ФИЗИКА
Медводдза юкӧн
ВОДЗКЫВ
Реконструктивнӧй периодӧ пырӧм бӧрын ми водзын сувтіс зэв ыджыд мог — промышленносьтнымӧс вуджӧдны выль техника подув вылӧ.
Кор ми пондім тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ, том йӧз водзын сувтіс мог паськыда, ёна политехнизируйтчыны — тӧдмавны машинаяс, двигательяс да кытысь лоӧны энергияяс.
Машинаяс тӧдмалӧм бӧрын сувтӧ мог сійӧ машинаяссӧ кужны лэдзны, кужны уджавны да кужны сійӧ машинаяснас вӧчны кутшӧмкӧ предметъяс да детальяс.
Сиктса овмӧслӧн вежсьӧм, ӧти-кӧ, посни кӧзяйствоясӧс ыджыд кӧзяйствоясӧ чукӧртӧм — совхозъясӧ, коммунаясӧ да артельясӧ — сувтӧдӧ мог став сьӧкыд уджсӧ машинаясӧн вӧчны; машинаяснас уджалігӧн мед уджалысьяслӧн кокнялас уджыс.
Тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм том йӧз водзын, а медъёна ШКМ-ын велӧдчысьяс водзын, сувтӧдӧ мог — тӧдмавны, велӧдчыны вӧчны тракторъяс, ытшкан, вундан, куртан, вартан да мукӧд машинаяс.
Ӧнія ыджыд овмӧслы зэв ёна ковмывлӧ водзвылысь тӧдны поводдя. Ӧнія вӧр лэдзан программаяс Коми обласьт водзын сувтӧдӧны мог — став уджсӧ механизируйтны, уджӧдны машинаяс, кодъясӧн кокньӧдны вӧр лэдзысьяслысь уджсӧ. Став тайӧ могъяссӧ олӧмӧ пӧртны отсалӧ физика да тайӧ нигаыс.
Физика ёна тышкасьӧ техника нуӧдӧм вӧсна уджалысьяс пӧвстӧ.
Физика сетӧ индӧдъяс, кыдзи да кытысь лоӧны машинаяс, сійӧ тӧдмӧдӧ, кыдзи да кӧн рудасянь пӧрӧ машинаӧдзыс. Физика сетӧ индӧдъяс да велӧдӧ, кыдз уджалӧ да кыдз колӧ уджавны машинаяснас.
Нӧшта физика нуӧдӧ зэв ыджыд удж да ёна отсалӧ войтырлы поводдя тӧдмавны водзвылысь.
Физика нуӧдӧ зэв ыджыд тыш енлы эскӧмкӧд, енлы эскан став теорияяс шыбитӧ бокӧ да отсалӧ став мирсӧ научнӧя тӧдмавны да гӧгӧрвоны.
1-ӧд ЮКӦД
Шоныд энергия мурталӧм
§1. ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖ № 1.
Опыт вӧчигӧн колӧны:
1. Кык химическӧй стӧкан.
2. Кык термометр.
3. Штатив.
4. Кӧрт сетка.
5. Спиртовка.
6. Ыргӧн сутуга тор.
7. Ыргӧн гира (200 грамма кымын).
8. Би вылын кӧрт кутан ичӧт щипцы.
9. Сунис.
Стӧканӧ джынсьыс уна кисьтӧй керкаса ва. Тӧдмалӧй термометрӧн, кымын градусӧн унджык лоӧ ваыслӧн температураыс, кор ваас лэдзам:
1. 50–60 градусӧдз шонтӧм гира (200 гр);
2. Сійӧ жӧ гирасӧ 90–100 градусӧдз шонтӧмӧн лэдзам.
3. Ыргӧн сутуга тор гӧрдӧдтӧдз (500°–700°) шонтӧмӧн.
Быд предмет лэдзигӧн колӧ валысь температурасӧ мерайтны кыкысь: лэдзӧм водзвылын (температураыс, шуам, t1), мӧдысь лэдзӧм бӧрас (температураыс, шуам, t2). Температура бурджыка тӧдмалӧм вылӧ колӧ васӧ гудравлыны да медыджыд висьталӧмсӧ термометрлысь гижны. Термометрӧн петкӧдлан ыджыд висьталӧмысь (гирасӧ лэдзӧм бӧрын) ичӧт висьталӧмсӧ (гирасӧ лэдзӧм водзвылын) чинтӧмӧн тӧдмалам, кымын градус вылӧ шоналіс ваыс (t2 − t1).
Гира шонтыны колӧ мӧд стӧканын, ва пытшкын (видзӧд 2‐ӧд серпас вылӧ).
Ваӧ лэдзӧм термометр висьталас валысь шоныдсӧ да тшӧтш и гираыслысь. Гира колӧ первойсӧ шонтыны 50–60 градусӧдз, а мӧдысьсӧ 90°–100°. Сутуга тор шонтыны колӧ спиртӧвӧй лампочка вылын, позьӧ и примус вылын, щипцыӧн кутӧмӧн.
Термометръяслысь висьталӧмъяссӧ гижӧ тетрадьӧ татшӧм форма кузя:
| Ваӧ вӧлі лэдзӧма | |||
| Гира шонтӧма .... ° | Гира шонтӧма .... ° | Сутуга шонтӧма 500°–700° | |
| 1. Шонтӧмӧдз валӧн температура | t1 = ....° | ....° | ....° |
| 2. Валӧн температураыс шоныд телӧ лэдзӧм бӧрын | t2 = ....° | ....° | ....° |
| 3. Стӧканын ва шоналіс | t2 − t1 = ....° | ....° | ....° |
Тайӧ уджсӧ вӧчӧм бӧрын сетӧ ӧтветъяс татшӧм юасянъяс вылӧ:
1. Кутшӧм градусӧдз шонтӧм гира сетіс валы медуна шоныд?
2. Кутшӧм телӧ — гира али сутуга — васӧ шонтіс ёнджыка?
3. Ыджыд температураӧдз шонтӧм телӧын век-ӧ эм унджык шоныд запас ичӧт температураӧдз шонтӧм телӧ серти?
§2. МӦД ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖ
КӦДЗЫД ДА ШОНЫД ВА СОРАСЛӦН ТЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчигӧн колӧны:
1. Колӧ химическӧй стӧкан,
2. Термометр,
3. Штатив,
4. Кӧрт сетка,
5. Спиртовка,
6. Мензурка.
Босьтӧй химическӧй стӧкан. Кисьтӧ сэтчӧ мензуркаӧн мерайтӧмӧн М1 грамм ва (позьӧ 200 грамм кымын).
Мерайтӧ сылысь t1 температурасӧ. Мед опытыд бурджыка артмас, колӧ босьтны ва 2°–3°-ӧн улӧджык керкаса температура серти.
Мӧд стӧканас босьтӧй мензуркаӧн мерайтӧмӧн сы мында жӧ М2 грамм ва (М1 = М2), мыйта вӧлі босьтӧма воддзаысь.
Мӧд стӧканысь васӧ шонтӧй спиртовка вылын t2 градусӧдз (позьӧ 60°-ӧдз кымын).
Босьтӧй штатив вылысь шонтӧм ва да пуктӧй пызан вылӧ, сэсся тэрыба кисьтӧй первой стӧкансьыс мӧд стӧканӧ кӧдзыд ва. Термометрӧн гудралӧм бӧрын мерайтӧ температурасӧ шоныд да кӧдзыд ва ӧтлаӧдӧмлысь.
Став тӧдмалӧмъяссӧ гижалӧ тетрадяныд татшӧм формаӧн:
1-я ОПЫТ
Шоныд да кӧдзыд ва вӧлі ӧтмында.
Кӧдзыд ва вӧлі М1 = .... г
Шоныд ва вӧлі М2 = .... г
Температура кӧдзыд валӧн вӧлі t1 = .... °
Температура шоныд валӧн вӧлі t2 = .... °
Температура гудралӧм валӧн вӧлі Т = .... °
Кӧдзыд ва шоналіс Т − t1 = .... °
Шоныд ва кӧдзаліс t2 − Т = .... °
Тайӧс гижалӧм бӧрын видзӧдлӧй температураяслысь вежсьӧмсӧ кӧдзыд (T − t1) да шоныд (t2 − T) ваяслысь, сэсся сэтысь вӧчӧй велӧдыськӧд да ёртъясныдкӧд вывод да сійӧс гижӧ тетрадяныд тадзи:
Ӧтмында шоныд да кӧдзыд ва гудралӧм бӧрын кӧдзыд ва шоналіс .... (водзӧ асьныд содталӧй).
Тайӧ опытсӧ позьӧ вӧчны унджыкысь, сӧмын колӧ босьтны быд вӧчӧмын кӧдзыд васӧ век сы мында жӧ, мыйта босьтлінныд медводдза опытсӧ вӧчигӧн, а шоныд васӧ позьӧ босьтны кык мында, куим мында. Сӧмын температураыс мед вӧліс воддза опытаныд ыджда.
Гудралӧм валысь температурасӧ мерайтӧм бӧрын тӧдмалӧй быд раз, кымын градус вылӧ гудралӧм бӧрас: 1) шоналӧ кӧдзыд ва, 2) кӧдзалӧ шоныд ва. (Видзӧд 7‐ӧд лист бок).
Кӧдзыд ва температуралӧн вежсьӧмыс кымынысь унджык шоныд ва температура вежсьӧмысь?
Воддза опытсӧ колӧ гижны тайӧ жӧ табличаӧ, воддза графаӧ. Быд опыт бӧрын тӧдмалӧй, кымын градусӧн унджык шоныд ва кӧдзалӧм серти (t2 − Т) шоналіс кӧдзыд ва (Т − t1)?
Ёрта-ёртныдлысь видлалӧй результатъяс да висьталӧй татшӧм юасянъяс вылӧ: Кутшӧм опытын — 1-ын, 2-ын али 3-ын — кӧдзыд ва босьтіс аслыс медуна шоныдсӧ? Мыйла?
Став тӧдмалӧмсӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм ногӧн:
2 да 3-ӧд ОПЫТ
Гудралӧма абу ӧтмында шоныд да кӧдзыд ва:
| Шоныд ва босьтӧма | |||
| Ӧтмында кӧдзыдкӧд | Кык мында унджык кӧдзыд ваысь | Куим мында унджык кӧдзыд ваысь | |
| 1. Кӧдзыд ва вӧліс М1 = | .... | .... | .... |
| 2. Шоныд ва вӧліс М2 = | .... | .... | .... |
| 3. Температура кӧдзыд валӧн вӧліс t1 = | .... | .... | .... |
| 4. Темп. шоныд валӧн вӧліс t2 = | .... | .... | .... |
| 5. Темп. гудралӧм валӧн вӧліс Т = | .... | .... | .... |
| 6. Кӧдзыд ва шоналіс гудралӧмӧн Т − t1 = | .... | .... | .... |
| 7. Шоныд ва кӧдзаліс гудралӧмӧн t2 − Т = | .... | .... | .... |
§3. Шоныд мурталӧм
Кор ми кӧсъям шонтыны керка, пывсян да с. в., сэки ми пачын сотам пес, из шом да мукӧдтор. Шоныд перйӧм могысь сотӧны нерп, карасин да с. в.
