁа руԁ шом. Тајӧ сы вӧсна, мыј меԁԍа уна топԉіво колӧ промышԉенноԍтлы ԁа транспортлы, коԁјаслы колӧ бур качествоа ізшомјас. Бур качествоа ізшом сіԇ-жӧ колӧ і кокс перјӧм вылӧ, ԁоменнӧј пачјасӧ руԁајас сывԁанінӧ. |
| Из шом перйӧм 1913 воын вӧлі 29,2 млн. тонна; 1931 воын — 57 миллион тонна; 1932 воын — 90 млн. тонна. А мӧд витвося план медбӧръя во пом кежлӧ шуӧма из шом перйӧм кыпӧдны 290 млн. тоннаӧдз (видзӧд 63-ӧд серпас). Тайӧ тадз колӧ гӧгӧрвоны — миян Сӧвет союз шом перйӧм кузя вӧтӧдӧ да кольӧ став капиталистическӧй государствояссӧ да сувтӧ Англиякӧд орччӧн, кодлӧн шом вӧчӧм лыд 1929 воын вӧлі 260 миллион тонна. | Ізшом перјӧм 1913 воын вӧлі — 29,2 мԉн. тонна; 1931 воын — 57 міԉԉон тонна; 1932 воын — 90 мԉн. тонна. А мӧԁ вітвоԍа план меԁбӧрја во пом кежлӧ шуӧма ізшом перјӧм кыпӧԁны 290 мԉн. тоннаӧԇ (віԇӧԁ 63-ԁ ԍерпас). Тајӧ таԇ колӧ гӧгӧрвоны — міјан Сӧвет сојуз шом перјӧм куԅа вӧтӧԁӧ ԁа коԉӧ став капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојассӧ ԁа сувтӧ Ангԉіјакӧԁ ортчӧн, коԁлӧн шом вӧчӧм лыԁ 1929 воын вӧлі 260 міԉԉон тонна. |
| Из шом перйӧм ӧдъяс содӧм серти, дерт, СССР мунӧ медводзын став капиталистическӧй странаясысь. Шом перйӧм содӧм серти 5 воӧн САСШ водзмӧстчис 26 млн. тоннаӧдз, Англия — 11,5 млн. тоннаӧдз, Германия — 22 млн. тоннаӧдз, Франция — 15 млн. тоннаӧдз, а миян СССР — 93 млн. тоннаӧдз. | Ізшом перјӧм ӧԁјас соԁӧм ԍерԏі, ԃерт, СССР мунӧ меԁвоԇын став капітаԉіԍԏіческӧј странајасыԍ. Шом перјӧм соԁӧм ԍерԏі 5 воӧн САСШ воԇмӧстчіс 26 мԉн. тоннаӧԇ, Ангԉіја — 11,5 мԉн. тоннаӧԇ, Гермаԋіја — 22 мԉн. тоннаӧԇ, Франціја — 15 мԉн. тоннаӧԇ, а міјан СССР — 93 мԉн. тоннаӧԇ. |
| Первойя витвося план воын перйыны вӧлі из шом планӧн урчитӧма 41 млн. тонна, перйӧма лои 40,6 млн. тонна; планӧн наметитӧм серти перйӧма лои этшаджык, но мӧд воас содтӧдӧн лои плансӧ тыртӧма. Шуӧма вӧлі первойя план серти 46 млн. тонна, а лои перйӧма 50 млн. тонна. Нёльӧд воас — 1932 воӧ — вӧлі из шом шуӧма перйыны — 75 млн. тонна, а збыльысь лоӧ перйӧма 90 млн. | Первојја вітвоԍа план воын перјыны вӧлі ізшом планӧн урчітӧма 41 мԉн. тонна, перјӧма лоі 40,6 мԉн. тонна; планӧн намеԏітӧм ԍерԏі перјӧма лоі ещаҗык, но мӧԁ воас соԁтӧԁӧн лоі плансӧ тыртӧма. Шуӧма вӧлі первојја план ԍерԏі — 46 мԉн. тонна, а лоі перјӧма — 50 мԉн. тонна. Ԋоԉӧԁ воас — 1932 воӧ вӧлі ізшом шуӧма перјыны — 75 мԉн. тонна, а збыԉыԍ лоӧ перјӧма 90 мԉн. |
| Ӧнӧдз на пыр медся из шом перйыссьӧ вӧлі Донбассысь: Донбасс сетӧ вӧлі 70 прӧч. мукӧд районъяс серти. | Ӧнӧԇ-на пыр меԁԍа ізшом перјыԍԍӧ вӧлі Ԁонбассыԍ: Ԁонбасс ԍетӧ вӧлі 70 прӧч. мукӧԁ рајонјас ԍерԏі. |
| 17-ӧд партийнӧй конференция сетіс чорыд директива используйтны, Донбасс кындзи, тшӧтш меставывса топливо. Ӧнӧдз вӧлі пыр Донбасса из шом нуӧны Мӧскуаӧ, Ленинградӧ, Перымӧ, весиг кӧ Черемховскӧй из шом мунӧ вӧлі Владивостокса кӧрт туй линия обслуживайтны. Тайӧ, дерт, экономика боксянь зэв вӧлі невыгӧднӧ: ӧти-кӧ, ылӧ нуӧм из шом вӧлі ёна донсялӧ, а мӧд-кӧ, из шом ылӧ нуӧм соравліс мукӧд груз вӧдитӧмысь. 17-ӧд партийнӧй конференция сетіс директива из шом перйӧм заводитны мукӧд районъясын, матыстны из шом перйӧм производствокӧд. Та серти вӧлі шуӧма да вынсьӧдӧма, мый из шом перйӧм колӧ паськӧдны Кузнецкӧй районын, Уралын да мукӧдлаын. | 17-ԁ парԏіјнӧј конференціја ԍетіс чорыԁ ԃірекԏіва, іспоԉзујтны, Ԁонбасс кынԇі, щӧщ меставывса топԉіво. Ӧнӧԇ вӧлі пыр Ԁонбасса ізшом нуӧны Мӧскуаӧ, Ԉеԋінграԁӧ, Перымӧ, веԍіг-кӧ Черемховскӧј ізшом мунӧ вӧлі Влаԃівостокса кӧрттуј ԉіԋіја обслужівајтны. Тајӧ, ԃерт, економіка бокԍаԋ зев вӧлі ԋевыгӧԁнӧ: ӧԏі-кӧ, ылӧ нуӧм ізшом вӧлі јона ԁонԍалӧ, а мӧԁ-кӧ, ізшом ылӧ нуӧм соравліс мукӧԁ груз вӧԃітӧмыԍ. 17-ԁ парԏіјнӧј конференціја ԍетіс ԃірекԏіва ізшом перјӧм завоԃітны мукӧԁ рајонјасын, матыԍтны ізшом перјӧм проізвоԁствокӧԁ. Та-ԍерԏі вӧлі шуӧма ԁа вынԍӧԁӧма, мыј ізшом перјӧм колӧ паԍкӧԁны Куԅԋецкӧј рајонын, Уралын ԁа мукӧԁлаын. |
| Районъяс серти из шом перйӧм 17 партийнӧй конференция тадз шуис юкны: Донбасслы из шом перъян лыдпас ыдждӧдны 120 млн. тоннаӧдз; Подмосковнӧй из шом районлы — 20–22 млн. тоннаӧдз; Ураллы — 25 млн. тоннаӧдз; Кузнецкӧй районлы — 50 млн. тоннаӧдз; Асыввыв Сибырлы — 11 млн. тоннаӧдз; Карагандалы, кӧні 1931 воӧдз миллионыс на эз перйыссьы, шуӧма перйыны 14 млн. тонна, Печӧра районын из шом перйӧм вайӧдны 4 млн. (крайлӧн наметитӧма 8 миллионӧдз). | Рајонјас ԍерԏі ізшом перјӧм 17 парԏіјнӧј конференціја таԇ шуіс јукны: Ԁонбасслы ізшом перјан лыԁпас ыҗԁӧԁны 120 мԉн. тоннаӧԇ; Поԁмосковнӧј ізшом рајонлы — 20–22 мԉн. тоннаӧԇ; Ураллы — 25 мԉн. тоннаӧԇ; Куԅԋецкӧј рајонлы — 50 мԉн. тоннаӧԇ; Асыввыв Ԍібырлы — 11 мԉн. тоннаӧԇ; Караканԁалы, кӧні 1931 воӧԇ міԉԉоныс-на ез перјыԍԍы, шуӧма перјыны 14 мԉн. тонна, Печера рајонын ізшом перјӧм вајӧԁны 4 мԉн. (крајлӧн намеԏітӧма 8 міԉԉонӧԇ). |
| Партийнӧй конференция шуис, мый медся из шом перйӧмсӧ мӧд пятилеткаӧ колӧ вуджӧдны СССР асыввыв районъясӧ, медым мӧд пятилетка пом кежлӧ Донбасслӧн топливнӧй балансын 70 прӧчентсянь уси 50 прӧчентӧдз. | Парԏіјнӧј конференціја шуіс, мыј меԁԍа ізшом перјӧмсӧ мӧԁ пјаԏіԉеткаӧ колӧ вуҗӧԁны СССР асыввыв рајонјасӧ, меԁым мӧԁ пјаԏіԉетка пом кежлӧ Ԁонбасслӧн топԉівнӧј балансын 70 прӧчентԍаԋ уԍі 50 прӧчентӧԇ. |
| Зэв ыджыд значенньӧ из шом перйӧм кыпӧдӧмын выль техническӧй способъяс вылӧ вуджӧм. Важ царскӧй Россияын из шом перъян рудникъясын став уджыс вӧлі морт сила вылын. Жугӧдлӧм, из шом тэчӧм, кыскӧм — быдсӧн вӧлі медсясӧ морт вынӧн вӧчсьӧ, механизируйтӧм способъяс эз вӧвны, шом кыскалӧны вӧлі додьясӧн (видзӧд 64-ӧд серпас). Ӧні перйӧм бӧрын из шом кыскӧны электричество вынӧн (видзӧд 65-ӧд серпас). | Зев ыҗыԁ значеԋԋӧ ізшом перјӧм кыпӧԁӧмын выԉ ԏехԋіческӧј способјас вылӧ вуҗӧм. Важ царскӧј Роԍԍіјаын ізшом перјан руԃԋікјасын став уҗыс вӧлі морт ԍіла вылын. Жугӧԁлӧм, ізшом течӧм, кыскӧм, — быԁсӧн вӧлі меԁԍасӧ морт вынӧн вӧчԍӧ, мехаԋіԅірујтӧм способјас ез вӧвны, шом кыскалӧны вӧлі ԁоԃјасӧн (віԇӧԁ 64-ԁ ԍерпас). Ӧні перјӧм бӧрын ізшом кыскӧны еԉектрічество вынӧн (віԇӧԁ 65-ԁ ԍерпас). |
| Из шом перъян промышленносьт механизируйтӧм серти СССР-ын лои ыджыд вермӧмъяс. Механизируйтӧм ногӧн 1931 воын лои перйӧма 31,7 млн. тонна из шом; прӧчент лыдӧн тайӧ 57,1 прӧчент. 1932 вося план серти колӧ сетны механическӧй способӧн 63 млн. тонна, — прӧчент серти кӧ, 72 прӧчент. Донбассын ӧні механизируйтӧмӧн перйӧма 44,5 млн. тонна — 81 прӧчент. Из шом перъян промышленносьтын 1932 воын уджалісны 1000 унджык из шом кералан (врубовӧй) машинаяс, 1931 воын уджалісны на сӧмын 880 машина. Кокни сорт врубовӧй машина 1932 воын уджаліс — 342; 1931 воын сӧмын на уджаліс — 260. | Ізшом перјан промышԉенноԍт мехаԋіԅірујтӧм ԍерԏі СССР-ын лоі ыҗыԁ вермӧмјас. Мехаԋіԅірујтӧм ногӧн 1931 воын лоі перјӧма 31,7 мԉн. тонна ізшом; прӧчент лыԁӧн тајӧ 57,1 прӧчент. 1932 воԍа план ԍерԏі колӧ ԍетны мехаԋіческӧј способӧн 63 мԉн. тонна, — прӧчент ԍерԏі кӧ 72 прӧчент. Ԁонбассын ӧні мехаԋіԅірујтӧмӧн перјӧма 44,5 мԉн. тонна — 81 прӧчент. Ізшом перјан промышԉенноԍтын 1932 воын уҗалісны 1000 унҗык ізшом кералан (врубовӧј) машінајас, 1931 воын уҗалісны-на сӧмын 880 машіна. Кокԋі сорт врубовӧј машіна 1932 воын уҗаліс — 342; 1931 воын сӧмын-на уҗаліс — 260. |
| Из шом перъян уджӧ механизация лӧсьӧдӧм ӧти уджалысьлы шом перйӧм кыпӧдіс 580 кгр-сянь 1100 кгр-ӧдз и шомлысь асдонсӧ уськӧдіс 20 прӧчент мында, а уджалысьлысь удждон кыпӧдӧ 42 прӧч. мында. | Ізшом перјан уҗӧ мехаԋізаціја лӧԍӧԁӧм ӧԏі уҗалыԍлы шом перјӧм кыпӧԁіс 580 кгр-ԍаԋ 1100 кгр-ӧԇ і шомлыԍ асԁонсӧ уԍкӧԁіс — 20 прӧчент мынԁа, а уҗалыԍлыԍ уҗԁон кыпӧԁӧ 42 прӧч. мынԁа. |
| Сідзжӧ 17 партийнӧй конференция решительнӧя шуис, мый быд из шом перъянінын частичнӧй механизацияысь вуджны комплекснӧй механизация вылӧ. Медым киа удж дзикӧдз вежны машиннӧй уджӧн, сьӧкыдджык уджъяс — жугӧдлӧм, из шом сӧвтӧм, кыскӧм, — ставсӧ механизируйтны. | Сіԇ-жӧ 17 парԏіјнӧј конференціја решіԏеԉнӧја шуіс, мыј быԁ ізшом перјанінын чаԍԏічнӧј мехаԋізаціјаыԍ вуҗны компԉекснӧј мехаԋізаціја вылӧ. Меԁым кіа уҗ ԇікӧԇ вежны машіннӧј уҗӧн, ԍӧкыԁҗык уҗјас — жугӧԁлӧм, ізшом сӧвтӧм, кыскӧм, — ставсӧ мехаԋіԅірујтны. |
| Нерп перйӧм. Важ царскӧй Россияын кӧ 1913 воӧ вӧлі перйӧма 9,2 млн. тонна, ӧнія овмӧс ногӧн СССР зэв ылӧ тайӧ лыдпассӧ бӧрӧ колис. Первоя контрольнӧй лыдпасын витвося план помӧдз кӧ вӧлі урчитӧма перйыны нерп 13 млн. тонна, но трактор да автомобильяс стрӧитан план серти, нерп перъян лыдпас вӧлі ыдждӧдӧма 26 млн. тоннаӧдз, а нӧшта бӧрынджык — 45 млн. тоннаӧдз. Витвося план нерп перйӧм серти вӧлі тыртӧма 2,5 воӧн. (66-ӧд серпасын петкӧдлӧма нерп перйӧм быдмӧм). | Ԋерп перјӧм. Важ царскӧј Роԍԍіјаын-кӧ 1913 воӧ вӧлі перјӧма 9,2 мԉн. тонна, ӧніја овмӧс ногӧн СССР зев ылӧ тајӧ лыԁпассӧ бӧрӧ-коԉіс. Первоја контроԉнӧј лыԁпасын вітвоԍа план помӧԇ-кӧ вӧлі урчітӧма перјыны ԋерп — 13 мԉн. тонна, но трактор ԁа автомобіԉјас стрӧітан план ԍерԏі, ԋерп перјан лыԁпас вӧлі ыҗԁӧԁӧма 26 мԉн. тоннаӧԇ, а нӧшта бӧрынҗык — 45 мԉн. тоннаӧԇ. Вітвоԍа план ԋерп перјӧм ԍерԏі вӧлі тыртӧма 2,5 воӧн. (66-ԁ ԍерпасын петкӧԁлӧма ԋерп перјӧм быԁмӧм). |
| 17-ӧд партийнӧй конференция сетіс директива, мӧд пятилетка помӧдз нерп перъян лыдпас вайӧдны 80–90 млн. тоннаӧдз. Нерп мӧдас перйыссьыны важ районъясын кындзи выль районъясын тшӧтш. | 17-ԁ парԏіјнӧј конференціја ԍетіс ԃірекԏіва, мӧԁ пјаԏіԉетка помӧԇ ԋерп перјан лыԁпас вајӧԁны — 80–90 мԉн. тоннаӧԇ. Ԋерп мӧԁас перјыԍԍыны важ рајонјасын кынԇі выԉ рајонјасын щӧщ. |
| Миян Севернӧй крайын — Ухта-Печӧраын — мӧд пятилетка пом кежлӧ пуктыссьӧ ыджыд мог — нерп перйӧм кыпӧдны. Сідзкӧ, мӧд пятилеткаын нин миян крайын и Коми обласьтын лоӧ из шом, нерп, карасин да мукӧдторъяс перйӧм. | Міјан Ԍевернӧј крајын — Ухта-Печераын, мӧԁ пјаԏіԉетка пом кежлӧ пуктыԍԍӧ ыҗыԁ мог, — ԋерп перјӧм кыпӧԁны. Сіԇ-кӧ мӧԁ пјаԏіԉеткаын-ԋін міјан крајын і Комі облаԍтын лоӧ ізшом, ԋерп, караԍін ԁа мукӧԁ торјас перјӧм. |
| Топливо пыдди нерп видзӧм, кыдз I пятилеткаын, сідз жӧ и мӧд пятилеткаын мӧдас пыр чинны. Унджык перйӧм нерпсӧ мӧдасны пӧртны: бензинӧ, карасинӧ да мукӧд колана прӧдуктаясӧ. Ӧні зэв ыджыд мог тшӧтш сувтӧдӧма нерпысь перйыны парафин, асфальт, сьӧд краскаяс да с. в. Нерп перйӧм серти 1937 воын СССР сувтӧ мӧд местаӧ мирӧвӧй кӧзяйствоын. | Топԉіво пыԃԃі ԋерп віԇӧм, кыԇ I пјаԏіԉеткаын, сіԇ-жӧ і мӧԁ пјаԏіԉеткаын мӧԁас пыр чінны. Унҗык перјӧм ԋерпсӧ мӧԁасны пӧртны: бенԅінӧ, караԍінӧ ԁа мукӧԁ колана прӧԁуктјасӧ. Ӧні зев ыҗыԁ мог щӧщ сувтӧԁӧма ԋерпыԍ перјыны парафін, асфаԉԁ, ԍӧԁ краскајас ԁа с. в. Ԋерп перјӧм ԍерԏі 1937 воын СССР сувтӧ мӧԁ местаӧ мірӧвӧј хоԅајствоын. |
| Нерп перъян уджын, механизация вылӧ производствосӧ вуджӧдӧмын СССР-ын ӧні эм гырысь вермӧмъяс (видзӧд 67-ӧд серпас), но тайӧ, дерт, оз позь лыддьыны помасьӧмӧн. Кыдз нерп перъян уджын, буренньӧ нуӧдӧмын, сідз жӧ и переработка уджын уна на колӧ механизация. | Ԋерп перјан уҗын, мехаԋізаціја вылӧ проізвоԁствосӧ вуҗӧԁӧмын СССР-ын ӧні ем гырыԍ вермӧмјас (віԇӧԁ 67-ԁ ԍерпас), но тајӧ ԃерт оз поԅ лыԃԃыны помаԍӧмӧн. Кыԇ ԋерп перјан уҗын, буреԋԋӧ нуӧԁӧмын, сіԇ-жӧ і переработка уҗын уна-на колӧ мехаԋізаціја. |
| Мукӧд топливо материал перйӧм серти, шуам кӧть трунда перйӧм серти, правительство шуӧма 1931–32 воын лыдпас кыпӧдны 14,3 млн. тоннаӧдз. Сланеч перйӧмын 1932 воын лыдпас кыпӧдны — 600 сюрс тоннаӧдз (1931 воын сланеч вӧлі перйӧма сӧмын 146 сюрс тонна). | Мукӧԁ топԉіво маԏерјал перјӧм ԍерԏі, шуам кӧԏ трунԁа перјӧм ԍерԏі, правіԏеԉство шуӧма 1931–32 воын лыԁпас кыпӧԁны — 14,3 мԉн. тоннаӧԇ. Слаԋец перјӧмын 1932 воын лыԁпас кыпӧԁны — 600 ԍурс тоннаӧԇ (1931 воын слаԋец вӧлі перјӧма сӧмын 146 ԍурс тонна). |
| Со кутшӧм могъяс сулалӧны ӧні топливнӧй промышленносьт водзын: ыдждӧдны шом перйӧм 90 млн. тоннасянь 250 млн. тоннаӧдз, нерп перйӧм 26,4 млн. тоннасянь 80–90 млн. тоннаӧдз. | Со кущӧм могјас сулалӧны ӧні топԉівнӧј промышԉенноԍт воԇын: — ыҗԁӧԁны шом перјӧм 90 мԉн. тоннаԍаԋ 250 мԉн. тоннаӧԇ, ԋерп перјӧм 26,4 мԉн. тоннаԍаԋ 80–90 мԉн. тоннаӧԇ. |
| 10 ЗАДАННЬӦ. ТОПЛИВОЛӦН СОТЧӦМ | 10 ЗАԀАԊԊӦ. ТОПԈІВОЛӦН СОТЧӦМ |
| § 38. 17 удж. Сотчыны заводитчӧм да кусӧм | § 38. 17 уҗ. Сотчыны завоԃітчӧм ԁа кусӧм |
| Ковмасны приборъяс: спиртӧвӧй лампа, металлическӧй сетка да стекляннӧй палочка. | Ковмасны пріборјас: ԍпіртӧвӧј лампа, метаԉԉіческӧј ԍетка ԁа ԍԏекԉаннӧј палочка. |
| Материалъяс: еджыд фосфор да сероуглерод. | Маԏерјалјас: јеҗыԁ фосфор ԁа ԍеро-угԉероԁ. |
| 1. Омӧлика спиртӧвӧй лампа би вылын шонтӧ стеклӧ бедьтор да инмӧдчӧ сійӧн дзоляник фосфор тор дінӧ, фосфор ӧзъяс (осторожнӧя вӧчӧ: еджыд фосфорлӧн газыс чорыд яд). | 1. Омӧԉіка ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын шонтӧ ԍԏеклӧ беԃтор ԁа інмӧԁчӧ сіјӧн ԇоԉаԋік фосфор тор ԁінӧ, фосфор ӧзјас (осторожнӧја вӧчӧ: јеҗыԁ фосфорлӧн газыс чорыԁ јаԁ). |
| 2. Шонтӧ стекляннӧй палочка да шонтӧм бӧрын сюйӧ сероуглерод тыра чашкаӧ. Мый лоӧ сероуглеродкӧд? | 2. Шонтӧ ԍԏекԉаннӧј палочка ԁа шонтӧм бӧрын ԍујӧ ԍеро-угԉероԁ тыра чашкаӧ. Мыј лоӧ ԍеро-угԉероԁкӧԁ? |
| 3. Кисьтӧ кӧрт тигельӧ неуна скипидар да ӧзтӧ сійӧс. Ӧзтӧм бӧрын улыс помсӧ лэдзӧ кӧдзыд ваӧ да киӧн бергӧдлӧмӧн кусӧдӧ скипидарсӧ. | 3. Кіԍтӧ кӧрт ԏігеԉӧ ԋеуна скіпіԁар ԁа ӧзтӧ сіјӧс. Ӧзтӧм бӧрын улыспомсӧ леԇӧ кӧԇыԁ ваӧ ԁа кіӧн бергӧԁлӧмӧн кусӧԁӧ ԍкіпіԁарсӧ. |
| 4. Сиська би вевттьӧ сеткаӧн. Бисӧ сеткаыс кутны мӧдас, сы вӧсна би мӧдас зэв ёна тшынавны. | 4. Ԍіԍка бі вевԏԏӧ ԍеткаӧн. Бісӧ ԍеткаыс кутны мӧԁас, сы вӧсна бі мӧԁас зев јона щынавны. |
| Лампа сюрсянь сетка кутӧ 2–3 см. вылнаын, и биыд тіян лоӧ сетка вылын, кытчӧдз сійӧ сетка оз шонав (видзӧд 69-ӧд серпас). | Лампа ԍурԍаԋ ԍетка кутӧ 2–3 см. вылнаын, і біыԁ тіјан лоӧ ԍетка вылын, кытчӧԇ сіјӧ ԍетка оз шонав (віԇӧԁ 69-ԁ ԍерпас). |
| Тайӧ опытъясыс петкӧдлӧны, мый сотчӧм вермас лоны сэк, кор веществояссӧ шонтыны тырмымӧн температураыс. Сійӧ температураас, кор веществоясыс ӧзйӧны, шусьӧ ӧзъян (воспламеняйтчан) температураӧн. Ӧзъян температура: кос песлӧн — 300°, из шомлӧн — 400 градус, водородлӧн — 600 градус, магнийлӧн — 800 градус. | Тајӧ опытјасыс петкӧԁлӧны, мыј сотчӧм вермас лоны сек, кор вешществојассӧ шонтыны тырмымӧн ԏемператураыс. Сіјӧ ԏемператураас, кор вешществојасыс ӧзјӧны, шуԍӧ ӧзјан (воспламеԋајтчан) ԏемператураӧн. Ӧзјан ԏемпература: кос песлӧн — 300°, ізшомлӧн — 400 граԁус, воԁороԁлӧн — 600 граԁус, магԋіјлӧн — 800 граԁус. |
| Кор вещество кислородкӧд ӧтлаасьӧ, тайӧ позьӧ шуны сотчӧмӧн. Сынӧдын асвӧляысь веществояслӧн кислородкӧд ӧтлаасьӧм мунӧ вывті ньӧжйӧ, сотчӧмыс тані мунӧ битӧг. Но вермас татшӧм ньӧжйӧ сотчӧмыс, кор петан шоныдыс чукӧрмӧ сотчанінӧ, вуджны биӧн сотчӧмӧ. Посни из шом му вылын туплясигӧн мукӧддырйиыс асвӧляысь мӧдас ачыс биӧн сотчыны. | Кор вешщество кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍӧ, тајӧ поԅӧ шуны сотчӧмӧн. Сынӧԁын асвӧԉаыԍ вешществојаслӧн кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍӧм мунӧ вывті ԋӧжјӧ, сотчӧмыс тані мунӧ бітӧг. Но вермас тащӧм ԋӧжјӧ сотчӧмыс, кор петан шоныԁыс чукӧрмӧ сотчанінӧ, вуҗны біӧн сотчӧмӧ. Посԋі ізшом му вылын тупԉаԍігӧн мукӧԁ ԁырјіыс асвӧԉаыԍ мӧԁас ачыс біӧн сотчыны. |
| Сэтшӧм ногӧн сотчигӧн, кор шоныдыс петӧ этша да оз тырмы сотчан веществосӧ шонтыны ӧзъян температураӧдз, сэк сотчӧм водзӧ мунны оз вермы — кусӧ. 3-ӧд опыт серти скипидар сотчигӧн гӧгӧрвоинныд, мыйла сійӧ кусі? | Сещӧм ногӧн сотчігӧн, кор шоныԁыс петӧ еща ԁа оз тырмы сотчан вешществосӧ шонтыны ӧзјан ԏемператураӧԇ, сек сотчӧм воԇӧ мунны оз вермы — кусӧ. 3-ӧԁ опыт ԍерԏі скіпіԁар сотчігӧн гӧгӧрвоінныԁ, мыјла сіјӧ кусі? |
| Медся бура сотчӧны топливо пытшкӧсса газъяс. Газкӧд топливоыд дзоньнас сотчӧ, кор эм сынӧд, ньӧти тшын оз сэт. Та вӧсна кизьӧр топливотӧ сотігӧн пыр кизьӧр топливосӧ первой газӧ пӧртӧны, а сэсся вӧлисти сотӧны. | Меԁԍа бура сотчӧны топԉіво пыщкӧсса газјас. Газкӧԁ топԉівоыԁ ԇоԋнас сотчӧ, кор ем сынӧԁ, ԋӧԏі щын оз сет. Та вӧсна кіԅӧр топԉівотӧ сотігӧн, пыр кіԅӧр топԉівосӧ первој газӧ пӧртӧны, а сеԍԍа вӧԉіԍԏі сотӧны. |
| Ті, опыт вӧчӧм серти, тӧдмалінныд, мый сотчӧм позьӧ дугӧдны кӧдзӧдӧмӧн, сотчан веществолысь температура увлань лэдзӧмӧн. Тайӧ закон сертиыс жӧ вӧчӧма лампа Деви, кодӧн вӧдитчӧны из шом перъян шахтаясын (видзӧд 70-ӧд серпас). Тайӧ лампаыс видзӧ йӧзӧс сотчӧмысь, гырысь пӧжаръясысь. Рудник шахтаясын частӧ овлӧ сотчан газъяс, а сотчан газыд вермӧ прӧстӧй лампа биысь ыпнитны да шахта и войтырӧс сотны. Лампа Девиын биыс гӧгӧртӧдӧма металлическӧй сеткаӧн. Взрывайтчан газ вермас пырны лампа пытшкӧсӧ да сэні взорвитчыны, но сеткаыд водзӧ взрывлы паськавны оз сет, сы вӧсна, мый металлическӧй сеткаыс кӧдзӧдӧ сотчан газсӧ, кусӧдӧ ӧзъян газлысь сотчан вынсӧ. | Ті, опыт вӧчӧм ԍерԏі, тӧԁмалінныԁ, мыј сотчӧм поԅӧ ԁугӧԁны кӧԇӧԁӧмӧн, сотчан вешществолыԍ ԏемпература увлаԋ леԇӧмӧн. Тајӧ закон ԍерԏіыс-жӧ вӧчӧма лампа — Ԃеві, коԁӧн вӧԃітчӧны ізшом перјан шахтајасын (віԇӧԁ 70-ԁ ԍерпас). Тајӧ лампаыс віԇӧ јӧзӧс сотчӧмыԍ, гырыԍ пӧжарјасыԍ. Руԃԋік шахтајасын частӧ овлӧ сотчан газјас, а сотчан газыԁ вермӧ прӧстӧј лампа біыԍ ыпԋітны ԁа шахта і војтырӧс сотны. Лампа Ԃевіын біыс гӧгӧртӧԁӧма метаԉԉіческӧј ԍеткаӧн. Взрывајтчан газ вермас пырны лампа пыщкӧсӧ ԁа сені взорвітчыны, но ԍеткаыԁ воԇӧ взрывлы паԍкавны оз ԍет, сывӧсна, мыј метаԉԉіческӧј ԍеткаыс кӧԇӧԁӧ сотчан газсӧ, кусӧԁӧ ӧзјан газлыԍ сотчан вынсӧ. |
| § 39. 18 удж. Ӧзъян бикӧд тӧдмасьӧм | § 39. 18 уҗ. Ӧзјан бікӧԁ тӧԁмаԍӧм |
| Ковмасны приборъяс: стекляннӧй трубка, щипцы, стекляннӧй банка да воронка. | Ковмасны пріборјас: ԍԏекԉаннӧј трубка, шщіпцы, ԍԏекԉаннӧј банка ԁа воронка. |
| Материалъяс: сись, проволока, известкаа ва, гипс, пӧим да жӧч пластинка. | Маԏерјалјас: ԍіԍ, проволока, іԅвесткаа ва, гіпс, пӧім ԁа жӧԍт плаԍԏінка. |
| 1. Видзӧдӧ да рисуйтӧ ӧзъян би сисьлысь да спиртӧвӧй лампалысь. Бурджыка видзӧдны шӧркоддьӧм ӧзъян би вылӧ (спиртӧвӧй лампа вылӧ кӧ видзӧданныд, мед эз вӧв фитильыс вывті кузь). Кутшӧм торъяланъяс аддзинныд ортсы да пытшкӧс боксянь кык билысь? Мыйӧн биыс спиртӧвӧй лампалӧн торъялӧ сиська биысь? | 1. Віԇӧԁӧ ԁа рісујтӧ ӧзјан бі ԍіԍлыԍ ԁа ԍпіртӧвӧј лампалыԍ. Бурҗыка віԇӧԁны шӧркоԃԃем ӧзјан бі вылӧ (ԍпіртӧвӧј лампа вылӧ-кӧ віԇӧԁанныԁ, меԁ ез вӧв фіԏіԉыс вывті куԅ). Кущӧм торјаланјас аԁԇінныԁ ортсы ԁа пыщкӧс бокԍаԋ кык білыԍ? Мыјӧн біыс ԍпіртӧвӧј лампалӧн торјалӧ ԍіԍка біыԍ? |
| 2. Сотчытӧм спичка тув зэв ӧдйӧ сюйӧ ӧзъян би поддінас, пытшкас, да пасйӧ, кымын секунда бӧрын спичка ӧзъяс. Спичка сюйигӧн биыд мед рӧвнӧя ӧзъяс, медым некодарсянь тӧвру эз пӧлясь. Кор неуна биыс боклань водса, сэк спичкаыд оз веськав коланінӧ. Тадз жӧ видлӧй сотчытӧм спичка би шӧрӧ — ортсыладор бокъясӧ. Пасйӧ, кӧні спичка медся ӧдйӧн ӧзйӧ. | 2. Сотчытӧм ԍпічка тув зев ӧԁјӧ ԍујӧ ӧзјан бі поԁԁінас, пыщкас, ԁа пасјӧ кымын ԍекунԁа бӧрын ԍпічка ӧзјас. Ԍпічка ԍујігӧн біыԁ меԁ рӧвнӧја ӧзјас, меԁым ԋекоԁарԍаԋ тӧвру ез пӧԉаԍ. Кор ԋеуна біыс боклаԋ воԁса, сек ԍпічкаыԁ оз веԍкав коланінӧ. Таԇ-жӧ віԁлӧј сотчытӧм ԍпічка бі шӧрӧ, — ортсыла ԁор бокјасӧ. Пасјӧ кӧні ԍпічка меԁԍа ӧԁјӧн ӧзјӧ. |
| 3. Сюйӧ куснялӧм стекляннӧй трубка пом сиська би поддінӧ, фитиль дінӧ матӧджык. Трубкасӧ кутӧ щипцыӧн либӧ гартыштӧ проволокаӧн (кыдз индӧма 71 серпасын). Тайӧ опыт вӧчны бурджык, трубкаыд кӧ диаметрнас 5 мм. гӧгӧр и кузьтаыс 15–20 см. Первой трубкатӧ асьсӧ шонтыштӧ. Кор розьтіыс мӧдас петны еджыд тшынтор, ӧзтӧ сійӧ. Трубкаті каян сотчан газ сы вӧсна мӧдас ӧзйыны, мый сійӧ стеарин газ. | 3. Ԍујӧ кусԋалӧм ԍԏекԉаннӧј трубка пом ԍіԍка бі поԁԁінӧ, фіԏіԉ ԁінӧ матӧҗык. Трубкасӧ кутӧ шщіпцыӧн, ԉібӧ гартыштӧ проволокаӧн (кыԇ інԁӧма 71 ԍерпасын). Тајӧ опыт вӧчны бурҗык, трубкаыԁ-кӧ ԃіаметрнас 5 мм. гӧгӧр і куԅтаыс 15–20 см. Первој трубкатӧ аԍсӧ шонтыштӧ. Кор роԅтіыс мӧԁас петны јеҗыԁ щынтор, ӧзтӧ сіјӧ. Трубкаті кајан сотчан газ сывӧсна мӧԁас ӧзјыны, мыј сіјӧ ԍԏеарін газ. |