Кымын уна сотам сотчантор, сымын уна артмас шоныд.
Ми тӧдам нин, мый телӧ температура серти, кодлы сетӧма шоныдсӧ, он вермы тӧдны, мый мында сылӧн ас пиас шоныдыс. Тайӧс ми вермам тӧдмавны опытӧн жӧ.
Босьтам ыджыд да ичӧт ва тыра дозъяс да пондам шонтыны ӧткодь температураӧдз. Аддзам: ыджыд дозлы колӧ унджык шоныд видзны.
Воддза лабораторнӧй удж вӧчигӧн тӧдмалім, мый ичӧт сутуга, кодӧс вӧлі шонтӧма ыджыд температураӧдз, кӧдзалігас гира серти шоныдсӧ воштіс этшаджык.
Вывод. Медым шонтыны ӧткодь температураӧдз неӧткодь кык телӧ, колӧ разнӧй мында шоныд.
Шоныд мурталӧны ичӧт калорияӧн, мӧд ног кӧ, грамм-калорияӧн.
Ичӧт калория (грамм-калория) лоӧ сы мында шоныд, коді вермӧ 1 грамм ва шонтыны 1 градус вылӧ.
Унджык шоныд мурталӧны ыджыд калорияӧн.
Ыджыд калория (килограмм-калория) лоӧ сы мында шоныд, коді вермӧ шонтыны 1 кгр. ва 1 градус вылӧ.
Абу сьӧкыд тӧдмавны, мый ыджыд калорияын 1000 ичӧт калория.
Татысь ми аддзам, кор ми 1 грамм валысь чинтам температурасӧ 1° вылӧ, сэки ваыс шоныдсӧ воштӧ 1 ичӧт калория; ӧти килограмм ва — ӧтик ыджыд калория.
Медым шонтыны 1 гр. ва 1° вылӧ, колӧ 1 ичӧт калория. Медым шонтыны 120 гр. ва 1° вылӧ, колӧ 120 ичӧт калория. Медым шонтыны 120 гр. ва 3° вылӧ, колӧ 120 × 3 = 360 ичӧт калория.
Тайӧ зависимосьтсӧ позьӧ гижны татшӧм формулаӧн, кӧні М гр. лоӧ валӧн сьӧктаыс, t1 — шонтытӧдз температураыс, t2 — шонтӧм бӧрын температураыс, (t2 − t1) — температура вежсьӧм ыджда, Q — шоныд мында:
Q = М(t2 − t1).
Задачаяс:
1) Стӧканӧ тӧрӧ 240 гр. ва. Сэтчӧ пуктісны 90° пым ва. Сійӧ кӧдзаліс 50°-ӧдз. Уна-ӧ шоныд воштіс ваыс?
2) Пӧртйын 3,5 тонна ва, ваыслӧн шоныдлуныс 20°. Уна-ӧ ковмас шоныд, медым шонтыны пӧртйысь васӧ 100°-ӧдз?
3) Самӧварын 6 литр ва. Уна-ӧ колӧ шоныд, медым сійӧс шонтыны 12°-сянь 100°-ӧдз?
Шуам, миян вӧлі сетӧма М1 грамм кӧдзыд ва, t1° температураӧн, да М2 грамм шоныд ва, t2° температураӧн. Гудралӧм бӧрын лоӧм температура — Т°.
Шоныд вакӧд сорлалӧм кӧдзыд ва шоналіс t1°-сянь Т° температураӧдз. Шоныд ва кӧдзаліс t2°-сянь Т°-ӧдз. Ваяссӧ ӧтлаӧдігӧн шоныдыс кӧ бокӧ эз вош, сэки пӧсь ва шоныдлунсӧ воштіс дзик сы мында жӧ, мыйта кӧдзыд ва босьтіс аслыс шоныдсӧ.
Тӧдмалам, уна-ӧ М2 гр. пӧсь ва воштіс шоныдсӧ, кор сійӧ кӧдзаліс t2°-сянь T°‐ӧдз. Тӧдам, мый 1 грамм ва 1 градус вылӧ кӧдзалігӧн воштӧ шоныдсӧ 1 ичӧт калория, а М2 грамм ва 1 градус вылӧ кӧдзалігӧн воштӧ М2 ичӧт калория. М2 грамм ва t2°-сянь Т°‐ӧдз (t2° − Т°) воштӧ М2(t2° − Т°) ичӧт калория.
Ми водзын нин шулім, мый мыйта воштіс шоныдсӧ пӧсь ва, сы мында жӧ шоныдсӧ босьтіс кӧдзыд ва. Та серти позьӧ гижны:
М2(t2 − Т) = М1(Т − t1).
Тайӧ формулаыс отсалӧ тӧдмавны, уна-ӧ лоис температура соралӧм валӧн:
Тайӧ формуланас позьӧ тӧдмавны Т, кор тӧдам М1, М2, t1 да t2.
Босьтӧй:
М1 = 100 гр. ва, температураыс t1 = 20°,
М2 = 300 гр. ва, температураыс t2 = 80°.
Бӧръя формулаас пуктам шыпасъяс пыдди сетӧм лыдъяссӧ да тӧдмалам:
Задачаяс:
Босьтӧй 2-ӧд уджысь да 2-ӧд опытысь артмӧм лыдъяс да сідз жӧ тӧдмалӧй Т.
Формулаӧн тӧдмалӧм Т ӧтлаӧдӧй опытӧн тӧдмалӧм лыдкӧд.
Формулаӧн корсьӧм да опытӧн тӧдмалӧм лыдъяс торъялӧны зэв ичӧта. Торъялӧмыс лоӧ сӧмын сійӧн, кор ми опытсӧ вӧчим, сэки эз став шоныдыс веськав кӧдзыд ваас да муніс тшӧтш термометр, сынӧд да мукӧдтор шонтӧм вылӧ.
Эм 75°-а 5 литр ва. Уна-ӧ колӧ содтыны 15°-а ва, медым сорлалӧм ваыслӧн шоныдыс лои 35°?
§4. КАЛОРИМЕТР
Воддза кык лабораторнӧй уджъяссӧ вӧчим ми химическӧй стӧканъясӧн. Бурджык тайӧ опытсӧ вӧчны сы вылӧ вӧчӧм торъя приборӧн, коді шусьӧ калориметрӧн.
Часьтъяссӧ калориметрлысь петкӧдлӧма 2-ӧд серпас вылын.
Калориметр вӧчсьӧ кӧрт дозйысь (А), кодӧс пуктӧма мӧд ыджыдджык кӧрт доз пышкӧ (В). Мед ваыслӧн шоныдыс бокӧсӧ петіс этшаджык, стӧкансӧ (А) сувтӧдӧны креста пу подставка вылӧ (С).
Сетӧй ӧтветъяс татшӧм юасянъяс вылӧ:
а) Мыйла вӧчӧма пу подставка?
б) Мыйла вӧчӧма подставкасӧ куим грана пу торъясыс?
§5. Лабораторнӧй удж № 3.
КАЛОРИМЕТРЫН ШОНАЛӦМ ВАЛӦН ТЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчигӧн колӧны:
1) Калориметр, 2) термометр, 3) мензурка, 4) ӧткодь сьӧкта ыргӧн да свинеч торъяс, 5) штатив, 6) кык химическӧй стӧкан, 7) сунис, 8) вески, 9) гираяс.
Удж вӧчигӧн ковмас тӧдмавны: уна-ӧ кыптас калориметрӧ кисьтӧм валӧн температураыс, кор калориметрпытшса ваас лэдзам ӧткодьӧдз шонтӧм да ӧткодь сьӧктаа телӧяс: свинеч, ыргӧн да ва.
Опыт вӧчигӧн колӧ тӧдны:
1) Быд опыт вӧчигӧн (свинеч лэдзлігӧн, ыргӧн лэдзлігӧн да ва кисьтлігӧн) мед ваыс вӧлі калориметрас дзик ӧтмында да дзик ӧткодь температураа. Калориметрысь васӧ колӧ веситны вескиӧн.
2) Телӧясыслӧн сьӧктаыс да температураыс мед вӧлі дзик ӧткодь. Тӧдмалӧмъяссӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм формаӧн:
| Калориметрӧ лэдзӧма ӧткодь веса да ӧткодь температураа телӧяс. | |||
| Свинеч | Ыргӧн | Ва | |
| 1. Опытӧдз калориметрӧ пуктӧм валӧн температура t1 = | .... | .... | .... |
| 2. Телӧлӧн температура t2 = | .... | .... | .... |
| 3. Медыджыд температура калориметрпытшса валӧн телӧ лэдзӧм бӧрын T = | .... | .... | .... |
| 4. Кымын градус вылӧ шоналіс ваыс быд телӧ лэдзӧм бӧрын T − t1 = | .... | .... | .... |
Тайӧс гижалӧм бӧрын сетӧй ӧтветъяс татшӧм юасянъяс вылӧ:
1) Дзик ӧтмында-ӧ сетісны шоныдсӧ калориметрпытшса валы дзик ӧткодь температураа телӧяс?
2) Тӧдмалӧй, кымын ичӧт калория вылӧ шонтісны калориметрпытшса васӧ сэтчӧ лэдзлӧм телӧяс?
3) Мый вӧсна эз ӧткодя шонтыны?
§6. УДЕЛЬНӦЙ ТЕПЛОЁМКОСЬТ
Лабораторнӧй удж вӧчигӧн ми тӧдмалам, мый телӧяслӧн шоныдлуныс вежласьӧ:
1) Сійӧ температураысь, кутшӧмӧдз шонтӧма телӧсӧ;
2) Телӧ сьӧктаысь.
Коймӧд удж вӧчигӧн ми тӧдмалім, мый уна сикас телӧяс (свинеч, ыргӧн да ва), кодъясӧс вӧлі шонтӧма дзик ӧткодь температураӧдз, калориметрса валы сетісны шоныдсӧ эз ӧткодя. Медуна шоныд сетіс пӧсь ва, медэтша — свинеч.
Тадз жӧ, опытӧн, позьӧ тӧдмавны, мый ӧткодь веса уна телӧяс ӧтмоза шонтӧмысь оз ӧткодя шонавны.
Босьтам куим тыртӧм стӧкан. Ӧтикас кисьтам ва, мӧдас карасин, коймӧдас ртуть. Ставсӧ кисьтам вес серти ӧтмындаӧн, шуам, 100 граммӧн. Куимнан стӧкансӧ вӧйтам джынйӧдзыс кымын шоныд ваӧ да некымын минут мысти мурталам телӧяслысь температурасӧ, стӧчаджык тӧдмалӧм могысь колӧ температураяссӧ мерайтны куим мортлы ӧттшӧтш (сигнал серти). Позьӧ шуны, стӧканъяс босьтісны шоныдсӧ ӧтмында. Температурасӧ мерайтӧм бӧрын аддзам, ртутьлӧн температураыс медвылын, а валӧн медулын.