| Тані артмӧ перегонка опыт, сы вӧсна, мый сынӧдыс сотчынысӧ би улысладорӧ оз во тырмымӧн. Медым парыс трубка пытшкӧсас эз сукмы, сы вӧсна трубкатӧ колӧ неуна асьсӧ шонтыштны опыт водзвылын. | Тані артмӧ перегонка опыт, сы вӧсна, мыј сынӧԁыс сотчынысӧ бі улыслаԁорӧ оз во тырмымӧн. Меԁым парыс трубка пыщкӧсас ез сукмы, сывӧсна трубкатӧ колӧ ԋеуна аԍсӧ шонтыштны опыт воԇвылын. |
| 4. Татшӧм жӧ опыт вӧчӧ спиртӧвӧй лампа би вылын. Улыс трубка помсӧ сӧмын лӧсьӧдӧ сантиметр кымын вылӧджык фитильсянь. | 4. Тащӧм жӧ опыт вӧчӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын. Улыс трубка помсӧ сӧмын лӧԍӧԁӧ саԋԏіметр кымын вылӧҗык фіԏіԉԍаԋ. |
| 5. Сюйӧ сиська би пытшкӧ кутшӧмкӧ кӧдзыд предмет — фарфорӧвӧй чашка пыдӧс, блюд пыдӧс либӧ пурт бок. Мый лоӧ чашка пыдӧскӧд? Сюйӧ некымын секунда кежлӧ биӧ топыд кабала лист либӧ картон. Кутшӧм вежсьӧм лоӧ бумага вылысын? | 5. Ԍујӧ ԍіԍка бі пыщкӧ кущӧм-кӧ кӧԇыԁ преԁмет — фарфоровӧј чашка пыԁӧс, бԉуԁ пыԁӧс, ԉібӧ пурт бок. Мыј лоӧ чашка пыԁӧскӧԁ? Ԍујӧ ԋекымын ԍекунԁа кежлӧ біӧ топыԁ кабала ԉіст, ԉібӧ карԁон. Кущӧм вежԍӧм лоӧ бумага вылысын? |
| 6. Заводитлӧ пӧльтны сиська би вылӧ да спиртӧвӧй лампа би вылӧ. Асьныд видзӧдӧ пӧльтігӧн, югыдджык али пемыдджык лоӧ биыс, кыдзи вежсьӧ пӧльтігӧн билӧн формаыс? Сынӧд колӧ пӧльтны стекляннӧй трубка пыр (кыдзи петкӧдлӧма 72 серпасын). Кыдзи вежсьӧ билӧн ӧзйӧм, кор сэтчӧ сюян сотчытӧм да сывтӧм веществояс: гипс, извесьт либӧ пӧим? | 6. Завоԃітлӧ пӧԉтны ԍіԍка бі вылӧ ԁа ԍпіртӧвӧј лампа бі вылӧ. Аԍныԁ віԇӧԁӧ пӧԉтігӧн, југыԁҗык, аԉі пемыԁҗык лоӧ біыс, кыԇі вежԍӧ пӧԉтігӧн білӧн формаыс? Сынӧԁ колӧ пӧԉтны ԍԏекԉаннӧј трубка пыр (кыԇі петкӧԁлӧма 72 ԍерпасын). Кыԇі вежԍӧ білӧн ӧзјӧм, кор сетчӧ ԍујан сотчытӧм ԁа сывтӧм вешществојас: гіпс, іԅвеԍԏ, ԉібӧ пӧім? |
| Тайӧ тӧдмалӧм серти пуктӧ жӧч пластинка дор вылӧ пӧим либӧ гипс да известкалысь порошок, сэсся надзӧникӧн мӧдӧ пӧлявны трубка пыр тайӧ порошоксӧ биланьӧ. Мый лоӧ бикӧд? | Тајӧ тӧԁмалӧм ԍерԏі пуктӧ жӧԍт плаԍԏінка ԁор вылӧ пӧім, ԉібӧ гіпс ԁа іԅвесткалыԍ порошок, сеԍԍа наԇӧԋікӧн мӧԁӧ пӧԉавны трубка пыр тајӧ порошоксӧ білаԋӧ. Мыј лоӧ бікӧԁ? |
| 7. Известка ваӧн тыртӧм банкаӧ лэдзӧ сотчан сись тор сутугаӧн гартӧмӧн. Кор сись кусӧ, банкаысь перйӧ. Сись перйӧм бӧрын пыр жӧ банкатӧ тупкӧ пробкаӧн да солькйӧдлӧмӧн гудралӧ. Мый лоӧ известкаа вакӧд? Кутшӧм газ лоӧ сись сотчигӧн да код ногӧн сійӧ лоӧ? | 7. Іԅвестка ваӧн тыртӧм банкаӧ, леԇӧ сотчан ԍіԍ тор сутугаӧн гартӧмӧн. Кор ԍіԍ кусӧ, банкаыԍ перјӧ. Ԍіԍ перјӧм бӧрын пыр-жӧ банкатӧ тупкӧ пробкаӧн ԁа соԉкјӧԁлӧмӧн гуԁралӧ. Мыј лоӧ іԅвесткаа вакӧԁ? Кущӧм газ лоӧ ԍіԍ сотчігӧн ԁа коԁ ногӧн сіјӧ лоӧ? |
| 8. Сись вылын либӧ спиртӧвӧй лампа би вылын кутӧ воронка либӧ увлань юрӧдӧмӧн стӧкан, пытшкӧсладорсӧ кӧтӧдӧ известкаа ваӧн. Кутшӧм ӧткодьторъяс ас пытшканыс кутӧны сись да спирт? | 8. Ԍіԍ вылын ԉібӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын кутӧ воронка ԉібӧ увлаԋ јурӧԁӧмӧн стӧкан, пыщкӧсла ԁорсӧ кӧтӧԁӧ іԅвесткаа ваӧн. Кущӧм ӧткоԃ торјас аспыщканыс кутӧны ԍіԍ ԁа ԍпірт? |
| 9. Сись либӧ спиртӧвӧй лампа би вылын кутыштӧ кос воронка либӧ кымыньтӧм кос стӧкан. Мый пуксяс воронка да стӧкан пытшкӧсладор стеклӧ вылӧ? Кутшӧм мӧд вещество, углекислӧй газкӧд тшӧтш, лоӧ стеарин да спирт сотчӧм мысти? Кыдз тайӧ веществоыс воис? | 9. Ԍіԍ ԉібӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылын кутыштӧ кос воронка ԉібӧ кымыԋтӧм кос стӧкан. Мыј пукԍас воронка ԁа стӧкан пыщкӧслаԁор ԍԏеклӧ вылӧ? Кущӧм мӧԁ вешщество, угԉекіслӧј газкӧԁ щӧщ лоӧ ԍԏеарін ԁа ԍпірт сотчӧм мыԍԏі? Кыԇ тајӧ вешществоыс воіс? |
| 10. Вӧчӧ кабалаысь бергалан (кыдз петкӧдлӧма 73 серпасын), сутшкӧ сійӧс куснялӧмӧн веськыд сутуга вылӧ да кутыштӧ сись би вылын либӧ газӧвӧй горелка би вылын. | 10. Вӧчӧ кабалаыԍ бергалан (кыԇ петкӧԁлӧма 73 ԍерпасын), сущкӧ сіјӧс кусԋалӧмӧн веԍкыԁ сутуга вылӧ ԁа кутыштӧ ԍіԍ бі вылын ԉібӧ газӧвӧј горелка бі вылын. |
| Мый лоӧ? | Мыј лоӧ? |
| Первобытнӧй йӧзлӧн би перйӧм лоӧ медводдза химическӧй процессӧн. Би перйыны медводдза йӧзлы ёна ковмис велӧдчыны, би перйӧмыд вывті кокньыда эз сетчы. Биыд важ йӧзӧс кузякодь повзьӧдліс, быдсикас суеверийӧяс да мойдкывъяс артмӧдіс. | Первобытнӧј јӧзлӧн бі перјӧм лоӧ меԁвоԇԇа хіміческӧј процессӧн. Бі перјыны меԁвоԇԇа јӧзлы јона ковміс велӧԁчыны, бі перјӧмыԁ вывті кокԋыԁа ез ԍетчы. Біыԁ важ јӧзӧс куԅа коԃ повԅӧԁліс, быԁ ԍікас сујеверіјӧјас ԁа мојԁкывјас артмӧԁіс. |
| Важ йӧз пиын зэв важысянь муніс эскӧм, мый бисӧ небесаысь первойысьсӧ кодлӧнкӧ гусялӧма. Пемыд, улын культураа йӧз юрбитлісны (кевмылісны) билы, шонділы, чардбилы. Кӧн вӧлісны вулканъяс, сэні важ йӧз пиын артмӧма ад йылысь мойдкывъяс. | Важ јӧз піын зев важыԍаԋ муніс ескӧм, мыј бісӧ ԋебесаыԍ первојыԍсӧ коԁлӧн-кӧ гуԍалӧма. Пемыԁ, улын куԉтураа јӧз јурбітлісны (кевмылісны) білы, шонԁілы, чарԁ білы. Кӧн вӧлісны вулканјас, сені важ јӧз піын артмӧма аԁ јылыԍ мојԁкывјас. |
| Билы эскӧм быд религияӧ пырӧма, а сідзжӧ пырӧма и христианскӧй религияӧ. Попъяс вичкоын биӧн ылӧдлӧны, биӧн повзьӧдчӧны: висьталӧны грека йӧзӧс мучитан ад йылысь да с. в. Вичко служба дырйи ӧнӧдз на билы «жертва» вайӧны сись сотӧмӧн да лампадка ӧзтӧмӧн. Билы юрбитӧм зэв ёна вӧлі паськӧдӧма сэтшӧминъясын, кӧн эмӧсь сотчан газъяс да муын сотчан кизьӧръяс (нерп). Баку гӧгӧрын неважӧн на вӧлі нарошнӧй вичко билы юрбитысьяслӧн. | Білы ескӧм быԁ реԉігіјаӧ пырӧма, а сіԇ-жӧ пырӧма і хріԍԏіанскӧј реԉігіјаӧ. Попјас вічкоын біӧн ылӧԁлӧны, біӧн повԅӧԁчӧны: віԍталӧны грека јӧзӧс мучітан аԁ јылыԍ ԁа с. в. Вічко служба ԁырјі ӧнӧԇ-на білы „жертва“ вајӧны ԍіԍ сотӧмӧн ԁа лампаԁка ӧзтӧмӧн. Білы јурбітӧм зев јона вӧлі паԍкӧԁӧма сещӧм інјасын, кӧн емӧԍ сотчан газјас ԁа муын сотчан кіԅӧрјас (ԋерп). Баку гӧгӧрын ԋеважӧн-на вӧлі нарошнӧј вічко білы јурбітыԍјаслӧн. |
| Биӧн празднуйтӧм, ёлкаяс вӧчалӧм — тайӧ ставыс билы юрбитӧмысь колясъяс. | Біӧн празнујтӧм, јолкајас вӧчалӧм, — тајӧ ставыс білы јурбітӧмыԍ коԉасјас. |
| Наблюденньӧяс да опытъяс петкӧдлісны, мый водород сотчигӧн артмӧ ва ру, а углерод сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ. Химия тӧдмӧдӧ, кутшӧм процессъяс мунӧны сотчигӧн. Миянлы кажитчӧ, мый сотчӧм вермас лоны сӧмын биӧн ӧзйигӧн, но збыльысьсӧ абу тадз. Сотчӧм вермас битӧг мунны. Босьтам кӧть кӧрт сотчӧм, алюминий да ыргӧн сотчӧм. Югыд би артмӧ тайӧ веществояссӧ сотчигӧн сы вӧсна, мый югыд веществояс сетӧны доналӧм окись торъяс (сім). | Набԉуԃеԋԋӧјас ԁа опытјас петкӧԁлісны, мыј воԁороԁ сотчігӧн артмӧ ва ру, а угԉероԁ сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ. Хіміја тӧԁмӧԁӧ, кущӧм процессјас мунӧны сотчігӧн. Міјанлы кажітчӧ, мыј сотчӧм вермас лоны сӧмын біӧн ӧзјігӧн, но збыԉыԍсӧ абу таԇ. Сотчӧм вермас бітӧг мунны. Боԍтам кӧԏ кӧрт сотчӧм, аԉуміԋіј ԁа ыргӧн сотчӧм. Југыԁ бі артмӧ тајӧ вешществојассӧ сотчігӧн сы вӧсна, мыј југыԁ вешществојас ԍетӧны ԁоналӧм окіԍ торјас (сім). |
| Став чорыд веществоясыс, кодъяс сотчигӧн оз пӧрны руӧ, сотчыны вермӧны битӧг. Газъяс да кизьӧръяс, а сідзжӧ и чорыд веществояс, кодъяс сотчигӧн пӧрӧны руӧ, сотчӧны биӧн. Сотчан веществояслӧн би рӧм оз овлы пыр ӧткодь: натрийлӧн би виж рӧма, калийлӧн — фиолетӧвӧй рӧма, а сера сотчӧ пемыд фиолетӧвӧй лӧз биӧн. | Став чорыԁ вешществојасыс, коԁјас сотчігӧн оз пӧрны руӧ, сотчыны вермӧны бітӧг. Газјас ԁа кіԅӧрјас, а сіԇ-жӧ і чорыԁ вешществојас, коԁјас сотчігӧн пӧрӧны руӧ, сотчӧны біӧн. Сотчан вешществојаслӧн бі рӧм оз овлы пыр ӧткоԃ: натрілӧн бі віж рӧма, каԉіјлӧн — фіоԉетӧвӧј рӧма, а ԍера сотчӧ пемыԁ фіоԉетӧвӧј лӧз біӧн. |
| Стеаринӧвӧй да парафинӧвӧй сисьяс сотчигӧн сотчӧ оз чорыд стеариныс да парафиныс, а сотчӧны налӧн руясыс. Сиськыд первой фитиль ӧзтӧм борын зэв омӧля сотчӧ, кор парафин шоналӧ, сэк вӧлисти прамӧясӧ мӧдас ӧзйыны. Парафиныд ӧзйигӧн доналӧ да фитиль кузя кайигӧн руӧ пӧрӧ, руыс вӧлисти нин сотчӧмӧдз воӧ. Фитильыд тан дзик жӧ насос кодь, коді кыскӧ сылӧм стеаринсӧ вывлань. | Ԍԏеарінӧвӧј ԁа парафінӧвӧј ԍіԍјас сотчігӧн, сотчӧ оз чорыԁ ԍԏеаріныс ԁа парафіныс, а сотчӧны налӧн рујасыс. Ԍіԍкыԁ первој фіԏіԉ ӧзтӧм борын зев омӧԉа сотчӧ, кор парафін шоналӧ, сек вӧԉіԍԏі прамӧјасӧ мӧԁас ӧзјыны. Парафіныԁ ӧзјігӧн ԁоналӧ ԁа фіԏіԉ куԅа кајігӧн руӧ пӧрӧ, руыс вӧԉіԍԏі-ԋін сотчӧмӧԇ воӧ. Фіԏіԉыԁ тан ԇік-жӧ насос-коԃ, коԁі кыскӧ сылӧм ԍԏеарінсӧ вывлаԋ. |
| Мичаа кӧ видзӧдны сиська би вылӧ либӧ спиртӧвӧй лампа би вылӧ, ми вермам би столбсӧ юкны куим пельӧ (видзӧд 74-ӧд серпас): пытшкӧс пемыд «а» конусыс лоӧ медся пемыд юкӧн билӧн; медся югыд юкӧныс лоӧ «б»-ӧн индӧминті. | Мічаа-кӧ віԇӧԁны ԍіԍка бі вылӧ, ԉібӧ ԍпіртӧвӧј лампа бі вылӧ, мі вермам бі столбсӧ јукны кујім пеԉӧ (віԇӧԁ 74-ӧԁ ԍерпас): пыщкӧс пемыԁ „а“ конусыс лоӧ меԁԍа пемыԁ јукӧн білӧн; меԁԍа југыԁ јукӧныс лоӧ „б“-ӧн інԁӧм інті. |
| Медся шоныдіныд билӧн ортсы юкӧныс, сы вӧсна, мый ортсы юкӧныс медся матын сынӧдлань, медся матын кислородлань. | Меԁԍа шоныԁіныԁ білӧн ортсы јукӧныс, сы вӧсна, мыј ортсы јукӧныс меԁԍа матын сынӧԁлаԋ, меԁԍа матын кіслороԁлаԋ. |
| Сотчан материал дзик ставнас сотчӧ би ортсыладорын. Ортсыладорыс билӧн кажитчӧ пемыдджыкӧн «б» юкӧн дорысь, сы вӧсна: би столб пытшкӧс шӧр юкӧдын эм доналӧм шомторъяс, кодъяс эз на сынӧд тырмытӧм вӧсна удитны сотчыны. Шомторъяс вӧсна биысь пуксьӧ са (копоть), сюян кӧ би югыд юкӧнӧ кӧдзыд предмет. Би кӧ абу югыд, пӧшти сатӧ оз сет. | Сотчан маԏерјал ԇік ставнас сотчӧ бі ортсыла ԁорын. Ортсыла ԁорыс білӧн кажітчӧ пемыԁҗыкӧн „б“ јукӧн ԁорыԍ, сы вӧсна: бі столб пыщкӧс шӧр јукӧԁын ем ԁоналӧм шомторјас, коԁјас ез на сынӧԁ тырмытӧм вӧсна уԃітны сотчыны. Шомторјас вӧсна, біыԍ пукԍӧ са (копоԏ), ԍујан-кӧ бі југыԁ јукӧнӧ кӧԇыԁ преԁмет. Бі-кӧ абу југыԁ, пӧшԏі сатӧ оз ԍет. |
| Органическӧй веществояс, кодъяс гӧльӧсь углеродӧн, шуам спирт, сотчӧны пемыд биӧн. Сэтшӧм веществояс, кодъяс пытшкын уна углеродыд (скипидар, карасин, пу), сотчигӧн сетӧны уна тшын да са. | Оргаԋіческӧј вешществојас, коԁјас гӧԉӧԍ угԉероԁӧн, шуам ԍпірт, сотчӧны пемыԁ біӧн. Сещӧм веществојас, коԁјас пыщкын уна угԉероԁыԁ, (ԍкіпіԁар, караԍін, пу), сотчігӧн ԍетӧны уна щын ԁа са. |
| Пытшкӧсса би столб юкӧдӧ сотчан газыс сотчан веществояслӧн чукӧрмӧ, тайӧ сынӧд тырмытӧмла оз вермы сотчынысӧ. Тайӧ чукӧрмӧ сэтшӧминӧ, кытчӧ сынӧдыс оз вермы пырны. Сідзкӧ, ӧзъян би пытшкӧсын медся кӧдзыдіныс лоӧ дзик шӧрас, пытшкӧсас, татчӧ сынӧдыд медся омӧля веськалӧ. Биыд сы серти овлӧ ыджыд, кымын уна лоӧ сотчигӧн сотчан веществолӧн газыс. Карасинлӧн би дзоляджык бензин дорысь да эфир дорысь. | Пыщкӧсса бі столб јукӧԁӧ сотчан газыс сотчан вешществојаслӧн чукӧрмӧ, тајӧ сынӧԁ тырмытӧмла оз вермы сотчынысӧ. Тајӧ чукӧрмӧ сещӧмінӧ, кытчӧ сынӧԁыс оз вермы пырны. Сіԇ-кӧ ӧзјан бі пыщкӧсын, меԁԍа кӧԇыԁіныс лоӧ ԇік шӧрас, пыщкӧсас, татчӧ сынӧԁыԁ меԁԍа омӧԉа веԍкалӧ. Біыԁ сы ԍерԏі овлӧ ыҗыԁ, кымын уна лоӧ сотчігӧн сотчан вешществолӧн газыс. Караԍінлӧн бі ԇоԉаҗык бенԅін ԁорыԍ ԁа ефір ԁорыԍ. |
| Ёнджыка кӧ сотчигӧн локтӧ сынӧдыс сотчан газ дінӧ, сэк омӧльджыка сотчан веществолӧн температураыс кыптӧ: углерод торъяс доналӧны ёнджыка да югыд сетӧны ёнджыка. Са да тшынасьӧм сэк вермӧ чинны, кор ёна доналӧм чорыд торъяс удитӧны дзоньӧн сотчыны. | Јонҗыка-кӧ сотчігӧн локтӧ сынӧԁыс сотчан газ ԁінӧ, сек омӧԉҗыка сотчан вешществолӧн ԏемператураыс кыптӧ: угԉероԁ торјас ԁоналӧны јонҗыка ԁа југыԁ ԍетӧны јонҗыка. Са ԁа щынаԍӧм сек вермӧ чінны, кор јона ԁоналӧм чорыԁ торјас уԃітӧны ԇоԋӧн сотчыны. |
| Кор сотігад зэв ёна сынӧдыд локтӧ, сэк би овлӧ пыр пемыдджык, сы вӧсна, мый став чорыд торъясыс вевъялӧны би ортсыладорын и пытшкӧсын ӧткодя сотчыны. | Кор сотігаԁ зев јона сынӧԁыԁ локтӧ, сек бі овлӧ пыр пемыԁҗык, сы вӧсна, мыј став чорыԁторјасыс вевјалӧны бі ортсыла ԁорын і пыщкӧсын ӧткоԃа сотчыны. |
| Билысь бура ӧзйӧм позьӧ тадз лӧсьӧдны, мый би столбын пытшкын и ортсы бокын лоӧ жарыс ӧтмында. Та могысь колӧ би пытшкӧ чукӧрмысь газсӧ да сынӧдсӧ соравны, сэк билӧн жар сетӧм лоӧ быд юкӧдын ӧткодь. | Білыԍ бура ӧзјӧм поԅӧ таԇ лӧԍӧԁны, мыј бі столбын пыщкын і ортсы бокын лоӧ жарыс ӧтмынԁа. Та могыԍ колӧ біпыщкӧ чукӧрмыԍ газсӧ ԁа сынӧԁсӧ соравны, сек білӧн жар ԍетӧм лоӧ быԁ јукӧԁын ӧткоԃ. |
| Тайӧ закон сертиыс примус би вӧчӧма (видзӧд 75-ӧд серпас). «А» примус доз абу дзик тырӧдз тыртӧма карасинӧн. Сынӧдсӧ качайтӧ насос «Н». Сынӧд чукӧрмӧ карасинысь вылӧджык, личкӧ да кыпӧдӧ карасинсӧ вывлань «В» трубкаті горелкаӧ. Горелкаысь карасин мунӧ кык кусыньтӧм «е» «е» трубкаясті (видзӧд 76 серпас). Татӧн нин карасин пӧрӧ руӧ, да петӧ зэв вӧсньыдика «D» розьті. Мед карасиныд петігас руӧ пӧрис «е» «е» трубкаясын на, водзвылысь сійӧ шонтӧны. Та вӧсна «F» чашкаӧ кисьтӧны денатурат (либӧ бензин) да примус ӧзтытӧдз донӧдӧны «е» «е» трубкаястӧ. | Тајӧ закон ԍерԏіыс прімус бі вӧчӧма (віԇӧԁ 75-ԁ ԍерпас). „А“ прімус ԁоз абу ԇік тырӧԇ тыртӧма караԍінӧн. Сынӧԁсӧ качајтӧ насос „Н“. Сынӧԁ чукӧрмӧ караԍіныԍ вылӧҗык, ԉічкӧ ԁа кыпӧԁӧ караԍінсӧ вывлаԋ „В“ трубкаті горелкаӧ. Горелкаыԍ караԍін мунӧ кык кусіԋтӧм „е“ „е“ трубкајасті (віԇӧԁ 76 ԍерпас). Татӧн-ԋін караԍін пӧрӧ руӧ, ԁа петӧ зев вӧсԋіԃіка „Ԁ“ роԅті. Меԁ караԍіныԁ петігас руӧ пӧріс „е“ „е“ трубкајасын-на, воԇвылыԍ сіјӧ шонтӧны. Та вӧсна чашкаӧ „F“ кіԍтӧны ԃенатурат (ԉібӧ бенԅін) ԁа прімус ӧзттӧԇ ԁонӧԁӧны „е“ „е“ трубкајастӧ. |
| Кор карасин руыд «D» розьті петӧ, бурджыка ӧтлаасьӧ сынӧдкӧд. Би столб вачкӧ металлическӧй «К» кӧрӧбка пыдӧсӧ, а горелка вылӧ пуктӧм цилиндр «Z» сідз лӧсьӧдӧма, мый би кайӧ бокъясті и вылӧ, мичаа пуктӧм дозтӧ пыдӧссяньыс шонтӧ. Медшоныдінас примус би йылын температура кыптӧ 1500 градусӧдз, сисьлӧн — 800 градусӧдз, спиртӧвӧй лампалӧн — 1100 градусӧдз. | Кор караԍін руыԁ „Ԁ“ роԅті петӧ бурҗыка ӧтлааԍӧ сынӧԁкӧԁ. Бі столб вачкӧ метаԉԉіческӧј „К“ кӧрӧбка пыԁӧсӧ, а горелка вылӧ пуктӧм ціԉінԁр „Z“ сіԇ лӧԍӧԁӧма, мыј бі кајӧ бокјасті і вылӧ, мічаӧ пуктӧм ԁозтӧ пыԁӧсԍаԋыс шонтӧ. Меԁ шоныԁінас прімус бі јылын ԏемпература кыптӧ 1500 граԁусӧԇ, ԍіԍлӧн — 800 граԁусӧԇ, спіртӧвӧј лампалӧн 1100 граԁусӧԇ. |
| Кор топливо сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ да ва, тайӧ нин петкӧдлӧ, мый топливо пытшкын эм углерод да водород. Шоныд сетан топливолӧн кымын вылын лоӧ качествоыс, сымын уна прӧчент сы пытшкын углерод да водород. Водород сотчигӧн шоныдыс петӧ унджык углерод сотчӧм дорысь. Углеродлӧн шоныд сетан способносьт 9000 калория, а водородлӧн 34000 калория. | Кор топԉіво сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ ԁа ва тајӧ-ԋін петкӧԁлӧ, мыј топԉіво пыщкын ем угԉероԁ ԁа воԁороԁ. Шоныԁ ԍетан топԉіволӧн кымын вылын лоӧ качествоыс, сымын уна прӧчент сы пыщкын угԉероԁ ԁа воԁороԁ. Воԁороԁ сотчігӧн шоныԁыс петӧ унҗык угԉероԁ сотчӧм ԁорыԍ. Угԉероԁлӧн шоныԁ ԍетан способноԍт 9000 калоріј, а воԁороԁлӧн 34000 калоріј. |
| Сідзкӧ, сэтшӧм сикас топливояс, кодъяс ас пытшкӧсын унджык кутӧны водород (шуам кӧть нерп), сетӧны шоныдсӧ унджык. Шом пиын водород лоӧ этшаджык, сы вӧсна, нерп серти, сійӧ шоныдсӧ этшаджык сетӧ. | Сіԇ-кӧ сещӧм ԍікас топԉівојас, коԁјас ас пыщкӧсын унҗык кутӧны воԁороԁ (шуам кӧԏ ԋерп), ԍетӧны шоныԁсӧ унҗык. Шом піын воԁороԁ лоӧ ещаҗык, сывӧсна, ԋерп ԍерԏі, сіјӧ шоныԁсӧ ещаҗык ԍетӧ. |
| § 40. 19 удж. Сотчан веществоясысь шом перйӧм | § 40. 19 уҗ. Сотчан вешществојасыԍ шом перјӧм |
| Ковмасны приборъяс: спиртӧвӧй лампа, пробиркаяс, стекляннӧй трубка, фарфорӧвӧй тигель да прибор, кодӧс индӧма 78-ӧд серпасын. | Ковмасны пріборјас: ԍпіртӧвӧј лампа, пробіркајас, ԍԏекԉаннӧј трубка, фарфоровӧј ԏігеԉ ԁа прібор, коԁӧс інԁӧма 78-ԁ ԍерпасын. |
| Материалъяс: пильнӧй пызь, сакар, пызь, яй тор, вурун, лакмусӧвӧй сывдӧд. | Маԏерјалјас: піԉнӧј пыԅ, сахар, пыԅ, јајтор, вурун, лакмусӧвӧј сывԁӧԁ. |
| 1. Шонтӧ пробиркаясын либӧ фарфорӧвӧй тупкӧса тигельын уна сикас органическӧй веществояс: посни пильнӧй пызь, кос нянь тор, яй тор, сакар, пызь да с. в. Пробирка тупкӧ пробкаӧн, а пробкаас сюйӧ стекляннӧй трубка (77-ӧд серпас). Мый лоас шонтӧм бӧрын пробирка пытшкӧсын, кутшӧм газ? Заводитлӧ ӧзтыны выль лоӧм газъяссӧ. | 1. Шонтӧ пробіркајасын, ԉібӧ фарфорӧвӧј тупкӧса ԏігеԉын уна ԍікас оргаԋіческӧј вешществојас: посԋі піԉнӧј пыԅ, кос ԋаԋтор, јајтор, сакар, пыԅ ԁа с. в. Пробірка тупкӧ пробкаӧн, а пробкаас ԍујӧ ԍԏекԉаннӧј трубка (77-ԁ ԍерпас). Мыј лоас шонтӧм бӧрын пробірка пыщкӧсын, кущӧм газ? Завоԃітлӧ ӧзтыны выԉ лоӧм газјассӧ. |
| 2. Пуктӧ «d» пробиркаӧ (78-ӧд серпас) посньыдик кос пильнӧй пызь да водсӧн крепитӧ штативӧ. Сэсся пробирка топыда тупкӧ пробкаӧн. Пробка пыр мӧдасны ӧтлаасьны пробирка пытшкӧсӧ кык трубка «с» да «d». Пробирка дзоньнасӧн лэдзсьӧ кӧдзыд ва тыра «е» дозйӧ. Сэсся пильнӧй пызь заводитӧ шонтыны пробкаладорса помсяньыс. Петан газъяс ӧзтӧ. Мыйла опыт дырйи пильнӧй пызь оз сотчы? | 2. Пуктӧ „ԁ“ пробіркаӧ (78-ԁ ԍерпас) посԋіԃік кос піԉнӧј пыԅ ԁа воԁсӧн крепітӧ штаԏівӧ. Сеԍԍа пробірка топыԁа тупкӧ пробкаӧн. Пробка пыр мӧԁасны ӧтлааԍны пробірка пыщкӧсӧ кык трубка „с“ ԁа „ԁ“. Пробірка ԇоԋнасӧн леԇԍӧ кӧԇыԁ ватыра „е“ ԁозјӧ. Сеԍԍа піԉнӧј пыԅ завоԃітӧ шонтыны пробкала ԁорса помԍаԋыс. Петан газјас ӧзтӧ. Мыјла опыт ԁырјі піԉнӧј пыԅ оз сотчы? |
| Кисьтӧ «с» пробиркаӧ лакмус сывдӧд. Сэсся асьныд вӧчӧ опыт кузя вывод. Татшӧм ногӧн чорыд веществоясӧс шонтӧм шусьӧ сухӧй перегонкаӧн. | Кіԍтӧ „с“ пробіркаӧ лакмус сывԁӧԁ. Сеԍԍа аԍныԁ вӧчӧ опыт куԅа вывоԁ. Тащӧм ногӧн шонтӧм чорыԁ вешществојасыс шуԍӧны сухӧј перегонкаӧн. |
| 78-ӧд серпас серти опыт вӧчӧм петкӧдліс, кыдз пескысь позьӧ перйыны шом. Позьӧ шом перйыны 79 серпас серти. Серпасын петкӧдлӧма тадз, первой сутшйӧдлӧма муӧ майӧгъяс; на гӧгӧр сувтсӧн тэчӧма пес куим радӧн, вывсяньыс кӧстерыс дзоньнас вевттьӧма эжаӧн. Тайӧ кӧстерсӧ сэсся ӧзтӧны. Медым сынӧд вежласис, восьтывлӧны да тупкалӧны кӧстер эжа пластъясӧн (79-ӧд серпас). Неуна сынӧд локтӧм вӧсна кӧстер зэв надзӧн сотчӧ. Кор кӧстер ломзяс ӧгыр веркыдӧдз, зэв топыда эжа пластӧн вевттьӧны кӧстер вывті: бисӧ пӧдтӧны. Кор тупкӧм кӧстер дзикӧдз кусӧ, сійӧ восьтӧны да ваӧн киськалӧны. | 78-ԁ ԍерпас ԍерԏі опыт вӧчӧм петкӧԁліс, кыԇ пескыԍ поԅӧ перјыны шом. Поԅӧ шом перјыны 79 ԍерпас ԍерԏі. Ԍерпасын петкӧԁлӧма таԇ, первој сущјӧԁлӧма муӧ мајӧгјас; на гӧгӧр сувтсӧн течӧма пес куім раԁӧн, вывԍаԋыс коԍԏорыс ԇоԋнас вевԏԏӧма ежаӧн. Тајӧ коԍԏорсӧ сеԍԍа ӧзтӧны. Меԁым сынӧԁ вежлаԍіс, воԍтывлӧны ԁа тупкалӧны коԍԏор ежа пластјасӧн (79-ӧԁ ԍерпас). Ԋеуна сынӧԁ локтӧм вӧсна, коԍԏор зев наԇӧн сотчӧ. Кор коԍԏор ломԇас ӧгыр веркыԁӧԇ, зев топыԁа ежа пластӧн вевԏԏӧны коԍԏор вывті: бісӧ пӧԁтӧны. Кор тупкӧм коԍԏор ԇікӧԇ кусӧ, сіјӧ воԍтӧны ԁа ваӧн кіԍкалӧны. |
| Татшӧм ногӧн шом вӧчӧмыд экономика боксянь вывті невыгӧднӧй: зэв дона колана веществояс прӧстӧ кайӧны сынӧдӧ. | Тащӧм ногӧн шом вӧчӧмыԁ економіка бокԍаԋ вывті ԋевыгӧԁнӧј: зев ԁона колана вешществојас прӧстӧ кајӧны сынӧԁӧ. |
| Шом вӧчигӧн кӧстер пыдӧссӧ увсяньыс кӧ воронка модаа скат вӧчан да розь весьтӧ доз пуктан (видзӧд 80-ӧд серпас), став сира веществоыс 80 серпас вылын чукӧрмӧ «А» дозйӧ, а оз сотчы прӧста. | Шом вӧчігӧн коԍԏор пыԁӧссӧ увԍаԋыс-кӧ воронка моԁаа скат вӧчан ԁа роԅ веԍтӧ ԁоз пуктан (віԇӧԁ 80-ԁ ԍерпас), став ԍіра вешществоыс 80 ԍерпас вылын чукӧрмӧ „А“ ԁозјӧ, а оз сотчы прӧста. |
| Но и тайӧ способ, дерт, абу выгӧднӧй сы вӧсна, мый сирысь позьӧ перйыны зэв уна сикас дона прӧдуктаяс. Сідзжӧ пуысь шом вӧчигӧн сынӧдӧ мунӧ древеснӧй спирт да уксуснӧй кислота. | Но і тајӧ способ, ԃерт, абу выгоԁнӧј сы вӧсна, мыј ԍірыԍ поԅӧ перјыны зев уна ԍікас ԁона прӧԁуктајас. Сіԇ-жӧ пуыԍ шом вӧчігӧн сынӧԁӧ мунӧ ԁревеснӧј ԍпірт ԁа уксуснӧј кіслота. |
| Бура сотӧм шомын пыр тӧдчӧ пуыслӧн серъясыс и пыр тӧдан, кутшӧм пуысь шомсӧ вӧчӧма. Шомын кольӧ быд клетка и быд канал, кутшӧм вӧлі пуын соттӧдзыс. 81 серпасын петкӧдлӧма, кутшӧм овлӧ уна сикас материалысь вӧчӧм шомъяс. Тайӧ микроскоп пыр 100 пӧв ыдждӧдӧма. | Бура сотӧм шомын пыр тӧԁчӧ пуыслӧн ԍерјасыс і пыр тӧԁан, кущӧм пуыԍ шомсӧ вӧчӧма. Шомын коԉӧ быԁ кԉетка і быԁ канал, кущӧм вӧлі пуын соттӧԇыс. 81 ԍерпасын петкӧԁлӧма, кущӧм овлӧ уна ԍікас маԏерјалыԍ вӧчӧм шомјас. Тајӧ мікроскоп пыр 100 пӧв ыҗԁӧԁӧма. |