2-ӧд опыт. Босьтӧй уна сикас металлическӧй (латунь, ыргӧн, свинеч, олово) шаръяс. Шонтӧй ва пиын ӧткодь температураӧдз (ӧтдыра) да пукталӧй (3-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма) воскӧн мавтӧм пластинка вылӧ. Шарикъяс оз ӧтмында сывдыны восксӧ. Медуна сывдас латунь, медэтша — свинеч.
Тайӧ опытъясыс миянлы висьталӧны, мый ӧткодя шонтӧм ӧтсьӧкта телӧяслӧн температура оз ӧткодя сод.
Тайӧ опытъяс серти позьӧ вӧчны сэтшӧм вывод: ӧткодь веса уна сикас телӧяс ӧткодь температураӧдз шонтыны колӧ разнӧй мында шоныд.
1 грамма телӧӧс 1 градус вылӧ шонтыны колан шоныдлуныс шусьӧ удельнӧй теплоёмкосьтӧн.
Тайӧ табличаын петкӧдлӧма некымын телӧлысь удельнӧй теплоёмкосьт.
| Кутшӧм телӧ | Удельнӧй теплоёмкосьт. |
| Алюминий | 0,21 |
| Ва | 1 |
| Глицерин | 0,58 |
| Пу | 0,6 |
| Карасин | 0,51 |
| Кӧрт | 0,11 |
| Кирпич | 0,2 |
| Латунь | 0,093 |
| Ыргӧн | 0,091 |
| Олово | 0,052 |
| Пробка | 0,49 |
| Ртуть | 0,333 |
| Свинеч | 0,031 |
| Эзысь | 0,055 |
| Спирт | 0,58 |
| Сталь | 0,11 |
| Стеклӧ | 0,2 |
| Цинк | 0,092 |
| Чугун | 0,13 |
Тайӧ табличаысь аддзам, мый удельнӧй теплоёмкосьт валӧн — 1; карасинлӧн — 0,51; ртутьлӧн — 0,333. Медым 1 грамм валысь лэптыны температурасӧ 1 градус вылӧ, колӧ 1 гк. (ичӧт калория); 1 грамм карасинлысь — 0,51 гк; 1 грамм ртутьлысь — 0,333 гк. Кор тӧдам, кутшӧм миян телӧ, сэки ми вермам тӧдмавны, мый мында колӧ шоныд, медым температурасӧ сылысь лэптыны t° вылӧ.
Телӧ веситӧ m грамм да удельнӧй шоныдыс с. Сэки 1 грамм шонтыны 1° вылӧ колӧ с ичӧт калория шоныд, а m грамм шонтыны 1°-ӧдз колӧ mc ичӧт калория. m шонтыны t° вылӧ колӧ шоныдыс Q = mct ичӧт калория. Кор кӧдзалӧ телӧ t° вылӧ, коді веситӧ m грамм да сылӧн удельнӧй теплоёмкосьтыс с, сэки шоныд лоӧ Q = mct ичӧт калория.
Босьтӧма 100 грамм стеклӧ. Кӧдзӧдам 80 градуссянь 20 градусӧдз. Кӧдзаліс 80 − 20 = 60°. Табличаысь аддзам, удельнӧй теплоёмкосьт стеклӧлӧн лоӧ = 0,2.
Став тӧдмалӧмъяссӧ пукталам формулаӧ:
Q = mct = 100⋅0,2⋅60 = 1200 гк.
Тайӧн ми тӧдмалам, уна-ӧ сетіс шоныд 100 грамм сьӧктаа телӧ 60° вылӧ кӧдзалігӧн.
Решитам татшӧм задача:
Калориметрын ва веситӧ m1 грамм, температураыс валӧн t1°. Сэтчӧ лэдзӧма m2 гр. сьӧкта телӧ. Температураыс сылӧн t2°, а удельнӧй теплоёмкосьтыс — с.
Шуам, медыджыд температураыс калориметрпытшса валӧн телӧ лэдзлӧм бӧрын вӧліс T°. Ми тӧдам, кӧдзалігас миян телӧ сетіс валы шоныдсӧ t2°-сянь T°-ӧдз:
Q1 = m2c(t2 − Т) ичӧт калория.
Шоналігас ва босьтіс шоныдсӧ t1°-сянь Т°‐ӧдз:
Q2 = m1(T − t1) ичӧт калория.
Шуам, опыт вӧчигӧн шоныдыс бокӧ ньӧти оз мун. Сэки ми вермам гижны:
Q1 = Q2 = m2c(t2 − Т) = m1(T − t1).
Тайӧ формуланас позьӧ решайтны уна пӧлӧс задачаяс.
1. Вермам тӧдмавны удельнӧй теплоёмкосьт (с) чорыд телӧлысь:
Тайӧ задачасӧ решайтігӧн колӧ опытӧн тӧдмавны:
m1 — калориметрпытшса валысь вес,
m2 — телӧлысь вес,
t1 — валысь температура,
t2 — телӧлысь температура,
Т — телӧ лэдзлӧм бӧрын калориметрпытшса валысь температурасӧ.
2. Позьӧ тӧдмавны температурасӧ шоныд телӧлысь. Формула серти вермам гижны:
Q1 = Q2 = m2c1(t2 − Т) = m1c(Т−t1);
m2c1(t2 − Т) = m1c(Т − t1);
m2c1t2 − m2c1Т = m1c(Т − t1);
m2c1t2 = m1c(Т − t1) + m2c1T, кӧн с = 1;
Решайттӧдз колӧ тӧдмавны опытӧн:
m1 — калориметрпытшса валысь сьӧкта,
m2 — телӧлысь сьӧкта,
t1 — валысь температура,
с1 — удельнӧй теплоёмкосьт,
Т — телӧ лэдзлӧм бӧрын калориметрпытшса валысь температура.
§7. Лабораторнӧй удж № 4.
ЧОРЫД ТЕЛӦЯСЛЫСЬ УДЕЛЬНӦЙ ТЕПЛОЁМКОСЬТ ТӦДМАЛӦМ
Тӧдмалӧй удельнӧй температура чорыд телӧлысь. Удж вӧчны колӧны:
1) калориметр, 2) термометр, 3) штатив, 4) кӧрт сетка, 5) спиртовка, 6) ва стӧкан, 7) кӧрт, свинеч да ыргӧн торъяс, 8) сунис, 9) вески, 10) гираяс.
Удж вӧчигӧн колӧ тӧдмавны:
m1 — калориметрпытшса валысь сьӧктасӧ,
m2 — телӧлысь сьӧктасӧ,
t1 — валысь температурасӧ,
t2 — телӧлысь температурасӧ,
Т — телӧ лэдзлӧм бӧрын калориметрпытшса валысь медыджыд температурасӧ. Колӧ тӧдмавны удельнӧй теплоёмкосьтсӧ татшӧм формула серти:
Став тӧдмалӧмъяссӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм ногӧн:
1. Калориметрпытшса валӧн сьӧктаыс m1 =
2. Калориметрпытшса валӧн температура t1 =
3. Телӧлӧн сьӧкта m2 =
4. Телӧлӧн температура t2 =
5. Медыджыд температура калориметрпытшса валӧн телӧ лэдзлӧм бӧрын Т =
6. Удельнӧй теплоёмкосьт с =
§8. СЁЯНЪЯСӦН ШОНЫДЛУН СЕТӦМ
Кыдзи ми тӧдам нин, скӧтлы и, мортлы и колӧ сёйны. Скӧтӧс кӧ ог пондӧй вердны, сійӧ кулӧ. Морт оз кӧ пӧттӧдз сёй, оз вермы и уджавны. Опытъяс висьтавлӧны, морт сёйӧ этша сэк, кор сійӧ немтор оз уджав, а уджалысь мортлы сёйны колӧ унджык.
Велӧдчӧм йӧз тӧдмалісны: сёянъяс сетӧны шоныдсӧ тшук сы мында, мыйта сетасны шоныд биӧн сотігӧн. Сёянын эм белокъяс, жиръяс, углеводъяс да мукӧдторъяс.
Сёянторъяс сынӧдын сотігӧн лоӧ шоныд:
1 гр. белокысь — 4,4 ыжыд калория,
1 гр. жирысь — 9,3 „ „
1 гр. углеводысь — 4,1 „ „
Белокыс оз ставнас шоммы, а сетӧ мукӧдторъяс. Сійӧн 1 гр. белоклысь шоныд сетӧмсӧ арталӧны 4,1 ыджыд калория. Морт оз вермы став бурсӧ босьтны сёянъяслысь. Сэк унджык пӧльза локтӧ организмлы, кор сёянсӧ бура пуӧма, бура посньӧдлӧма, небзьӧдӧма да кор сёяныс уна пӧлӧс.
Улын гижӧм табличаын петкӧдлӧма, кутшӧм удж вӧчигӧн мортлӧн вир-яй уна-ӧ босьтӧ бурсӧ 100 грамм сёянысь. Медбӧръя визяс петкӧдлӧма, кымын калория шоныд сетӧ шоммӧм бӧрас сёянтор.
Тайӧ табличаын петкӧдлӧма, кымын калория колӧ мортлы сутки кежлӧ:
Пукалӧмӧн уджалігӧн .... 2200–2240 ыдж. к.
Пукалігмоз ён вынйӧрӧн уджалігӧн .... 2600–2800 „
Шӧркоддьӧма уджалігӧн .... 3000 „
Ёна уджалігӧн .... 3400 „
Сьӧкыд удж вылын уджалігӧн .... 4000 „
| СЁЯНЪЯС | 100 гр. | Шоммигӧн артмӧ шоныд (ыджыд калор.) | ||
| Белок | Жир | Углевод | ||
| Рудзӧг нянь | 4,5 | 0,5 | 37,0 | 175 |
| Шобді | 8,0 | 0,4 | 45,0 | 220 |
| Макарон | 7,5 | 0,2 | 72,0 | 330 |
| Пшено | 9,5 | 1,2 | 66,0 | 320 |
| Греча шыдӧс | 10,5 | 2,3 | 63,0 | 320 |
| Рис | 5,8 | 0,8 | 74,5 | 330 |
| Перлов. шыдӧс | 12,3 | 0,4 | 68,5 | 354 |
| Маннӧй | 8,0 | 0,8 | 73,6 | 342 |
| Яй | 16,0 | 3,3 | — | 95 |
| Госа кукань яй | 14,0 | 5,5 | 0,1 | 110 |
| Госа меж яй | 13,0 | 22,6 | — | 260 |
| Госа порсь яй | 12,0 | 30,0 | — | 331 |
| Курӧг яй | 18,8 | 4,8 | 1,1 | 107 |
| Свежӧй чери | 8,6 | 0,8 | — | 40 |
| Сельди | 7,7 | 7,0 | — | 95 |
| Сола порсь гос | 9,0 | 72,0 | — | 700 |
| Вый | — | 94,0 | — | 880 |
| Уль вый | 1,0 | 82,0 | — | 760 |
| Йӧв | 3,3 | 3,8 | 4,0 | 65 |
| Нӧк | 4,3 | 18,0 | — | 190 |
| Кольк | 12,0 | 11,5 | 0,5 | 160 |
| Сакар | — | — | 94,0 | 400 |
| Варенньӧ | — | — | 38,0 | 160 |
| Морков | 0,6 | 0,2 | 5,7 | 27 |
| Свеклӧ | 0,6 | 0,1 | 6,4 | 29 |
| Картупель | 1,1 | 0,1 | 14,0 | 65 |
| Капуста | 1,1 | 0,1 | 4,1 | 19 |
| Шома капуста | 0,8 | 0,2 | 2,2 | 15 |
| Свежӧй ӧгурчи | 0,7 | 0,1 | 1,8 | 9 |
| Сола ӧгурчи | 0,2 | 0,1 | 0,8 | 5 |
| Яблӧг | 0,2 | — | 8,7 | 37 |
| Вотӧс | 0,2 | 0,2 | 4,3 | 21 |
| Ӧрешки | 12,2 | 16 | 3,61 | 6,04 |
ЮАСЯНЪЯС ДА ЗАДАЧАЯС
1. Мыйла гожӧмъясын жар дырйи ёна косьмывлӧ горш?