| § 41. 20 удж. Шом ас пытшкас мукӧд веществояс вермӧ босьтны (поглотительная способность угля). | § 41. 20 уҗ. Шом ас пыщкас мукӧԁ вешществојас вермӧ боԍтны (поглотительная способность угля). |
| Ковмасны приборъяс: спиртӧвӧй лампа, пробиркаяс, ступка, воронка да ва тыра доз. | Ковмасны пріборјас: ԍпіртӧвӧј лампа, пробіркајас, ступка, воронка ԁа ва тыра ԁоз. |
| Материалъяс: лы да пу шом, рӧма сывдӧдъяс (лакмус), фильтруйтчан кабала да сутуга. | Маԏерјалјас: лы ԁа пу шом, рӧма сывԁӧԁјас (лакмус), фіԉтрујтчан кабала ԁа сутуга. |
| 1. Пу шом торъяс чӧвталӧ ваӧ. Мыйла шом торъяс оз вӧйны? | 1. Пу шом торјас чӧвталӧ ваӧ. Мыјла шом торјас оз вӧјны? |
| Посньӧдӧ пу шом ступкаын пызьӧдз да сідз лэдзӧ ваӧ. Вӧйны мӧдас али оз шом пызьыд? | Посԋӧԁӧ пу шом ступкаын пыԅӧԇ ԁа сіԇ леԇӧ ваӧ. Вӧјны мӧԁас аԉі оз шом пыԅыԁ? |
| 2. Пу шомтор гартлӧ сутугаын да пуктӧ пробиркаӧ. Пробиркаӧ джынйӧдзыс кисьтӧ ва. Шонтӧ пробиркаса васӧ. Мыйла ваысь мӧдасны сынӧд полькъяс кайны? | 2. Пу шомтор гартлӧ сутугаын ԁа пуктӧ пробіркаӧ. Пробіркаӧ җынјӧԇыс кіԍтӧ ва. Шонтӧ пробіркаса васӧ. Мыјла ваыԍ мӧԁасны сынӧԁ поԉкјас кајны? |
| Шонтӧ ва пузьытӧдзыс да тӧдмалӧ, вӧйны мӧдас ӧні али оз шомыд? Кутшӧм вывод вӧчанныд тайӧ опыт бӧрын? | Шонтӧ ва пуԅытӧԇыс ԁа тӧԁмалӧ, вӧјны мӧԁас ӧні аԉі оз шомыԁ? Кущӧм вывоԁ вӧчанныԁ тајӧ опыт бӧрын? |
| 3. Лы шом торъяс донӧдӧ пробиркаын да кӧдзӧдӧм бӧрын пукталӧ торйӧн некымын пробиркаӧ. Татчӧ сэсся кисьталӧ рӧма сывдӧдъяс, шуам кӧть лакмус, тшай, чернила да с. в. Сывдӧдъяс пузьӧдӧ шомкӧд. Пузьӧдӧм бӧрын сетӧ шомторъяслы пуксьыны, сэсся фильтруйтӧ васӧ фильтруйтан бумага пыр. Тадз опыт вӧчлӧ кык пӧрйӧ: донӧдлытӧм лы шомӧн да пу шомӧн. | 3. Лы шом торјас ԁонӧԁӧ пробіркаын ԁа кӧԇӧԁӧм бӧрын пукталӧ торјӧн ԋекымын пробіркаӧ. Татчӧ сеԍԍа кіԍталӧ рӧма сывԁӧԁјас, шуам-кӧԏ лакмус, щај, черԋіла ԁа с. в. Сывԁӧԁјас пуԅӧԁӧ шомкӧԁ. Пуԅӧԁӧм бӧрын ԍетӧ шомторјаслы пукԍыны, сеԍԍа фіԉтрујтӧ васӧ фіԉтрујтан бумага пыр. Таԇ опыт вӧчлӧ кык пӧрјӧ: ԁонӧԁлытӧм лы шомӧн ԁа пу шомӧн. |
| Пу шом видзсьӧ зэв уналаын: чугун сывдігӧн, мукӧд металлъяс рудаысь сывдігӧн, кузнеча уджын зэв колантор, самӧвар пузьӧдігӧн, утюгъяс шонтігӧн. Шомыд пыр зэв колантор. | Пу шом віԇԍӧ зев уналаын: чугун сывԁігӧн, мукӧԁ металлјас руԁаыԍ сывԁігӧн, куԅԋеча уҗын зев колантор, самӧвар пуԅӧԁігӧн, уԏугјас шонтігӧн. Шомыԁ пыр зев колантор. |
| Но шомлӧн зэв ыджыд колантор и мукӧдлаын: военнӧй техникаын. Шом ас пытшкӧ вермӧ босьтны мукӧд сикас веществояс: руяс, газъяс. Ас пытшкӧ шом вермӧ босьтны сы вӧсна, мый ачыс сійӧ костӧсь (пористӧй). Шом кындзи эмӧсь и мукӧд костӧсь веществояс, кодъяс вермӧны жӧ босьтны мукӧд веществояс ас пытшкӧ, шуам кӧть пемза. | Но шомлӧн зев ыҗыԁ колантор і мукӧԁлаын: војеннӧј ԏехԋікаын. Шом ас пыщкӧ вермӧ боԍтны мукӧԁ ԍікас вешществојас: рујас, газјас. Ас пыщкӧ шом вермӧ боԍтны сывӧсна, мыј ачыс сіјӧ костӧԍ (порістӧј). Шом кыԋԇі емӧԍ і мукӧԁ костӧԍ вешществојас, коԁјас вермӧны-жӧ боԍтны мукӧԁ вешществојас ас пыщкӧ, шуам кӧԏ пемза. |
| Тайӧ законыс серти, удушливӧй газкӧд вермасян противогазӧ шом пуктӧны. Шомыд видзӧ противогазӧ пӧдтан газ пырӧмысь. | Тајӧ законыс ԍерԏі, уԁушԉівӧј газкӧԁ вермаԍан проԏівогазӧ шом пуктӧны. Шомыԁ віԇӧ проԏівогазӧ пӧԁтан газ пырӧмыԍ. |
| Сакар перйыссьӧ свеклӧысь. Свеклӧысь торйӧдӧны первой сироп. Сиропысь торйӧдӧм сакар-сырец виж рӧма. Медым бырӧдны виж рӧмсӧ, сырец лэдзӧны фильтруйтан шом пыр. | Сахар перјыԍԍӧ ԍвеклаыԍ. Ԍвеклаыԍ торјӧԁӧны первој ԍіроп. Ԍіропыԍ торјӧԁӧм сахар-сырец віж рӧма. Меԁым бырӧԁны віж рӧмсӧ, сырец леԇӧны фіԉтрујтан шомпыр. |
| Картупельысь шоммӧдӧм вӧчӧны — вӧтлӧны спирт. Спиртын ва кындзи артмӧ вӧтлӧм мысти зэв лёк дука сивушнӧй вый. Тайӧ спиртсӧ сӧстӧммӧдӧны бара жӧ шом пыр лэдзӧмӧн: шом босьтӧ сивушнӧй выйсӧ, а спирт та бӧрын лоӧ зэв сӧстӧм. | Картупеԉыԍ шоммӧԁӧм вӧчӧны — вӧтлӧны ԍпірт. Ԍпіртын ва кыԋԇі артмӧ вӧтлӧм мыԍԏі зев ԉок ԁука ԍівушнӧј выј. Тајӧ ԍпіртыԍ сӧстӧммӧԁӧны бара-жӧ шом пыр леԇӧмӧн: шом боԍтӧ ԍівушнӧј выјсӧ, а ԍпірт та бӧрын лоӧ зев сӧстӧм. |
| Тшыксьыны заводитчӧм мӧс вый позьӧ бӧр свежӧйӧ пӧртны, сӧмын колӧ сывдлыны да сэтчӧ чӧвтавлыны шонтыштӧм сӧстӧм шомторъяс да неуна сулӧдыштны. Та бӧрын шомторъяс торйӧдӧ. Тадз бырӧ выйысь лёк кӧр. | Щыкԍыны завоԃітчӧм мӧс выј поԅӧ бӧр ԍвежӧјӧ пӧртны, сӧмын колӧ сывԁлыны ԁа сетчӧ чӧвтавлыны шонтыштӧм сӧстӧм шомторјас ԁа ԋеуна сулӧԁыштны. Та бӧрын шомторјас торјӧԁӧ. Таԇ бырӧ выјыԍ ԉок кӧр. |
| Быдсикас шом оз жӧ ӧтмоза вермы босьтныс ас пытшкӧ мукӧд веществояссӧ. Ӧти сикас шомъяс бурджыка босьтӧны, а мукӧдъяс омӧльджыка босьтӧны. Лы шом медся бура босьтӧ. | Быԁ ԍікас шом оз-жӧ ӧтмоза вермы боԍтныс ас пыщкӧ мукӧԁ вешществојассӧ. Ӧԏі ԍікас шомјас бурҗыка боԍтӧны, а мукӧԁјас омӧԉҗыка боԍтӧны. Лы шом меԁԍа бура боԍтӧ. |
| Вылын температура дырйи мукӧд веществоястӧ донӧдлӧм шом бурджыка босьтӧ кӧдзыд ногысь, сы вӧсна, мый донӧдлӧмысь шомлӧн тыртӧммӧ сира веществояс. | Вылын ԏемпература ԁырјі мукӧԁ вешществојастӧ ԁонӧԁлӧм шом бурҗыка боԍтӧ кӧԇыԁ ногыԍ, сывӧсна, мыј ԁонӧԁлӧмыԍ шомлӧн тыртӧммӧ ԍіра вешществојас. |
| Татшӧм донӧдӧм шом шуӧны «активированнӧй шомӧн». | Тащӧм ԁонӧԁӧм шом шуӧны „акԏівірованнӧј шомӧн“. |
| Ми шулім нин, мый шом ас пытшкас вермӧ босьтны уна сикас газъяс. Та серти военнӧй техникаын шомӧн пӧльзуйтчӧны пӧдтан газкӧд вермасян уджын. Противогазъяс вӧчигӧн лолалан розяс пуктӧны шом, тайӧ шомыс кутӧ газ пырӧмысь противогаз пиӧ. Сідзжӧ противогаз зэв колантор сэтшӧм пабрик-заводын, кӧн ядӧвитӧй газъяс вӧчӧны. | Мі шулім-ԋін, мыј шом ас пыщкас вермӧ боԍтны уна ԍікас газјас. Та ԍерԏі војеннӧј ԏехԋікаын шомӧн пӧԉзујтчӧны пӧԁтан газкӧԁ вермаԍан уҗын. Проԏівогазјас вӧчігӧн лолалан роԅас пуктӧны шом, тајӧ шомыс кутӧ газ пырӧмыԍ проԏівогаз піӧ. Сіԇ-жӧ проԏівогаз зев колан тор сещӧм фабрік-завоԁын, кӧн јаԁовітӧј газјас вӧчӧны. |
| Противогазъяс овлӧны уна сикас, уна система. Противогаз видзӧны отравитчӧмысь лолалан органъяс, а мукӧддырйиыс дзоньнас тушатӧ. Быд противогаз ӧтмодаа кымын: быдын эм кӧрӧбка, кытчӧ пуктыссьӧ шом либӧ мукӧд вещество, кодъяс видзӧны маскаӧ газ пырӧмысь; сэсся быдын эм маска, коді вевттьӧ чужӧмтӧ. Кӧрӧбка да маска топыда ӧтлаалӧма мӧда-мӧдыскӧд резина трубкаӧн (видзӧд 82 серпас). А овлӧ и мӧд сикас противогазъяс, кор кӧрӧбкасӧ дзик маскаас крепитӧма (видзӧд 84-ӧд серпас). Противогазын газ босьтан шом вӧчӧма сотӧмӧн. Тайӧ, кольмӧдан газ кындзи, быд газ вермӧ босьтны ас пиас. Противогазлӧн фильтрыд, тшынъяс босьтӧм вылӧ да руяс босьтӧм вылӧ, вӧчӧма специальнӧй кабалаысь, гынысь (войлокысь), пу сиясысь да мукӧд материалъясысь. Маска вӧчсьӧ резинаысь, резинаалӧм материалысь либӧ выялӧм кучикысь. Бур противогаз вермӧ видзны ӧтравитчан газъясысь 5–6 час. | Проԏівогазјас овлӧны уна ԍікас, уна ԍіԍԏема. Проԏівогаз віԇӧны отравітчӧмыԍ лолалан органјас, а мукӧԁ ԁырјіыс ԇоԋнас тушатӧ. Быԁ проԏівогаз ӧтмоԁаа кымын: быԁын ем кӧрӧбка, кытчӧ пуктыԍԍӧ шом, ԉібӧ мукӧԁ вешщество, коԁјас віԇӧны маскаӧ газ пырӧмыԍ; сеԍԍа быԁын ем маска, коԁі вевԏԏӧ чужӧмтӧ. Кӧрӧбка ԁа маска топыԁа ӧтлаалӧма мӧԁа-мӧԁыскӧԁ реԅіна трубкаӧн (віԇӧԁ 82 ԍерпас). А овлӧ і мӧԁ ԍікас проԏівогазјас, кор кӧрӧбкасӧ ԇік маскаас крепітӧма (віԇӧԁ 84-ԁ ԍерпас). Проԏівогазын газ боԍтан шом вӧчӧма сотӧмӧн. Тајӧ, коԉмӧԁан газ кынԇі, быԁ газ вермӧ боԍтны ас піас. Проԏівогазлӧн фіԉтрыԁ, щынјас боԍтӧм вылӧ ԁа рујас боԍтӧм вылӧ, вӧчӧма спеціаԉнӧј кабалаыԍ, гыныԍ (војлокыԍ), пу ԍіјасыԍ ԁа мукӧԁ маԏерјалјасыԍ. Маска вӧчԍӧ реԅінаыԍ, реԅінаалӧм маԏерјалыԍ, ԉібӧ выјалӧм кучікыԍ. Бур проԏівогаз вермӧ віԇны ӧтравітчан газјасыԍ 5–6 час. |
| Мукӧд ядӧвитӧй газъясын уджалігад кучиктӧ, став тушатӧ ӧтравляйтӧны. Татшӧм удж вылын уджалысьяс новлӧны противогазнӧй паськӧм, противогазнӧй сапӧг, противогазнӧй кепысь. Противогазъяс тшӧтш вӧчӧны вӧвъяслы да мукӧд пемӧсъяслы. | Мукӧԁ јаԁӧвітӧј газјасын уҗалігаԁ кучіктӧ, став тушатӧ ӧтравԉајтӧны. Тащӧм уҗ вылын уҗалыԍјас новлӧны проԏівогазнӧј паԍкӧм, проԏівогазнӧј сапӧг, проԏівогазнӧј кепыԍ. Проԏівогазјас щӧщ вӧчӧны вӧвјаслы ԁа мукӧԁ пемӧсјаслы. |
| § 42. Шом. | § 42. Шом. |
| Уна пӧлӧс шомъяс (пу, лы, кокс) ас пытшканыс кутӧны, углерод кындзи, пӧим да мукӧд веществояс. Медся чистӧй шом лоӧ сакарысь да саысь. Саыд артмӧ: сир, скипидар, нерп, карасин да мукӧд веществояс тшынӧдан би вылын сотчигӧн. Са артмӧ сы вӧсна, мый сынӧдыс топливо сотчигӧн оз судзсьы, веществоыс ставнас оз удит сотчыны. Заводъясын бур сорт са перйӧны сынӧд тырмытӧг мазут, карасин да жиръяс сотӧмӧн. | Уна пӧлӧс шомјас (пу, лы, кокс) аспыщканыс кутӧны, угԉероԁ кыԋԇі, пӧім ԁа мукӧԁ вешществојас. Меԁԍа чістӧј шом лоӧ сахарыԍ ԁа саыԍ. Саыԁ артмӧ: ԍір, скіпіԁар, ԋерп, караԍін ԁа мукӧԁ вешществојас щынӧԁан бі вылын сотчігӧн. Са артмӧ сы вӧсна, мыј сынӧԁыс топԉіво сотчігӧн оз суԇԍы, вешществоыс ставнас оз уԃіт сотчыны. Завоԁјасын бур сорт са перјӧны сынӧԁ тырмытӧг мазут, караԍін ԁа жырјас сотӧмӧн. |
| 85-ӧд серпасын петкӧдлӧма са перъян пач. Сотчан материал пуктыссьӧ «в» пӧртйӧ. Пӧрт пуктӧма «d» пач вылӧ. Саыс пуксьӧ пытшкӧс стена бердӧ, «с» камера стен бердӧ да бергалан чугун «d» конус вылӧ. Саыд зэв важнӧй техническӧй материал. | 85-ԁ ԍерпасын петкӧԁлӧма са перјан пач. Сотчан маԏерјал пуктыԍԍӧ „в“ пӧртјӧ. Пӧрт пуктӧма „ԁ“ пач вылӧ. Саыс пукԍӧ пыщкӧс ԍԏена берԁӧ, „с“ камера ԍԏен берԁӧ ԁа бергалан чугун „ԁ“ конус вылӧ. Саыԁ зев важнӧј ԏехԋіческӧј маԏерјал. |
| Са зэв колантор печатайтчан уджын: мунӧ нига, газетъяс печатайтігӧн, краска пыдди; колошъяс краситӧм вылӧ, ваксаяс вӧчӧм вылӧ. | Са зев колантор печатајтчан уҗын: мунӧ ԋіга, гаԅетјас печатајтігӧн, краска пыԃԃі; колошјас краԍітӧм вылӧ, ваксајас вӧчӧм вылӧ. |
| Медым чистӧй шом вӧчны саысь, мыськӧны са кислотаясын да хлорын донӧдӧны. Сакарысь вӧчӧм шом сынӧдтӧг донӧдӧны, а бӧрын сідз жӧ вӧчӧны, кыдзи и прӧстӧй са обрабатывайтӧны. | Меԁым чістӧј шом вӧчны саыԍ, мыԍкӧны са кіслотајасын ԁа хлорын ԁонӧԁӧны. Сахарыԍ вӧчӧм шом сынӧԁтӧг ԁонӧԁӧны, а бӧрын сіԇ-жӧ вӧчӧны, кыԇік і прӧстӧј са обрабатывајтӧны. |
| Шомлӧн удельнӧй весыс 1,9 гӧгӧр. Сідзкӧ, шом сьӧкыдджык ваысь. Ваӧ лэдзӧм шомыд сӧмын сы вӧсна первойсӧ оз вӧй, мый шомлӧн пытшкӧсыс розьӧсь, костӧсь, а сэні сынӧд эм. Босьтан кӧ шом пызьӧн, шом пызь ваын пыр жӧ вӧйӧ. | Шомлӧн уԃеԉнӧј весыс 1,9 гӧгӧр. Сіԇкӧ шом ԍӧкыԁҗык ваыԍ. Ваӧ леԇӧм шомыԁ сӧмын сывӧсна первојсӧ оз вӧј, мыј шомлӧн пыщкӧсыс роԅӧԍ, костӧԍ, а сені сынӧԁ ем. Боԍтан-кӧ шом пыԅӧн, шом пыԅ ваын пыр-жӧ вӧјӧ. |
| § 43. Графит | § 43. Графіт |
| Графитыд — сьӧдовруд кристаллическӧй вещество. Видлалігӧн ки улад небыд да быттьӧкӧ неуна госа. Графит вӧчӧма посньыдик воск кодь кристаллъясысь, бура сибдӧ кабала бердӧ. Та вӧсна и медсясӧ графит мунӧ карандашъяс вӧчӧм вылӧ. | Графітыԁ — ԍӧԁов руԁ крістаԉіческӧј вешщество. Віԁлалігӧн кі улаԁ ԋебыԁ ԁа быԏԏӧ-кӧ ԋеуна госа. Графіт вӧчӧма посԋіԃік восккоԃ крісталјасыԍ, бура ԍібԁӧ кабала берԁӧ. Та вӧсна і меԁԍасӧ графіт мунӧ каранԁашјас вӧчӧм вылӧ. |
| Карандаш тадз вӧчӧны, графитсӧ дрӧбитӧны посньыд пызьӧдз, сэсся сорлалӧны посни сёй пызькӧд да сорсӧ прессуйтӧны бедь кодь формаӧ. Кымын уна карандашын сёй пызь, сымын карандашыд чорыдджык. | Каранԁаш таԇ вӧчӧны, графітсӧ ԁрӧбітӧны посԋіԁ пыԅӧԇ, сеԍԍа сорлалӧны посԋі ԍој пыԅкӧԁ ԁа сорсӧ прессујтӧны беԃкоԃ формаӧ. Кымын уна каранԁашын ԍој пыԅ, сымын каранԁашыԁ чорыԁҗык. |
| Графит вермӧ сотчыны зэв ёна донӧдӧмӧн кислородын (сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ), но сынӧдын билы зэв паныд сулалана (огнестойкӧй). | Графіт вермӧ сотчыны зев јона ԁонӧԁӧмӧн кіслороԁын (сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ), но сынӧԁын білы зев паныԁ сулалана (огԋестојкӧј). |
| Та вӧсна сёйкӧд соралӧмӧн графитысь вӧчӧны биысь повтӧм (огнеупорнӧй) тигельяс (опытъяс вӧчан прибор). Графит пызьысь вый кодь сорӧн вӧчӧны уна сикас мавтчан маслӧ, а сідзжӧ краскаяс вӧчӧны. | Та вӧсна ԍојкӧԁ соралӧмӧн, графітыԍ вӧчӧны біыԍ повтӧм (огԋеупорнӧј) ԏігеԉјас (опытјас вӧчан прібор). Графіт пыԅыԍ выјкоԃ сорӧн вӧчӧны уна ԍікас мавтчан маслӧ, а сіԇ-жӧ краскајас вӧчӧны. |
| Графит СССР-ын эм Уралын (Перым округын), Кавказын, Сибырын (Иркутск дорын). | Графіт СССР-ын ем Уралын (Перым округын), Кавказын, Ԍібырын (Іркутск ԁорын). |
| Графит бура ас пыр лэдзӧ электрическӧй ток, а та вӧсна графитыд ёна мунӧ электродъяс вӧчӧм вылӧ. | Графіт бура ас пыр леԇӧ еԉектріческӧј ток, а та вӧсна графітыԁ јона мунӧ еԉектроԁјас вӧчӧм вылӧ. |
| Графитлӧн удельнӧй весыс 2,25 гӧгӧр. | Графітлӧн уԃеԉнӧј весыс 2,25 гӧгӧр. |
| § 44. Алмаз | § 44. Алмаз |
| Алмаз рӧмтӧм, пырыс тыдалана, зэв чорыд вещество. Алмаз медся ёна чегӧ шонді луч став телӧяс серти. Удельнӧй вес сылӧн 3,5 гӧгӧр. | Алмаз рӧмтӧм, пырыс тыԁалана, зев чорыԁ вешщество. Алмаз меԁԍа јона чегӧ шонԁі луч, став ԏелӧјас ԍерԏі. Уԃеԉнӧј вес сылӧн 3,5 гӧгӧр. |
| Алмаз артмӧма углеродлӧн вежсьӧмысь, составыс сылӧн дзоньнас углеродысь. | Алмаз артмӧма угԉероԁлӧн вежԍӧмыԍ, составыс сылӧн ԇоԋнас угԉероԁыԍ. |
| Природаын алмаз омӧля паськалӧма. Шедавлӧ зэв ичӧлик торъясӧн мукӧд горнӧй пӧрӧдаяс пиысь (86-ӧд серпас). Природнӧй алмазлӧн рӧмыс овлӧ разнӧй сикас, мукӧд соръяс вӧсна шедавлӧны виж, розоват рӧма, сьӧд алмазъяс. | Пріроԁаын алмаз омӧԉа паԍкалӧма. Шеԁавлӧ зев ічӧԉік торјасӧн мукӧԁ горнӧј пӧрӧԁајас піыԍ (86-ԁ ԍерпас). Пріроԁнӧј алмазлӧн рӧмыс овлӧ разнӧј ԍікас, мукӧԁ сорјас вӧсна шеԁавлӧны віж, розоват рӧма, ԍӧԁ алмазјас. |
| Алмаз ас чорыдлун вӧснаыс медсясӧ мунӧ стеклӧ вундалӧм вылӧ, чорыд изъяс да металлъяс обработайтӧм вылӧ, дона изъяс шлифуйтӧм вылӧ да чорыд горнӧй породаяс писькӧдлӧм вылӧ. Алмаз зэв чорыд, зэв жугласьысь: наковальня вылын позяс жугӧдлыны зэв посньыдик торъяс вылӧ. Посньӧдлӧм алмаз пызьӧн шлифуйтӧны (шыльӧдӧны) изъяс и асьсӧ алмазсӧ тшӧтш ас пызьнас шлифуйтӧны. | Алмаз ас чорыԁлун вӧснаыс, меԁԍасӧ мунӧ ԍԏеклӧ вунԁалӧм вылӧ, чорыԁ ізјас ԁа металјас обработајтӧм вылӧ, ԁона ізјас шԉіфујтӧм вылӧ ԁа чорыԁ горнӧј пороԁајас піԍкӧԁлӧм вылӧ. Алмаз зев чорыԁ, зев жуглаԍыԍ: наковаԉԋа вылын поԅас жугӧԁлыны зев посԋіԃік торјас вылӧ. Посԋӧԁлӧм алмаз пыԅӧн шԉіфујтӧны (шыԉӧԁӧны) ізјас і аԍсӧ алмазсӧ щӧщ ас пыԅнас шԉіфујтӧны. |
| Шлифуйтӧм, многогранник формаа алмаз шусьӧ «бриллиантӧн». | Шԉіфујтӧм, многограԋԋік формаа алмаз шуԍӧ „бріԉԉантӧн“. |
| Главнӧй местаясыс, кысьясысь сюравлӧны алмазъяс: Индия, Бразилия, Лунвыв Африка да Борнео ді. | Главнӧј местајасыс, кыԍјасыԍ ԍуравлӧны алмазјас: Іԋԃіја, Браԅіԉіја, Лунвыв Афріка ԁа Борԋео ԁі. |
| Тадзикӧн ми аддзам, мый алмаз, графит да чистӧй шом — куимнаныс артмӧны химическӧй вежсьӧм бӧрын ӧтик элементысь. Тайӧ элементсӧ ми шуам углеродӧн. Углерод тӧдам, мый пырӧ быд органическӧй веществоӧ. | Таԇікӧн мі аԁԇам, мыј алмаз, графіт ԁа чістӧј шом — куімнаныс артмӧны хіміческӧј вежԍӧм бӧрын, ӧԏік еԉементыԍ. Тајӧ еԉементсӧ мі шуам угԉероԁӧн. Угԉероԁ тӧԁам, мыј пырӧ быԁ оргаԋіческӧј вешществоӧ. |
| Миян зэв дивӧӧн кажитчӧ, мый алмаз, графит да чистӧй шом ставныс артмӧмаӧсь дзик ӧти элементысь, а ортсы вид серти да физическӧй свойствояс серти алмаз некод ног он вермы ӧтлаавны графиткӧд да чистӧй шомкӧд. Кор алмаз, графит да чистӧй шом сотан чистӧй кислородын, ставсьыс лоӧ углекислӧй газ и некутшӧм мукӧд сикас газ, углекислӧй газ кындзи тан оз ло. | Міјан зев ԃівӧӧн кажітчӧ, мыј алмаз, графіт ԁа чістӧј шом ставныс артмӧмаӧԍ ԇік ӧԏі еԉементыԍ, а ортсы віԁ ԍерԏі ԁа фіԅіческӧј својствојас ԍерԏі, алмаз ԋекоԁног он вермы ӧтлавны графіткӧԁ ԁа чістӧј шомкӧԁ. Кор алмаз, графіт ԁа чістӧј шом сотан чістӧј кіслороԁын, ставԍыс лоӧ угԉекіслӧј газ і ԋекущӧм мукӧԁ ԍікас газ, угԉекіслӧј газ кынԇі тан оз ло. |
| Тайӧ петкӧдлӧ, мый куимнан веществоясыс артмӧмаӧсь ӧтик элементысь — углеродысь. | Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј куімнан вешществојасыс артмӧмаӧԍ ӧԏік еԉементыԍ — угԉероԁыԍ. |
| Та серти графит да шом вермӧны пӧртны алмазӧ. Шом кӧ зэв ёна да дыр электрическӧй пачын донӧдан, пӧрӧ графитӧ. Алмаз сідзжӧ зэв ёна донӧдӧмӧн вермӧ пӧрны графитӧ. Первой шом алмазӧ пӧртіс 1893 воын учёнӧй Муассан, ас вӧчӧм электрическӧй пачын. | Та ԍерԏі графіт ԁа шом вермӧны пӧртны алмазӧ. Шом-кӧ зев јона ԁа ԁыр еԉектріческӧј пачын ԁонӧԁан, пӧрӧ графітӧ. Алмаз сіԇ-жӧ зев јона ԁонӧԁӧмӧн вермӧ пӧрны графітӧ. Первој шом алмазӧ пӧртіс 1893 воын учонӧј Муассан, ас вӧчӧм еԉектріческӧј пачын. |
| Электрическӧй пач вӧчӧма кык огнеупорнӧй кирпичысь. Улыс кирпичас вӧчӧма гутор, кытчӧ нуӧдӧма электродъяс (видзӧд 87-ӧд серпасӧ). Ыджыд силаа ток лэдзӧм мысти кирпич пытшкын мӧдас ӧзйыны, температура лоӧ 3500 градус гӧгӧр (88-ӧд серпас). | Еԉектріческӧј пач вӧчӧма кык огԋеупорнӧј кірпічыԍ. Улыс кірпічас вӧчӧма гутор, кытчӧ нуӧԁӧма еԉектроԁјас (віԇӧԁ 87-ӧԁ ԍерпасӧ). Ыҗыԁ ԍілаа ток леԇӧм мыԍԏі кірпіч пыщкын мӧԁас ӧзјыны, ԏемпература лоӧ 3500 граԁус гӧгӧр (88-ԁ ԍерпас). |
| Алмаз вӧчигӧн, Муассан пачӧ пуктіс графитысь вӧчӧм тигель, кӧрт да тырыс шом. Вылын температура вӧсна, кӧртыс сылі да тшӧтш сывдіс шомсӧ. Сэсся Муассан тайӧ металлсӧ зэв ӧдйӧн сюйис сывдӧм свинечӧ. Свинечын либӧ ваын мунӧ зэв ӧдйӧн кӧдзалӧм да куассьӧ кынмӧм металлыд. Металлыд ас сылігӧн зэв ёна личкӧ пытшкӧс слӧйяс вылӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны, сылӧм металл кӧдзалігӧн мунӧ зэв ыджыд личкӧм. Сэки кӧрт пиад сылӧм шомыд торъялӧ посньыдик алмаз пызьӧ. Ньӧжйӧ кӧ мӧдан кӧдзӧдны, шом торъялӧ графитӧ (а оз алмазӧ). | Алмаз вӧчігӧн, Муассан пачӧ пуктіс графітыԍ вӧчӧм ԏігеԉ, кӧрт ԁа тырыс шом. Вылын ԏемпература вӧсна, кӧртыс сылі ԁа щӧщ сывԁіс шомсӧ. Сеԍԍа Муассан тајӧ металлсӧ зев ӧԁјӧн ԍујіс сывԁӧм ԍвіԋечӧ. Ԍвіԋечын, ԉібӧ ваын мунӧ зев ӧԁјӧн кӧԇалӧм ԁа куаԍԍӧ кынмӧм металлыԁ. Металлыԁ ас сылігӧн зев јона ԉічкӧ пыщкӧс слӧјјас вылӧ. Мӧԁногӧн-кӧ шуны, сылӧм металл кӧԇалігӧн мунӧ зев ыҗыԁ ԉічкӧм. Секі кӧртпіаԁ сылӧм шомыԁ торјалӧ посԋіԃік алмаз пыԅӧ. Ԋӧжјӧ-кӧ мӧԁан кӧԇӧԁны, шом торјалӧ графітӧ (а оз алмазӧ). |
| § 45. Элементъяс | § 45. Еԉементјас |
| Ми тӧдмасим прӧстӧй да сложнӧй веществояскӧд (видзӧд та серти 7-ӧд заданньӧ). Сідзжӧ ми шулім, мый некымын прӧстӧй веществояс овлӧны химическӧй свойство серти ӧткодьӧсь. Пример пыдди ӧні позьӧ босьтны шом, графит да алмаз. Куимнаныс прӧстӧй веществояс и торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс физическӧй свойствояс серти (алмазлӧн удельнӧй весыс 3,52; графитлӧн — 2,13; алмаз зэв чорыд, а графит зэв небыд). Шом вылын температураын донӧдӧмӧн позьӧ пӧртны алмазӧ да графитӧ. Куимнан прӧстӧй веществоыс (графит, алмаз да шом) кислородын сотігӧн сетӧны углекислӧй газ. Тайӧ петкӧдлӧ, мый химическӧй свойствоясыс тайӧ куимнан прӧстӧй веществоыслӧн дзик ӧткодьӧсь. | Мі тӧԁмаԍім прӧстӧј ԁа сложнӧј вешществојаскӧԁ (віԇӧԁ та ԍерԏі 7-ԁ заԁаԋԋӧ). Сіԇ-жӧ мі шулім, мыј ԋекымын прӧстӧј вешществојас овлӧны хіміческӧј својство ԍерԏі ӧткоԃӧԍ. Прімер пыԃԃі ӧні поԅӧ боԍтны шом, графіт ԁа алмаз. Куімнаныс прӧстӧј вешществојас і торјалӧны мӧԁа-мӧԁԍыныс фіԅіческӧј својствојас ԍерԏі (алмазлӧн уԃеԉнӧј весыс 3,52; графітлӧн — 2,13; алмаз зев чорыԁ, а графіт зев ԋебыԁ). Шом вылын ԏемператураын ԁонӧԁӧмӧн поԅӧ пӧртны алмазӧ ԁа графітӧ. Куімнан прӧстӧј вешществоыс (графіт, алмаз ԁа шом) кіслороԁын сотігӧн ԍетӧны угԉекіслӧј газ. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј хіміческӧј својствојасыс тајӧ куімнан прӧстӧј вешществоыслӧн ԇік ӧткоԃӧԍ. |
| Татшӧм жӧ овлӧ и мукӧд прӧстӧй веществояс пиын. | Тащӧм-жӧ овлӧ і мукӧԁ прӧстӧј вешществојас піын. |