2. Уна-ӧ колӧ шоныд, медым самӧварын пузьӧдны 10 литр ва, ваыслӧн кӧ шоныдыс пуктігас вӧлі 10°?
3. Мыйла ёнджыка шоналӧ шонді водзын му, юса ва дорысь?
4. Позьӧ оз мерайтны удельнӧй теплоёмкосьт карасинлысь торъя дозйын шонтӧмӧн да бӧрыннас калориметрӧ кисьтӧмӧн?
5. Висьталӧй, мыйла стӧканъяс потласьӧны пуан ва кисьтігӧн? Мыйла стӧканъяс озджык потласьны тшайнӧй пань стӧканад пуктӧмӧн?
6. Сорлалӧй ӧтмында 100°-а шоныд ва да 24°-а ртуть. Тӧдмалӧй арталӧмӧн, кутшӧм лои сорлалан температураыс?
7. Сорлалӧй стӧкан тыр 40°-а ва да стӧкан тыр 20°-а спирт. Тӧдмалӧй, кымын градуса лоис сорасыс?
8. Ӧтсьӧкта кӧрт, ыргӧн, олово да свинеч шарикъяс шонтӧма ӧткодь температураӧдз — 100°-ӧдз да пуктӧма воскысь вӧчӧм пӧвтор вылӧ. Воск сывны мӧдас шарикъяс улын оз ӧткодя. Кӧрт шарик сывдас восксӧ медуна, ыргӧн — этшаджык, нӧшта этшаджык олово, медэтша — свинеч. Висьталӧй, мыйла оз ӧтмоза сывдыны восксӧ?
9. Видзӧдлӧй сёянъяс петкӧдлан таблича вылӧ да висьталӧй, кодлӧн медуна калорийносьтыс, кодлӧн медэтша?
10. Велӧдчӧм йӧз висьталӧны, коді пӧ оз уджав сьӧкыд удж, сылы колӧ лун кежлӧ 2000 ыджыд калория, но мед сёянын вӧліс 50 грамм белок да та мында жӧ кымын жир. Лӧсӧдӧй та серти аслыныд ӧти лун кежлӧ сёян меню.
11. Тӧдмалӧй, уна-ӧ да кутшӧм сёян видзӧма ӧти лунӧн тіян семьяныд. Тӧдмалӧй сёяныслысь калорийносьт да висьталӧй, тырмымӧн-ӧ найӧ сёйӧмась.
12. Тӧдмалӧй, кымын калория лоӧ столӧвӧйса ӧбедын, тырмымӧн-ӧ сетсьӧ жир, белок, углевод.
МӦД ЮКӦД
ТЕЛӦЯСЛӦН КУИМ СОСТОЯННЬӦ
§9. 5-ӦД ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖ
ВОСКЛӦН КЫНМАН ДА СЫЛАН ТЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчигӧн колӧны:
1) Штатив, 2) ва тыра химическӧй стӧкан, 3) ичӧт сулея либӧ пробирка, 4) воск, 5) термометр, 6) кӧрт сетка, 7) спиртовка да 8) гудралан бедь.
Тайӧ уджсӧ вӧчигӧн колӧ тӧдмавны:
1) Кутшӧм температура дырйи сылӧ чорыд воск.
Тайӧс тӧдмалӧм могысь колӧ вӧчны опыт. Босьтӧй пробирка. Сэтчӧ пуктӧй посньыдика шӧралӧм воск торъяс. Тадзнад регыдджык казялан восклысь сылӧм.
Сэсся спиртовка вылын шонтӧй ва тыра стӧкан пытшкӧ сюйӧм воск тыра пробирка да гудралӧй васӧ шоналігмозыс.
Бура видзӧдӧй валысь температура вежсьӧмсӧ, мед верминныд аддзыны, кор воскыс мӧдас сывны. Эн кольӧ сійӧ пӧрасӧ, кор мӧдас воскыс сывны. Он кӧ тӧдлӧй воск сывны заводитчан кадсӧ, сэки ковмас опытсӧ вӧчны выльысь. Сылӧмсӧ колӧ видзӧдны сэтшӧм местаясӧд, кыті воск торъяс инмӧны пробирка стенъясӧ. Кор мӧдас воскыс сывны, сэки колӧ гижны ваыслысь температурасӧ да шонтыны водзӧ, кытчӧдз оз сывны став воск торъяс. Сэсся спиртовкасӧ вештӧ да видзӧдӧй, кор мӧдас кынмыны кизьӧр воск. Васӧ век колӧ гудравны.
Воск сылан да кынман температурасӧ ӧткодялӧй ёрта-ёрт опытъяскӧд да сёрнитӧй сы йылысь.
Та бӧрын босьтӧй опытъяслысь шӧркодь арталӧмсӧ да гижӧй тетрадяныд тадзи: воск сывны заводитчис .... °, кынмыны заводитіс .... °.
Тайӧ опытсӧ вӧчигӧн температурасӧ он вермы стӧч-бура тӧдмавны, сылӧмсӧ казялан сёрӧнджык да. Тайӧ опыт бӧрын сетӧ ӧтвет татшӧм юасян вылӧ: Кутшӧм вывод позьӧ вӧчны воск сылан да кынман температураяс сравнитӧмӧн?
§10. КВАЙТӦД УДЖ
НАФТАЛИНЛӦН КЫНМАН ТЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчигӧн колӧны:
1) Ыджыд сулея (пробирка) (5-ӧд серпас), 2) Нафталин, 3) Кытша пома сутугаысь вӧчӧм гудралан, 4) Термометр, 5) Штатив, 6) Ва тыра химическӧй стӧкан, 7) Спиртовка.
Воддза опытын тӧдмалім — воск заводитчӧ сывны да кизьӧр воск кынмыны ӧти температураӧн. Татшӧм уджъяс вӧчигӧн тыдовтчас: телӧ кынмӧ да сылӧ дзик ӧтик температура дырйи.
Тайӧ уджас колӧ видзӧдны кизьӧр нафталинлысь кынмигӧн температура вежсьӧм да тӧдмавны, вежласьӧ оз температураыс кынмыны заводитчигас чорзьытӧдзыс.
Тайӧс тӧдмалӧм могысь лӧсьӧдӧй 5-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм опыт.
Пробиркаас пуктӧй нафталин, пробиркасӧ вӧйтӧй ва тыра стӧканӧ, сэсся спиртовка вылын сывдӧй нафталинсӧ. Нафталинсӧ ковмас пробиркаӧ пуктавны унаысь. Нафталинсӧ колӧ сывдыны пробирка джынйӧдзыс. Сутугаысь колӧ вӧчны гудралан. Нафталин кизьӧрмӧм бӧрын лэдзӧй сэтчӧ термометр (петкӧдлӧма серпас вылын) да шонтӧй нафталинсӧ 100°-ӧдз кымын.
Шонтыны дугдӧм бӧрын гижалӧй температурасӧ кӧдзалан нафталинлысь быд кык минут бӧрын татшӧм форма серти:
| Видзӧдӧмлӧн № | Кымын минут колис кӧдзавны заводитӧмсянь | Нафталинлӧн температура | Содтӧдъяс |
| .... | .... | .... | .... |
Нафталин колӧ гудравны опыт эштытӧдз.
Нафталин лоӧ чорыд сэк, кор оз нин понды позьны гудравны.
Тӧдмалӧмъясысь вӧчӧй график, коді мед петкӧдліс нафталин кӧдзалігӧн температура вежсьӧм. График колӧ вӧчны 6-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм ногӧн.
График эштӧм бӧрын сетӧ ӧтвет татшӧм юасян вылӧ: кутшӧм температура нафталинлӧн кӧдзалігас да кынмигас?
§11. СЫЛӦМ ДА КЫНМӦМ
Природаын эмӧсь унаторъяс, кодъясӧс оз позь сывдыны. Сэтшӧмторъясыс: пу, кабала, гӧн да мукӧдтор мӧдан шонтыны, сэки найӧ сотчӧны. Мукӧдторъяс (воск, нафталин, уна пӧлӧс кӧртъяс) шонтігӧн вермӧны сывны да чорыд состоянньӧысь вермӧны кизьӧрмыны. Кор кизьӧрмӧмсӧ пондан кӧдзӧдны, сэки сійӧ бӧр кынмӧ, лоӧ чорыд.
Ывлавылысь ми казявлам ва кынмӧм да йи сылӧм.
Сылӧм да кынмӧм казялан спояйтчигъясӧн. Заводъясын чугун сывдӧны зэв жар пачьясын (домнаясын) да сы бӧрын кисьталӧны формаясӧ. Кор температура кутас чинны, сэки чугун бӧр кынмӧ (Видзӧдлӧй табличаысь чугунлысь сылан да кынман температурасӧ).
Лабораторнӧй уджъяс вӧчигӧн ми аддзылім: воск заводитӧ кынмыны буретш сывны заводитчан температура дырйи.
Кор тӧдмалім нафталинлысь кынмӧм, сэки ми аддзим: кынмыны заводитӧмсянь да дзикӧдз кынмытӧдз нафталинлӧн температураыс век ӧткодь.
Мукӧд опытъясӧн тадз жӧ позьӧ аддзыны, мый телӧлӧн температураыс оз вежсьы сывны заводитӧмсянь дзикӧдз сывтӧдзыс.
Босьтам ведра тыр ва, пыртам шоныд керкаӧ да ваас пуктам посньыдик йиторъяс. Гудралам васӧ йиыскӧд да пондам тӧдмавны валысь температурасӧ. Аддзам, температура валӧн да йилӧн дзик ӧткодьӧсь — 0°. Тайӧ температура сулалас сэтчӧдз, кытчӧдз став йиыс оз сыв.
Тадз жӧ позьӧ тӧдмавны, мый мукӧдторъяс сылігчӧж температура век жӧ ӧткодь. Татшӧм опытъясысь позьӧ вӧчны вывод:
Чорыд телӧяс сылігӧн да сылӧм телӧяс кынмигӧн температура оз вежсьы. Сылан температураыс кынман температуракӧд век ӧткодь, кытчӧдз ставыс оз сыв либӧ кынмы.
Опытъяс петкӧдлӧны — телӧяс сылӧны да кынмӧны дзик ӧткодь температураӧн.
Тайӧ табличаын петкӧдлӧма, кутшӧм температураӧн сылӧны да кынмӧны уна сикас веществояс.
Тайӧ бӧръя выводыс оз дзик лӧсяв быдсикас веществояслы.
Уна сикас торъяслӧн сылан да кынман температура.
| НИМ | Температура | |
| 1. | Алюминий | 658° |
| 2. | Бронза | 900° гӧгӧр |
| 3. | Висмут | 272° |
| 4. | Ва | 0° |
| 5. | Вольфрам | 3000° |
| 6. | Саридз ва | −2,5° |
| 7. | Воск | 64° |
| 8. | Глицерин | −19° |
| 9. | Кӧрт | 1520° |
| 10. | Зарни | 1064° |
| 11. | Кадмий | 321° |
| 12. | Латунь | 1000° гӧгӧр |
| 13. | Нафталин | 80° |
| 14. | Олово | 232° |
| 15. | Парафин | 54° гӧгӧр |
| 16. | Платина | 1764° |
| 17. | Ыргӧн | 1083° |
| 18. | Сола ва | −18° |
| 19. | Ртуть | −39° |
| 20. | Свинеч | 327° |
| 21. | Эзысь | 966° |
| 22. | Спирт | −114° |
| 23. | Сталь | 1300–1400° |
| 24. | Стеарин | 69° |
| 25. | Стеклӧ | 800–1400° |
| 26. | Цинк | 419° |
| 27. | Чугун | 1100–1200° |
| 28. | Эфир | −123° |
§12. КЫНМИГӦН ДА СЫЛІГӦН ТЕЛӦЯСЛӦН ПАСЬКАЛӦМ ДА ТОПАЛӦМ
Ми тӧдам: сылігӧн да кынмигӧн телӧяс паськалӧны да топалӧны.
Вӧчам татшӧм опыт. Босьтам кык пробирка. Ӧтиас кисьтам сывдӧм воск, мӧдас — ва (видзӧд 7-ӧд серпас). Восклӧн сылан температураыс 64°, валӧн — 0°. Ва тыра пробиркаӧ пуктам йи тор, а сылӧм воскӧ — чорыд воск тор. Опыт петкӧдлас: йи лоас ва вылысын, а воск тор вӧяс. Таысь позьӧ вӧчны вывод: воск сылігас паськалӧ, а йи топалӧ.
Унджык веществояс сыліганыс паськалӧны, а кӧдзалігӧн топалӧны. Татшӧмторъяс, шуам, чугун, йи — сыліганыс топалӧны, а кӧдзалігӧн ыдждӧны.
Валысь кынмигас ыдждӧмсӧ позьӧ кокньыда тӧдмавны. Кисьтӧй сулеяӧ ва да пуктӧй кӧдзыдінӧ. Ва кынмӧм бӧрын сулеяыс потас.
Кынмӧмысь телӧ паськалӧ, сэки лоӧ ыджыд вын. Сійӧ выныс вермӧ пазӧдны кӧрт кутӧдъяс.
Босьтам чугуннӧй розя шар, сэтчӧ кисьтам ва. Розьсӧ ёна топыда тупкам да пуктам кӧдзыдінӧ. Сэки ваыс кынмас да чугун шарсӧ поткӧдас (видзӧд 8-ӧд серпас). Ывла вылын кынмигас ва поткӧдлӧ гырысь изъяс.
Сійӧ свойствоӧн, мый телӧяс (ва, чугун да металлическӧй висмут) кынмалігӧн паськалӧны, пӧльзуйтчӧны техникаын. Чугунлӧн кынмигӧн паськалӧмыс ёна ичӧтджык валӧн дорысь. Ми аддзылім водзысь, мый кынмигӧн ва вермӧ жугӧдны чугун шар. Нӧшта кокньыдджыка сійӧс казяланныд, кӧдзыд лунӧ ва тыра сулея кӧ топыда пробкаалӧмӧн петкӧданныд ывлаӧ. (9-ӧд серпас).
Тракторъясын цилиндръяссӧ кӧдзӧдӧны ваӧн. Кор машинаыс сувтас, а васӧ вунӧдасны лэдзны, ваыс кынмӧ кожух костъясас да машинасӧ вермас жугӧдны.
Кыдз тӧдмалім нин, мукӧд телӧыс (сэтшӧмыс ывлавылас унджык) кынмалігас топалӧны (шуам, кӧрт). Тайӧ свойствонас пӧльзуйтчӧны гӧгыльяс шынаалігӧн. Дерт, кӧртсӧ оз сывдыны, а сӧмын шонтӧны. Шонтігас шына паськалӧ да кӧдзалігас кӧлеса вылас бӧр топалӧ.
§13. СЫВДАН ГУСЯ ШОНЫД
Опыт вӧчигӧн ми аддзим, чорыд телӧлӧн сылігас температура оз вежсьы, кытчӧдз ставнас оз сыв. Тайӧс ми тӧдмалім, кор керкаӧ пыртім йи сора ва. Валӧн температура йи сылігчӧжыс вӧлі 0°. Йи сыліс асгӧгӧрса сынӧдысь шоныд босьтӧмӧн. Ми кӧ йиа ва ведрасӧ пуктам сэтшӧм местаӧ, кӧн температураыс сынӧдыслӧн 0°-ысь улынджык на, сэки йи сора ваыд пондас ассьыс шоныдсӧ воштыны, кынмас. Йиа васӧ кӧ пуктам 0°-а вежӧсӧ, йи оз понды сывны да ваыс оз понды кынмыны.
Кор миянлы колӧ сывдыны кутшӧмкӧтор, сэк колӧ: 1) телӧсӧ шонтыны сывдан температураӧдз, 2) да ещӧ шонтыны мый мыйтакӧ, мед телӧыс сыліс дзикӧдз. Сӧмын сылӧм бӧрас шонтігӧн мӧдас кыптыны температураыс сылӧм телӧыслӧн.
Сійӧ шоныд, мыйта колӧ 1 грамм чорыдтор помӧдз сывдӧм вылӧ, шусьӧ сывдан гуся шоныдӧн.
Табличаысь аддзам, сывдан гуся шоныд ыргӧнлӧн лоӧ 42 ичӧт калория. Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны сідзи, мый 1 грамм ыргӧнӧс дзикӧдз сывдӧм вылӧ колӧ 42 ичӧт калория шоныд.
Тайӧ табличаас петкӧдлӧма некымын веществолысь сывдан гуся шоныдсӧ:
(Петкӧдлӧма ичӧт калорияӧн).
| Веществояс | Сывдан гуся шоныд |
| Алюминий | 80–90 |
| Воск | 42 |
| Глицерин | 42 |
| Кӧрт | 49 |
| Зарни | 16 |
| Олово | 14 |
| Парафин | 35 |
| Платина | 27 |
| Ртуть | 2,8 |
| Свинеч | 5 |
| Йи | 30 |
| Ыргӧн | 42 |
| Нафталин | 36 |
| Эзысь | 24 |
| Чугун | 23–32 |
Видзӧдлӧй таблича вылӧ да висьталӧй, кодлӧн медыджыд сывдан гуся шоныдыс? Опытъяс петкӧдлӧны: сылӧм телӧяс кынмиганыс воштӧны шоныдсӧ сы мында жӧ, мый мында вӧлі видзӧма шоныдсӧ тайӧторсӧ сывдӧм вылӧ. Босьтам сылан температураӧдз (54°) шонтӧм парафин. Тайӧ парафин торсӧ сывдӧм вылӧ видзӧма Q калория шоныд. Кӧдзалігас тайӧ жӧ 54°-а температура дырйи воштӧма шоныдсӧ Q.
Сэсся велӧдчам тӧдмавны арталӧмӧн, уна-ӧ колӧ шоныд, медым сывдан температураӧдз шонтӧм телӧӧс сывдыны водзӧ температура кыпӧдтӧг. Шуам, телӧ веситӧ m грамм, сійӧс шонтӧма сывдан температураӧдз. Сывдан гуся шоныд лоӧ E.
Ми тӧдам, сывдан гуся шоныд E петкӧдлӧ, уна-ӧ колӧ шоныд 1 грамм чорыд телӧ сывдӧм вылӧ.
m грамм телӧ сывдӧм вылӧ колӧ Q = mE ичӧт калория. 300 грамм сьӧкта йи тор вылӧ, кодлӧн температураыс 0°, колӧ шоныд:
Q = mE = 100⋅80 = 8000 ичӧт калория.
§14. Сизимӧд лабораторнӧй удж.
ВА ПУАН ТЕМПЕРАТУРА. КЫДЗИ ТӦДМАВНЫ, УНА-Ӧ КОЛӦ ШОНЫД ВА ПУӦМ ВЫЛӦ
Опыт вӧчигӧн колӧны:
1) Стӧкан, 2) штатив, 3) кӧрт сетка, 4) термометр, 5) вески, 6) гираяс, 7) часі.
Кисьтӧ стӧканӧ 100–200 гр. ва да тӧдмалӧй вески вылын ваыслысь сьӧктасӧ — М. Тӧдмалӧй ваыслысь t1° температурасӧ.
Пуктӧй стӧкансӧ штатив вылӧ да шонтӧй спиртовкаӧн пузьытӧдзыс. Шонтігӧн видзӧдӧй часі вылӧ — уна-ӧ прӧйдитіс кадыс ва пузьытӧдзыс — s1. Сэсся пузьӧдӧй нӧшта минут 10 кымын, кытчӧдз стӧканас ваыс тӧдчӧмӧн чинас. Сэки бара видзӧдлӧй пӧрасӧ (s2). Веситӧмӧн тӧдмалӧй, уна-ӧ чиніс пуигас ваыс. Опыт вӧчигӧн спиртовка би мед пыр ӧтмоза сотчис.
Тӧдмалӧмъястӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм форма серти:
1. Стӧканӧ кисьтӧм валӧн опыт вӧчтӧдз сьӧктаыс М = .... гр.
2. Пузьӧдӧм валӧн сьӧкта m = .... гр.
3. Валӧн шонтытӧдз температура t1 .... °.
4. Пуигас валӧн температура t2 .... °.
5. Уна-ӧ муніс шоныдыс t1°-сянь пузьытӧдз ва шонтӧм вылӧ М(t2 − t1) = .... °.
6. Уна-ӧ ваыс босьтіс шоныдсӧ спиртовкалысь 1 минутӧн.
Уна-ӧ муніс шоныд ва пуӧм вылӧ:
Сетӧй ӧтветъяс татшӧм юасянъяс вылӧ:
1. Вежсис эз валӧн температура пузьӧм бӧрас?
2. Кытчӧ воши чинӧм ва?
З. Мый вылӧ мунӧ шоныдыс ва пузьӧм бӧрас?
4. Тӧдмалӧй, уна-ӧ мунӧ шоныд 1 гр. ва руӧ пӧртӧм вылӧ:
§ 15. КИЗЬӦРТОРЪЯСЛӦН ПУАН ТЕМПЕРАТУРА
Сизимӧд удж вӧчигӧн ми аддзим, мый ва пуны заводитӧ 100°, пуигчӧжыс температураыс пыр ӧткодь. Пуигӧн ваысь лоӧ ру.