| Тайӧ опытыс индӧ, мый татшӧм прӧстӧй веществояс костын (графит, алмаз да чистӧй шом) эм мыйкӧ ӧткодь (общӧй) тор. Общӧйыс тайӧяслӧн химическӧй элемент — углерод. | Тајӧ опытыс інԁӧ, мыј тащӧм прӧстӧј вешществојас костын (графіт, алмаз ԁа чістӧј шом) ем мыјкӧ ӧткоԃ (общӧј) тор. Общӧјыс тајӧјаслӧн хіміческӧј еԉемент — угԉероԁ. |
| Графит, алмаз да чистӧй шом артмӧны ӧтик химическӧй элементысь — углеродысь; тайӧ жӧ химическӧй элементыс — углерод — пырӧ углекислӧй газӧ, кольмӧдан газӧ да мукӧд соединенньӧяс пытшкӧ. | Графіт, алмаз ԁа чістӧј шом артмӧны ӧԏік хіміческӧј еԉементыԍ — угԉероԁыԍ; тајӧ-жӧ хіміческӧј еԉементыс — угԉероԁ пырӧ угԉекіслӧј газӧ, коԉмӧԁан газӧ ԁа мукӧԁ сојеԃіԋеԋԋӧјас пыщкӧ. |
| Прӧстӧй вещество оз ков соравны элементкӧд. Углекислӧй газын эм элемент — углерод, но тайӧ абу прӧстӧй вещество, кыдз алмаз да мукӧд. Эм элемент — кислород, но кислород газыд абу жӧ элемент. | Прӧстӧј вешщество оз ков соравны еԉементкӧԁ. Угԉекіслӧј газын ем еԉемент — угԉероԁ, но тајӧ абу прӧстӧј вешщество, кыԇ алмаз ԁа мукӧԁ. Ем еԉемент — кіслороԁ, но кіслороԁ газыԁ абу-жӧ еԉемент. |
| Ми ог на прамӧя тӧдӧ, кутшӧм химическӧй элемент углеродыд, а прӧстӧй веществотӧ ми вермам лючки видлавны, тӧдмавны, наблюдайтны. Кӧть элемент углерод йылысь уна на эм тӧдтӧмтор, но зэв бура тӧдам углерод элементлысь химическӧй свойствояссӧ. | Мі ог-на прамӧја тӧԁӧ, кущӧм хіміческӧј еԉемент угԉероԁыԁ, а прӧстӧј вешществотӧ мі вермам ԉучкі віԁлавны, тӧԁмавны, набԉуԁајтны. Кӧԏ еԉемент угԉероԁ јылыԍ уна-на ем тӧԁтӧмтор, но зев бура тӧԁам угԉероԁ еԉементлыԍ хіміческӧј својствојассӧ. |
| Свойствоясыс углеродлӧн дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧм и мукӧд прӧстӧй да сложнӧй веществояслӧн, кодъяс ас пианыс кутӧны углеродсӧ. Ми тодам, мый шом шонтігӧн ӧтлаасьӧ кислородкӧд. | Својствојасыс угԉероԁлӧн ԇік-жӧ сещӧмӧԍ, кущӧм і мукӧԁ прӧстӧј ԁа сложнӧј вешществојаслӧн, коԁјас ас піаныс кутӧны угԉероԁсӧ. Мі тоԁам, мыј шом шонтігӧн ӧтлааԍӧ кіслороԁкӧԁ. |
| Та серти ми шуам, мый химическӧй углерод элемент вермӧ ӧтлаасьны химическӧй элемент кислородкӧд, мый кыкнан химическӧй элементыс эм углекислӧй газын. Химическӧй элементъяслӧн уна сикас прӧстӧй вещество сетан свойствоыс шусьӧ «аллотропияӧн» (греческӧй кыв: «аллос» — мӧд, «тропос» — свойство). | Та ԍерԏі мі шуам, мыј хіміческӧј угԉероԁ еԉемент вермӧ ӧтлааԍны хіміческӧј еԉемент кіслороԁкӧԁ, мыј кыкнан хіміческӧј еԉементыс ем угԉекіслӧј газын. Хіміческӧј еԉементјаслӧн уна ԍікас прӧстӧј вешщество ԍетан својствоыс шуԍӧ „аллотропіјаӧн“ (греческӧј кыв: „аллос“ — мӧԁ, „тропос“ — својство). |
| Химическӧй элементъяслӧн прӧстӧй веществояскӧд пыр нимъясыс ӧткодьӧсь. Та серти колӧ пыр босьтны тӧд вылӧ вежӧртас серти, элемент йылысь либӧ прӧстӧй вещество йылысь сёрниыс мунӧ. | Хіміческӧј еԉементјаслӧн прӧстӧј вешществојаскӧԁ пыр ԋімјасыс ӧткоԃӧԍ. Та ԍерԏі колӧ пыр боԍтны тӧԁвылӧ вежӧртас ԍерԏі, еԉемент јылыԍ, ԉібӧ прӧстӧј вешщество јылыԍ ԍорԋіыс мунӧ. |
| Элементӧн шусьӧны (первичнӧй) юксьытӧм веществояс, кодъяс химическӧй состав серти прӧстӧй веществояскӧд ӧткодьӧсь, кодъяс пырӧны сложнӧй веществояс пытшкӧ, а асьныс артмӧны сійӧ жӧ прӧстӧй веществоясысь. | Еԉементӧн шуԍӧны — (первічнӧј) јукԍытӧм вешществојас, коԁјас хіміческӧј состав ԍерԏі прӧстӧј вешществојаскӧԁ ӧткоԃӧԍ, коԁјас пырӧны сложнӧј вешществојас пыщкӧ, а аԍныс артмӧны сіјӧ-жӧ прӧстӧј вешществојасыԍ. |
| Химическӧй элементъяс лыд серти ёна этша прӧстӧй веществоясысь. Ӧні кежлӧ став химическӧй элементыс лыддьыссьӧ 90 кымын. Унджыкыс тайӧ 90 письыс зэв гежӧда сюрлывлӧны. | Хіміческӧј еԉементјас лыԁ ԍерԏі јона еща прӧстӧј вешществојасыԍ. Ӧні кежлӧ став хіміческӧј еԉементыс лыԃԃыԍӧ 90 кымын. Унҗыкыс тајӧ 90 піԍыс зев ԃежӧԁа ԍурлывлӧны. |
| Татшӧм элементъяскӧд, кыдзи: кӧрт, ыргӧн, эзысь, зарни, свинеч, озысь, цинк, ртуть, алюминий, марганеч, никель, бром, кальций, магний, натрий, кислород, водород, азот, углерод, фосфор, сера, хлор, кремний, — ӧнія удж производствоын частӧджык паныдасьлам, унджыкысь тайӧяс ковмывлӧны. Мукӧд элементъяс гежӧдджыка паныдасьӧны. | Тащӧм еԉементјаскӧԁ, кыԇі: кӧрт, ыргӧн, езыԍ, зарԋі, ԍвіԋеч, озыԍ, цінк, ртуԏ, аԉԉуміԋіј, маргаԋец, ԋіккеԉ, бром, каԉціј, магԋіј, натріј, кіслороԁ, воԁороԁ, азот, угԉероԁ, фосфор, ԍера, хлор, кремԋіј, — ӧніја уҗ проізвоԁствоын частӧҗык паныԁаԍлам, унҗыкыԍ тајӧјас ковмывлӧны. Мукӧԁ еԉементјас ԃежӧԁҗыка паныԁаԍӧны. |
| Природаын зэв этшаысь паныдасьӧны ас кежын чистӧй элементъяс: унджыкысьсӧ элементъяс пырӧны сложнӧй веществоӧ, унджыксӧ пыр шедӧдӧны найӧ сложнӧй веществоясысь торйӧдӧмӧн. | Пріроԁаын зев ещаыԍ паныԁаԍӧны аскежын чістӧј еԉементјас: унҗыкыԍсӧ еԉементјас пырӧны сложнӧј вешществоӧ, унҗыксӧ пыр шӧԁӧԁӧны најӧ сложнӧј вешществојасыԍ торјӧԁӧмӧн. |
| Кымын кокньыда веществоыс окисляйтчӧ, сымын сьӧкыд корсьны сійӧс ӧтнассӧ, прӧстӧй вещество формаын. | Кымын кокԋіԁа вешществоыс окіԍԉајтчӧ, сымын ԍӧкыԁ корԍны сіјӧс ӧтнассӧ, прӧстӧј вешщество формаын. |
| Унджык ачыс артмӧм веществоясыс, шуам кӧть му, пемӧсъяслӧн, войтырлӧн тушаыс, быдмӧгъяс, — тайӧ ставыс химическӧй состав серти — сложнӧй веществояс. Ставсӧ тайӧ позьӧ юкны торъя веществояс вылӧ. Водзын учёнӧйяс пыр вӧлі торйӧдӧны составсӧ «ловтӧм природалысь» (горнӧй пӧрӧдаяслысь, изъяслысь) «ловъя природа» (пемӧсъяс, быдмӧгъяс) химическӧй составысь. Но тайӧ торйӧдӧмыд, дерт, абу правильнӧ. Природаыд, кыдз рочӧн шуасны, единӧй: став веществоясыс артмӧны, артмӧмаӧсь некымын зэв этша ӧтувъя элементъясысь. Морт, пемӧс да быдмӧг организмӧ — быдӧнӧ пырӧны татшӧм ӧткодь элементъяс: углерод, водород, кислород, азот да некымын мукӧд элементъяс. Тайӧяс жӧ пырӧны и мукӧд составӧ. | Унҗык ачыс артмӧм вешществојасыс, шуам кӧԏ му, пемӧсјаслӧн, војтырлӧн тушаыс, быԁмӧгјас, — тајӧ ставыс хіміческӧј состав ԍерԏі — сложнӧј вешществојас. Ставсӧ тајӧ, поԅӧ јукны торја вешществојас вылӧ. Воԇын учонӧјјас пыр вӧлі торјӧԁӧны составсӧ „ловтӧм пріроԁалыԍ“ (горнӧј пӧрӧԁајаслыԍ, ізјаслыԍ), „ловја пріроԁа“ (пемӧсјас, быԁмӧгјас) хіміческӧј составыԍ. Но тајӧ торјӧԁӧмыԁ, ԃерт, абу правіԉнӧ. Пріроԁаыԁ, кыԇ рочӧн шуасны, јеԃінӧј: став вешществојасыс артмӧны, артмӧмаӧԍ ԋекымын зев еща ӧтувја еԉементјасыԍ. Морт, пемӧс ԁа быԁмӧг оргаԋізмӧ — быԁсӧнӧ пырӧны тащӧм, ӧткоԃ еԉементјас: угԉероԁ, воԁороԁ, кіслороԁ, азот ԁа ԋекымын мукӧԁ еԉементјас. Тајӧјас-жӧ пырӧны і мукӧԁ составӧ. |
| Кутшӧм веществоясысь артмӧмаӧсь горнӧй породаяс, быдмӧгъяс, мортъяс, пемӧсъяс, сынӧд, ва, позьӧ артавны элементъяс лыд серти. 89 серпасвывса диаграмма петкӧдлӧ элементъяслысь природаын паськалӧм. Медся уна природаын кислород. Тайӧ пырӧ став важнӧй породаяс составӧ — гранитъясӧ, сёйясӧ, песчаникъясӧ, известнякъясӧ, ваӧ, сынӧдӧ. Мӧд местаын сулалӧ кремний, коді пырӧ гранитъясӧ, лыаӧ, сёйясӧ да мукӧд горнӧй породаясӧ. Му кышын уна эм алюминий, коді пырӧ полевӧй шпатӧ, сёйӧ да мукӧд породаяс состав пытшкӧ. | Кущӧм вешществојасыԍ артмӧмаӧԍ горнӧј пороԁајас, быԁмӧгјас, мортјас, пемӧсјас, сынӧԁ, ва, поԅӧ артавны еԉементјас лыԁ ԍерԏі. 89 ԍерпас вывса ԃіаграмма петкӧԁлӧ еԉементјаслыԍ пріроԁаын паԍкалӧм. Меԁԍа уна пріроԁаын кіслороԁ. Тајӧ пырӧ став важнӧј пороԁајас составӧ — граԋітјасӧ, ԍојјасӧ, пеԍчаԋікјасӧ, іԅвеԍԏԋакјасӧ, ваӧ, сынӧԁӧ. Мӧԁ местаын сулалӧ кремԋіј, коԁі пырӧ граԋітјасӧ, лываӧ, ԍојјасӧ ԁа мукӧԁ горнӧј пороԁајасӧ. Му кышын уна ем аԉуміԋіј, коԁі пырӧ поԉевӧј шпатӧ, ԍојӧ ԁа мукӧԁ пороԁајас состав пыщкӧ. |
| Татшӧм колана элементъяс, кодъяс зэв коланаӧсь техникаын, кыдз углерод, сера, ыргӧн, ставсӧ кӧ ӧтлаын босьтны, весиг став му кыш масса сертиыс ӧтик прӧчентыс оз лоны. | Тащӧм колана еԉементјас, коԁјас зев коланаӧԍ ԏехԋікаын, кыԇ угԉероԁ, ԍера, ыргӧн, ставсӧ-кӧ ӧтлаын боԍтны, веԍіг став мукыш масса ԍерԏіыс ӧԏік прӧчентыс оз лоны. |
| § 46. 21 удж. Кольмӧдан газ | § 46. 21 уҗ. Коԉмӧԁан газ |
| Ковмасны приборъяс: колба, пробиркаяс, стекляннӧй трубка, кузь кока воронка да спиртовка. | Ковмасны пріборјас: колба, пробіркајас, ԍԏекԉаннӧј трубка, куԅкока воронка ԁа ԍпіртовка. |
| Материалъяс: щавелевӧй кислота, сернӧй кислота, муравьинӧй кислота да пробка. | Маԏерјалјас: шщавеԉӧвӧј кіслота, ԍернӧј кіслота, муравејнӧј кіслота ԁа пробка. |
| 1. Босьтӧ пробиркаӧ 1 кубическӧй сантиметр щавелевӧй кислота да кисьтӧ сэтчӧ 2 куб. сантим. ён сернӧй кислота, сэсся неуна шонтыштӧ би вылын. Пробиркаысь петан газ ӧзтӧ. Кутшӧм рӧма лоӧ биыс? | 1. Боԍтӧ пробіркаӧ 1 кубіческӧј саԋԏіметр шщавеԉевӧј кіслота ԁа кіԍтӧ сетчӧ 2 куб. саԋԏім. јон ԍернӧј кіслота, сеԍԍа ԋеуна шонтыштӧ бі вылын. Пробіркаыԍ петан газ ӧзтӧ. Кущӧм рӧма лоӧ біыс? |
| 2. «А» колбаӧ (90 серпас серти) кисьтӧ муравьинӧй кислота. Ньӧжйӧник «В» воронка пыр кисьтӧ ён (ваӧн соравтӧм) сернӧй кислотаӧ. Опыт вӧчигӧн босьтӧ кислотаяссӧ объём серти ӧтмындаӧн. Сэсся трубкаті петан газсӧ ӧзтӧ. | 2. „А“ колбаӧ (90 ԍерпас ԍерԏі) кіԍтӧ муравејнӧј кіслота. Ԋӧжјӧԋік „В“ воронка пыр кіԍтӧ јон (ваӧн соравтӧм) ԍернӧј кіслотаӧ. Опыт вӧчігӧн боԍтӧ кіслотајассӧ објом ԍерԏі ӧтмынԁаӧн. Сеԍԍа трубкаті петан газсӧ ӧзтӧ. |
| 3. Тайӧ веществоясыс кӧ абу ті кипод улын, позьӧ кольмӧдан газ шедӧдны углекислӧй газ донӧдӧм шом пыр лэдзӧмӧн. Тайӧ опыт вӧчны колӧ сьӧкыда сылана стекляннӧй трубка, диаметрыс мед вӧлі 1–1,5 см. кымын, кузьтаыс 25–30 сантиметр кымын. Та кындзи ковмас ён горелка (газӧвӧй кӧ абу, позьӧ спиртӧвӧйӧн). Трубка шӧрсӧ тыртӧ посни шомторъясӧн, шомсӧ пуктытӧдз водз донӧдлӧ кӧрт тигельын либӧ фарфорӧвӧй чашкаын. Сэсся сетӧ талы кӧдзавны (91 серпас). | 3. Тајӧ вешществојасыс-кӧ абу ті кі поԁулын, поԅӧ коԉмӧԁан газ шеԁӧԁны угԉекіслӧј газ ԁонӧԁӧм шом пыр леԇӧмӧн. Тајӧ опыт вӧчны колӧ ԍӧкыԁа сылана ԍԏекԉаннӧј трубка, ԃіаметрыс меԁ вӧлі 1–1,5 см. кымын, куԅтаыс 25–30 саԋԏіметр кымын. Та кынԇі ковмас јон горелка (газӧвӧј-кӧ абу, поԅӧ ԍпіртӧвӧјӧн). Трубка шӧрсӧ тыртӧ посԋі шом торјасӧн, шомсӧ пуктытӧԇ воԇ ԁонӧԁлӧ кӧрт ԏігеԉын, ԉібӧ фарфоровӧј чашкаын. Сеԍԍа ԍетӧ талы кӧԇавны (91 ԍерпас). |
| Шомсӧ трубкаӧ оз ков вывті топыда пуктыны, но медым ӧтарӧ-мӧдарӧ оз жӧ ветлы. Кыкнан трубка помсяньыс сюйӧ (сӧмын энӧ вывті топыда) волокнистӧй асбест либӧ стекляннӧй вата. Углекислӧй газ шом пыр мунігӧн оз удит сотчыны. Мед сійӧ кутны трубкаын, пуктӧ петан помас натроннӧй извесьт. Тайӧ мӧдас ас пиӧ босьтӧмӧн кутны углекислӧй газсӧ, а кольмӧдан газ кольӧ. Трубка крепитӧ штативӧ (кыдз индӧма 92-ӧд серпасын), тупкӧ кыкнан помсянь стеклӧ трубкаа пробкаясӧн. Ӧтикыс лоӧ углекислӧй газ лэдзӧм вылӧ, а мӧдыс кольмӧдан газ петӧм вылӧ. | Шомсӧ трубкаӧ оз ков вывті топыԁа пуктыны, но меԁым ӧтарӧ-мӧԁарӧ оз-жӧ ветлы. Кыкнан трубка помԍаԋыс ԍујӧ (сӧмын енӧ вывті топыԁа) волокԋістӧј аԅбест, ԉібӧ ԍԏекԉаннӧј вата. Угԉекіслӧј газ шом пыр мунігӧн оз уԃіт сотчыны. Меԁ сіјӧ кутны трубкаын, пуктӧ петан помас натроннӧј іԅвеԍԏ. Тајӧ мӧԁас ас піӧ боԍтӧмӧн кутны угԉекіслӧј газсӧ, а коԉмӧԁан газ коԉӧ. Трубка крепітӧ штаԏівӧ (кыԇ інԁӧма 92-ӧԁ ԍерпасын), тупкӧ кыкнан помԍаԋ ԍԏеклӧ трубкаа пробкајасӧн. Ӧԏікыс лоӧ угԉекіслӧј газ леԇӧм вылӧ, а мӧԁыс коԉмӧԁан газ петӧм вылӧ. |
| Петан трубкалысь прӧст помсӧ лэдзӧ ва тыра чашкаӧ и сюйӧ кымыньтӧм ва тыра пробиркаӧ. Опыт колӧ нуӧдны сынӧд кысканінын. Абу кӧ кысканіныд, петан газ энӧ чукӧртӧ пробиркаӧ, а пыр жӧ ӧзтӧ трубка помӧ. | Петан трубкалыԍ прӧст помсӧ леԇӧ ва тыра чашкаӧ і ԍујӧ кымыԋтӧм ватыра пробіркаӧ. Опыт колӧ нуӧԁны сынӧԁ кысканінын. Абу-кӧ кысканіныԁ, петан газ енӧ чукӧртӧ пробіркаӧ, а пыр-жӧ ӧзтӧ трубка помӧ. |
| Лӧсьӧдӧ прибор углекислӧй газ шедӧдӧм вылӧ да заводитӧ шом шонтыны. Кор трубка доналӧ гӧрдӧдз, ӧтлаалӧ сійӧ углекислӧй газ шедӧдан приборкӧд. Углекислӧй газ колӧ лэдзны вӧсньыдика да ньӧжйӧникӧн, бурджык углекислӧй газ шедӧдны Кипп нима аппаратӧн (93 серпас серти). | Лӧԍӧԁӧ прібор угԉекіслӧј газ шеԁӧԁӧм вылӧ ԁа завоԃітӧ шом шонтыны. Кор трубка ԁоналӧ гӧрԁӧԇ, ӧтлаалӧ сіјӧ угԉекіслӧј газ шеԁӧԁан пріборкӧԁ. Угԉекіслӧј газ колӧ леԇны вӧсԋіԃіка ԁа ԋӧжјӧԋікӧн, бурҗык угԉекіслӧј газ шеԁӧԁны Кіппа ԋіма аппаратӧн (93 ԍерпас ԍерԏі). |
| Тайӧ опыт вӧчан прибор шӧртіыс вӧсньыд, сэтчӧ пуктассьӧ ыджыд шар кодь «А» воронка. «Б» шарӧ пуктӧны мрамор, а «А» воронкаӧ кисьтӧны кислота, кор газ петан кран «Г» восьса, сэк кислота веськалӧ шар «Б» пытшкӧ да заводитчӧ мунны реакция. Тупкӧм бӧрын чукӧрмӧм газ вӧтлӧ сэсь кислотасӧ, реакция мунӧм дугдӧ. Ӧні кольмӧдан газ, коді чукӧрмис кымыньтӧм ва тыра пробиркаӧ, позьӧ ӧзтыны, а он кӧ чукӧртӧй торъя пробиркаӧ, трубкаті петігӧн ӧзтӧ. | Тајӧ опыт вӧчан прібор шӧртіыс вӧсԋіԁ, сетчӧ пуктаԍԍӧ ыҗыԁ шаркоԃ „А“ воронка. „Б“ шарӧ пуктӧны мрамор, а „А“ воронкаӧ кіԍтӧны кіслота, кор газ петан кран „Г“ воԍса, сек кіслота веԍкалӧ шар „Б“ пыщкӧ ԁа завоԃітчӧ мунны реакціја. Тупкӧм бӧрын чукӧрмӧм газ вӧтлӧ сеԍ кіслотасӧ, реакціја мунӧм ԁугԁӧ. Ӧні коԉмӧԁан газ, коԁі чукӧрміс кымыԋтӧм ватыра пробіркаӧ, поԅӧ ӧзтыны, а он кӧ чукӧртӧ торја пробіркаӧ ԁа трубкаті петігӧн ӧзтӧ. |
| Углеродыд, углекислӧй газ кындзи, кислородкӧд ӧтлаасигӧн сетӧ кольмӧдан газ (окись углерода). Кольмӧдан газын кислород этшаджык углекислӧй газ дорысь. Кольмӧдан газ артмӧ сэк, кор шом сотчӧ сынӧд (кислород) тырмытӧг, шуам, кор пач ломтысигӧн ваймытӧдз водз трубасӧ сиптан. | Угԉероԁыԁ, угԉекіслӧј газ кынԇі, кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍігӧн ԍетӧ коԉмӧԁан газ (окіԍ угԉероԁа). Коԉмӧԁан газын кіслороԁ ещаҗык, угԉекіслӧј газ ԁорыԍ. Коԉмӧԁан газ артмӧ сек, кор шом сотчӧ сынӧԁ (кіслороԁ) тырмытӧг, шуам кор пач ломтыԍігӧн, вајмытӧԇ воԇ трубасӧ ԍіптан. |
| Кольмӧдан газ сідзжӧ артмӧ углекислӧй газ донӧдӧмӧн да шом пыр лэдзӧмӧн. Шомыд мырддьӧ углекислӧй газысь кислород юкӧнсӧ. | Коԉмӧԁан газ сіԇ-жӧ артмӧ угԉекіслӧј газ ԁонӧԁӧмӧн ԁа шом пыр леԇӧмӧн. Шомыԁ мырԃԃӧ угԉекіслӧј газыԍ кіслороԁ јукӧнсӧ. |
| Самӧвар пузьӧдігӧн трубаын (94 серпасын сетӧма вундас самӧварлӧн) тыр донӧдлӧм шом. Кор решетка пыр увсянь пырӧ сынӧдыд, шом сотчигӧн лоӧм углекислӧй газыс прӧйдитӧ доналӧм шом пырыс да артмӧ кольмӧдан газ. | Самӧвар пуԅӧԁігӧн трубаын (94 ԍерпасын ԍетӧма вунԁас самӧварлӧн) тыр ԁонӧԁлӧм шом. Кор решетка пыр увԍаԋ пырӧ сынӧԁыԁ, шом сотчігӧн лоӧм угԉекіслӧј газыс прӧјԃітӧ ԁоналӧм шом пырыс ԁа артмӧ коԉмӧԁан газ. |
| Кольмӧдан газыд лоӧ унджык, унджык кӧ шомыс да омӧля чиститӧма самӧвар решеткасӧ. Татшӧм самӧварысь кӧ водзджык босьтан трубасӧ, став кольмӧдан газыс мӧдас петны керкаӧ, вермас чорыда кольмӧдны. | Коԉмӧԁан газыԁ лоӧ унҗык, унҗык-кӧ шомыс ԁа омӧԉа чіԍԏітӧма самӧвар решӧткасӧ. Тащӧм самӧварыԍ-кӧ воԇҗык боԍтан трубасӧ, став коԉмӧԁан газыс мӧԁас петны керкаӧ, вермас чорыԁа коԉмӧԁны. |
| Кольмӧдан газыд вывті ядӧвитӧй да вывті ӧпаснӧй, сы вӧсна, мый сійӧ зэв сьӧкыд тӧдмавны, некутшӧм сылӧн дук абу. Кольмӧдан газ сы вӧсна ядӧвитӧй, мый сійӧ морт вир пытшкысь кӧдзӧдӧ гӧрд вир шарикъястӧ: найӧ сынӧдысь кислород босьтны сэк оз мӧдны вермыны. Вот мыйла войтыр частӧ кувлӧны кольмӧдан газысь. Та кындзи кольмӧдан газыд отравляйтӧ нервнӧй систематӧ. | Коԉмӧԁан газыԁ вывті јаԁовітӧј ԁа вывті ӧпаснӧј, сывӧсна, мыј сіјӧ зев ԍӧкыԁ тӧԁмавны, ԋекущӧм сылӧн ԁук абу. Коԉмӧԁан газ сывӧсна јаԁӧвітӧј, мыј сіјӧ морт вірпыщкыԍ кӧԇӧԁӧ гӧрԁ вір шарікјастӧ: најӧ сынӧԁыԍ кіслороԁ боԍтны сек оз мӧԁны вермыны. Вот мыјла војтыр частӧ кувлӧны коԉмӧԁан газыԍ. Та кынԇі коԉмӧԁан газыԁ отравԉајтӧ ԋервнӧј ԍіԍԏематӧ. |
| Кӧть зэв этшаник эм сынӧдын кольмӧдан газыд, пыр мӧдас юрыд висьны да восӧдны. Сьӧкыда (мукӧддырйиыс кулӧмӧн помасьӧ) отравитчӧм овлӧ сэк, кор дыр лолалан сэтшӧм сынӧдын, кӧн эм 0,5 прӧч. кольмӧдан газыс. Светильнӧй газ, коді кутӧ 5–10 прӧч-ӧдз кольмӧдан газсӧ, сідзжӧ зэв ядӧвитӧй. | Кӧԏ зев ещаԋік ем сынӧԁын коԉмӧԁан газыԁ, пыр мӧԁас јурыԁ віԍны ԁа восӧԁны. Ԍӧкыԁа (мукӧԁ ԁырјіыс кулӧмӧн понаԍӧ) отравітчӧм овлӧ сек, кор ԁыр лолалан сещӧм сынӧԁын, кӧн ем — 0,5 прӧч. коԉмӧԁан газыс. Ԍвеԏіԉнӧј газ, коԁі кутӧ 5–10 прӧч-ӧԇ коԉмӧԁан газсӧ, сіԇ-жӧ зев јаԁӧвітӧј. |
| Кольмӧдан газ ас ядӧвитӧйлун вӧснаыс быттьӧ зэв колана газ войнаяс вылын, но ас кокни вӧснаыс ӧнӧдз на оз применяйтсьы военнӧй техникаын ӧтнасӧн. Но кольмӧдан газ мукӧд отравляйтчан материалъяскӧд ӧтлаалӧмӧн мунӧ фосген вӧчӧм вылӧ, коді ёна колантор военнӧй техникаын. | Коԉмӧԁан газ ас јаԁӧвітӧј лун вӧснаыс быԏԏӧ зев колана газ војнајас вылын, но ас кокԋі вӧснаыс ӧнӧԇ-на оз прімеԋајтчы војеннӧј ԏехԋікаын ӧтнасӧн. Но коԉмӧԁан газ, мукӧԁ отравԉајтчан маԏерјалјаскӧԁ ӧтлаалӧмӧн мунӧ фосген вӧчӧм вылӧ, коԁі јона колантор војеннӧј ԏехԋікаын. |
| Кольмӧдан газыд сотігӧн сетӧ уна шоныд. Та вӧсна техникаын кольмӧдан газ мунӧ топливо пыдди, пырӧ генераторнӧй да водянӧй газъяс составӧ 40 прӧч. мында. | Коԉмӧԁан газыԁ сотігӧн ԍетӧ уна шоныԁ. Та вӧсна ԏехԋікаын коԉмӧԁан газ мунӧ топԉіво пыԃԃі, пырӧ геԋераторнӧј ԁа воԃаннӧј газјас составӧ 40 прӧч. мынԁа. |
| Кольмӧдан газыд генераторъясын артмӧ сідз жӧ, кыдзи артмӧ самӧвар трубаын. | Коԉмӧԁан газыԁ геԋераторјасын артмӧ сіԇ-жӧ, кыԇі артмӧ самӧвар трубаын. |
| § 47. Взрывӧн сотчӧм да ньӧжйӧн сотчӧм | § 47. Взрывӧн сотчӧм ԁа ԋӧжјӧн сотчӧм |
| Воддза опытъяс миянлы петкӧдлісны, мый кислород вермӧ ӧтлаасьны мукӧд веществояскӧд. | Воԇԇа опытјас міјанлы петкӧԁлісны, мыј кіслороԁ вермӧ ӧтлааԍны мукӧԁ вешществојаскӧԁ. |
| Татшӧм реакцияяссӧ ми шулім «окисленньӧӧн». | Тащӧм реакціјајассӧ мі шулім „окіԍԉеԋԋӧӧн“. |
| Кислородкӧд ӧтлаасян реакция мукӧддырйиыс мунӧ другӧн биӧн сотчӧмӧн, а мукӧддырйиыс ньӧжйӧн битӧг. | Кіслороԁкӧԁ ӧтлааԍан реакціја мукӧԁ ԁырјіыс мунӧ ԁругӧн біӧн сотчӧмӧн, а мукӧԁ ԁырјіыс ԋӧжјӧн бітӧг. |
| Гремучӧй газ сынӧдса температураын оз взрывайтчы, сэк ӧтлаасян реакция кислородлӧн да водородлӧн мунӧ зэв ньӧжйӧн, но муртса кӧ шонтыштан гремучӧй газтӧ 600–700 градусӧдз — лоӧ чорыдкодь взрыв. | Гремучӧј газ сынӧԁса ԏемператураын оз взрывајтчы, сек ӧтлааԍан реакціја кіслороԁлӧн ԁа воԁороԁлӧн мунӧ зев ԋӧжјӧн, но муртса-кӧ шонтыштан гремучӧј газтӧ 600–700 граԁусӧԇ — лоӧ чорыԁ-коԃ взрыв. |
| Шонтігӧн температура кыптӧ да, ӧддзалӧ реакцияыс кислород да водород костын. Реакция гремучӧй газ пиын другӧн (мгновенно) мунӧ да сетӧ уна шоныд. | Шонтігӧн ԏемпература кыптӧ ԁа ӧԁԇалӧ реакціјаыс кіслороԁ ԁа воԁороԁ костын. Реакціја гремучӧј газ піын ԁругӧн (мгновенно) мунӧ ԁа ԍетӧ уна шоныԁ. |
| Взрыв реакцияяс дырйи овлӧ сэк, кор реакцияыс мунӧ вывті дженьыд кадӧн. Взрыва реакция дырйи пыр петӧ зэв уна шоныд. | Взрыв реакціјајас ԁырјі овлӧ сек, кор реакціјаыс мунӧ вывті җеԋыԁ каԁӧн. Взрыва реакціја ԁырјі пыр петӧ зев уна шоныԁ. |
| Техникаын взрывайтчан веществоясыд зэв колантор. Кӧрт туйяс вӧчигӧн, туннельяс вӧчигӧн, ваувса изъяс взрывайтігӧн (порогъяс жугӧдлігӧн) пыр ковмывлӧны взрывайтчан веществояс. | Ԏехԋікаын взрывајтчан вешществојасыԁ зев колантор. Кӧрттујјас вӧчігӧн, туԋԋеԉјас вӧчігӧн, ваувса ізјас взрывајтігӧн (порогјас жугӧԁлігӧн), пыр ковмывлӧны взрывајтчан вешществојас. |
| Взрывайтан веществоясӧн му пытшкын рудаяс пластысь торйӧдлӧны, изъяс петкӧдлӧны, сельскӧй кӧзяйствоын мыръяс бертлӧны. Медся уна взрывайтчан веществояс, дерт, войнаяс дырйи мунӧ. | Взрывајтан вешществојасӧн мупыщкын руԁајас пластыԍ торјӧԁлӧны, ізјас петкӧԁлӧны, ԍеԉскӧј хоԅајствоын мырјас бертлӧны. Меԁԍа уна взрывајтчан вешществојас, ԃерт војнајас ԁырјі мунӧ. |
| Кор кислородкӧд ӧтлаасян реакция мунӧ зэв ӧдйӧн да сыкӧд тшӧтш артмӧ сразу ёна шоныд да югыд, шуӧны «сотчӧмӧн». | Кор кіслороԁкӧԁ ӧтлаԍан реакціја мунӧ зев ӧԁјӧн ԁа сыкӧԁ щӧщ артмӧ сразу јона шоныԁ ԁа југыԁ, шуӧны „сотчӧмӧн“. |
| Примеръяс пыдди позьӧ вайӧдны: минеральнӧй топливояс сотчӧм, сисьлысь сотчӧм, Даниэль кранын водород сотӧм да с. в. | Прімерјас пыԃԃі поԅӧ вајӧԁны: міԋераԉнӧј топԉівојас сотчӧм, ԍіԍлыԍ сотчӧм, Ԁаԋіеԉ кранын воԁороԁ сотӧм ԁа с. в. |
| Татшӧм веществоясыс сотчигад торъялӧ сы мында шоныд, мый тырмӧ сотчан веществосӧ шонтӧм вылӧ, да и лишнӧй шоныд мукӧд телӧясӧс шонтӧм вылӧ тшӧтш торъялӧ. | Тащӧм вешществојасыс сотчігаԁ торјалӧ сымынԁа шоныԁ, мыј тырмӧ сотчан вешществосӧ шонтӧм вылӧ, ԁа і ԉішнӧј шоныԁ, мукӧԁ ԏелӧјасӧс шонтӧм вылӧ, щӧщ торјалӧ. |