Опытъяс петкӧдлӧны: уна пӧлӧс кизьӧрторъяс (жидкосьтъяс) пуӧны оз ӧткодь температураӧн. Быд кизьӧрлӧн эм аслас пуан температура.
Тайӧ табличаын петкӧдлӧма некымын веществолысь пуан температурасӧ.
| Веществояс | Пузьӧдан температура |
| Алюминий | 1800° |
| Шабді вый | 316° |
| Ва | 100° |
| Парафин | 300° |
| Глицерин | 290° |
| Ртуть | 357° |
| Кӧрт | 2450° |
| Спирт | 65–78° |
| Зарни | 2600° |
| Эфир | 35° |
| Ыргӧн | 2300° |
Кизьӧрторъяслӧн пузьӧмыс вежсьӧ, кор на пытшкӧ сорлалӧма кутшӧмкӧторъясыс. Тайӧс позьӧ тӧдмавны татшӧм опытӧн.
Босьтам стӧкан, кисьтам сӧстӧм ва да шонтам пузьытӧдзыс. Термометр висьталас, ва пуӧ 100°-ын. Ва тыра стӧканӧ пуктам этшаник (грамм 5 кымын) сов да пондам гудравны сывтӧдзыс. Кор солыс сылас, сэки бара кутам шонтыны. Шонтігӧн ми термометрӧн тӧдмалам, мый сола ва пузьӧ 106–108°. Тась ми аддзам, мый сӧстӧм валӧн да сораса валӧн пузян температураыс абу ӧткодь.
§16. СЫНӦД ЛИЧКӦМЫСЬ ПУЗЯН ТЕМПЕРАТУРА ВЕЖСЬӦМ
Пузян температура нӧшта вермӧ вежсьыны сынӧд личкӧмысь. Тайӧс позьӧ тӧдмавны татшӧм опытъясӧн.
Босьтам колба да кисьтам джынйӧдзыс кымын ва (видзӧд 10-ӧд серпас). Колбасӧ тупкам резина пробкаӧн. Пробка пыр лэдзӧма термометр да пельӧсӧн кусыньтӧма стеклӧ трубка (А). Тайӧ трубкасӧ ӧтлаӧдӧма манометркӧд (C), сэтчӧ кисьтӧма ртуть. Мӧд помас ӧшӧдӧма резина да помсӧ топӧдӧма (D). Босьтӧй топӧдансӧ да шонтӧй васӧ пузьытӧдзыс. Сэки восьса помӧдыс мӧдас руыс петны, а ртутьыс манометрын мӧдас ӧтвесьтын сулавны. Ртутнӧй столб петкӧдлӧ, мый рулӧн личкӧмыс ыджыдджык сынӧд личкӧм дорысь. Шуйга трубкаӧд ртуть мӧдас лэччыны, а веськыдті — кайны. Ртуть вылӧ руыслӧн личкӧмыс лоӧ сынӧд личкӧм дай нӧшта кыптӧм ртуть сьӧкта. Шуам, сынӧдлӧн личкӧмыс 74 см. Тупкӧса колба пузьӧдігӧн ртуть кыптіс нӧшта 4 см. Рулӧн личкӧмыс лоӧ 74 см + 4 см = 78 см. Термометр висьталас, рулӧн да валӧн пуан температураыс тшӧтш жӧ содӧ, кор содӧ колба пиын личкӧм (давленньӧ).
Татшӧм опытъясӧн тӧдмалӧма: сынӧд личкӧм вежлалӧмысь валӧн пузян температура вежласьӧ, кыдзи индӧма график вылын.
Тайӧ графикын ОХ визь вылын петкӧдлӧма ва вылӧ личкӧм ыджда. ОУ — валӧн пуан температура. Тайӧ графикын петкӧдлӧма, кор личкӧмыс 780 мм, сэки ваыс пуӧ 107°.
Татшӧм опытсӧ вӧчигӧн ми ог вермӧ вӧчны ыджыд личкӧм, колба вермас потны. Ыджыд личкӧм тӧдмалӧм вылӧ лӧсьӧдӧма Папинов пӧрт, кодӧс петкӧдлӧма 11-ӧд серпас вылын. Тайӧ пӧртсӧ тупкӧма кӧрт вевтӧн, вевтас эм гуран кодь, сэтчӧ кисьтӧма этшаник ртуть да лэдзӧма термометр. Пӧрт вевт вылӧ лӧсьӧдӧма предохранительнӧй клапан R. Клапан вӧчан ногсӧ петкӧдлӧма 12‐ӧд серпас вылын. Пӧрт видзан клапаныс со мый: вевтас эм розь, кодӧс тупкӧма кӧрт пробкаӧн да вывсяньыс личкӧма сьӧкыд рычагӧн. Руыслӧн личкӧмыс вермӧ сэтчӧдз лэптысьны, весиг розьсӧ восьтас да петас ортсыӧ. Папинов пӧртйын личкӧмсӧ позьӧ вайӧдны вель ыджыдӧдз.
Валысь температурасӧ позьӧ лэптыны 150°‐ӧдз. Опытъясӧн тӧдмалӧма, мый личкӧм содӧмкӧд ӧттшӧтш кыптӧ пузян температура. Тайӧ законыс ладмӧ валы да став мукӧд кизьӧрторъяслы. Мӧдарӧ, личкӧм чинӧмкӧд ӧттшӧтш лэччӧ пуан температура.
Вӧчӧй татшӧм опыт:
Босьтӧй колба да сы пытшкын пузьӧдӧм ва. Кор ру вӧтлас колбаысь став сынӧдсӧ, босьтӧй колбасӧ би вылысь, пробкаалӧй да бергӧдлӧй вывлань пыдӧсӧн. Босьтӧй лым да кӧдзӧдӧй колба пыдӧссӧ (кыдзи петкӧдлӧма 13-ӧд серпас вылын). Ва кӧдзалігӧн руыс бӧр пӧрас ваӧ (конденсируйтчас). Рулӧн личкӧм сэки чинӧ да ваыс бӧр пондас пуны.
§17. РУ ВӦЧАН ГУСЯ ШОНЫД
Сизимӧд удж вӧчигӧн тӧдмалім, мый ва пуӧм вылӧ колӧ шоныд. Сійӧ шоныдыс оз лэпты валысь температурасӧ, а мунӧ васӧ руӧ пӧртӧм вылӧ.
Мыйта шоныд колӧ грамм кизьӧрторйӧс руӧ пӧртӧм вылӧ, сійӧ шоныд шусьӧ ру вӧчан гуся шоныдӧн.
Точнӧй опытӧн корсьӧма валысь ру вӧчан гуся шоныд. Сылӧн ру вӧчан гуся шоныдыс 539 ичӧт калория.
Тайӧ табличаас петкӧдлӧма некымын кизьӧрторъяслысь ру вӧчан гуся шоныдсӧ:
| Кизьӧрторъяс | Ру вӧчан гуся шоныд |
| Ва | 539 |
| Ртуть | 68 |
| Спирт | 205 |
| Эфир | 85 |
Кор тӧдан ру вӧчан гуся шоныд, сэки абу сьӧкыд тӧдмавны, уна-ӧ колӧ шоныд, медым кизьӧртор руӧ пӧртны. Шуам, уна-ӧ колӧ шоныд, медым t° температура m грамм ва пӧртны руӧ? Корсям татшӧм ногӧн: Q1 = m(100° − t°) ичӧт калория. Медым m грамм ва, кодлӧн температураыс 100°, пӧртны руӧ, ковмас:
Q2 = m⋅539 ичӧт калория.
100°-ӧдз шонтыны m грамм ва да пӧртны руӧ ковмас став шоныдыс:
Q = m⋅(100° − t°) + 539⋅m ичӧт калория.
Шуам, m = 200 грамм ва, кодлӧн температураыс t = 20°, пӧртны руӧ 100°-а температура дырйи колӧ
Q = m⋅(100° − t°) + 539⋅m = 200⋅(100 − 20) + 539⋅200
= 123800 ичӧт калория = 123,8 ыджыд калория.
§18. КӦКЪЯМЫСӦД ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖ
Опыт вӧчигӧн колӧны:
1) Штатив, 2) пробка да пар петкӧдан трубкаа колба, 3) кӧдзыд ва доз (800–1000° гр.), 4) термометр, 5) мензурка, 6) кӧрт сетка, 7) спиртовка.
Кисьтӧй колбаӧ 100 гр. ва да шонтӧй пузьытӧдз. Кутшӧмкӧ дозйӧ кисьтӧй 800–1000 гр. кӧдзыд ва. Ваыслысь сьӧктасӧ (m) да температурасӧ (t°) тӧдмалӧм бӧрын кисьтӧй кӧдзыд ваас колбаын шонтӧм васӧ да мерайтӧй сорлалӧм валысь температурасӧ Т1.
Тӧдмалӧй, кымын градус (Т1 − t) содіс кӧдзыд ваыслӧн температураыс. Сэсся мӧдысь кисьтӧй колбаӧ 100 гр. ва да тупкӧй пробкаӧн, код пыр нуӧдӧма кусыньтӧм стеклӧ трубка (видзӧд 14-ӧд серпас вылӧ).
Колбаысь васӧ шонтӧй пузьытӧдзыс. Кор мӧдас ваыс пуны, сэки стекляннӧй трубка помсӧ лэдзӧй кӧдзыд ваӧ, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын. Доз В-ас кисьтӧй сы мында жӧ васӧ, мыйта босьтлінныд первой опыт вӧчигӧн. Мерайтӧ кӧдзыд валысь температурасӧ.
Видзӧдӧй, мый лоас рукӧд, коді пондас петны А трубкаӧд. Колба шонтӧй сэтчӧдз, кытчӧдз дзикӧдз ваыс оз быр. Эн вунӧдӧй спиртовкатӧ босьтны сэк, кор став ваыс пуас. Васӧ В дозйысь опыт вӧчигӧн колӧ ньӧжйӧникӧн термометрӧн гудравны. Мерайтӧй В дозса валысь температура (Т2), кор став ваыс колбаын пуас. Став тӧдмалӧмъяссӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм формаӧн:
Ва шоналіс В дозйын.
1. Мый лоӧ руысь, кор ми сійӧс лэдзам кӧдзыд ваӧ?
2. Мый лоӧ рукӧд, В дозйын температурасӧ кӧ кыпӧдам 100°-ӧдз?
3. Колис эз ваыс В дозйын вежсьытӧг сы пытшті ру лэдзӧм бӧрын, да кыдзи позьӧ сійӧс тӧдмавны?
4. Мый вӧсна первойя да мӧд опытын ӧтмындаысь босьтӧм ва эз ӧткодя шонав?
§19. РУЫСЬ КИЗЬӦРТОР АРТМӦМ
Опытъяс петкӧдлӧны, мый ру позьӧ бӧр пӧртны кизьӧрторйӧ. Сы могысь русӧ колӧ видзӧдны. Босьтам йи да видзыштам сійӧс самӧварысь петан ру вылын. Йи вывті недыр мысти пондасны визьласьны ва войтъяс. Руыс шоныдсӧ сетӧ йилы да, йиыс заводитӧ сывны.