| Природаын зэв паськыда мунӧ мӧд сикас сотчӧм — надзӧн сотчӧм. Но тайӧ сотчан реакция мунӧ битӧг да омӧля шоныд ас пиысь торйӧдӧмӧн. Татшӧм ньӧжйӧ сотчӧм реакцияӧн позьӧ шуны: сісьмӧм, лолалӧм, металлъяслысь сімӧм. | Пріроԁаын зев паԍкыԁа мунӧ мӧԁ ԍікас сотчӧм — наԇӧн сотчӧм. Но тајӧ сотчан реакціја мунӧ бітӧг ԁа омӧԉа шоныԁ ас піыԍ торјӧԁӧмӧн. Тащӧм ԋӧжјӧ сотчӧм реакціјаӧн поԅӧ шуны: ԍіԍмӧм, лолалӧм, металлјаслыԍ сімӧм. |
| Лолалігӧн сынӧдыс пырӧ ты пытшкӧ, ты босьтӧ организмлы колан газ — кислород — да сетӧ вирлы. Вир став туша пасьтала кислород разӧдӧ. Кислород организм пиын окисляйтӧ уна сикас веществояс. Окисленньӧ бӧрын артмӧм углекислӧй газ бӧр лолыштігӧн петӧ сынӧдӧ. Окисленньӧ мунігӧн артмӧ шоныд, тайӧ шонтӧ миянлысь тушанымӧс. | Лолалігӧн сынӧԁыс пырӧ ты пыщкӧ, ты боԍтӧ оргаԋізмлы колан газ — кіслороԁ ԁа ԍетӧ вірлы. Вір став туша паԍтала кіслороԁ разӧԁӧ. Кіслороԁ оргаԋізм піын окіԍԉајтӧ уна ԍікас вешществојас. Окіԍԉеԋԋӧ бӧрын артмӧм угԉекіслӧј газ, бӧр лолыштігӧн петӧ сынӧԁӧ. Окіԍԉеԋԋӧ мунігӧн артмӧ шоныԁ, тајӧ шонтӧ міјанлыԍ тушанымӧс. |
| Та вӧсна Лавуазье шуис, мый «лолалӧмыд пӧ сійӧ ньӧжйӧ сотчӧм». | Та вӧсна Лавуаԅје шуіс, мыј „лолалӧмыԁ-пӧ сіјӧ ԋӧжјӧ сотчӧм“. |
| Сісьмигӧн да сімигӧн окисленньӧ жӧ мунӧ, но сӧмын зэв ньӧжйӧ, тан омӧля шоныд лэдзӧмӧн мунӧ реакцияыс. | Сіԍмігӧн ԁа сімігӧн окіԍԉеԋԋӧ-жӧ мунӧ, но сӧмын зев ԋӧжјӧ, тан омӧԉа шоныԁ леԇӧмӧн мунӧ реакціјаыс. |
| Парникъясӧ пыр пуктӧны кыз слӧй куйӧд, а вылысӧ му слӧй. Куйӧд кор мӧдас сісьмыны (мӧд ног кӧ шуны, ӧтлаасьны кислородкӧд), сэк мӧдас шоныд торъявны. Сы вӧсна парникын муыс пыр овлӧ шоныдджык и парникын овлӧ температура вылынджык ывла температура дорысь. | Парԋікјасӧ пыр пуктӧны кыз слӧј кујӧԁ, а вылысӧ му слӧј. Кујӧԁ кор мӧԁас сіԍмыны, (мӧԁног-кӧ шуны, ӧтлаԍны кіслороԁкӧԁ), сек мӧԁас шоныԁ торјавны. Сы вӧсна парԋікын муыс пыр овлӧ шоныԁҗык і парԋікын овлӧ ԏемпература вылынҗык ывла ԏемпература ԁорыԍ. |
| Мукӧддырйиыс ӧзйытӧм сотчана вещество и ньӧжйӧн окисляйтчигӧн вермӧ ӧзйыны, кор сынӧдыс омӧля локтӧ, сэк вещество бура окисляйтчӧ. Окисляйтчан веществоын вермас кыптыны температура ӧзъян температураӧдз, а ачыс веществоыс ӧзъяс. Еджыд фосфор прӧстӧй сынӧдын обыкновеннӧй температура дырйи первой тшыналӧ, а бӧрын ачыс шоналӧ ӧзъян температураӧдз да ачыс жӧ и ӧзйӧ. Овлӧны татшӧмторъяс: кучаӧ тэчӧм маслӧ чышкалан ветьӧкъяс дыр ӧтлаын куйлӧмысь доналӧ да ачыс ас костын ӧзйӧ. Маслӧ окисляйтчӧм вӧсна температура куча пытшкын кыптӧ ӧзъян температураӧдз, сы вӧсна кучаыд ачыс вермӧ ӧзйыны. | Мукӧԁ ԁырјіыс ӧзјытӧм сотчана вешщество і ԋӧжјӧн окіԍԉајтчігӧн вермӧ ӧзјыны, кор сынӧԁыс омӧԉа локтӧ, сек вешщество бура окіԍԉајтчӧ. Окіԍԉајтчан вешществоын вермас кыптыны ԏемпература ӧзјан ԏемператураӧԇ, а ачыс вешществоыс ӧзјас. Јеҗыԁ фосфор прӧстӧј сынӧԁын обыкновеннӧј ԏемпература ԁырјі первӧј щыналӧ, а бӧрын ачыс шоналӧ ӧзјан ԏемператураӧԇ ԁа ачыс-жӧ-і ӧзјӧ. Овлӧны тащӧм торјас: кучаӧ течӧм маслӧ чышкалан веԏекјас, ԁыр ӧтлаын кујлӧмыԍ ԁоналӧ ԁа ачыс аскостын ӧзјӧ. Маслӧ окіԍԉајтчӧм вӧсна ԏемпература куча пыщкын кыптӧ ӧзјан ԏемператураӧԇ, сывӧсна, кучаыԁ ачыс вермӧ ӧзјыны. |
| Попъяс да манакъяс, енлы эскысь йӧзӧс пӧрйӧдлӧм могысь, тадз вӧлӧм частӧ вӧчлывлӧны, чудесаяс пемыд йӧзлы петкӧдлӧны. Кор налы вӧлӧм колӧ нарошнӧ чудеса ногӧн сись либӧ лампа ӧзтыны да кутшӧмкӧ мощи кыпӧдчӧм йылысь сёрни панны, пыр вӧлӧм тадзи вӧчӧны: ӧзйытӧм лампа, сись фитиль весьтӧ вичко пӧтӧлӧкӧд разӧдасны да сэсянь точнитӧдасны кутшӧмкӧ кизьӧр ӧзъян вещество сись фитильӧ, сэсся заводитчас химическӧй реакция да сись ачыс ӧзъяс. | Попјас ԁа манакјас, јенлы ескыԍ јӧзӧс пӧрјӧԁлӧм могыԍ, таԇ вӧлӧм частӧ вӧчлывлӧны, чуԃесајас пемыԁ јӧзлы петкӧԁлӧны. Кор налы вӧлӧм колӧ нарошнӧ чуԃеса ногӧн ԍіԍ ԉібӧ лампа ӧзтыны ԁа кущӧмкӧ мощі кыпӧԁчӧм јылыԍ ԍорԋі панны пыр вӧлӧм таԇі вӧчӧны: ӧзјытӧм лампа, ԍіԍ фіԏіԉ веԍтӧ вічко пӧтӧлӧкӧԁ разӧԁасны ԁа сеԍаԋ точԋітӧԁасны кущӧмкӧ кіԅӧр ӧзјан вешщество ԍіԍ фіԏіԉӧ, сеԍԍа завоԃітчас хіміческӧј реакціја ԁа ԍіԍ ачыс ӧзјас. |
| Тан, дерт, некутшӧм «чудеса» абу, а химическӧй реакция веществояс костын. А попъяслы быд пӧрйӧдчӧмысь пемыд йӧз зептысь доза кыза чукӧрмис. | Тан, ԃерт, ԋекущӧм „чуԃеса“ абу, а хіміческӧј реакціја вешществојас костын. А попјаслы быԁ пӧрјӧԁчӧмыԍ пемыԁ јӧз ԅептыԍ ԁоза кыза чукӧрміс. |
| ЮАСЯНЪЯС 9–10 ЗАДАННЬӦ СЕРТИ | ЈУАԌАНЈАС 9–10 ЗАԀАԊԊӦ ԌЕРԎІ |
| 1. Урчитӧ став топливояссӧ, кодъяс пиын эм углерод. | 1. Урчітӧ став топԉівојассӧ, коԁјас піын ем угԉероԁ. |
| 2. Кутшӧм сикас топливояс медся уна СССР-ын? | 2. Кущӧм ԍікас топԉівојас меԁԍа уна СССР-ын? |
| 3. Индӧ, кутшӧм значенньӧ промышленносьтын быдсикас топливолӧн. | 3. Інԁӧ, кущӧм значеԋԋӧ промышԉенноԍтын быԁ ԍікас топԉіволӧн. |
| 4. Висьталӧ топливояс перйӧм серти лыдпасъяс воддза витвося планысь. | 4. Віԍталӧ топԉівојас перјӧм ԍерԏі лыԁпасјас воԇԇа вітвоԍа планыԍ. |
| 5. Висьталӧ топливо перъян лыдпасъяс мӧд пятилетка медбӧръя воын. | 5. Віԍталӧ топԉіво перјан лыԁпасјас мӧԁ пјаԏіԉетка меԁбӧрја воын. |
| 6. Кутшӧм местаӧ мирӧвӧй кӧзяйствоын СССР сувтӧ мӧд пятилетка медбӧръя воын из шом да нерп перйӧм серти? | 6. Кущӧм местаӧ мірӧвӧј хоԅајствоын СССР сувтӧ мӧԁ пјаԏіԉетка меԁбӧрја воын, ізшом ԁа ԋерп перјӧм ԍерԏі? |
| 7. Кутшӧм районъясын СССР-ын медся уна из шом запас? Нерп запас? Торф запас? | 7. Кущӧм рајонјасын СССР-ын меԁԍа уна ізшом запас? Ԋерп запас? Торф запас? |
| 8. Кор мунӧ сотчӧм, кутшӧм условйӧ колӧ сотчыны? Кор дугдӧ сотчӧм? | 8. Кор мунӧ сотчӧм, кущӧм условіјӧ колӧ сотчыны? Кор ԁугԁӧ сотчӧм? |
| 9. Мый вӧсна би югыд? | 9. Мыј вӧсна бі југыԁ? |
| 10. Кутшӧм веществояс сотчӧны битӧг? | 10. Кущӧм вешществојас сотчӧны бітӧг? |
| 11. Кыдзи позяс пемыда ӧзъян би вӧчны югыда? | 11. Кыԇі поԅас пемыԁа ӧзјан бі вӧчны југыԁа? |
| 12. Мыйла ӧзйигӧн колӧ фитиль? | 12. Мыјла ӧзјігӧн колӧ фіԏіԉ? |
| 13. Кыдзи, кутшӧм закон серти вӧчӧма примус? | 13. Кыԇі, кущӧм закон ԍерԏі вӧчӧма прімус? |
| 14. Кыдзи шом вӧчӧны пескысь? | 14. Кыԇі шом вӧчӧны пескыԍ? |
| 15. Кыдзи техникаын используйтӧны шомлысь ас пытшкӧ босьтан свойствосӧ? | 15. Кыԇі ԏехԋікаын іспоԉзујтӧны шомлыԍ аспыщкӧ боԍтан својствосӧ? |
| 16. Кыдзи докажитӧма, мый алмаз да графит дзик ӧткодь веществоысь — углеродысь — артмӧмаӧсь? | 16. Кыԇік ԁокажітӧма, мыј алмаз ԁа графіт ԇік ӧткоԃ вешществоыԍ — угԉероԁыԍ артмӧмаӧԍ? |
| 17. Коді медпервой шомысь алмаз вӧчис? | 17. Коԁі меԁпервој шомыԍ алмаз вӧчіс? |
| 18. Мый вылӧ производствоын мунӧ графит? | 18. Мыј вылӧ проізвоԁствоын мунӧ графіт? |
| 19. Мыйӧн торъялӧ элемент прӧстӧй веществоысь? | 19. Мыјӧн торјалӧ еԉемент прӧстӧј вешществоыԍ? |
| 20. Вермас али оз сетны ӧтик элемент уна прӧстӧй вещество? | 20. Вермас аԉі оз ԍетны ӧԏік еԉемент уна прӧстӧј вешщество? |
| 21. Кутшӧм условйӧ дырйи шом сотчигӧн артмӧ углекислӧй газ? Кутшӧм условйӧ дырйи кольмӧдан газ? | 21. Кущӧм условіјӧ ԁырјі шом сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ? Кущӧм условіјӧ ԁырјі коԉмӧԁан газ? |
| 22. Кӧнъясын техникаын да промышленносьтын ковлывлӧ кольмӧдан газ? | 22. Кӧнјасын ԏехԋікаын ԁа промышԉенноԍтын ковлывлӧ коԉмӧԁан газ? |
| 23. Кыдзи кольмӧдан газ перйӧны лабораторияясын? | 23. Кыԇік коԉмӧԁан газ перјӧны лабораторіјајасын? |
| 24. Мый вӧсна светильнӧй газ ядӧвитӧй? | 24. Мыј вӧсна ԍвеԏіԉнӧј газ јаԁовітӧј? |
| 25. Мый вӧсна кольмӧдан газысь частӧ кувлӧны? | 25. Мыј вӧсна коԉмӧԁан газыԍ частӧ кувлӧны? |
| 26. Кутшӧм условйӧын да коръясӧ овлӧ взрыв? | 26. Кущӧм условіјӧын ԁа корјасӧ овлӧ взрыв? |
| 27. Мый вылӧ колӧны взрывайтчан веществояс? | 27. Мыј вылӧ колӧны взрывајтчан вешществојас? |
| 28. Мыйӧн торъялӧ взрывыд сотчӧмысь? | 28. Мыјӧн торјалӧ взрывыԁ сотчӧмыԍ? |
| 29. Кутшӧм сикас сотчӧмъяс урчитӧ химия? | 29. Кущӧм ԍікас сотчӧмјас урчітӧ хіміја? |
| 30. Мый вӧсна парникын температура вылынджык ортсыса сынӧд температураысь? | 30. Мыј вӧсна парԋікын ԏемпература вылынҗык ортсыса сынӧԁ ԏемператураыԍ? |
| 11 ЗАДАННЬӦ, КЫДЗИ ТОПЛИВО РАЦИОНАЛЬНӦЯ ВИДЗНЫ | 11 ЗАԀАԊԊӦ, КЫԆІ ТОПԈІВО РАЦІОНАԈНӦЈА ВІԆНЫ |
| § 48. Качество боксянь топливо юклӧм | § 48. Качество бокԍаԋ топԉіво јуклӧм |
| Став топливосӧ куим сикасӧ юкӧны: чорыд топливо, кизьӧр топливо да газ топливо вылӧ. Артмӧм сертиыс топливо торйӧдӧны естественнӧй да искусственнӧй топливо вылӧ. | Став топԉівосӧ куім ԍікасӧ јукӧны: чорыԁ топԉіво, кіԅӧр топԉіво ԁа газ топԉіво вылӧ. Артмӧм ԍерԏіыс топԉіво торјӧԁӧны јеԍԏественнӧј ԁа іскусственнӧј топԉіво вылӧ. |
| Качество боксянь топливолӧн колан свойствояс: а) унджык шоныд сетны вермӧм (теплотворная способность), в) сотчигӧн вежсьӧмъяс (превращение), с) ковтӧмторъяс (балласт) ас пытшкын кутӧм. | Качество бокԍаԋ топԉіволӧн колан својствојас: а) унҗык шоныԁ ԍетны вермӧм (теплотворная способность), в) сотчігӧн вежԍӧмјас (превращение), с) ковтӧм торјас (балласт) аспыщкын кутӧм. |
| Шоныд сетӧм артавсьӧ калория серти. Теплотворнӧй способносьт тадз тӧдмалӧны: веситӧм топливо калориметрическӧй бомбаын сотӧны. Калориметрическӧй бомбаӧ топӧдӧма 20–25 атмосфера давленньӧӧн кислород. Сэсся электрическӧй ток лэдзӧмӧн платина спираль пыр ӧзтӧны. Уна-ӧ теплотворнӧй способносьтыс, позьӧ тӧдмавны топливо состав сертиыс. Тайӧ тадз арталӧны, мый топливо пытшкӧсын эм кислород, водород да углерод; водород ӧтлаасьӧма кислородкӧд да ваӧ пӧрӧмаӧсь. Та кындзи, эм нӧшта ӧтлаасьтӧм водород да углерод, кодъяс сотчигӧн сы мында торъялӧны, мыйтӧм артмӧ шоныдыс. Кор элементъясыд прӧстӧйӧсь, дзоньнасӧн шоныдӧ пӧрӧны. | Шоныԁ ԍетӧм артавԍӧ калоріја ԍерԏі. Ԏеплотворнӧј способноԍт таԇ тӧԁмалӧны: веԍітӧм топԉіво каллоріметріческӧј бомбаын сотӧны. Каллоріметріческӧј бомбаӧ топӧԁӧма 20–25 атмосфера ԁавԉеԋԋӧӧн кіслороԁ. Сеԍԍа еԉектріческӧј ток леԇӧмӧн плаԏіна ԍпіраԉ пыр ӧзтӧны. Уна-ӧ ԏеплотворнӧј способноԍтыс, поԅӧ тӧԁмавны топԉіво состав ԍерԏіыс. Тајӧ таԇ арталӧны, мыј топԉіво пыщкӧсын ем кіслороԁ, воԁороԁ ԁа угԉероԁ; воԁороԁ ӧтлааԍӧма кіслороԁкӧԁ ԁа ваӧ пӧрӧмаӧԍ. Та кыԋԇі, ем нӧшта ӧтлааԍтӧм воԁороԁ ԁа угԉероԁ, коԁјас сотчігӧн сымынԁа торјалӧны, мыјԁӧм артмӧ шоныԁыс. Кор еԉементјасыԁ прӧстӧјӧԍ, ԇоԋнасӧн шоныԁӧ пӧрӧны. |
| Теплотворнӧй способносьт чорыд топливолӧн (антрацитлӧн) вермӧ лоны 8500–8600 калория, а кизьӧр топливояслӧн (нерплӧн) теплотворнӧй способносьт нӧшта вылынджык, сы вӧсна, мый водород на пытшкын унджык. Бензинлӧн вермас лоны 10700 калория шоныд. | Ԏеплотворнӧј способноԍт чорыԁ топԉіволӧн (антрацітлӧн) вермӧ лоны 8500–8600 калоріј, а кіԅӧр топԉівојаслӧн (ԋерплӧн) ԏеплотворнӧј способноԍт нӧшта вылынҗык, сы вӧсна, мыј воԁороԁ на пыщкын унҗык. Бенԅінлӧн вермас лоны 10700 калоріј шоныԁ. |
| Теплотворнӧй способносьт серти топливолӧн артассьӧ качествоыс: кутшӧм топливо вермӧ сетны медся вылыс температура. Тайӧ медвылыс температура сетӧм свойствоыс шусьӧ «пирометрическӧй сотчан эффектӧн». Вылын температураӧн топливо вермӧ шоныд сетны сымын уна, кымын ыджыд теплотворнӧй способносьт сылӧн да кымын лоӧ этша теплоёмкосьтыс сотчан веществояслӧн. | Ԏеплотворнӧј способноԍт ԍерԏі топԉіволӧн артаԍԍӧ качествоыс: кущӧм топԉіво вермӧ ԍетны меԁԍа вылыс ԏемпература. Тајӧ меԁвылыс ԏемпература ԍетӧм својствоыс шуԍӧ — „пірометріческӧј сотчан еффектӧн“. Вылын ԏемператураӧн топԉіво вермӧ шоныԁ ԍетны сымын уна, кымын ыҗыԁ ԏеплотворнӧј способноԍт сылӧн ԁа кымын лоӧ еща ԏеплојомкоԍтыс сотчан вешществојаслӧн. |
| Медся ёна пирометрическӧй эффект, теплоёмкосьт серти, дзоляммӧдӧ кислород, коді пырӧ быд топливо составӧ. Топливо пытшкӧсын кор унджык водородыд, сотчигӧн артмӧм ва оз вермы этшмӧдны топливоысь петӧм шоныдсӧ. А ми воддза урокъяс серти тӧдам, мый кор шоналӧ ва, зэв уна шоныд ачыс босьтӧ ас пытшкас. | Меԁԍа јона пірометріческӧј еффект, ԏеплојомкоԍт ԍерԏі, ԇоԉаммӧԁӧ кіслороԁ, коԁі пырӧ быԁ топԉіво составӧ. Топԉіво пыщкӧсын кор унҗык воԁороԁыԁ, сотчігӧн артмӧм ва оз вермы ещмӧԁны топԉівоыԍ петӧм шоныԁсӧ. А мі воԇԇа урокјас ԍерԏі тӧԁам, мыј кор шоналӧ ва, зев уна шоныԁ ачыс боԍтӧ ас пыщкас. |
| Быд топливоын эм ковтӧмторъяс, ва да сотчытӧм соръяс (пӧим). Ва, дерт, оз быд топливоӧ ӧтмоза пыр, но пырӧ дзик быд топливоӧ, ас пырӧмнас дзольдӧдӧ топливолысь шоныд сетанлунсӧ. Сэсся уна лишнӧй шоныд босьтӧ ваыд, кор сійӧ руӧн петӧ трубаысь; руалӧм вылӧ шоныдыд прӧста вошӧ. 1 кгр. ва вылӧ 600 калория мында шоныд прӧста мунӧ: петӧ трубаті сынӧдӧ. | Быԁ топԉівоын ем ковтӧм торјас, ва ԁа сотчытӧм сорјас (пӧім). Ва, ԃерт, оз быԁ топԉівоӧ ӧтмоза пыр, но пырӧ ԇік быԁ топԉівоӧ, ас пырӧмнас ԇоԉԁӧԁӧ топԉіволыԍ шоныԁ ԍетанлунсӧ. Сеԍԍа уна ԉішнӧј шоныԁ боԍтӧ ваыԁ, кор сіјӧ руӧн петӧ трубаыԍ; руалӧм вылӧ шоныԁыԁ прӧста вошӧ. 1 кгр. ва вылӧ 600 калоріја мынԁа шоныԁ прӧста мунӧ: петӧ трубаті сынӧԁӧ. |
| Пӧимӧ кольӧны сотчытӧм колясыс топливо сотӧм бӧрын. Пӧимлӧн состав овлӧ зэв уна сикас. Пӧим пытшкын вермасны лоны сійӧ жӧ став горнӧй породаясыс, код пиысь топливосӧ му пиысь перйӧма. Пӧим, ӧти-кӧ, дзоляммӧдӧ сотчан веществояслысь шоныд кутӧм, пӧим вӧсна уна шоныд вещество кайӧ сынӧдӧ, мӧд-кӧ, топливо сотанін (топка) тырӧ пӧимӧн, сьӧктӧ сотчӧмыс. А мукӧд сикас пӧимыс доналӧмысь асьныс сылӧны да уна колан шоныд мырддьӧны. | Пӧімӧ коԉӧны сотчытӧм коԉасыс топԉіво сотӧм бӧрын. Пӧімлӧн состав овлӧ зев уна ԍікас. Пӧім пыщкын вермасны лоны сіјӧ-жӧ став горнӧј пороԁајасыс, коԁ піыԍ топԉівосӧ му-піыԍ перјӧма. Пӧім, ӧԏі кӧ, ԇоԉаммӧԁӧ сотчан вешществојаслыԍ шоныԁ кутӧм, пӧім вӧсна уна шоныԁ вешщество кајӧ сынӧԁӧ, мӧԁ-кӧ, топԉіво сотанін (топка) тырӧ пӧімӧн, ԍӧктӧ сотчӧмыс. А мукӧԁ ԍікас пӧімыс ԁоналӧмыԍ аԍныс сылӧны ԁа уна колан шоныԁ мырԃԃӧны. |
| Сотчӧм серти топливояс юксьӧны: «теплостойкӧйяс» вылӧ да «нетеплостойкӧйяс» вылӧ. Теплостойкӧйясӧн шуӧны сэтшӧм топливояс, кодъяс сотчигӧн ӧти сикас состоянньӧысь пӧрӧны мӧд состоянньӧӧ жугавлытӧг. Нетеплостойкӧйясӧн шуӧны сэтшӧм топливояс, кодъяс ас пытшкын кутӧны уна составнӧй веществояс да кислород (шомъяс, пес). Тайӧяс сотігад жугавлытӧг оз вермыны сывны да руавны. Тайӧяс сотчигӧн пыр юксьӧны (разлагайтчӧны), торъялӧны водородӧн озыр юкӧд вылӧ да шом (кокс) вылӧ. | Сотчӧм ԍерԏі топԉівојас јукԍӧны: „ԏеплостојкӧјјас“ вылӧ ԁа „ԋеԏеплостојкӧјјас“ вылӧ. Ԏеплостојкӧјјасӧн шуӧны сещӧм топԉівојас, коԁјас сотчігӧн ӧԏі ԍікас состојаԋԋӧыԍ пӧрӧны мӧԁ состојаԋԋӧӧ жугавлытӧг. Ԋеԏеплостојкӧјјасӧн шуӧны сещӧм топԉівојас, коԁјас ас пыщкын кутӧны уна составнӧј вешществојас ԁа кіслороԁ (шомјас, пес). Тајӧјас сотігаԁ жугавлытӧг оз вермыны сывны ԁа руавны. Тајӧјас сотчігӧн пыр јукԍӧны (разлагајтчӧны), торјалӧны воԁороԁӧн озыр јукӧԁ вылӧ ԁа шом (кокс) вылӧ. |
| Чорыд топливоясӧн ми мӧдам шуны пес, трунда, руд шом, из шом, антрацит, сотчан сланечьяс, пу шом, из шомлӧн да трундалӧн кокс, брикетъяс да шом пызь. | Чорыԁ топԉівојасӧн мі мӧԁам шуны пес, трунԁа, руԁшом, ізшом, антраціт, сотчан слаԋецјас, пушом, ізшомлӧн ԁа трунԁалӧн кокс, брікетјас ԁа шом пыԅ. |
| Химическӧй составыс чорыд топливолӧн артмӧма сотчан органическӧй веществояс юкӧдысь да сотчытӧм неорганическӧй юкӧдысь — пӧимысь да ваысь. Органическӧй топливоӧ пырӧны: углерод, водород, кислород да азот. Но тайӧ веществоясыс прӧчент сертиыс топливояс ас костын мӧда-мӧдсьыныс зэв ёна торъялӧны. Табличаын петкӧдлӧма составсӧ разнӧй сикас топливояслысь. | Хіміческӧј составыс чорыԁ топԉіволӧн артмӧма сотчан, оргаԋіческӧј вешществојас јукӧԁыԍ ԁа сотчытӧм — ԋеоргаԋіческӧј јукӧԁыԍ — пӧімыԍ ԁа ваыԍ. Оргаԋіческӧј топԉівоӧ пырӧны: угԉероԁ, воԁороԁ, кіслороԁ ԁа азот. Но тајӧ вешществојасыс прӧчент ԍерԏіыс, топԉівојас ас костын мӧԁа-мӧԁԍыныс зев јона торјалӧны. Табԉіцаын петкӧԁлӧма составсӧ разнӧј ԍікас топԉівојаслыԍ. |
| Лыдпассӧ босьтӧма шӧркоддьӧмӧс, сы вӧсна, мый трунда из шом, антрацит да с. в. состав серти оз пыр ӧткодьӧсь овлыны. | Лыԁпассӧ боԍтӧма шӧркоԃԃемӧс, сывӧсна, мыј трунԁа ізшом, антраціт ԁа с. в. состав ԍерԏі оз пыр ӧткоԃӧԍ овлыны. |
| ТОПЛИВОЛӦН НИМ | ТОПԈІВОЛӦН ԊІМ |
| Прӧчент кутӧм | Прӧчент кутӧм |
| Углерод | Угԉероԁ |
| Водород | Воԁороԁ |
| Кислород | Кіслороԁ |
| Азот | Азот |
| Кос пес 50 6 43,7 0,3 | Кос пес 50 6 43,7 0,3 |
| Трунда 58 6,2 34,2 1,6 | Трунԁа 58 6,2 34,2 1,6 |
| Руд шом 68,5 5,5 25 1 | Руԁшом 68,5 5,5 25 1 |
| Из шом 85 5,4 8,5 1,1 | Ізшом 85 5,4 8,5 1,1 |
| Антрацит 95 2 2 1 | Антраціт 95 2 2 1 |
| Муысь перъян шомъяс артмӧмаӧсь быдмӧгъясысь (растенньӧясысь) ва улын либӧ пыдын му пиын, сынӧд инмытӧг надзӧн сісьмӧмысь. Трунда артмӧма нюр пыдӧсын нюрвывса нитш сісьмӧмысь. Унджык из шомыс артмӧма зэв важся быдмӧгъясысь, тайӧ быдмӧгъясыс му пласт улӧ веськалӧмаӧсь да сынӧд инмытӧминын измӧмаӧсь. Сісьмӧмыд сынӧд тырмытӧминын мунӧ сідз, мый водород да кислород растительнӧй веществоысь торъялӧны ва кодьӧн либӧ углеродкӧд ӧтлаасьӧмӧн металл кодьӧ пӧрӧны, а колясыс пыр водзӧ озырмӧ углеродӧн. Тайӧ растительнӧй веществолӧн углеродӧн озырмӧмыс природаын мунӧ вывті ньӧжйӧн. Сідзкӧ, унджык из шомъясыс заводитчӧмаӧсь артмыны зэв важсянь, кор му вылын войтыр эз на вӧвны и став растительнӧй и животнӧй мирыс на вӧлі мӧд нога ӧнія серти. Сэк вӧлӧм зэв гырысь чодзув кодь гагъяс олӧны да быдмӧны пу судта паперӧг (папоротник) турунъяс. | Муыԍ перјан шомјас артмӧмаӧԍ быԁмӧгјасыԍ (раԍԏеԋԋӧјасыԍ) ва улын, ԉібӧ пыԁын мупіын, сынӧԁ інмытӧг наԇӧн сіԍмӧмыԍ. Трунԁа артмӧма ԋур пыԁӧсын ԋурвывса ԋіщ сіԍмӧмыԍ. Унҗык ізшомыс артмӧма зев важԍа быԁмӧгјасыԍ, тајӧ быԁмӧгјасыс му пласт улӧ веԍкалӧмаӧԍ ԁа сынӧԁ інмытӧм інын ізмӧмаӧԍ. Сіԍмӧмыԁ сынӧԁ тырмытӧмінын мунӧ сіԇ, мыј воԁороԁ ԁа кіслороԁ раԍԏіԏеԉнӧј вешществоыԍ торјалӧны вакоԃӧн, ԉібӧ угԉероԁкӧԁ ӧтлааԍӧмӧн металл-коԃӧ пӧрӧны, а коԉасыс пыр воԇӧ озырмӧ угԉероԁӧн. Тајӧ раԍԏіԏеԉнӧј вешществолӧн угԉероԁӧн озырмӧмыс пріроԁаын мунӧ вывті ԋӧжјӧн. Сіԇ-кӧ унҗык ізшомјасыс завоԃітчӧмаӧԍ артмыны зев важԍаԋ, кор му вылын војтыр ез-на вӧвны, і став раԍԏіԏеԉнӧј і жівотнӧј мірыс-на вӧлі мӧԁнога ӧніја ԍерԏі. Сек вӧлӧм зев гырыԍ чоԇув-коԃ гагјас олӧны ԁа быԁмӧны пу суԁта паперӧг (папороԏԋік) турунјас. |
| Из шом овлӧ уна сорт. Ӧти сикас из шомъяс кутӧны ас пытшкын унджык углерод, этшаджык ковтӧм породаяс, а мукӧдъяс этшаджык углеродыс, а унджык ковтӧм веществоясыс. Кор шом пытшкын унджык ковтӧм породаяс, а этшаджык углерод, татшӧм из шомыс этша сетӧ шоныдсӧ. Татшӧм топливоыд транспортын да заводъясын прӧста донсьӧдӧ топливо серти рӧскод, кӧзяйство боксянь абу зэв выгӧднӧ. Но татшӧм топливоястӧ качество боксянь позьӧ озырмӧдны. | Ізшом овлӧ уна сорт. Ӧԏі ԍікас ізшомјас кутӧны ас пыщкын унҗык угԉероԁ, ещаҗык ковтӧм пороԁајас, а мукӧԁјас ещаҗык угԉероԁыс, а унҗык ковтӧм вешществојасыс. Кор шом пыщкын унҗык ковтӧм пороԁајас, а ещаҗык угԉероԁ, тащӧм ізшомыс еща ԍетӧ шоныԁсӧ. Тащӧм топԉівоыԁ транспортын ԁа завоԁјасын прӧста ԁонԍӧԁӧ топԉіво ԍерԏі рӧскӧԁ, хоԅајство бокԍаԋ абу зев выгоԁнӧ. Но тащӧм топԉівојастӧ качество бокԍаԋ поԅӧ озырмӧԁны. |
| Улын качествоа из шомлысь сотчан прӧчент лыд содтӧны механическӧй да химическӧй способъясӧн. Механическӧй способ овлӧ татшӧм: бӧрйӧм местаын ваӧн мыськӧны да косьтӧны шомтӧ. Шом кӧ кӧсйӧны озырмӧдны, первой дрӧбитӧны нарошнӧй машинаӧн, а бӧрын сійӧ ваӧн мыськӧны. Ва торйӧдӧ мукӧд породаяссӧ: ковтӧм породаяс шомысь сьӧкыдджыкӧсь, сы вӧсна пуксьӧны ва пыдӧсӧ, а чистӧй шомторъяс кольӧны ва вылын. | Улын качествоа ізшомлыԍ сотчан прӧчентлыԁ соԁтӧны мехаԋіческӧј ԁа хіміческӧј способјасӧн. Мехаԋіческӧј способ овлӧ тащӧм: бӧрјӧм местаын, ваӧн мыԍкӧны ԁа коԍтӧны шомтӧ. Шом-кӧ кӧсјӧны озырмӧԁны, первој ԁрӧбітӧны нарошнӧј машінаӧн, а бӧрын сіјӧ ваӧн мыԍкӧны. Ва торјӧԁӧ мукӧԁ пороԁајассӧ: ковтӧм пороԁајас шомыԍ ԍӧкыԁҗыкӧԍ, сывӧсна пукԍӧны ва пыԁӧсӧ, а чістӧј шомторјас коԉӧны ва вылын. |