Кӧдзыд вакӧд ӧтлаасигӧн ру сетӧ сылы шоныдсӧ да ачыс лоӧ бӧр ваӧн. Опытъясӧн тӧдмалӧма, мый руысь (температураыс 100°) 1 грамм ва лоигӧн петӧ шоныд 539 ичӧт калория. Тайӧ лоӧ сы мында шоныд, коді колӧ 100°-а 1 грамм ва руӧ пӧртӧм вылӧ.
§ 20. РУӦН КЕРКАЯС ШОНТӦМ
Кизьӧрторйӧ пӧригӧн ру сетӧ зэв уна шоныд. Быд грамм ва руысь артмигӧн сетӧ 539 ичӧт калория шоныд. Тайӧн морт кутіс пӧльзуйтчыны керка шонтігӧн. Руӧн керка шонтан ногсӧ шуӧны центральнӧй отопленньӧӧн. Центральнӧйӧн шуӧны сійӧн, мый ломтӧмыс мунӧ ӧтик местасянь. Пӧдвалас вӧчӧма ыджыд пӧрт — А. Пӧрт горулыс сотӧны ломтас. Ваысь артмӧ ру. Центральнӧй отопленньӧ схема петкӧдлӧма 15-ӧд серпас вылын.
РУӦН КЕРКА ШОНТАН СХЕМА
ВВ трубаясӧд ру мунӧ быд комнатаӧ. Тайӧ трубаясыс оз тыдавны, найӧс нуӧдӧма стен пытшкӧд. Мед шоныдыс бокӧ оз мун, трубаяссӧ гартлӧны вывтіыс шоныд кутанторъясӧн. Тайӧ трубаясӧд ру мунӧ радиаторъясӧ. Радиаторъястӧ нӧшта шуӧны батареяясӧн (с).
Батарея петкӧдлӧма 15-ӧд серпас вылын, формаыс сылӧн веськыд чугуннӧй труба кодь, кытчӧ вӧчалӧма гӧгрӧс чӧлан кодьяс, кодъясӧс шуӧны реброӧн. Реброяссӧ вӧчӧны сійӧн, медым ыджыдджык лоӧ керкаса сынӧдӧ шоныд сетанлуныс. Керкаса сынӧд босьтӧ шоныдсӧ. Руысь бӧр артмӧ ва. Ваыс киссьӧ трубаяс кузяыс бӧр увлань. Медым ваыс визувтіс улӧ, трубаяссӧ вӧчӧны пӧлыньӧн.
Ӧні руӧн ломтысьӧмӧс вежӧ ваӧн ломтысьӧм, коді бурджык руӧн ломтысьӧм ногысь. Руӧн шонтігӧн трубаяс вывті ёна шоналӧны да вермӧны инмӧдчигӧн мортӧс сотны. Руӧн шонтӧм вӧчӧны пабрик-заводъясын, сэні руыс дась да (отработаннӧй ру). Ваӧн да руӧн ломтысянъяс лёкӧсь сійӧн, мый ыджыд керка шонтӧм могысь колӧ лӧсьӧдны некымын пӧрт. Та вӧсна гырысь керкаяс шонтӧм могысь вӧчалӧны руа‐ваа ломтысянъяс. Руа‐ваа ломтысянъяслысь схемасӧ видзӧд 16-ӧд серпас вылысь.
Ломтысигӧн ва шоналӧ пӧдвал пӧртйын (А). Веськыд труба кузя (АВ) кайӧ В бакӧдз, кодӧс лӧсьӧдӧма чардакӧ. Сэсь CD трубаӧд лэччӧ улӧ да лэччигмозыс сетӧ пӧсьсӧ Н1 да Н2 батареяяслы. Кор ваыс батареяясын кӧдзалӧ, сэки сійӧ лоас сьӧкыдджык да бӧр лэччӧ пӧртйӧ.
Колӧ шуны, переработаннӧй ру ӧнія дырйи мунӧ ва шонтӧм вылӧ, маті керкаяс ваӧн ломтӧм вылӧ да. Ру нуӧдан трубаяссӧ сэки нуӧдӧны уличаяс увті, му пытшті да сідз шонтӧны каръясын дзонь районъяс.
§21. РУАЛӦМ (испаренньӧ)
Пуан температура дырйи ваысь артмӧ ру. Но вермӧ лоны ру и ичӧтджык шоныд дырйи. Ми тайӧс аддзам быд лун. Джоджӧ киссьӧм ва, выльӧн мыськӧм дӧрӧм-гач да с. в. век ньӧжйӧникӧн косьмӧны, тӧлалӧны.
Кор ру артмӧ оз пуан температураа кизьӧрысь, сійӧс шуӧны руалӧмӧн.
Руалігӧн руыс лоӧ сӧмын кизьӧртор вылас, а пуигӧн ру лоӧ вылас дай пытшкас.
Абу сьӧкыд тӧдмавны, мый руалӧм мунӧ ӧдйӧнджык, кизьӧрыслӧн кӧ вылысыс паськыдджык. Тайӧс тӧдмалӧм могысь вӧчӧй татшӧм опыт.
Кисьтӧй стӧканӧ, блюдйӧ да сёян тасьтіӧ ӧтмында ва (30–60 гр.) да пуктӧй сійӧс некымын лун кежлӧ пызан вылӧ. Недыр мысти аддзанныд, мый ва косьмис: медводз либӧ медуна — блюдйысь, медбӧрын либӧ медэтша — стӧканын.
Руалӧм лоӧ валӧн да мукӧд кизьӧръяслӧн. Мукӧд кизьӧрсӧ, кодлӧн руалӧмыс мунӧ ӧдйӧн, шуӧны летучӧй веществоясӧн. Мукӧд кизьӧръяслӧн руалӧмыс мунӧ ньӧжйӧ. Мед тайӧс тӧдмавны, босьтӧй бумагатор да уналаті мавтышталӧй эфирӧн, спиртӧн, карасинӧн, выйӧн да ваӧн. Сэсся сійӧ бумагаторсӧ ӧшӧдӧй стенаныд да видзӧдӧй, кутшӧм кизьӧр медӧдйӧн косьмас, кутшӧм меддыр оз косьмы. Опытъяс петкӧдлӧны, мый чорыд телӧяс руалӧны жӧ. Руалан чорыд телӧясӧн лоӧны: йи, нафталин, камфара. Босьтам кӧ нафталин тор да пуктам керкаӧ, недыр мысти сійӧ оз ло, ставнас руалас.
§22. УНА СИКАС ТЕЛӦЯС РУАЛІГӦН ТЕМПЕРАТУРА
Ӧкмысӧд лабораторнӧй удж
Опыт вӧчигӧн колӧны: 1) зэв ичӧт деленньӧяса термометр, 2) сунис, 3) эфир, спирт да ва тыра ичӧт чашкаяс.
Мурталӧй комнатаса сынӧдлысь температурасӧ. Сэсся сы бӧрын гартовтӧй некымын пӧръя термометрлысь шариксӧ кисеяӧн. Кисеясӧ кӧрталӧй сунисӧн сідзи, кыдзи петкӧдлӧма 17-ӧд серпас вылын. Кӧтӧдӧй кисеясӧ эфирӧн да видзӧдӧй температура бӧрся, кодӧс петкӧдлӧ термометр.
Вӧчӧй татшӧм жӧ опытъяс кисеясӧ спиртӧн да ваӧн кӧтӧдӧмӧн. Температурасӧ, кутшӧмӧс петкӧдлас термометр, гижалӧй тетрадяныд татшӧм формаӧн:
Термометр петкӧдліс температура:
1. Коснас t1 = .... °
2. Эфирӧн кӧтӧдӧмӧн t2 = .... °
3. Спиртӧн „ „ t3 = .... °
4. Ваӧн „ „ t4 = .... °
Сэсся сетӧй ӧтвет татшӧм юасян вылӧ: Кыдзи позьӧ гӧгӧрвоны да висьтавны, мый термометр эз петкӧдлы ӧткодь температура?
§23. РУАЛІГӦН ШОНЫД БОСЬТӦМ
Ӧкмысӧд лабораторнӧй уджын тӧдмалім, термометр петкӧдліс температурасӧ улынджык керкаса сынӧд дорысь. Тайӧс позьӧ гӧгӧрвоны сідзи, мый руалігӧн шоныд мунӧ кизьӧрсӧ руӧ пӧртӧм вылӧ сідз жӧ, кыдзи ми аддзылім пуигӧн. Колана шоныдыс руалігӧн босьтсьӧ сынӧдысь да термометр шарикысь. Сэки термометрлӧн шарикыс да ртутьыс кӧдзалӧны да термометрыс сійӧн и петкӧдлӧ улын температура.
Опыт вочигӧн вӧлі тӧдмалӧма, мый сэтшӧм кизьӧръяс, кодъяс зэв ёна руалӧны, медуна сетӧны кодзыд. Ми аддзылім, эфир руалігӧн температураыс лэччыліс медулӧ. Сідзжӧ аддзылім, кор медӧдйӧ мунӧ руалӧм, сэк медуна босьтӧ шоныд да температураыс лэччӧ. Кор ми сынӧдас ӧвтыштам термометрӧн, сэк температураыс лэччас нӧшта улӧ.
Вӧчам татшӧм опыт, кӧні тӧдмалам руалігӧн шоныд босьтӧмсӧ. Босьтам пельӧсӧн кусыньтӧм стеклӧ трубка да мӧдам сійӧс кутны киӧн, кыдзи петкӧдлӧма 18-ӧд серпас вылын. Лэдзам сэтчӧ некымын войт ва, коді мед исковтас кусыньтӧминас. Кусыньтӧм местасӧ гартовтам кисеяӧн. Кисея вылӧ мӧдам вийӧдны эфир. Некымын минут бӧрти босьтам кисеясӧ. Аддзам, трубкапытшса ва кынмӧма. Тайӧ петкӧдлӧ, эфир руалігӧн босьтіс трубкалысь да валысь шоныдсӧ. Ва кӧдзаліс да, кор температураыс лоис 0°, сетіс ассьыс гуся шоныдсӧ да кынмис.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый кизьӧръяс руалігӧн босьтӧны шоныд.
§24. СЫНӦДТӦМИНЫН РУ
Босьтам барометрическӧй трубка. Трубка пытшкас кисьтам ртуть, розьсӧ тупкам чуньӧн да трубкасӧ лэдзам ртуть тыра дозйӧ, кыдзи петкӧдлӧма 16-ӧд серпас вылын. Тайӧ приборыс шусьӧ ртутнӧй барометрӧн. Ртутьыс пондас сулавны, шуам N джудждаын (сулавлӧ 740–760 мм). Пипетка А-ӧн, кодлысь помсӧ кусыньтӧма, кисьтыштам барометрическӧй трубкаас некымын войт эфир. Трубка кузя эфир лэптысяс ртуть вылӧ. Сынӧдтӧм местаын эфир пузьӧ да артмӧ ру. Сэки эфир ру личкӧм вӧсна ртуть лэччас увлань. Нӧшта кисьтыштам некымын войт да бара аддзам, мый сэтысь лоис ру. Ртуть лэччис нӧшта улӧджык. Ртуть вылын ру лоӧмыс содтӧ руыслысь личкан вынсӧ.