| Мыськӧм, дрӧбитӧм шом пытшкын унджык лоӧ сотчан веществояс, а этшаджык ковтӧм породаяс. Ӧні эмӧсь нин из шомъяс сотчан материалъясӧн озырмӧдан заводъяс. Опытъяс петкӧдлӧны, мый антрацит пиын пӧим 16,3 прӧчент, шоныд сетанлун шӧркоддьӧм — 6700 калория. Нарошнӧй установка пыр лэдзӧм бӧрын шоныд сетанлун вермӧ лоны 8300 калорияӧдз. | Мыԍкӧм, ԁрӧбітӧм шом пыщкын унҗык лоӧ сотчан вешществојас, а ещаҗык ковтӧм пороԁајас. Ӧні емӧԍ-ԋін ізшомјас сотчан маԏерјалјасӧн озырмӧԁан завоԁјас. Опытјас петкӧԁлӧны, мыј антраціт піын пӧім 16,3 прӧчент, шоныԁ ԍетанлун шӧркоԃԃем — 6700 калоріј. Нарошнӧј установка пыр леԇӧм бӧрын шоныԁ ԍетанлун вермӧ лоны 8300 калоріјӧԇ. |
| Америкаын ёна паськалӧма лыаӧн да сынӧдӧн шом озырмӧдан ног шомысь ковтӧм породаяс торйӧдӧмӧн. Татшӧм америкаса шом озырмӧдан установкаыд неуна мунӧ ваӧн пуксьӧдӧмӧн чиститӧм ноглань, сӧмын ва пыдди тан отсасьӧ сынӧд. Из шом лыа кодя дрӧбитӧма, а сэсся нарошнӧй сынӧд пӧльтан пушканӧн пӧльтӧны шом лыа вылӧ, шом тадз торъялӧ сьӧкыд, ковтӧм породаясысь. | Амерікаын јона паԍкалӧма лыаӧн ԁа сынӧԁӧн шом озырмӧԁанног, шомыԍ ковтӧм пороԁајас торјӧԁӧмӧн. Тащӧм амерікаса шом озырмӧԁан установкаыԁ ԋеуна мунӧ ваӧн пукԍӧԁӧмӧн чіԍԏітӧм ноглаԋ, сӧмын ва пыԃԃі тан отсаԍӧ сынӧԁ. Ізшом лыва-коԃа ԁрӧбітӧма, а сеԍԍа нарошнӧј сынӧԁ пӧԉтан пушканӧн пӧԉтӧны шом-лыа вылӧ, шом таԇ торјалӧ ԍӧкыԁ, ковтӧм пороԁајасыԍ. |
| Установкасӧ вӧлі Америкаын лӧсьӧдӧма 1930 воын, Пенсильванияын. Озырмӧдӧмӧн вермис содны топливолӧн шоныд сетӧм 2–7 прӧчентӧдз. | Установкасӧ вӧлі Амерікаын лӧԍӧԁӧма 1930 воын, Пенԍіԉваԋіјаын. Озырмӧԁӧмӧн верміс соԁны топԉіволӧн шоныԁ ԍетӧм 2–7 прӧчентӧԇ. |
| Миян СССР-ын — социализм стрӧитан странаын — быд овмӧс юкӧд кыптӧ зэв гырысь ӧдъясӧн. Тайӧ миян водзын сувтӧдӧ зэв ыджыд мог — рациональнӧя, кӧзяйственнӧя видзны муысь перйӧм топливояс. | Міјан СССР-ын — соціаԉізм стрӧітан странаын быԁ овмӧс јукӧԁ кыптӧ зев гырыԍ ӧԁјасӧн. Тајӧ міјан воԇын сувтӧԁӧ зев ыҗыԁ мог — раціонаԉнӧја, хоԅајственнӧја віԇны муыԍ перјӧм топԉівојас. |
| Озырджык, вылынджык качествоа из шомъяскӧд, рудаяскӧд колӧ тшӧтш используйтны улынджык качествоа рудаяс да из шомъяс. Тайӧ позяс олӧмӧ пӧртны сэк, кор бура лоӧ пуктӧма улын качествоа топливояслысь сотчан свойствосӧ кыпӧдан промышленносьт. | Озырҗык, вылынҗык качествоа ізшомјаскӧԁ, руԁајаскӧԁ колӧ щӧщ іспоԉзујтны улынҗык качествоа руԁајас ԁа ізшомјас. Тајӧ поԅас олӧмӧ пӧртны сек, кор бура лоӧ пуктӧма улын качествоа топԉівојаслыԍ сотчан својствосӧ кыпӧԁан промышԉенноԍт. |
| Миян СССР-ын топливо озырмӧдан вопросӧн занимайтчӧ Механобр (Институт механической обработки полезных ископаемых). Тайӧ институтыс из шомъяс кузя нуӧдіс исследованньӧяс Донбассын, Кузбассын да мукӧд районса шомъяс вылын. Ӧні институт исследуйтӧ Караганда шомлысь энергия сетан качествосӧ кыпӧдӧм серти. Институт Механобр 1932 воын вӧчис исследованньӧ шом озырмӧдӧм серти Караганда районын, дзонь 5 из шом пласт видлаліс. | Міјан СССР-ын топԉіво озырмӧԁан вопросӧн заԋімајтчӧ Механобр (Інԍԏітут мехаԋіческој обработкі поԉезных іскопајемых). Тајӧ інԍԏітутыс ізшомјас куԅа нуӧԁіс ісԍԉеԁоваԋԋӧјас Ԁонбассын, Кузбассын ԁа мукӧԁ рајонса шомјас вылын. Ӧні інԍԏітут ісԍԉеԁујтӧ Караканԁа шомлыԍ еԋергіја ԍетан качествосӧ кыпӧԁӧм ԍерԏі. Інԍԏітут Механобр 1932 воын вӧчіс ісԍԉеԁоваԋԋӧ шом озырмӧԁӧм ԍерԏі Караканԁа рајонын, ԇоԋ 5 ізшом пласт віԁлаліс. |
| Кизьӧр топливоясӧн шуӧны: нерп, из шом сир да сланеч сиръяс, мазут, карасин да с. в. Нерп кыдз топливо мӧдіс ёна перйыссьыны, кор XIX нэм помын немецкӧй инженер Дизель изобретитіс теплӧвӧй двигатель, коді уджавны заводитчис нерпӧн да сетны унджык шоныдсӧ парӧн уджалан машинаясӧн дорысь. | Кіԅӧр топԉівојасӧн шуӧны: ԋерп, ізшомԍір ԁа слаԋец ԍірјас, мазут, караԍін ԁа с. в. Ԋерп, кыԇ топԉіво, мӧԁіс јона перјыԍԍыны, кор XIX нем помын ԋемецкӧј інжеԋер Ԃіԅеԉ ізобреԏітіс ԏепловӧј ԁвігаԏеԉ, коԁі уҗавны завоԃітчіс ԋерпӧн ԁа ԍетны унҗык шоныԁсӧ парӧн уҗалан машінајасӧн ԁорыԍ. |
| Дизель кодь двигательясыд уджалӧны бензин да карасин вылын, бергӧдлӧны автомобильяс, аэропланъяс, тракторъяс да танкъяс. Та вӧсна нерп ёна видзсьӧ война вылын. Медым жугӧдны прӧтивникӧс да кутшӧм-нибудь местаӧ кӧ колӧ унджык армия регыда кадӧн шыбитны, тайӧ позьӧ вӧчны автомобильясӧн, кодъяс уджалӧны кизьӧр топливо вылын. Нерп сідз жӧ колӧ броненосечьяслы, подводнӧй лодкаяслы, танкъяслы, броневӧй автомобильяслы, аэропланъяслы. | Ԃіԅеԉ коԃ ԁвігаԏеԉјасыԁ уҗалӧны бенԅін ԁа караԍін вылын, бергӧԁлӧны автомобіԉјас, аеропланјас, тракторјас ԁа танкјас. Тавӧсна ԋерп јона віԇԍӧ војна вылын. Меԁым жугӧԁны прӧԏівԋікӧс ԁа кущӧм ԋібуԃ местаӧ кӧ колӧ унҗык арміја регыԁа каԁӧн шыбытны, тајӧ поԅӧ вӧчны автомобіԉјасӧн, коԁјас уҗалӧны кіԅӧр топԉіво вылын. Ԋерп сіԇ жӧ колӧ броԋеноԍецјаслы, поԁвоԁнӧј лоԁкајаслы, танкјаслы, брӧԋевӧј автомобіԉјаслы, аеропланјаслы. |
| Нерплӧн мирнӧй кӧзяйственнӧй овмӧсын, а сідзжӧ и военнӧй техникаын зэв ыджыд значенньӧыс да коланлуныс. Кор техникаын пытшкӧсын сотчан (внутреннего сгорания) двигательяс мӧдісны паськавны да вежны мукӧд нога силӧвӧй энергия, тайӧ кадсяньыс нерпыд лоис медся дона, медся колана топливоӧн. Нерп вылын уджалӧны пабрик-заводъяс, океанті ветлӧны паракодъяс, ветлӧны автомобильяс, лэбалӧны сынӧдті аэропланъяс. | Ԋерплӧн мірнӧј хоԅајственнӧј овмӧсын, а сіԇ-жӧ і војеннӧј ԏехԋікаын зев ыҗыԁ значеԋԋӧыс ԁа коланлуныс. Кор ԏехԋікаын пыщкӧсын сотчан (внутреннего сгорания) ԁвігаԏеԉјас мӧԁісны паԍкавны ԁа вежны мукӧԁ нога ԍілӧвӧј еԋергіја, тајӧ каԁԍаԋыс ԋерпыԁ лоіс меԁԍа ԁона, меԁԍа колана топԉівоӧн. Ԋерп вылын уҗалӧны фабрік-завоԁјас, океанті ветлӧны парохоԁјас, ветлӧны автомобіԉјас, лебалӧны сынӧԁті аеропланјас. |
| Воысь воӧ нерп муысь перйӧм да видзӧм содӧ. Нерп вӧсна вермасьӧны Англия, Америка да мукӧд капиталистическӧй странаяс. Неважӧн на вӧлі восстанньӧ Мексикаын да Персияын, тані помкаыс вӧлі капиталистъяслӧн нерп район вылӧ горшасьӧмын. Баку вӧсна чорыда первойя вояс (1918–19 воясӧ) лои вермасьны Сӧвет власьтлы капиталистъяс державаяс горшасьӧмкӧд. Нерп запасъяс тырмытӧм вӧсна капиталистическӧй государствояс кыйӧдӧны быдлаысь сӧрвитны война силаӧн нерпӧн озырджык районъяс. | Воыԍ-воӧ ԋерп муыԍ перјӧм ԁа віԇӧм соԁӧ. Ԋерп вӧсна вермаԍӧны Ангԉіја, Амеріка ԁа мукӧԁ капітаԉіԍԏіческӧј странајас. Ԋеважӧн на вӧлі восстаԋԋӧ Мекԍікаын ԁа Перԍіјаын, тані помкаыс вӧлі капітаԉістјаслӧн ԋерп рајон вылӧ горшаԍӧмын. Баку вӧсна чорыԁа первојја војас (1918–19 војасӧ) лоі вермаԍны Сӧвет влаԍтлы капітаԉістјас ԃержавајас горшаԍӧмкӧԁ. Ԋерп запасјас тырмытӧм вӧсна, капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојас кыјӧԁӧны быԁлаыԍ сӧрвітны војна ԍілаӧн ԋерпӧн озырҗык рајонјас. |
| Нерп вылӧ да нерпысь перйӧм прӧдуктаяс вылӧ коланлун содӧ, но сідз-тадз нерп видзны оз позь: запас нерплӧн абу помтӧм. Миян СССР-ын тадз кӧ мӧдам быд во рӧскодуйтны, тырмас сӧмын 70–75 во кежлӧ, а САСШ-лӧн сӧмын 15–16 во кежлӧ. Тайӧ зэв серьёзнӧй вопрос, тшӧктӧ думыштны, мыйӧн эськӧ ӧні позяс вежны нерптӧ. | Ԋерп вылӧ ԁа ԋерпыԍ перјӧм прӧԁуктајас вылӧ коланлун соԁӧ, но сіԇ таԇ ԋерп віԇны оз поԅ: запас ԋерплӧн абу помтӧм. Міјан СССР-ын таԇ-кӧ мӧԁам быԁ во рӧскоԁујтны, тырмас сӧмын 70–75 во кежлӧ, а САСШ-лӧн сӧмын 15–16 во кежлӧ. Тајӧ зев ԍерјознӧј вопрос, щӧктӧ ԁумыштны, мыјӧн еԍкӧ ӧні поԅас вежны ԋерптӧ. |
| Та серти нин миян ӧні эмӧсь гырысь вермӧмъяс. | Та ԍерԏі-ԋін міјан ӧні емӧԍ гырыԍ вермӧмјас. |
| Ӧні тӧдмалам, мый из шом коксӧ пӧртігӧн кокс да сотчан газъяс пӧрӧны кизьӧр прӧдуктӧ — сир кодь веществоӧ. Тайӧ сирсьыс водзӧ переработка нуӧдӧмӧн позьӧ торйӧдны этшаник вый кодь сотчан вещество. | Ӧні тӧԁмалам, мыј ізшом коксӧ пӧртігӧн кокс ԁа сотчан газјас пӧрӧны кіԅӧр прӧԁуктӧ — ԍір-коԃ вешществоӧ. Тајӧ ԍірԍыс воԇӧ переработка нуӧԁӧмӧн поԅӧ торјӧԁны ещаԋік выј-коԃ сотчан вешщество. |
| Исследованньӧяс петкӧдлӧны, мый татшӧм маслӧсӧ позьӧ унджык перйыны, кор вӧчан перегонка коксуйтчан температура дорысь улынджык температураын. Тадз жӧ вермӧны сотны мукӧд сикас сотчан кизьӧр вый кодь веществояс. | Ісԍԉеԁоваԋԋӧјас петкӧԁлӧны, мыј тащӧм маслӧсӧ поԅӧ унҗык перјыны, кор вӧчан перегонка коксујтчан ԏемпература ԁорыԍ улынҗык ԏемператураын. Таԇ-жӧ вермӧны сотны мукӧԁ ԍікас сотчан кіԅӧр выјкоԃ вешществојас. |
| Перегонка пыр из шомысь вӧтлӧм выйяс состав серти да качество серти матысмӧны природнӧй нерплань: татшӧм выйсьыс позьӧ перйыны бензин, карасин да мавтчан материалъяс. | Перегонка пыр ізшомыԍ вӧтлӧм выјјас состав ԍерԏі ԁа качество ԍерԏі матыԍмӧны пріроԁнӧј ԋерплаԋ: тащӧм выјԍыс поԅӧ перјыны бенԅін, караԍін ԁа мавтчан маԏерјалјас. |
| Тан жӧ колӧ шуны, мый прӧстӧй шомъясысь кизьӧр сотчан петас лоӧ этша, медся уна массаыс шомлӧн кольӧ коксӧ. | Тан-жӧ колӧ шуны, мыј прӧстӧј шомјасыԍ кіԅӧр сотчан петас лоӧ еща, меԁԍа уна массаыс шомлӧн коԉӧ коксӧ. |
| Зэв ценнӧй исследованньӧ та серти вӧчис ӧтик немецкӧй учёнӧй — Фридрих Бергиус. Сійӧ урчитіс, мый шомысь позьӧ перйыны прамӧй нерп, дай уна. Бергиус тадз индіс, мый шом колӧ шонтыны 450–470 градусӧдз 200–250 водород атмосфера личкӧм улын. Тадзи из шом удайтчӧ пӧртны 40–50 прӧчент мында кизьӧрӧ. Из шомысь вӧчӧм кизьӧр нерп позьӧ пӧртны и бензинӧ тшӧтш, шом вес сертиыс бензин петӧ 15–20 прӧч. мында. | Зев ценнӧј ісԍԉеԁоваԋԋӧ та ԍерԏі вӧчіс ӧԏік ԋемецкӧј учонӧј — Фріԁріх Бергіус. Сіјӧ урчітіс, мыј шомыԍ поԅӧ перјыны прамӧј ԋерп, ԁај уна. Бергіус таԇ інԁіс, мыј шом колӧ шонтыны 450–470 граԁусӧԇ 200–250 воԁороԁ атмосфера ԉічкӧм улын. Таԇі ізшом уԁајтчӧ пӧртны 40–50 прӧчент мынԁа кіԅӧрӧ. Ізшомыԍ вӧчӧм кіԅӧр ԋерп поԅӧ пӧртны і бенԅінӧ щӧщ, шом вес ԍерԏіыс бенԅін петӧ 15–20 прӧч. мынԁа. |
| Ӧні Кузнецкӧй бассейнысь аддзисны дзик мӧд нога свойствоа из шом, кодъяс шусьӧны «сапрофелевӧй шомъясӧн». Тайӧ шомъясысь прӧстӧй перегонкаӧн лабораторияын позьӧ перйыны 30–60 прӧчентӧдз сир, а ми шулім нин, мый тайӧ сирыс свойство сертиыс зэв ёна матысмӧ нерпӧ. Сідзжӧ тайӧ из шомсьыс 450–470 градусӧдз шонтӧмӧн да водород 200–250 атмосфера личкӧм улын удайтчис перйыны бензин. | Ӧні Куԅԋецкӧј баԍԍејныԍ аԁԇісны ԇік мӧԁнога својствоа ізшом, коԁјас шуԍӧны „сапрофеԉԉевӧј шомјасӧн“. Тајӧ шомјасыԍ прӧстӧј перегонкаӧн, лабораторіјаын поԅӧ перјыны 30–60 прӧчентӧԇ ԍір, а мі шулім-ԋін, мыј тајӧ ԍірыс својство ԍерԏіыс зев јона матыԍмӧ ԋерпӧ. Сіԇ-жӧ тајӧ ізшомԍыс 450–470 граԁусӧԇ шонтӧмӧн ԁа воԁороԁ 200–250 атмосфера ԉічкӧм улын уԁајтчіс перјыны бенԅін. |
| Природнӧй да искусственнӧй нерп пиын бензин кындзи эм сьӧкыд маслӧяс, кытысь нӧшта позьӧ перйыны крекинг способ серти содтӧд бензин. | Пріроԁнӧј ԁа іскусственнӧј ԋерп піын бенԅін кынԇі ем ԍӧкыԁ маслӧјас, кытыԍ нӧшта поԅӧ перјыны крекінг способ ԍерԏі соԁтӧԁ бенԅін. |
| Та ногӧн бензин позьӧ перйыны сапрофелевӧй из шомысь 18–20 прӧчент гӧгӧр. | Та ногӧн бенԅін поԅӧ перјыны сапрофеԉевӧј ізшомыԍ 18–20 прӧчент гӧгӧр. |
| Ӧні угольнӧй институт лабораторияын лои разработайтӧма выль нога способ; позьӧ шомысь сразу перйыны бензин 23–25 прӧчент мында, из шом масса серти. Та ногӧн сапропелевӧй шомысь перегоняйтӧны бензин 15–20 атмосфера личкӧм улын, 400–450 градус температура дырйи. | Ӧні угоԉнӧј інԍԏітут лабораторіјаын лоі разработајтӧма выԉ нога способ; поԅӧ шомыԍ сразу перјыны бенԅін 23–25 прӧчент мынԁа, ізшом масса ԍерԏі. Та ногӧн сапропеԉевӧј шомыԍ перегоԋајтӧны бенԅін 15–20 атмосфера ԉічкӧм улын, 400–450 граԁус ԏемпература ԁырјі. |
| Шомысь кизьӧр топливотӧ Бергиусыд гидрированньӧ способӧн заводитліс вӧчны 1913 воын на, но гырысь капиталистическӧй объединенньӧяс, медым эз ло нерп производстволы конкурент, эз лэдзны тайӧ изобретенньӧлы паськавны. | Шомыԍ кіԅӧр топԉівотӧ Бергіусыԁ гіԁріроваԋԋӧ способӧн завоԃітліс вӧчны 1913 воын-на, но гырыԍ капітаԉіԍԏіческӧј објеԃіԋеԋԋӧјас, меԁым ез ло ԋерп проізвоԁстволы конкурент, ез леԇны тајӧ ізобреԏеԋԋӧлы паԍкавны. |
| Медся нин ёна татшӧм противоречийӧыс капитализмлӧн тыдовтчисны мирӧвӧй кризис дырйи. 1932 вося «Бергбац» журнал 1 номерын, профессор Ламбрис доклад серти, шуисны капиталистъяс тадзи, мый Германияын искусственнӧй топливо вӧчӧны да став нерп вӧчан производстволысь планъяссӧ мир пасьтасьыс дзугӧны. | Меԁԍа-ԋін јона тащӧм проԏіворечіјӧыс капітаԉізмлӧн тыԁовтчісны мірӧвӧј кріԅіс ԁырјі. 1932 воԍа „Бергбац“ журнал 1 нумерын, профессор Ламбріс ԁоклаԁ ԍерԏі, шуісны капітаԉістјас таԇі, мыј Гермаԋіјаын іскусственнӧј топԉіво вӧчӧны ԁа став ԋерп вӧчан проізвоԁстволыԍ планјассӧ мірпаԍтаԍыс ԇугӧны. |
| Со кутшӧма ыджыд барыш бӧрся вӧтчысь капиталистъяслы выльнога изобретенньӧыд воӧ сьӧлӧм выланыс. Найӧ рӧзбойникъяс моз дона топливояс муысь гусялӧны, а дона топливосӧ экономитӧм вӧсна оз тӧждысьны. | Со кущӧма ыҗыԁ барыш бӧрԍа вӧтчыԍ капітаԉістјаслы выԉнога ізобреԏеԋԋӧыԁ воӧ ԍӧлӧм выланыс. Најӧ разбојԋікјас-моз ԁона топԉівојас муыԍ гуԍалӧны, а ԁона топԉівосӧ економітӧм вӧсна оз тӧжԁыԍны. |
| Миян СССР-ын, социализм стрӧитан странаын, абу татшӧм политикаыд. Ми быд ног кыпӧдам-развивайтам техника да вӧчам экономия. Нерп промышленносьтыд миян мый вермӧ развивайтчӧ, а оз сувт мукӧд государствоясын моз. | Міјан СССР-ын, соціаԉізм стрӧітан странаын, абу тащӧм поԉіԏікаыԁ. Мі быԁног кыпӧԁам-раԅвівајтам ԏехԋіка ԁа вӧчам економіја. Ԋерп промышԉенноԍтыԁ міјан мыј вермӧ раԅвівајтчӧ, а оз сувт мукӧԁ госуԁарствојасын-моз. |
| Сӧветскӧй государство используйтӧ социалистическӧй овмӧсын наукалысь да техникалысь опытъяс да достиженньӧяссӧ, кыдз топливо экономитӧм серти, сідз жӧ и мукӧд дона металлъяс экономитӧм серти. | Сӧветскӧј госуԁарство іспоԉзујтӧ соціаԉіԍԏіческӧј овмӧсын наукалыԍ ԁа ԏехԋікалыԍ опытјас ԁа ԁоԍԏіжеԋԋӧјассӧ, кыԇ топԉіво економітӧм ԍерԏі, сіԇ жӧ і мукӧԁ ԁона металлјас економітӧм ԍерԏі. |
| Ӧні сувтӧдӧма мог — Асыввыв да Рытыввыв Сибырын заводитны вӧчны кизьӧр топливо из шомысь. Оз жӧ позь став страна пасьта Сибырӧ и Шӧр Азияӧ бакуса нерп новлӧдлыны, кор позьӧ места вылын перйыны. | Ӧні сувтӧԁӧма мог — Асыввыв ԁа Рытыввыв Ԍібырын завоԃітны вӧчны кіԅӧр топԉіво ізшомыԍ. Оз-жӧ поԅ став страна паԍта Ԍібырӧ і Шӧр Аԅіјаӧ бакуса ԋерп новлӧԁлыны, кор поԅӧ места вылын перјыны. |
| Генераторнӧй газ вӧчсьӧ газогенераторъясын. Схема газогенераторлысь сетӧма 95-ӧд серпасын. Газогенератор — джуджыд пач, пытшкӧсас «Д» шахта тэчӧма огнеупорнӧй кирпичысь. Улыс дорас газогенераторлӧн эм решетка-кӧлӧсник «Б». Шом сӧвтчӧ вывсянь «С» пыр, коді вывсянь вевттьыссьӧ нарошнӧй вевтӧн. Ӧзтӧм решетка дінын шом сотчӧ да пӧрӧ углекислӧй газӧ, сэсся тайӧ мунӧ шом слӧй пыр шахтаті. Углекислӧй газ мунігас сетӧ ассьыс кислород пайсӧ шом сотчӧм вылӧ, а кольӧ кольмӧдан газ, коді петӧ «Д» труба пыр сотчанінӧ. Шомсӧ сотӧм вылӧ генераторӧ лэдзсьӧ сынӧд, а оз чистӧй кислород. Азот кындзи лоӧ сорӧд (лыдыс сылӧн 60 кымын прӧчент). Азот кындзи генераторнӧй газын эм мукӧд сорӧдъяс: углекислӧй газ, водород, валӧн ру да мукӧд газъяс. 96-ӧд серпасын петкӧдлӧма генераторнӧй газлысь составсӧ. | Геԋераторнӧј газ вӧчԍӧ газогеԋераторјасын. Схема газогеԋераторлыԍ ԍетӧма 95-ԁ ԍерпасын. Газогеԋератор — җуҗыԁ пач, пыщкӧсас „Ԁ“ шахта течӧма огԋеупорнӧј кірпічыԍ. Улыс ԁорас газогеԋераторлӧн ем решетка-колосԋік „Б“. Шом сӧвтчӧ вывԍаԋ „С“ пыр, коԁі вывԍаԋ вевԏԏыԍԍӧ нарошнӧј вевтӧн. Ӧзтӧм решетка ԁінын шом сотчӧ ԁа пӧрӧ угԉекіслӧј газӧ, сеԍԍа тајӧ мунӧ шом слӧј пыр шахтаті. Угԉекіслӧј газ мунігас ԍетӧ асԍыс кіслороԁ пајсӧ шом сотчӧм вылӧ, а коԉӧ коԉмӧԁан газ, коԁі петӧ „Ԁ“ труба пыр сотчанінӧ. Шомсӧ сотӧм вылӧ геԋераторӧ леԇԍӧ сынӧԁ, а оз чістӧј кіслороԁ. Азот кынԇі лоӧ сорӧԁ (лыԁыс сылӧн 60 кымын прӧчент). Азот кынԇі геԋераторнӧј газын ем мукӧԁ сорӧԁјас: угԉекіслӧј газ, воԁороԁ, валӧн ру ԁа мукӧԁ газјас. 96-ԁ ԍерпасын петкӧԁлӧма геԋераторнӧј газлыԍ составсӧ. |
| Водянӧй газ артмӧ донӧдӧм шом пыр ва лэдзӧмӧн. Вылын температура дырйи ва сетӧ ассьыс кислородсӧ шомлы, сэк артмӧ кольмӧдан газ. Кислород сетӧм бӧрти коляс водородыс сорласьӧ кольмӧдан газкӧд. Тайӧ лоӧ зэв бур сотчан материал — водянӧй газ (ва газ). Водянӧй газыд, ас пиын унджык кутӧм вӧсна, сетӧ унджык шоныдтӧ генераторнӧй газ дорысь. Но водянӧй газ перйӧм сувтӧ донӧнджык генераторнӧй газысь. | Воԃаннӧј газ артмӧ ԁонӧԁӧм шом пыр ва леԇӧмӧн. Вылын ԏемпература ԁырјі ва ԍетӧ асԍыс кіслороԁсӧ шомлы, сек артмӧ коԉмӧԁан газ. Кіслороԁ ԍетӧм бӧрԏі, коԉас воԁороԁыс сорлаԍӧ коԉмӧԁан газкӧԁ. Тајӧ лоӧ зев бур сотчан маԏерјал — воԃанӧј газ (ва газ). Воԃанӧј газыԁ, ас піын унҗык кутӧм вӧсна, ԍетӧ унҗык шоныԁтӧ геԋераторнӧј газ ԁорыԍ. Но воԃанӧј газ перјӧм сувтӧ ԁонӧнҗык геԋераторнӧј газыԍ. |
| Теплотворнӧй способносьт 1 кубическӧй метр водянӧй газлӧн 3000 калория гӧгӧр; генераторнӧй газлӧн сӧмын 1000 калория гӧгӧр. Кӧть и генераторнӧй газлӧн теплотворнӧй способносьт абу вылын, генераторнӧй газ ас донтӧмлун вӧснаыс видзсьӧ зэв уна сикас производствоясын, кӧн уджалігӧн колӧ пыр ӧткодь температура, шуам кӧть уклад кисьтан да стеклӧ вӧчан производствоясын. Водянӧй газыд мунӧ сэтшӧм производствоын, кӧн колӧ ёна шонтыны, шуам кӧть сьӧкыда сылан металлъяс сывданінын да эмальяс вӧчанінын, кодӧн вевттьӧны кӧрт дозмукъяс. | Ԏеплотворнӧј способноԍт 1 кубіческӧј метр воԃанӧј газлӧн 3000 калоріј гӧгӧр; геԋераторнӧј газлӧн сӧмын 1000 калоріј гӧгӧр. Кӧԏ і геԋераторнӧј газлӧн ԏеплотворнӧј способноԍт абу вылын, геԋераторнӧј газ ас ԁонтӧмлун вӧснаыс віԇԍӧ зев уна ԍікас проізвоԁствојасын, кӧн уҗалігӧн колӧ пыр ӧткоԃ ԏемпература, шуам кӧԏ уклаԁ кіԍтан ԁа сԏеклӧ вӧчан проізвоԁствојасын. Воԃанӧј газыԁ мунӧ сещӧм проізвоԁствоын, кӧн колӧ јона шонтыны, шуам кӧԏ ԍӧкыԁа сылан металлјас сывԁанінын ԁа емаԉјас вӧчанінын, коԁӧн вевԏԏӧны кӧрт ԁозмукјас. |
| Техникаын видзсьӧ сідзжӧ и «сора газ» — смесь генераторнӧй газлӧн да водянӧй газлӧн. Сора газ вӧчсьӧ генераторнӧй пачын жӧ, кытчӧ сынӧдкӧд тшӧтш пӧльтӧны сы мында ва ру, медым шом ёнджыка доналас. | Ԏехԋікаын віԇԍӧ сіԇ-жӧ і „сора газ“ — ԍмеԍ геԋераторнӧј газлӧн ԁа воԃанӧј газлӧн. Сора газ вӧчԍӧ геԋераторнӧј пачын-жӧ, кытчӧ сынӧԁкӧԁ щӧщ пӧԉтӧны сымынԁа ва ру, меԁым шом јонҗыка ԁоналас. |
| Ӧні СССР-са шом промышленносьт водзын сулалӧ зэв ыжыд мог шомъясысь газъяс перйӧм серти. Та йылысь 1913 воын на Ленин гижліс: «Кутшӧм ыджыд победа лои техникаын англияса химик Рамзайлӧн открыттьӧ бӧрын». | Ӧні СССР-са шом промышԉенноԍт воԇын сулалӧ зев ыжыԁ мог, шомјасыԍ газјас перјӧм ԍерԏі. Та јылыԍ 1913 воын-на, Ԉеԋін гіжліс: „кущӧм ыҗыԁ побеԁа лоі ԏехԋікаын ангԉіјаса хімік Рамԅејлӧн открыԏԏӧ бӧрын“. |
| Газогенераторъяс пыр шом позьӧ пӧртны газъясӧ; Рамзай восьтіс сэтшӧмтор, мый шом позьӧ пӧртны газъясӧ му пытшкын, места вылас, шомсӧ перйытӧг на, а тасянь газсӧ сэсся позьӧ нуӧдны топкаӧ. | Газогеԋераторјас пыр шом поԅӧ пӧртны газјасӧ; Рамԅеј воԍтіс сещӧм тор, мыј шом поԅӧ пӧртны газјасӧ му пыщкын, места вылас, шомсӧ перјытӧг-на, а таԍаԋ газсӧ сеԍԍа поԅӧ нуӧԁны топкаӧ. |
| Капиталистическӧй странаяс татшӧм могӧн эз вермыны справитчыны. СССР жӧ заводитчӧ нин збыльысь (практически) олӧмӧ пӧртны тайӧ ыджыд могсӧ. Колӧ сӧмын ӧддзӧдны тайӧ уджсӧ. Му пытшкын места вылас шом газӧ пӧртӧм уджлы СССР-ын эм зэв бур условйӧ, коланлун талӧн вывті ыджыд. | Капітаԉіԍԏіческӧј странајас тащӧм могӧн ез вермыны справітчыны. СССР жӧ завоԃітчӧ-ԋін збыԉыԍ (пракԏіческі) олӧмӧ пӧртны тајӧ ыҗыԁ могсӧ. Колӧ сӧмын ӧԁԇӧԁны тајӧ уҗсӧ. Му пыщкын места вылас шом газӧ пӧртӧм уҗлы СССР-ын ем зев бур условіјӧ, коланлун талӧн вывті ыҗыԁ. |
| 1) Тайӧ прӧстмӧдас уна сюрс шахтаын уджалысьӧс сӧкыд му пытшкӧсса уджысь, 2) шом запас тайӧ способнас миян содӧ: газ перйыны позьӧ вӧсни шом пластъясысь, коді 0,5 метрысь вӧсньыдджык. Сідзжӧ няйта из шом пластъяс позьӧ дзоньнас используйтны, кодъяс ӧнӧдз ньӧти на эз разрабатывайтчыны, а запасыс тайӧяслӧн ӧти Донбассын лыддьыссьӧ 12 миллиард тонна гӧгӧр, 3) ӧні, кор вылын напряженньӧа электрическӧй токъяс вермам сетны некымын сё километра сайӧ, позяс ӧдйӧнджык СССР-са овмӧссӧ электрифицируйтны, 4) такӧд тшӧтш из шомысь сир да мукӧд прӧдуктаяс перйӧм сетас бур сырьевӧй база да кыпӧдас миянлысь химическӧй промышленносьт, 5) кухня бердӧ тайӧ газлысь вынсӧ используйтӧм кокньӧдас удж нывбабаяслысь, мездас найӧс кухня бердӧ кӧртасьӧмысь. | 1) Тајӧ прӧстмӧԁас уна ԍурс шахтаын уҗалыԍӧс сӧкыԁ му пыщкӧсса уҗыԍ, 2) шом запас тајӧ способнас міјан соԁӧ: газ перјыны поԅӧ вӧсԋі шом пластјасыԍ, коԁі 0,5 метрыԍ вӧсԋіԁҗык. Сіԇ-жӧ ԋајта ізшом пластјас поԅӧ ԇоԋнас іспоԉзујтны, коԁјас ӧнӧԇ ԋӧԏі-на ез разрабатывајтчыны, а запасыс тајӧјаслӧн ӧԏі Ԁонбассын лыԃԃыԍԍӧ 12 міԉԉарԁ тонна гӧгӧр, 3) ӧні, кор вылын напражеԋԋӧа еԉектріческӧј токјас вермам ԍетны ԋекымын ԍо кілометра сајӧ, поԅас ӧԁјӧнҗык СССР-са овмӧссӧ еԉектрофіцірујтны, 4) такӧԁ щӧщ ізшомыԍ ԍір ԁа мукӧԁ прӧԁуктјас перјӧм ԍетас бур сырјӧвӧј база ԁа кыпӧԁас міјанлыԍ хіміческӧј промышԉенноԍт, 5) кухԋа берԁӧ тајӧ газлыԍ вынсӧ іспоԉзујтӧм кокԋӧԁас уҗ нывбабајаслыԍ, мезԁас најӧс кухԋа берԁӧ кӧртаԍӧмыԍ. |
| § 49. Топливо сотӧм, топкаяс вӧчӧм | § 49. Топԉіво сотӧм, топкајас вӧчӧм |
| Ӧтмында, ӧткодь качествоа топливоысь позьӧ унджык, а позьӧ и этшаджык перйыны шоныд. Тан вот мый зэв ёна ворсӧ, кутшӧм пачын (топкаын) сотан топливотӧ да кутшӧм топкалӧн устройствоыс. Керкаса пачын (видзӧд 97-ӧд серпасысь) шоныд газъяс лоӧны пес сотчигӧн, чукӧрмӧны кузь каналъясӧ — тшын бергӧдчанінъясӧ. Кор шоныд мунӧ тшын бергӧдчанінъясті, шонтӧ пачлысь стенъяссӧ. 97-ӧд серпасын сетӧма пачлысь сувтса вундӧс, петкӧдлӧма тшын бергӧдчанінъяс. Пач стенъяс шоналӧны пач ломтысигӧн, ньӧжйӧ сетӧны ассьыныс шоныд, но бура дыр кутӧны керкаын ӧткодь температура. | Ӧтмынԁа, ӧткоԃ качествоа топԉівоыԍ поԅӧ унҗык, а поԅӧ і ещаҗык перјыны шоныԁ. Тан вот мыј зев јона ворсӧ, кущӧм пачын (топкаын) сотан топԉівотӧ ԁа кущӧм топкалӧн устројствоыс. Керкаса пачын (віԇӧԁ 97-ӧԁ ԍерпасыԍ) шоныԁ газјас лоӧны пес сотчігӧн, чукӧрмӧны куԅ каналјасӧ — щын бергӧԁчанінјасӧ. Кор шоныԁ мунӧ щынбергӧԁчанінјасті, шонтӧ пачлыԍ ԍԏенјассӧ. 97-ԁ ԍерпасын ԍетӧма пачлыԍ сувтса вунԁӧс, петкӧԁлӧма щынбергӧԁчанінјас. Пач ԍԏенјас шоналӧны пач ломтыԍігӧн, ԋӧжјӧ ԍетӧны асԍыныс шоныԁ, но бура ԁыр кутӧны керкаын ӧткоԃ ԏемпература. |
| Медым пач бура ломтысис, колӧ мед вӧлі бура трубаыс кыскӧ, сынӧдыс ветлӧ. Ломтігӧн, медым ёнджыка пырас сынӧдыс, пачлысь вомсӧ восьтӧны. Пес ломзьӧм бӧрын пач трубаын бура мӧдас сынӧд ветлыны. Медым сынӧд пырӧм бурджыка регулируйтны, пач вом тупкӧны. Кор пырӧ вывті уна сынӧд, сэк сотчӧмыс мунӧ вывті ӧдйӧн, и пачыд сетӧ шоныдтӧ этшаджык. Тайӧ сы вӧсна, мый унджык шоныдыд мӧдас мунны трубаті лишнӧй сынӧд шонтӧм вылӧ. | Меԁым пач бура ломтыԍіс, колӧ меԁ вӧлі бура трубаыс кыскӧ, сынӧԁыс ветлӧ. Ломтігӧн, меԁым јонҗыка пырас сынӧԁыс, пачлыԍ вомсӧ воԍтӧны. Пес ломԇӧм бӧрын, пач трубаын бура мӧԁас сынӧԁ ветлыны. Меԁым сынӧԁ пырӧм бурҗыка регуԉірујтны, пачвом тупкӧны. Кор пырӧ вывті уна сынӧԁ, сек сотчӧмыс мунӧ вывті ӧԁјӧн, і пачыԁ ԍетӧ шоныԁтӧ ещаҗык. Тајӧ сы вӧсна, мыј унҗык шоныԁыԁ мӧԁас мунны трубаті ԉішнӧј сынӧԁ шонтӧм вылӧ. |
| Сынӧдыд кӧ пачад оз тырмы, бара жӧ абу бур. Топливо оз вермы помӧдз сотчыны, да трубаті мӧдас мунны сотчытӧг сэтшӧм прӧдуктаяс, кодъяс артмӧны кос пес перегоняйтігӧн, а сідзжӧ артмӧ уна са да кольмӧдан газ. Кор пач трубаті петӧ югыд ру-тшын, тайӧ петкӧдлӧ, мый тшынкӧд сынӧдӧ тшӧтш прӧста мунӧ сира веществояс топливоысь, а сьӧд тшын петкӧдлӧ, мый сотчан веществоясын эм зэв уна са. | Сынӧԁыԁ-кӧ пачаԁ оз тырмы, бара-жӧ абу бур. Топԉіво оз вермы помӧԇ сотчыны ԁа трубаті мӧԁас мунны сотчытӧг сещӧм проԁуктјас, коԁјас артмӧны кос пес перегоԋајтігӧн, а сіԇ-жӧ артмӧ уна са ԁа коԉмӧԁан газ. Кор пач трубаті петӧ југыԁ ру-щын, тајӧ петкӧԁлӧ, мыј щынкӧԁ сынӧԁӧ щӧщ прӧста мунӧ ԍіра вешществојас топԉівоыԍ, а ԍӧԁ щын петкӧԁлӧ, мыј сотчан вешществојасын ем зев уна са. |
| Ломтысигӧн колӧ старайтчыны, медым топливо сотчигӧн лои сӧмын углекислӧй газ, но мед эз ло кольмӧдан газ, а мӧд-кӧ, мед дзикӧдз топливо, дзоньнасӧн сотчис. | Ломтыԍігӧн колӧ старајтчыны, меԁым топԉіво сотчігӧн лоі сӧмын угԉекіслӧј газ, но меԁ ез ло коԉмӧԁан газ, а мӧԁ-кӧ, меԁ ԇікӧԇ топԉіво, ԇоԋнасӧн сотчіс. |
| 1 килограмм чистӧй углерод углекислӧй газӧдз сотчигӧн петӧ шоныд 8000 калория гӧгӧр, а кольмӧдан газӧдз сотчигӧн петӧ сӧмын 2400 калория, пӧшти 3½ мында этшаджык. Сідзжӧ унакодь шоныд прӧста вошӧ, кор уна петӧ са да сира веществояс, сы вӧсна, мый шомлӧн ыджыд юкӧд оз сотчы дзикӧдзсӧ. | 1 кілограмм чістӧј угԉероԁ угԉекіслӧј газӧԇ сотчігӧн, петӧ шоныԁ 8000 калоріј гӧгӧр, а коԉмӧԁан газӧԇ сотчігӧн петӧ сӧмын — 2400 калоріј, пӧшԏі 3½ мынԁа ещаҗык. Сіԇ-жӧ уна-коԃ шоныԁ прӧста вошӧ кор уна петӧ са ԁа ԍіра вешществојас, сы вӧсна, мыј шомлӧн ыҗыԁ јукӧԁ оз сотчы ԇікӧԇсӧ. |
| Кор топливоыд дзикӧдз оз сотчы, тайӧ убытка вайӧ. Та вӧсна колӧ бура регулируйтны топливо сотігӧн сынӧд локтӧм. Медся нин гортса кӧзяйствоын топливоыд пӧшти некор оз вермы дзикӧдз сотчыны пачын, он кӧ сюй лишнӧй сынӧд сотчӧмлы отсӧг вылӧ. | Кор топԉівоыԁ ԇікӧԇ оз сотчы тајӧ убытка вајӧ. Та вӧсна колӧ бура регуԉірујтны топԉіво сотігӧн сынӧԁ локтӧм. Меԁԍа-ԋін гортса хоԅајствоын топԉівоыԁ пӧшԏі ԋекор оз вермы ԇікӧԇ сотчыны пачын он-кӧ ԍуј ԉішнӧј сынӧԁ сотчӧмлы отсӧг вылӧ. |
| Медым дзоньнас сотны топливо да дзикӧдз сотчис, колӧ пачӧ содтӧд лэдзны примернӧ 1,5 пӧв унджык сынӧдсӧ, мыйта збыльысьсӧ вермӧ пачӧ сынӧдыс ас вӧлясьыс вонысӧ. Тшынын углекислӧй газкӧд тшӧтш эм нӧшта лишнӧй сынӧдса кислородыс да став сынӧдыслӧн азотыс. Тайӧ ставыс мунӧ труба пыр. | Меԁым ԇоԋнас сотны топԉіво ԁа ԇікӧԇ сотчіс, колӧ пачӧ соԁтӧԁ леԇны прімернӧ 1,5 пӧв унҗык сынӧԁсӧ, мыјта збыԉыԍсӧ вермӧ пачӧ сынӧԁыс асвӧԉаԍыс вонысӧ. Щынын угԉекіслӧј газкӧԁ щӧщ ем нӧшта ԉішнӧј сынӧԁса кіслороԁыс ԁа став сынӧԁыслӧн азотыс. Тајӧ ставыс мунӧ труба пыр. |
| Прамӧй пачьясӧ та вӧсна лӧсьӧдӧны увсяньыс решетка — кӧлӧсник, та вылын пескыс и ломтысьӧ. Сынӧдыд татшӧм пачад локтӧ увсянь, биыд быдлаті ӧтмозаджык да рӧвнӧйджыка сотчӧ. Сынӧдлы пырны кӧлӧсниклӧн костъяс (зазоръяс) колӧны сы ыдждаӧсь, медым сы пыр эз гылавны шомторъяс, а пӧимыс мед вӧлі бура увлань исковтӧ, сэсся мед сійӧс позьӧ вӧлі частӧджык, регыдӧнджык чиститны. | Прамӧј пачјасӧ та вӧсна лӧԍӧԁӧны увԍаԋыс решетка — кӧлӧԍԋік, та вылын пескыс і ломтыԍӧ. Сынӧԁыԁ тащӧм пачаԁ локтӧ увԍаԋ, біыԁ быԁлаті ӧтмозаҗык ԁа рӧвнӧјҗыка сотчӧ. Сынӧԁлы пырны кӧлӧԍԋіклӧн костјас (зазорјас) колӧны сы ыҗԁаӧԍ, меԁым сы пыр ез гылавны шомторјас, а пӧімыс меԁ вӧлі бура увлаԋ ісковтӧ, сеԍԍа меԁ сіјӧс поԅӧ вӧлі частӧҗык, регыԁӧнҗык чіԍԏітны. |
| Кӧлӧсникъястӧ медсясӧ вӧчӧны чугунысь. Кӧлӧсник костъяссӧ вӧчӧны сы серти, кутшӧм топливоӧн пач ломтыссьӧ. Из шом сотан пачлы решетка овлӧ аслыссикас, трундалы аслыссикас, и руд шомлы бара жӧ аслыссикас. | Колоԍԋікјастӧ меԁԍасӧ вӧчӧны чугуныԍ. Колоԍԋік костјассӧ вӧчӧны сы ԍерԏі, кущӧм топԉівоӧн пач ломтыԍӧ. Ізшом сотан пачлы решетка овлӧ аслыс ԍікас, трунԁалы аслыс ԍікас, і руԁ шомлы бара-жӧ аслыс ԍікас. |
| Кухняса плитаын (98-ӧд серпас) топливо пуктыссьӧ кӧлӧсникӧвӧй решетка «А» вылӧ. Сотчӧмысь артмӧм веществояс петӧны тшын петанінті стрелкаӧн индӧм туйӧд. Лоӧм шоныдлӧн ӧтик юкӧн мунӧ «В» чугун плита шонтӧм вылӧ, а ӧстальнӧй шоныд юкӧдыс мунӧ «С» пӧртйӧ ва шонтӧм вылӧ либӧ духовкаӧ. Дымоходысь пӧдансӧ восьтавлӧмӧн да сипталӧмӧн позьӧ газкӧд сотчигӧн лоӧм веществояс веськӧдны духовка улӧ либӧ пӧрт улӧ. | Кухԋаса пԉітаын (98-ԁ ԍерпас) топԉіво пуктыԍԍӧ колоԍԋіковӧј решетка „А“ вылӧ. Сотчӧмыԍ артмӧм вешществојас петӧны щын петан інті стрелкаӧн інԁӧм тујӧԁ. Лоӧм шоныԁлӧн ӧԏік јукӧн мунӧ „В“ чугун пԉіта шонтӧм вылӧ, а ӧстаԉнӧј шоныԁ јукӧԁыс мунӧ „С“ пӧртјӧ ва шонтӧм вылӧ, ԉібӧ ԁуховкаӧ. Ԁымохоԁыԍ пӧԁансӧ воԍтавлӧмӧн ԁа ԍіпталӧмӧн, поԅӧ газкӧԁ сотчігӧн лоӧм вешществојас веԍкӧԁны ԁуховка улӧ, ԉібӧ пӧрт улӧ. |
| Парӧвӧй пӧрт шонтан пачьяс унджыкыс ломтыссьӧны шомӧн, шомсӧ зырйӧн пачӧ коялӧны. Парӧвӧй пӧртлы колӧ зэв ыджыд шоныд. Кочегарлы тані колӧ уджавны зэв ӧкуратнӧя и топливо колӧ шыблавны ӧдйӧн да ӧтмоза, медым ломтысян ӧдзӧс восьтавлігӧн лишнӧй сынӧд эз веськав ломтысянінӧ и медым топливо сотчис пыр ӧткодя. Топливо пачӧ коялӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ колӧ дымоходъясысь пӧданъяс восьтыны (медым топливо шыблалігӧн ыдждӧдны сынӧд локтан розьяс), медым кыскӧмыс лоис ыджыдджык, пачӧ унджык сынӧдыс локтіс. | Парӧвӧј пӧрт шонтан пачјас унҗыкыс ломтыԍԍӧны шомӧн, шомсӧ зырјӧн пачӧ којалӧны. Парӧвӧј пӧртлы колӧ зев ыҗыԁ шоныԁ. Кочегарлы тані колӧ уҗавны зев ӧкуратнӧја і топԉіво колӧ шыблавны ӧԁјӧн ԁа ӧтмоза, меԁым ломтыԍан ӧԇӧс воԍтавлігӧн ԉішнӧј сынӧԁ ез веԍкав ломтыԍанінӧ і меԁым топԉіво сотчіс пыр ӧткоԃа. Топԉіво пачӧ којалӧм бӧрын, пырыԍ-пыр-жӧ колӧ ԁымохоԁјасыԍ пӧԁанјас воԍтыны (меԁым топԉіво шыблалігӧн ыҗԁӧԁны сынӧԁ локтан роԅјас), меԁым кыскӧмыс лоіс ыҗыԁҗык, пачӧ унҗык сынӧԁыс локтіс. |
| Бӧрын топливо сотчӧм серти пыр ньӧжйӧникӧн пӧданъясӧн сынӧд локтанінъяс колӧ дзольдӧдны. Кыдзи сотчӧмыс мунӧ пачын, видзӧдӧны нарошнӧй, дзоляник вӧчӧм ӧшиньті, кодӧс писькӧдӧма топка ӧдзӧсӧ. Мукӧд пӧртъясын эмӧсь нарошнӧй приборъяс, медым исследуйтны газъяслысь составсӧ, кодъяс петӧны трубаысь. Кор кочегар уджалӧ тӧлкӧн, петан газъяс пиын колӧ лоны 15 прӧчент гӧгӧр углекислӧй газ да 5–8 прӧч. гӧгӧр кислород, а кольмӧдан газлы дзик оз ков лоны прамӧй кочегар кипод улын. | Бӧрын топԉіво сотчӧм ԍерԏі пыр ԋӧжјӧԋікӧн пӧԁанјасӧн сынӧԁ локтанінјас колӧ ԇоԉԁӧԁны. Кыԇі сотчӧмыс мунӧ пачын, віԇӧԁӧны нарошнӧј, ԇоԉаԋік вӧчӧм ӧшіԋті, коԁӧс піԍкӧԁӧма топка ӧԇӧсӧ. Мукӧԁ пӧртјасын емӧԍ нарошнӧј пріборјас, меԁым ісԍԉеԁујтны газјаслыԍ составсӧ, коԁјас петӧны трубаыԍ. Кор кочегар уҗалӧ тӧлкӧн, петан газјас піын колӧ лоны 15 прӧчент гӧгӧр угԉекіслӧј газ ԁа 5–8 прӧч. гӧгӧр кіслороԁ, а коԉмӧԁан газлы ԇік оз ков лоны прамӧј кочегар кіпоԁулын. |
| Ёнджыка усовершенствуйтӧм пачьясын (топкаын) овлӧ ступеня сод кодь кӧлӧсникъяс (индӧма 99-ӧд серпасын) либӧ пыр мунана кӧлӧсникъяс (кыдзи индӧма 100-ӧд серпасын). Тайӧяс кындзи, эмӧсь и мукӧд сикас пачьяс. | Јонҗыка усовершенствујтӧм пачјасын (топкаын) овлӧ ступеԋа соԁ-коԃ колоԍԋікјас (інԁӧма 99-ԁ ԍерпасын), ԉібӧ пыр мунана колосԋікјас (кыԇі інԁӧма 100-ԁ ԍерпасын). Тајӧјас кынԇі, емӧԍ і мукӧԁ ԍікас пачјас. |
| Ступеня кӧлӧсникъяса пачӧ топливо сӧвтчӧ вывсянь, сэсся топливоыс ачыс ньӧжйӧникӧн лэччӧ увлань. Шлак киссьӧ водса кӧлӧсникъяс пыр, коді улынджык пукалӧ. Топливо сӧвтӧм мунӧ дугдывтӧг и сотчӧмыс мунӧ пыр ӧткодя (равномернӧя). | Ступеԋа колоԍԋікјаса пачӧ топԉіво сӧвтчӧ вывԍаԋ, сеԍԍа топԉівоыс ачыс ԋӧжјӧԋікӧн летчӧ увлаԋ. Шлак кіԍԍӧ воԁса колоԍԋікјас пыр, коԁі улынҗык пукалӧ. Топԉіво сӧвтӧм мунӧ ԁугԁывтӧг і сотчӧмыс мунӧ пыр ӧткоԃа (равномернӧја). |
| Пыр мунана кӧлӧсникъяс вӧчсьӧны помтӧм «А» лента моз (видзӧд 100-ӧд серпасысь). Кӧрт лента вӧчӧма кӧрт пластинка торъясысь да бергалӧ зубчатӧй (пиня) «А» да «В» кӧлесаяс вылын. Топливо сӧвтсьӧ кӧлӧсник вылӧ да лента бергӧдчӧмкӧд мунӧ пачӧ «С» каналті. Механическӧй топкаясын из шом сотігӧн миян СССР-ын паськалӧма медсясӧ чеп решеткаа пачьяс (топкаяс). | Пырмунана колоԍԋікјас вӧчԍӧны помтӧм „А“ ԉента моз (віԇӧԁ 100-ԁ ԍерпасыԍ). Кӧрт ԉента вӧчӧма кӧрт плаԍԏінка торјасыԍ ԁа бергалӧ зубчатӧј (піԋа) „А“ ԁа „В“ кӧԉӧсајас вылын. Топԉіво сӧвтчӧ колоԍԋік вылӧ ԁа ԉента бергӧԁчӧмкӧԁ мунӧ пачӧ „С“ каналті. Мехаԋіческӧј топкајасын ізшом сотігӧн міјан СССР-ын паԍкалӧма меԁԍасӧ чеп решеткаа пачјас (топкајас). |
| Кизьӧр топливо сотігӧн пач (топка) пыдди применяйтсьӧ разнӧй сикас форсункаяс. | Кіԅӧр топԉіво сотігӧн, пач (топка) пыԃԃі, прімеԋајтчӧ разнӧј ԍікас форсункајас. |
| Медся прӧстӧй форсунка петкӧдлӧма 101-ӧд серпас вылын. Веськыдвыв трубаті пырӧ нерп либӧ мазут, а улыс трубаті пырӧ топӧдӧм (сжатӧй) сынӧд либӧ ва ру, коді бусӧ пӧртӧ «А» трубкаысь петігӧн нерп либӧ мазут. | Меԁԍа прӧстӧј форсунка петкӧԁлӧма 101-ԁ ԍерпас вылын. Веԍкыԁвыв трубаті пырӧ ԋерп, ԉібӧ мазут, а улыс трубаті пырӧ топӧԁӧм (сжатӧј) сынӧԁ, ԉібӧ ва ру, коԁі бусӧ пӧртӧ „А“ трубкаыԍ петігӧн ԋерп ԉібӧ мазут. |
| Эмӧсь и форсункаяс шом пызь польтӧм вылӧ. Бусӧ пӧртӧм топливо сотчӧ ӧдйӧнджык да ёнджыка чорыд кусӧка топливо дорысь. | Емӧԍ і форсункајас шом пыԅ поԉтӧм вылӧ. Бусӧ пӧртӧм топԉіво сотчӧ ӧԁјӧнҗык ԁа јонҗыка чорыԁ кусӧка топԉіво ԁорыԍ. |
| Кыдзи вӧчӧма топка да кыдзи мунӧ сотчӧм, колӧ химиялысь да физикалысь законъяс тӧдны да тайӧ тӧданлунсӧ практикаын применяйтны кочегарлы. Кочегарлӧн удж абу сӧмын пач да котёл пӧрадокын кутны, но сідзжӧ и несчастнӧй случайясысь видзӧм да топливо экономитӧм. Бура ассьыс удж тӧдысь да сознательнӧй кочегар вермас сетны зэв ыджыд экономия топливо видзӧм-экономитӧмын. | Кыԇі вӧчӧма топка ԁа кыԇі мунӧ сотчӧм, колӧ хіміјалыԍ ԁа фіԅікалыԍ законјас тӧԁны ԁа тајӧ тӧԁанлунсӧ пракԏікаын прімеԋајтны кочегарлы. Кочегарлӧн уҗ абу сӧмын пач ԁа коԏол пӧраԁокын кутны, но сіԇ-жӧ і ԋеԍчастнӧј случајјасыԍ віԇӧм ԁа топԉіво економітӧм. Бура асԍыс уҗ тӧԁыԍ ԁа сознаԏеԉнӧј кочегар вермас ԍетны зев ыҗыԁ економіја топԉіво віԇӧм-економітӧмын. |
| СССР-са ВСНХ лыдпасъяс петкӧдлӧны, мый ӧтик промышленносьтыс 1931 воын сотіс 30–10 проч. мында нормаысь унджык шом да нерп; транспортын лишнӧй запас видзӧм лыдпасъяс татшӧм кымын жӧ. Тайӧ петкӧдлӧ, мый лёка на видзӧдам энергия экономитӧм вылӧ. Топливо экономитӧм вылӧ ми, кыдзи колӧ, эг на кутчысьлӧ. Зэв на уна топливо миян мунӧ прӧста лёка уджалӧм вӧсна: сортируйтігӧн, новлӧдлігӧн, сӧвтігӧн да самӧй ломтысигас. | СССР-са ВСНХ лыԁпасјас петкӧԁлӧны, мыј ӧԏік промышԉенноԍтыс 1931 воын сотіс 30–10 проч. мынԁа нормаыԍ унҗык шом ԁа ԋерп; транспортын ԉішнӧј запас віԇӧм лыԁпасјас тащӧм кымын-жӧ. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј ԉока-на віԇӧԁам еԋергіја економітӧм вылӧ. Топԉіво економітӧм вылӧ мі, кыԇік колӧ, ег-на кутчіԍлӧ. Зев-на уна топԉіво міјан мунӧ прӧста ԉока уҗалӧм вӧсна: сорԏірујтігӧн, новлӧԁлігӧн, сӧвтігӧн ԁа самӧј ломтыԍігас. |
| Ӧтик промышленносьтын, РКИ арталӧм серти, топливосӧ лёка рӧскодуйтӧмысь 1928/29 воӧ 300 млн. шайт дон, 30 млн. тонна лишнӧй сотӧма. А мыйта вошӧ кӧрт туйяс вылын, воднӧй, автотракторнӧй транспортын да коммунальнӧй кӧзяйствоын! Ӧтик транспортас топливо сотӧмыс мунӧ 20–25 прӧч. кымын став топливо перйӧм запассьыс. Ті арталӧ, тадз кӧ водзӧ мӧдам уджавны, мыйта лоӧ прӧста воштӧм энергия топливо видзӧмын витвося план медбӧръя воясӧ, кор топливо мӧдас перйыссьыны — 170 млн. тонна гӧгӧр. Тайӧ кӧ прӧста шыбласян топливосӧ вермам экономитны, зэв уна средство вермам экономитны да выль пабрик-заводъяс лӧсьӧдны. | Ӧԏік промышԉенноԍтын, РКІ арталӧм ԍерԏі, топԉівосӧ ԉока рӧскоԁујтӧмыԍ 1928/29 воӧ, 300 мԉн. шајт ԁон, 30 мԉн. тонна ԉішнӧј сотӧма. А мыјԁа вошӧ кӧрттујјас вылын, воԁнӧј, автотракторнӧј транспортын ԁа коммунаԉнӧј хоԅајствоын! Ӧԏік транспортас топԉіво сотӧмыс мунӧ 20–25 прӧч. кымын став топԉіво перјӧм запасԍыс. Ті арталӧ, таԇ-кӧ воԇӧ мӧԁам уҗавны, мыјԁа лоӧ прӧста воштӧм еԋергіја топԉіво віԇӧмын вітвоԍа план меԁбӧрја војасӧ, кор топԉіво мӧԁас перјыԍԍыны — 170 мԉн. тонна гӧгӧр. Тајӧ-кӧ прӧста шыблаԍан топԉівосӧ вермам економітны, зев уна среԁство вермам економітны ԁа выԉ фабрік-завоԁјас лӧԍӧԁны. |
| Топливо экономитӧм серти вӧлі торъя обращенньӧ став кӧзяйственникъяслы, профсоюзъяслы, рабочӧйяслы, техникъяслы да инженеръяслы Госплан ВСНХ да ВЦСПС нимсянь, мый колӧ зэв чорыда косясьны топливо рӧскодуйтӧмын бесхозяйственносьт бырӧдӧм вӧсна, пӧртны олӧмӧ СССР Госпланса топливнӧй конференциялысь шуӧмсӧ: «экономия под вылын топливо кыпӧдны 40 прӧчентӧдз». | Топԉіво економітӧм ԍерԏі вӧлі торја обрашщеԋԋӧ став хоԅајствеԋԋікјаслы, профсојузјаслы, робочӧјјаслы, ԏехԋікјаслы ԁа інжеԋерјаслы Госплан ВСНХ ԁа ВЦСПС ԋімԍаԋ, мыј колӧ зев чорыԁа коԍаԍны топԉіво рӧскоԁујтӧмын бесхоԅајственноԍт бырӧԁӧм вӧсна, пӧртны олӧмӧ СССР Госпланса топԉівнӧј конференціјалыԍ шуӧмсӧ: „економіја поԁ вылын топԉіво кыпӧԁны 40 прӧчентӧԇ“. |
| Быд рабочӧй, техник, кочегар да кӧзяйственник водзын сулалӧ тайӧ ыджыд могыс, медся нин ӧні, кор ми вуджам мӧд пятилеткаӧ, кор топливо рӧскодуйтны кӧсъям некымын пӧв унджык воддза серти. | Быԁ робочӧј, ԏехԋік, кочегар ԁа хоԅајствеԋԋік воԇын сулалӧ тајӧ ыҗыԁ могыс, меԁԍа-ԋін ӧні, кор мі вуҗам мӧԁ пјаԏіԉеткаӧ, кор топԉіво рӧскоԁујтны кӧсјам ԋекымын пӧв унҗык воԇԇа ԍерԏі. |
| 12 ЗАДАННЬӦ. ХИМИЧЕСКӦЙ РЕАКЦИЯ | 12 ЗАԀАԊԊӦ. ХІМІЧЕСКӦЈ РЕАКЦІЈА |
| § 50. 22 удж. Шоныд сетан да шоныд босьтан реакция | § 50. 22 уҗ. Шоныԁ ԍетан ԁа шоныԁ боԍтан реакціја |
| Ковмасны приборъяс: пробиркаяс, спиртовка, кӧрт щипцы. | Ковмасны пріборјас: пробіркајас, ԍпіртовка, кӧрт шщіпцы. |
| Ковмасны материалъяс: окись ртути, малахит, сакар, цинк, сернӧй кислота да магний. | Ковмасны маԏеріалјас: окіԍ ртуԏі, малахіт, сахар, цінк, ԍернӧј кіслота ԁа магԋіј. |
| 1. Пробиркаӧ кисьтӧ ва да сернӧй кислота, васӧ нёль пӧв унджык пуктӧ да сорлавлӧ бура. Сэтчӧ сэсся чӧвтӧ некымын цинк тор. Кор реакция пондас мунны ёнакодь, инмӧдчӧ кинаныд пробиркаӧ да тӧдмалӧ, мый тайӧ реакция дырйиыс збыльысь петӧ шоныд. | 1. Пробіркаӧ кіԍтӧ ва ԁа ԍернӧј кіслота, васӧ ԋоԉ пӧв унҗык пуктӧ ԁа сорлавлӧ бура. Сетчӧ сеԍԍа чӧвтӧ ԋекымын цінк тор. Кор реакціја понԁас мунны јона-коԃ, інмӧԁчӧ кінаныԁ пробіркаӧ ԁа тӧԁмалӧ, мыј тајӧ реакціја ԁырјіыс збыԉыԍ петӧ шоныԁ. |
| 2. Пробиркаӧ кисьтӧ солянӧй кислота да сэтчӧ чӧвтӧ некымын тор мел либӧ мрамор. Реакция прамӧя мунны заводитчӧм мысти, тӧдмалӧ киӧн дозйӧ инмӧдчӧмӧн, петӧ али оз шоныдыс? | 2. Пробіркаӧ кіԍтӧ соԉанӧј кіслота ԁа сетчӧ чӧвтӧ ԋекымын тор мел ԉібӧ мрамор. Реакціја прамӧја мунны завоԃітчӧм мыԍԏі, тӧԁмалӧ кіӧн ԁозјӧ інмӧԁчӧмӧн, петӧ аԉі оз шоныԁыс? |
| 3. Босьтӧ магний ленталысь неыджыд тор, кутӧ кӧрт щипцыӧн да ӧзтӧ. Петӧ али оз тайӧ реакция дырйиыс шоныд? Мый шоныд петӧм кындзи позьӧ нӧшта магний сотчӧмысь аддзыны? | 3. Боԍтӧ магԋіј ԉенталыԍ ԋеыҗыԁ тор, кутӧ кӧрт шщіпцыӧн ԁа ӧзтӧ. Петӧ аԉі оз тајӧ реакціја ԁырјіыс шоныԁ? Мыј шоныԁ петӧм кынԇі, поԅӧ нӧшта магԋіј сотчӧмыԍ аԁԇыны? |
| 4. Пробиркаӧ пуктӧ неуна малахит пызь (виж рӧма). Шонтӧ малахитсӧ пробиркаын ньӧжйӧникӧн. Мый лоӧ малахиткӧд? Кутшӧм рӧма вещество кольӧ пробиркаӧ? Босьтсьӧ али петӧ тайӧ реакция дырйиыс шоныдыс? | 4. Пробіркаӧ пуктӧ ԋеуна малахіт пыԅ (віж рӧма). Шонтӧ малахітсӧ пробіркаын ԋӧжјӧԋікӧн. Мыј лоӧ малахіткӧԁ? Кущӧм рӧма вешщество коԉӧ пробіркаӧ? Боԍтԍӧ аԉі петӧ тајӧ реакціја ԁырјіыс шоныԁыс? |
| 5. Пробиркаӧ босьтӧ неуна окись ртути да шонтӧ ньӧжйӧникӧн спиртовка вылын. Мый лоӧ окись ртутикӧд шонтігӧн? Петӧ али босьтсьӧ тайӧ реакция дырйи шоныдыс? | 5. Пробіркаӧ боԍтӧ ԋеуна окіԍ ртуԏі ԁа шонтӧ ԋӧжјӧԋікӧн ԍпіртовка вылын. Мыј лоӧ окіԍ ртуԏікӧԁ шонтігӧн? Петӧ аԉі боԍтԍӧ тајӧ реакціја ԁырјі шоныԁыс? |
| 6. Босьтӧ неуна сакар пызь пробиркаӧ да шонтӧ спиртовка вылын. Шоныд босьтӧмӧн али шоныд вӧтлӧмӧн мунӧ тайӧ реакцияыс? | 6. Боԍтӧ ԋеуна сахар пыԅ пробіркаӧ ԁа шонтӧ ԍпіртовка вылын. Шоныԁ боԍтӧмӧн аԉі шоныԁ вӧтлӧмӧн мунӧ тајӧ реакціјаыс? |
| Висьтавлӧ асьныд, кутшӧм реакция тӧданныд, коді шоныд сетӧмӧн мунӧ, и кутшӧм реакцияяс шоныд босьтӧны, тайӧ опытъясысь ӧтдор. | Віԍтавлӧ аԍныԁ, кущӧм реакціја тӧԁанныԁ, коԁі шоныԁ ԍетӧмӧн мунӧ, і кущӧм реакціјајас шоныԁ боԍтӧны, тајӧ опытјасыԍ ӧтԁор. |
| Тайӧ опытъясыс петкӧдлісны, мый ӧтик сикас химическӧй реакцияяс дырйи шоныдыс петӧ, а мӧд сикас реакция дырйи шоныдыс босьтсьӧ (поглощайтчӧ). | Тајӧ опытјасыс петкӧԁлісны, мыј ӧԏік ԍікас хіміческӧј реакціјајас ԁырјі шоныԁыс петӧ, а мӧԁ ԍікас реакціја ԁырјі шоныԁыс боԍтԍӧ (поглошщајтчӧ). |
| Унджык химическӧй соединенньӧяс мунігӧн шоныдыс петӧ, а этшаджык химическӧй соединенньӧ мунӧ шоныд босьтӧмӧн. | Унҗык хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧјас мунігӧн шоныԁыс петӧ, а ещаҗык хіміческӧј сојеԃіԋеԋԋӧ мунӧ шоныԁ боԍтӧмӧн. |
| Унаысь шоныд петӧмыс сэтшӧм чорыда мунӧ, мый реакцияыс мунӧ взрывӧн, углекислӧй газ углеродысь да кислородысь лоӧ биӧн ӧзйӧмӧн. | Унаыԍ шоныԁ петӧмыс сещӧм чорыԁа мунӧ, мыј реакціјаыс мунӧ взрывӧн, угԉекіслӧј газ угԉероԁыԍ ԁа кіслороԁыԍ лоӧ біӧн ӧзјӧмӧн. |
| § 51. 23 удж. Химическӧй энергиялӧн мукӧд энергияӧ вуджӧм | § 51. 23 уҗ. Хіміческӧј еԋергіјалӧн мукӧԁ еԋергіјаӧ вуҗӧм |
| Ковмасны приборъяс: кодъясӧс вӧлі индӧма 102 да 103 серпасын. | Ковмасны пріборјас: коԁјасӧс вӧлі інԁӧма 102 ԁа 103 ԍерпасын. |
| Материалъяс: цинк кусӧкъясӧн да сора сернӧй кислота. | Маԏеріалјас: цінк кусӧкјасӧн ԁа сора ԍернӧј кіслота. |
| 14-ӧд уджын тӧдмасим, мый сера да кӧрт мӧда-мӧд вылӧ действуйтігӧн ёна доналӧны. Тані не сӧмын шоныд, но и югыд тшӧтш петӧ. Сійӧ жӧ опытын сера да цинк мӧда-мӧд вылӧ действуйтӧмысь бара жӧ чукӧрмис шоныд и югыд тшӧтш (свет). | 14-ӧԁ уҗын тӧԁмаԍім, мыј ԍера ԁа кӧрт мӧԁа-мӧԁ вылӧ ԃејствујтігӧн јона ԁоналӧны. Тані ԋе сӧмын шоныԁ но і југыԁ щӧщ петӧ. Сіјӧ-жӧ опытын ԍера ԁа цінк мӧԁа мӧԁ вылӧ ԃејствујтӧмыԍ, бара-жӧ чукӧрміс шоныԁ і југыԁ щӧщ — (ԍвет). |
| Шоныд да югыд химическӧй реакцияяс дырйи овлӧ зэв частӧ, тайӧясӧс используйтӧны уналаӧ. Та кындзи, химическӧй реакция дырйи артмӧны и мукӧд сикас энергияяс. | Шоныԁ ԁа југыԁ хіміческӧј реакціјајас ԁырјі овлӧ зев частӧ, тајӧјасӧс іспоԉзујтӧны уналаӧ. Та кынԇі хіміческӧј реакціја ԁырјі артмӧны і мукӧԁ ԍікас еԋергіјајас. |
| 1. Лӧсьӧдӧ прибор, кутшӧмӧс индӧма 102 серпасын. Шуйгавыв бутылкаӧ пуктӧ цинк торъяс да кисьтӧ нёль мындаӧн ваӧн сорлалӧмӧн сернӧй кислота. Кор заводитчас петны водород, шуйгавыв бутылкасӧ тупкӧ пробкаӧн, коді йитӧма кык юра бутылкакӧд. Кык юра бутылкаӧ кисьтӧма ва. Ваыд пыр жӧ мӧдас кайны кузь стекляннӧй трубкаті да киссьыны вывса дозйӧ. | 1. Лӧԍӧԁӧ прібор, кущӧмӧс інԁӧма 102 ԍерпасын. Шујгавыв бутылкаӧ пуктӧ цінк торјас ԁа кіԍтӧ ԋоԉ мынԁаӧн ваӧн сорлалӧмӧн ԍернӧј кіслота. Кор завоԃітчас петны воԁороԁ, шујгавыв бутылкасӧ тупкӧ пробкаӧн коԁі јітӧма кык јура бутылкакӧԁ. Кык јура бутылкаӧ кіԍтӧма ва. Ваыԁ пыр жӧ мӧԁас кајны куԅ ԍԏекԉаннӧј трубкаті ԁа кіԍԍыны вывса ԁозјӧ. |
| Та нога химическӧй реакцияяс позьӧ используйтны механическӧй вын пыдди удж вылӧ. | Танога хіміческӧј реакціјајас поԅӧ іспоԉзујтны мехаԋіческӧј вын пыԃԃі уҗ вылӧ. |
| 2. Вочӧ прибор, кутшӧмӧс индӧма 103-ӧд серпасын. Тайӧ приборсӧ йитӧ гальванометркӧд. 103-ӧд серпасса приборысь магниталӧм стрелка мӧдіс вӧрны-качайтчыны. Тайӧ стрелка качайтчӧмыс мӧдас петкӧдлыны, мый сутуга кузьта локтӧ электрическӧй ток. | 2. Вочӧ прібор кущӧмӧс інԁӧма 103-ԁ ԍерпасын. Тајӧ пріборсӧ јітӧ гаԉванометркӧԁ. 103-ԁ ԍерпасса пріборыԍ магԋіталӧм стрелка мӧԁіс вӧрны-качајтчыны. Тајӧ стрелка качајтчӧмыс мӧԁас петкӧԁлыны, мыј сутуга куԅта локтӧ еԉектріческӧј ток. |
| Тайӧ опыт серти, сернӧй кислота да цинк вылын, лои тӧдмасьӧма, кыдз химическӧй энергия вуджӧ механическӧй да электрическӧй энергияӧ. | Тајӧ опыт ԍерԏі, ԍернӧј кіслота ԁа цінк вылын лоі тӧԁмаԍӧма, кыԇ хіміческӧј еԋергіја вуҗӧ мехаԋіческӧј ԁа еԉектріческӧј еԋергіјаӧ. |
| Унджык химическӧй реакцияяс дырйи пыр петӧ шоныд, но сідзжӧ вермас лоны и мукӧд сикас энергияяс. | Унҗык хіміческӧј реакціјајас ԁырјі пыр петӧ шоныԁ, но сіԇ-жӧ вермас лоны і мукӧԁ ԍікас еԋергіјајас. |
| § 52. Химическӧй энергия | § 52. Хіміческӧј еԋергіја |
| Физикъяс зэв уна опытъяс бӧрын докажитісны, мый энергиялӧн лыдыс пыр овлӧ ӧтмында, но ӧти сикас энергия вермӧ пӧрны мӧд сикас энергияӧ: шоныд энергия пӧрӧ электрическӧй либӧ механическӧй энергияӧ, а механическӧй энергия электрическӧй энергияӧ да с. в. | Фіԅікјас зев уна опытјас бӧрын ԁокажітісны, мыј еԋергіјалӧн лыԁыс пыр овлӧ ӧтмынԁа, но ӧԏі ԍікас еԋергіја вермӧ пӧрны мӧԁ ԍікас еԋергіјаӧ: шоныԁ еԋергіја пӧрӧ еԉектріческӧј ԉібӧ мехаԋіческӧј еԋергіјаӧ, а мехаԋіческӧј еԋергіја еԉектріческӧј еԋергіјаӧ ԁа с. в. |
| Химическӧй реакцияяс дырйи торъялӧ шоныд, механическӧй, электрическӧй да светӧвӧй энергия. | Хіміческӧј реакціјајас ԁырјі торјалӧ шоныԁ, мехаԋіческӧј, еԉектріческӧј ԁа ԍветӧвӧј еԋергіја. |
| Та серти ми вӧчам вывод, мый шоныд да механическӧй, электрическӧй, светӧвӧй энергия пыр артмӧны кутшӧмкӧ мӧд сикаса энергияысь, коді олӧ вещество пытшкын, но химическӧй реакция дырйи пӧрӧ шоныд да светӧвӧй энергияясӧ. Татшӧм энергияыс шусьӧ пытшкӧсса энергияӧн. Химикъяс тадз шуӧны, мый вещество вермӧ сетны химическӧй энергия. | Та ԍерԏі мі вӧчам вывоԁ, мыј шоныԁ ԁа мехаԋіческӧј, еԉектріческӧј, ԍветӧвӧј еԋергіја пыр артмӧны кущӧм-кӧ мӧԁ ԍікаса еԋергіјаыԍ, коԁі олӧ вешщество пыщкын, но хіміческӧј реакціја ԁырјі пӧрӧ шоныԁ ԁа ԍветовӧј еԋергіјајасӧ. Тащӧм еԋергіјаыс шуԍӧ пыщкӧсса еԋергіјаӧн. Хімікјас таԇ шуӧны, мыј вешщество вермӧ ԍетны хіміческӧј еԋергіја. |
| Уна веществояс (топливо, сёян, порок, динамит) сы вӧсна и зэв коланаӧсь, мый на пиын эм химическӧй энергия. Сотчигӧн химическӧй энергия петӧ (выделяйтчӧ) шоныдӧн да югыдӧн. Гальваническӧй элементъясын да аккумуляторъясын тайӧ энергиясӧ позьӧ вуджӧдны электрическӧй ток энергияӧ. Топливолӧн химическӧй энергияыс новлӧдлӧ паракодъяс, паровозъяс, бергӧдлӧ станокъяс пабрик-заводъясын, шонтӧ да югдӧдӧ миянлысь оланінъяс. Сёянын дзебсьӧм энергия кутӧ пыр ӧтвылнаын температура миян тушаын. Взрывайтчан веществояслӧн химическӧй энергия сетӧ взрывъяс, а тайӧ зэв колантор промышленносьтын да военнӧй техникаын. Химическӧй энергия, кыдз и мукӧд сикас энергияяс, зэв кокньыда дзоньнасӧн позьӧ пӧртны шоныдӧ. | Уна вешществојас (топԉіво, ԍојан, порох, ԃінаміт) сы вӧсна і зев коланаӧԍ, мыј на піын ем хіміческӧј еԋергіја. Сотчігӧн хіміческӧј еԋергіја петӧ (выԃеԉајтчӧ) шоныԁӧн ԁа југыԁӧн. Гаԉваԋіческӧј еԉементјасын ԁа аккумуԉаторјасын тајӧ еԋергіјасӧ поԅӧ вуҗӧԁны еԉектріческӧј ток еԋергіјаӧ. Топԉіволӧн хіміческӧј еԋергіјаыс новлӧԁлӧ парахоԁјас, паравозјас, бергӧԁлӧ станокјас фабрік-завоԁјасын, шонтӧ ԁа југԁӧԁӧ міјанлыԍ оланінјас. Ԍојанын ԇебԍӧм еԋергіја кутӧ пыр ӧтвыллаын ԏемпература міјан тушаын. Взрывајтчан вешществојаслӧн хіміческӧј еԋергіја ԍетӧ взрывјас, а тајӧ зев колантор промышԉенноԍтын ԁа војеннӧј ԏехԋікаын. Хіміческӧј еԋергіја, кыԇ і мукӧԁ ԍікас еԋергіјајас, зев кокԋіԁа ԇоԋнасӧн поԅӧ пӧртны шоныԁӧ. |
| Энергиялысь химическӧй процессъяс дырйи вежсьӧмсӧ мерайтӧны шоныд мерайтан единицаӧн — калорияӧн. | Еԋергіјалыԍ хіміческӧј процессјас ԁырјі вежԍӧмсӧ мерајтӧны шоныԁ мерајтан јеԃіԋіцаӧн калоріјӧн. |
| Унджык сложнӧй веществояс артмӧны элементъясысь шоныд петӧмӧн (выделением). Та вӧсна найӧясын энергия запасыс этшаджык — элементъяс дорысь. | Унҗык сложнӧј вешществојас артмӧны еԉементјасыԍ, шоныԁ петӧмӧн (выделением). Та вӧсна најӧјасын еԋергіја запасыс ещаҗык, еԉементјас ԁорыԍ. |
| Сернистӧй кӧртын энергия этшаджык — сераын да кӧртын дорысь, сы вӧсна мый сернистӧй кӧрт артмигӧн мыйкӧ мында шоныд юкӧныс гуся энергияӧ пӧрӧ. | Ԍерԋістӧј кӧртын еԋергіја ещаҗык, ԍераын ԁа кӧртын ԁорыԍ, сы вӧсна, мыј ԍерԋістӧј кӧрт артмігӧн мыјкӧ мынԁа шоныԁ јукӧныс гуԍа еԋергіјаӧ пӧрӧ. |
| Но эмӧсь сэтшӧм сложнӧй веществояс, кодъяс артмигӧн энергияыс босьтсьӧ (поглощайтчӧ). Тані шоныдыс нин пӧрӧ химическӧй энергияӧ. Татшӧм веществоясын энергия запасыд унджык сэтшӧм элементъяс дорысь, кутшӧмъясысь сійӧ артмӧма. Татшӧм сяма веществоясыд нин медся лоӧны вылын температура кыпӧдӧмӧн. | Но емӧԍ сещӧм сложнӧј вешществојас, коԁјас артмігӧн еԋергіјаыс боԍтԍӧ (поглошщајтчӧ). Тані шоныԁыс-ԋін пӧрӧ хіміческӧј еԋергіјаӧ. Тащӧм вешществојасын еԋергіја запасыԁ унҗык, сещӧм еԉементјас ԁорыԍ, кущӧмјасыԍ сіјӧ артмӧма. Тащӧм ԍама вешществојасыԁ-ԋін меԁԍа лоӧны вылын ԏемпература кыпӧԁӧмӧн. |
| Ӧнія кадӧ химическӧй реакциятӧ мортыд ас олӧмын да промышленносьтын вывті паськыда используйтӧ, тайӧяслысь силасӧ реакция пыр ас коланінӧ веськӧдлӧ. | Ӧніја каԁӧ хіміческӧј реакціјатӧ мортыԁ ас олӧмын ԁа промышԉенноԍтын вывті паԍкыԁа іспоԉзујтӧ, тајӧјаслыԍ ԍіласӧ реакціја пыр асколанінӧ веԍкӧԁлӧ. |
| Пример пыдди босьтам морт олӧмысь медводдза химическӧй реакция — би перйӧм, биӧн вӧдитчӧм. Медводдза йӧзӧс би шонтіс, сёян сылысь небзьӧдіс, а ӧні би сетӧ энергия, бергӧдлӧ машинаяс, паракодъяс, электростанцияяс да с. в. | Прімер пыԃԃі боԍтам морт олӧмыԍ меԁвоԇԇа хіміческӧј реакціја — бі перјӧм, біӧн вӧԃітчӧм. Меԁвоԇԇа јӧзӧс бі шонтіс, ԍојан сылыԍ ԋебԅӧԁіс, а ӧні бі ԍетӧ еԋергіја, бергӧԁлӧ машінајас, парахоԁјас, еԉектростанціјајас ԁа с. в. |
| ЮАСЬӦМЪЯС 11 да 12-ӧд ЗАДАННЬӦЯС СЕРТИ | ЈУАԌӦМЈАС 11 ԁа 12-ӧԁ ЗАԀАԊԊӦЈАС ԌЕРԎІ |
| 1. Кымын сикас топливо тӧданныд? | 1. Кымын ԍікас топԉіво тӧԁанныԁ? |
| 2. Кыдзи донъявсьӧ топливо кӧзяйство боксянь? | 2. Кыԇі ԁонјавԍӧ топԉіво хоԅајство бокԍаԋ? |
| 3. Кыдзи позьӧ озырмӧдны улын качествоа топливояс? | 3. Кыԇі поԅӧ озырмӧԁны улын качествоа топԉівојас? |
| 4. Кутшӧм значенньӧ кизьӧр топливолӧн народнӧй кӧзяйствоын? | 4. Кущӧм значеԋԋӧ кіԅӧр топԉіволӧн нароԁнӧј хӧԅајствоын? |
| 5. Кутшӧм вермӧмъяс СССР-ын кизьӧр топливо перйӧм вӧчӧм серти? | 5. Кущӧм вермӧмјас СССР-ын кіԅӧр топԉіво перјӧм вӧчӧм ԍерԏі? |
| 6. Кыдзи вӧчсьӧ генераторнӧй да водянӧй газъяс? | 6. Кыԇік вӧчԍӧ геԋераторнӧј ԁа воԃанӧј газјас? |
| 7. Мый вӧсна водянӧй газ генераторнӧй газ дорысь донаджык сувтӧ? | 7. Мыј вӧсна воԃанӧј газ геԋераторнӧј газ ԁорыԍ ԁонаҗык сувтӧ? |
| 8. Кутшӧм шоныд сетан качество водянӧй да генераторнӧй газъяслӧн мукӧд топливо серти да энергия серти? | 8. Кущӧм шоныԁ ԍетан качество воԃанӧј ԁа геԋераторнӧј газјаслӧн мукӧԁ топԉіво ԍерԏі ԁа еԋергіја ԍерԏі? |
| 9. Висьталӧй, кыдзи лӧсьӧдны бур пач (топка), медым лишнӧй топливо эз мун и шоныд уна сетіс? | 9. Віԍталӧј, кыԇі лӧԍӧԁны бур пач (топка), меԁым ԉішнӧј топԉіво ез мун і шоныԁ уна ԍетіс? |
| 10. Мыйӧн ӧткодьыс самӧварын да газогенераторын? | 10. Мыјӧн ӧткоԃыс самӧварын ԁа газогеԋераторын? |
| 11. Мыйла топливо сотчигӧн да шоныд вын кыпӧдігӧн колӧны кӧлӧсникъяс? | 11. Мыјла топԉіво сотчігӧн ԁа шоныԁ вын кыпӧԁігӧн колӧны колоԍԋікјас? |
| 12. Кыдзи вӧчсьӧны топкаяс (пачьяс) и кутшӧм сикас кӧлӧсникъяс овлӧны? | 12. Кыԇік вӧчԍӧны топкајас (пачјас) і кущӧм ԍікас колоԍԋікјас овлӧны? |
| 13. Мыйла коммунистическӧй партия да правительство сетісны чорыд директива, мый колӧ нуӧдны вермасьӧм топливо шыблассьӧмкӧд? | 13. Мыјла коммуԋіԍԏіческӧј парԏіја ԁа правіԏеԉство ԍетісны чорыԁ ԃірекԏіва, мыј колӧ нуӧԁны вермаԍӧм топԉіво шыблаԍԍӧмкӧԁ? |
| 14. Кымын шайт дон 1928/29 воын, РКИ арталӧм серти, некӧзяйственнӧя сотӧмысь вошӧма топливо СССР-ын? | 14. Кымын шајт ԁон 1928/29 воын, РКІ арталӧм ԍерԏі, ԋехоԅајственнӧја сотӧмыԍ вошӧма топԉіво СССР-ын? |
| 15. Индӧ шоныд сетӧмӧн да шоныд босьтӧмӧн мунысь реакцияяс. | 15. Інԁӧ шоныԁ ԍетӧмӧн ԁа шоныԁ боԍтӧмӧн муныԍ реакціјајас. |
| 16. Кутшӧм опытӧн позьӧ петкӧдлыны, мый химическӧй энергия пӧрӧ механическӧй энергияӧ? | 16. Кущӧм опытӧн поԅӧ петкӧԁлыны, мыј хіміческӧј еԋергіја пӧрӧ мехаԋіческӧј еԋергіјаӧ? |
| 17. Кутшӧм опытӧн позьӧ петкӧдлыны, мый химическӧй энергия пӧрӧ электрическӧй энергияӧ? | 17. Кущӧм опытӧн поԅӧ петкӧԁлыны, мыј хіміческӧј еԋергіја пӧрӧ еԉектріческӧј еԋергіјаӧ? |
| 18. Шоныд сетӧмӧн али шоныд босьтӧмӧн артмӧны унджык сложнӧй веществоясыс элементъяс серти? | 18. Шоныԁ ԍетӧмӧн аԉі шоныԁ боԍтӧмӧн артмӧны унҗык сложнӧј вешществојасыс, еԉементјас ԍерԏі? |
| 19. Кутшӧм сложнӧй веществоясын химическӧй энергия унджык элементъясын дорысь? | 19. Кущӧм сложнӧј вешществојасын хіміческӧј еԋергіја унҗык, еԉементјас ԁорыԍ? |
| ОТСӦГ СЕТАН СПРАВОЧНИК | ОТСӦГ ԌЕТАН СПРАВОЧԊІК |
| I-ой ТАБЛИЧА | I-ој ТАБԈІЦА |
| § 53. Кӧдзӧдан смесьяс | § 53. Кӧԇӧԁан ԍмеԍјас |
| Босьтам мыйкӧ мында керкаын сулалан ва, кӧн лоӧ шоныд температураыс 17 градус да тайӧ босьтам 100 прӧчент пыдди. Татчӧ мӧдам содтавны индӧм прӧчент лыдӧн мукӧд веществояс да температура со кыдз мӧдас кӧдзавны, увлань усьны: | Боԍтам мыјкӧ мынԁа керкаын сулалан ва, кӧн лоӧ шоныԁ ԏемператураыс 17 граԁус ԁа тајӧ боԍтам 100 прӧчент пыԃԃі. Татчӧ мӧԁам соԁтавны інԁӧм прӧчент лыԁӧн мукӧԁ вешществојас ԁа ԏемпература со кыԇ мӧԁас кӧԇавны, увлаԋ уԍны: |
| 30 пай нашатыр содтӧмӧн — 1° кӧдзыд; | 30 пај нашатыр соԁтӧмӧн — 1° кӧԇыԁ; |
| 250 « хлористӧй кристалл кальций содтӧмӧн — 5° « ; | 250 „ хлорістӧј крісталл каԉціј соԁтӧмӧн — 5° „; |
| 60 « азотнокислӧй аммоний содтӧмӧн — 10° «. | 60 „ азотнокіслӧј аммоԋіј соԁтӧмӧн — 10° „. |
| 100 пай сывны заводитӧм лым либӧ посньӧдлӧм йи мукӧд веществокӧд сорлалӧмӧн, сетӧ татшӧм кӧдзалӧм: | 100 пај сывны завоԃітӧм лым ԉібӧ посԋӧԁлӧм јі мукӧԁ вешществокӧԁ сорлалӧмӧн, ԍетӧ тащӧм кӧԇалӧм: |
| 25 пай нашатыр содтӧмӧн — 15° кӧдзыд; | 25 пај нашатыр соԁтӧмӧн — 15° кӧԇыԁ; |
| 33 « сёян сов содтӧмӧн — 21° «; | 33 „ ԍојан сов соԁтӧмӧн — 21° „; |
| 143 « хлористӧй кальций содтӧмӧн — 50° «. | 143 „ хлорістӧј каԉціј соԁтӧмӧн — 50° „. |
| II-ӦД ТАБЛИЧА | II-ӧԁ ТАБԈІЦА |
| § 54. Газлӧн свойствояс | § 54. Газлӧн својствојас |
| ГАЗЪЯСЛӦН НИМ | ГАЗЈАСЛӦН ԊІМ |
| 1 литрлӧн | 1 ԉітрлӧн |
| Температура | Ԏемпература |
| 100 кб. сантиметр сылӧмлӧн объёмыс | 100 кб. саԋԏіметр сылӧмлӧн објомыс |
| Плотносьт | Плотноԍԏ |
| Точнӧй сьӧкта | Точнӧј ԍӧкта |
| Приблизительнӧй сьӧкта | Прібԉіԅіԏеԉнӧј ԍӧкта |
| Пузян | Пуԅан |
| Сылан | Сылан |
| Кубическӧй сант. лыдын | Кубіческӧј саԋԏ. лыԁын |
| Грамм лыдын | Грамм лыԁын |
| Сынӧд серти | Сынӧԁ ԍерԏі |
| Водород серти | Воԁороԁ ԍерԏі |
| 0° дырйи | 0° ԁырјі |
| 20° дырйи | 20° ԁырјі |
| 20° дырйи | 20° ԁырјі |
| Водород | Воԁороԁ |
| 0,08995 | 0,08995 |
| 0,09 | 0,09 |
| −252,5 | −252,5 |
| −259 | −259 |
| 2,15 | 2,15 |
| 1,83 | 1,83 |
| 0,00164 | 0,00164 |
| 0,0697 | 0,0697 |
| 1 | 1 |
| Сынӧд | Сынӧԁ |
| 1,293 | 1,293 |
| 1,29 | 1,29 |
| — | — |
| — | — |
| 2,5 | 2,5 |
| 1,7 | 1,7 |
| 0,00223 | 0,00223 |
| 1 | 1 |
| 14,44 | 14,44 |
| Кислород | Кіслороԁ |
| 1,4292 | 1,4292 |
| 1,43 | 1,43 |
| −182,5 | −182,5 |
| −227 | −227 |
| 4,82 | 4,82 |
| 3,10 | 3,10 |
| 0,00446 | 0,00446 |
| 1,109 | 1,109 |
| 16 | 16 |
| Азот | Азот |
| 1,2506 | 1,2506 |
| 1,25 | 1,25 |
| −195,5 | −195,5 |
| −210 | −210 |
| 2,35 | 2,35 |
| 1,54 | 1,54 |
| 0,00193 | 0,00193 |
| 0,97 | 0,97 |
| 14 | 14 |
| Хлор | Хлор |
| 3,2201 | 3,2201 |
| 3,22 | 3,22 |
| −33,6 | −33,6 |
| −102 | −102 |
| 150 гӧгӧр | 150 гӧгӧр |
| 200 гӧг. | 200 гӧг. |
| 0,68 | 0,68 |
| 2,5 | 2,5 |
| 35,5 | 35,5 |
| Хлористӧй водород | Хлорістӧј воԁороԁ |
| 1,641 | 1,641 |
| 1,64 | 1,64 |
| −83,7 | −83,7 |
| −111 | −111 |
| 50300 | 50300 |
| 44000 | 44000 |
| 72,16 | 72,16 |
| 1,27 | 1,27 |
| 36,5 | 36,5 |
| Углекислӧй газ | Угԉекіслӧј газ |
| 1,977 | 1,977 |
| 1,98 | 1,98 |
| −79 | −79 |
| −57 | −57 |
| 179,7 | 179,7 |
| 90,1 | 90,1 |
| 0,1782 | 0,1782 |
| 1,53 | 1,53 |
| 22 | 22 |
| Аммиак | Амміјак |
| 0,775 | 0,775 |
| 0,77 | 0,77 |
| −32,5 | −32,5 |
| −78 | −78 |
| 104960 | 104960 |
| 73800 | 73800 |
| 57,17 | 57,17 |
| 0,6 | 0,6 |
| 8,5 | 8,5 |
| Сернистӧй газ | Ԍерԋістӧј газ |
| 2,898 | 2,898 |
| 2,90 | 2,90 |
| −8 | −8 |
| −73 | −73 |
| 6886 | 6886 |
| 3627 | 3627 |
| 10,51 | 10,51 |
| 2,25 | 2,25 |
| 32 | 32 |
| Сероводород | Ԍеровоԁороԁ |
| 1,526 | 1,526 |
| 1,53 | 1,53 |
| −62 | −62 |
| −86 | −86 |
| 437 | 437 |
| 290 | 290 |
| 0,448 | 0,448 |
| 1,18 | 1,18 |
| 17 | 17 |
| III-ӧд ТАБЛИЧА | III-ԁ ТАБԈІЦА |
| § 55. Прӧстӧй веществолӧн свойствояс | § 55. Прӧстӧј вешществолӧн својствојас |
| НИМ | ԊІМ |
| Физическӧй состоянньӧ обыкновеннӧй температураын | Фіԅіческӧј состојаԋԋӧ обыкновеннӧј ԏемператураын |
| Удельнӧй вес | Уԃеԉнӧј вес |
| Литрлӧн сьӧкта | Ԉітрлӧн ԍӧкта |
| Сылан температура | Сылан ԏемпература |
| Пузян температура | Пуԅан ԏемпература |
| Латинскӧй ним | Лаԏінскӧј ԋім |
| Вещ. чорыдлун (твердость) | Вешщ. чорыԁлун (твердость) |
| Азот | Азот |
| Газ | Газ |
| 0,?9 | 0,?9 |
| 1,25 г. | 1,25 г. |
| −210,5° | −210,5° |
| −195,7° | −195,7° |
| Nitrogenium | Nitrogenium |
| — | — |
| Алмаз | Алмаз |
| Чорыд | Чорыԁ |
| 3,52 | 3,52 |
| — | — |
| 3900° гӧг. | 3900° гӧг. |
| — | — |
| Carboneum | Carboneum |
| 10,0 | 10,0 |
| Алюминий | Аԉуміԋіј |
| « | « |
| 2,66 | 2,66 |
| — | — |
| 658° | 658° |
| 1800° | 1800° |
| Aluminium | Aluminium |
| 2,9 | 2,9 |
| Бром | Бром |
| Кизьӧр | Кіԅӧр |
| 3,19 | 3,19 |
| — | — |
| −7,3° | −7,3° |
| 59° | 59° |
| Bromum | Bromum |
| — | — |
| Водород | Воԁороԁ |
| Газ | Газ |
| 0,07 | 0,07 |
| 0,09 г. | 0,09 г. |
| −258° | −258° |
| −252,5° | −252,5° |
| Hydrogenium | Hydrogenium |
| — | — |
| Гелий | Геԉіј |
| « | « |
| 0,154 | 0,154 |
| 0,18 г. | 0,18 г. |
| −272,1° | −272,1° |
| −269° | −269° |
| Helium | Helium |
| — | — |
| Графит | Графіт |
| Чорыд | Чорыԁ |
| 2,13 | 2,13 |
| — | — |
| 3900° | 3900° |
| — | — |
| Carboneum | Carboneum |
| 0,5 | 0,5 |
| Кӧрт | Кӧрт |
| « | « |
| 7,85 | 7,85 |
| — | — |
| 1525° | 1525° |
| 2450° | 2450° |
| Ferrum | Ferrum |
| 4,5 | 4,5 |
| Зарни | Зарԋі |
| « | « |
| 19,32 | 19,32 |
| — | — |
| 1063° | 1063° |
| 2600° | 2600° |
| Aurum | Aurum |
| 2,5 | 2,5 |
| Иод | Јоԁ |
| « | « |
| 4,89 | 4,89 |
| — | — |
| 113° | 113° |
| 184,4° | 184,4° |
| Jodum | Jodum |
| 0,8 | 0,8 |
| Калий | Каԉіј |
| « | « |
| 0,86 | 0,86 |
| — | — |
| 62,5° | 62,5° |
| 757,5° | 757,5° |
| Kalium | Kalium |
| 0,5 | 0,5 |
| Кальций | Каԉціј |
| « | « |
| 1,59 | 1,59 |
| — | — |
| 800° | 800° |
| — | — |
| Calcium | Calcium |
| 1,5 | 1,5 |
| Кислород | Кіслороԁ |
| Газ | Газ |
| 1,17 | 1,17 |
| 1,43 г. | 1,43 г. |
| −227° | −227° |
| −183,0° | −183,0° |
| Oxygenium | Oxygenium |
| — | — |
| Кремний | Кремԋіј |
| Чорыд | Чорыԁ |
| 2,34 | 2,34 |
| — | — |
| 1480° | 1480° |
| — | — |
| Silicium | Silicium |
| 7,0 | 7,0 |
| Магний | Магԋіј |
| « | « |
| 1,74 | 1,74 |
| — | — |
| 650° | 650° |
| 1100° | 1100° |
| Magnezium | Magnezium |
| 2,0 | 2,0 |
| Марганеч | Маргаԋец |
| « | « |
| 7,39 | 7,39 |
| — | — |
| 1250° | 1250° |
| 2000° гӧг. | 2000° гӧг. |
| Manganum | Manganum |
| — | — |
| Ыргӧн | Ыргӧн |
| « | « |
| 8,93 | 8,93 |
| — | — |
| 1083° | 1083° |
| 2305° | 2305° |
| Cuprum | Cuprum |
| 3,0 | 3,0 |
| Натрий | Натріј |
| « | « |
| 0,971 | 0,971 |
| — | — |
| 97,5° | 97,5° |
| 878° | 878° |
| Natrium | Natrium |
| 0,4 | 0,4 |
| Никель | Ԋіккеԉ |
| « | « |
| 8,9 | 8,9 |
| — | — |
| 1452,3° | 1452,3° |
| 2340° | 2340° |
| Niccolum | Niccolum |
| — | — |
| Озысь (олово) | Озыԍ (олово) |
| « | « |
| 7,30 | 7,30 |
| — | — |
| 231,5° | 231,5° |
| 2270° | 2270° |
| Stannum | Stannum |
| 1,8 | 1,8 |
| Платина | Плаԏіна |
| « | « |
| 21,4 | 21,4 |
| — | — |
| 1764° | 1764° |
| — | — |
| Platinum | Platinum |
| 4,5 | 4,5 |
| Ртуть | Ртуԏ |
| Кизьӧр | Кіԅӧр |
| 13,552 | 13,552 |
| — | — |
| −38,89° | −38,89° |
| 357,3° | 357,3° |
| Hydrargyrum | Hydrargyrum |
| — | — |
| Свинеч | Ԍвіԋец |
| Чорыд | Чорыԁ |
| 11,38 | 11,38 |
| — | — |
| 327° | 327° |
| 1555° | 1555° |
| Plumbum | Plumbum |
| 1,5 | 1,5 |
| Сера ромб | Ԍера ромб |
| « | « |
| 2,10 | 2,10 |
| — | — |
| 114,4° | 114,4° |
| 444,5° | 444,5° |
| Sulfur | Sulfur |
| 2,0 | 2,0 |
| Эзысь | Езыԍ |
| « | « |
| 10,49 | 10,49 |
| — | — |
| 960° | 960° |
| 1950° | 1950° |
| Argentum | Argentum |
| 2,7 | 2,7 |
| Фосфор еджыд | Фосфор јеҗыԁ |
| « | « |
| 1,83 | 1,83 |
| — | — |
| 44,1° | 44,1° |
| 287° | 287° |
| Phosphorus | Phosphorus |
| 0,5 | 0,5 |
| Хлор | Хлор |
| Газ | Газ |
| 1,469 | 1,469 |
| 3,2 г. | 3,2 г. |
| −33,7° | −33,7° |
| −102° | −102° |
| Chlorum | Chlorum |
| — | — |
| Хром | Хром |
| Чорыд | Чорыԁ |
| 6,74 | 6,74 |
| — | — |
| 1550° гӧг. | 1550° гӧг. |
| — | — |
| Chromium | Chromium |
| 9,0 | 9,0 |
| Цинк | Цінк |
| « | « |
| 7,12 | 7,12 |
| — | — |
| 419,4° | 419,4° |
| 906° | 906° |
| Zincum | Zincum |
| 2,5 | 2,5 |
| 1. Удельнӧй вес азотлы, водородлы, гелийлы, кислородлы, хлорлы сетӧма кизьӧр состоянньӧын. | 1. Уԃеԉнӧј вес азотлы, воԁороԁлы, геԉіјлы, кіслороԁлы, хлорлы ԍетӧма кіԅӧр состојаԋԋӧын. |
| 2. Удельнӧй вес ртутьлӧн 0° дырйи — 13,596; 17° — 13,553; 20° — 13,546; 100° — 13,352. | 2. Уԃеԉнӧј вес ртуԏлӧн 0° ԁырјі — 13,596; 17° — 13,553; 20° — 13,546; 100° — 13,352. |
Комиӧн
Важ коми гижӧд