Мӧдам кӧ нӧшта лэдзавны барометрическӧй трубкаас эфирсӧ, воас сэтшӧм кад, кор эфир дугдас руӧ пӧрӧмысь да мӧдас бовъявны ртуть вылын, кыдзи петкӧдлӧма серпасын.
Сэки ртутьыс дугдас увлань лэччӧмысь да ртуть столблӧн судтаыс лоӧ, шуам, h. Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый барометрическӧй трубкаын ру вермӧ лоны сӧмын позяна (определённӧй) мында.
Водзӧ кӧть век содтав эфирсӧ, руӧ оз понды пӧрны, а мӧдас кольны кизьӧрӧн. Сійӧ местасӧ, кӧні кизьӧрыс оз нин руав, шуӧны насыщеннӧй местаӧн, а сэні лоӧм русӧ шуӧны насыщеннӧй руӧн.
Абу сьӧкыд тӧдмавны, мый быд торъя температура дырйи места насыщайтны колӧ аслыс мында ру. Ньӧжйӧникӧн шонтам трубкалысь вылыс помсӧ. Шонтыны позьӧ пӧсь ва кисьтӧмӧн, спиртӧвӧй лампаӧн и. Сэки ми аддзам, мый ртуть трубка пытшкын мӧдас лэччыны да зэв ӧдйӧ кизьӧр эфир пондас бырны. Вылыс помсӧ трубкалысь пондам киськавны кӧдзыд ваӧн, позьӧ эфирӧн и. Сэки аддзам, мый трубкапытшса ртуть мӧдас кыптыны, русьыс мӧдас бӧр артмыны кизьӧр эфир. Тайӧ опытъяснас ми тӧдмалім, мый ыджыдджык температураӧн сынӧдтӧм места насыщайтны колӧ унджык ру. А кор температураыс лэччӧ, сэк сынӧдтӧм места насыщайтны колӧ этшаджык ру. Миян опытъяс петкӧдлісны, мый насыщеннӧй да абу насыщеннӧй ру личкӧ ртуть вылӧ. Ру ёнджыка личкӧ сэки, кор кыптӧ температураыс.
§25. СЫНӦДЫН РУ
Миян гӧгӧр, сынӧдын, век эм ва ру. Медым тӧдмавны сійӧс, вӧчам татшӧм опыт. Босьтам никелируйтӧм ичӧт стӧкан (А), кутшӧмӧс петкӧдлӧма 20‐ӧд серпас вылын, да сэтчӧ кисьтам джынйӧдзыс кымын эфир. Стӧканыслысь вомсӧ тупкам пробкаӧн (E), код пыр сюйӧма термометр да В да С кык трубка. С трубкасӧ колӧ босьтны кузьджыкӧс, мед улыс помыс инмис стӧкан пыдӧсӧ.
Резинаысь вӧчӧм насосӧн (D) пондам вӧтлыны эфир пытшкӧсӧд сынӧд, позьӧ и веськыд трубка (С) помӧ пӧлявны вомӧн. Сэки эфирыс пондас ёна руавны.
Эфир сэки пондас кӧдзавны да кӧдзӧдны стӧкансӧ. Недыр мысти ми аддзам, мый стӧкан вылысыс пондас «пӧсявны» да мӧдасны визьлавны ва войтъяс. Сійӧ ва войтъясыс лоисны сынӧдса ва руысь, коді вӧлі стӧкан гӧгӧрса сынӧдын.
Тӧдмалӧй, мыйла миян опытын ва руысь лоис ва? Барометрическӧй трубкаӧн опыт вӧчигӧн тӧдмалім, мый места насыщайтны колӧ этшаджык ру сэки, кор температураыс улынджык. Кор руыс оз насыщайт местасӧ, сэки сійӧс позьӧ вӧчны пузьӧдӧмӧн, сэки сійӧ пондас местасӧ насыщайтны.
Водзӧ кӧдзалігӧн воас сэтшӧм кад, кор руыс тыртас став местасӧ, лоӧ насыщеннӧй. Водзӧ руӧдігӧн руыс кутас кизьӧрмыны. Тайӧ бӧръя шуӧмыс ӧткодя лӧсялӧ сынӧдтӧм да сынӧда местаяслы.
Стӧканӧн опыт вӧчигӧн эфир кӧдзаліс, стӧкан вылысті пондісны визьласны ва войтъяс. Тайӧ лоис сійӧн, мый руалысь эфир босьтіс шоныдсӧ стӧканысь. Стӧкан кӧдзӧдӧ матігӧгӧрса сынӧдсӧ, сынӧдыс ру кӧдзалӧм вӧсна насыщайтчӧ да руыс войтъясӧн пуксьӧ кӧдзыд эфир стӧкан вылысӧ.
ЗАДАЧАЯС ДА ЮАСЯНЪЯС
1. Уна-ӧ колӧ шоныд 1 килограмм йи 100° шоныда руӧ пӧртны, сылӧн кӧ температураыс 20°?
2. Кӧтӧдӧй эфирӧн губка да пӧлялӧй. Мый ті аддзанныд?
3. Медым тшай ӧдйӧнджык кӧдзалас, сійӧс пӧлялӧны. Мыйла пӧлялӧмӧн тшайыс ӧдйӧнджык кӧдзалӧ?
4. Техникаын вӧчавлӧны сплавъяс, шуам: латунь лоӧ ыргӧнысь да цинкысь сплав, бронза лоӧ оловоысь да ыргӧнысь сплав да с. в. Видзӧдлӧй табличаысь сывдан температурасӧ бронзалысь, латуньлысь.
5. Видзӧдлӧй сылан температураяссӧ сійӧ металлъяслысь, мыйысь вӧчӧма сплавсӧ. Мый позьӧ шуны сплавъяс сылан температураяс йылысь?
6. Позьӧ оз сывдыны 100 грамм йи 10° шоныд 500 грамм ваӧ лэдзӧмӧн?
7. Мыйла улыс да вылыс судтаясын (120 м. судта американскӧй небоскрёбъясын) ва пузьӧ оз ӧткодь температура дырйи (торъялӧ 0,3–0,4 градусӧн)?
8. Позьӧ оз тӧдмавны термометрӧн сынӧдлысь личкӧмсӧ?
9. Сулея (колба) тыртӧй пузьӧм ваӧн. Сулеясӧ босьтӧй би вылысь, вомсӧ тупкӧй да бергӧдӧй мӧдарӧ (вомнас увлань). Кор пыдӧссӧ мӧдам кӧдзӧдны кӧдзыд ваӧн, сэки сулеяас ваыс пузяс. Висьталӧй, мыйла?
10. Мыйла кӧдзыдъяс дырйи ывлаысь шоныдінӧ пыртӧм предмет пӧсялӧ?
11. Мыйла тӧлын керкаысь шоныд петан местаяс гыӧртӧны?
12. Мыйла спиртӧн мавтӧм килы кӧдзыд?
13. Керкаӧ пыртӧма да пуктӧма пызан вылӧ тшай юан блюдйӧ ва, блюдсӧ тупкӧма дозйӧн, кодӧс бергӧдӧма вывлань пыдӧсӧн. Косьмас оз блюдйысь ваыс?
14. Мыйла ва бельё тӧв йылын ӧдйӧнджык косьмӧ, лӧнь дырйи — надзӧнджык?
15. Мыйла ва паськӧмӧн кӧдзыд?
16. Мыйла купайтчигӧн ваысь петӧм бӧрын кажитчӧ зэв кӧдзыд?
§26. СЫНӦДЛӦН АБСОЛЮТНӦЙ ДА ОТНОСИТЕЛЬНӦЙ ВЛАЖНОСЬТ
Миян гӧгӧрса сынӧдын век эм ва ру, коді мукӧддырйи овлывлӧ зэв уна, а мукӧддырйи этшаджык. Сынӧдысь ва ру позьӧ тӧдмавны уна ногӧн, сы йылысь ми гижлім нин (шоныдінӧ пыртӧм предмет пӧсялӧ).
Сійӧ ва руыс, коді сынӧдын абу век ӧтмында, шусьӧ влажносьтӧн. Ва ру сынӧдын мыйкӧ мында век эм. Ру артмӧ му пӧжсьӧмысь, косьман ваысь. Ваыс руалӧ (руалӧмсӧ он быд пӧраӧ аддзы) да лэптысьӧ вылӧ.
Тайӧ сынӧдса руыслӧн (влажносьтыслӧн) коланлуныс ывлавылын (шуам, быдтасъяс быдмӧмын, пемӧсъяс, морт олӧмын) зэв ыджыд. Сынӧдса ру вӧсна вежласьӧ климат.
Ва ру артмӧм нӧшта ёна зависитӧ температураысь. Быд температура дырйи руалӧмлы эм пом. Сынӧдыс век насыщайтчӧ руӧн. Рулысь уналунсӧ петкӧдлӧ сынӧдлӧн личкӧм. Кор ва руыс личкӧ ртутнӧй столб вылӧ, тайӧ личкӧмсӧ шуӧны насыщеннӧй ру упругосьтӧн. Быд температура дырйи ва рулӧн эм аслас упругосьт. Кор температура кыптӧ, сэк кыптӧ тшӧтш упругосьт.
Уна-ӧ эм ва ру сынӧдын, позьӧ тӧдмавны нӧшта ва ру сьӧктаӧн, коді эм 1 кубометр сынӧдын.
Ва ру, кыдзи ми тӧдам нин, позьӧ тӧдмавны личкӧмнас, позьӧ и сьӧктанас. Тадзи тӧдмалӧны абсолютнӧй влажносьт.
Шуам, абсолютнӧй влажносьт лоӧ 7,8 грамм (артассьӧ кубическӧй метрысь). Тайӧ висьталӧ, мый быд 1 кубическӧй метрын эм 7,8 грамм ва ру. Шуӧны и сідз, мый абсолютнӧй влажносьт ртуть столблӧн эм 7,5 мм. Тайӧ петкӧдлӧ, мый сынӧдса ва ру личкӧ сідз жӧ, кыдз личкӧ 7,5 мм судта ртуть столб.
Абсолютнӧй влажносьт оз на бура висьтав, мый сынӧдыс уль руа либӧ кос руа. Ӧтыджда местаясын ӧтмында ру сынӧдлысь влажносьтсӧ оз вермыны кыпӧдны ӧтмындаӧдз. Сынӧдыс, кор сылӧн температураыс улын, лоӧ зэв влажнӧй, кор вылын — сійӧ жӧ руыс зэв кос.
Сынӧдса ва руӧн насыщайтчӧм тӧдмалӧны относительнӧй влажносьтӧн. Относительнӧй влажносьт тӧдмалӧны тадзи. Сійӧ руыслысь отношенньӧсӧ, коді эм сынӧдын, босьтӧдӧй сійӧ ру мында вылӧ, коді сійӧ жӧ температура дырйи вермӧ насытитны сынӧдсӧ. Относительнӧй влажносьт арталӧны прӧчентъясӧн. Шуам, 1 кубометр сынӧдын эм 9,6 грамм ру, сынӧдыслӧн температураыс 18°. Табличаысь ми тӧдам, медым насыщайтны места 18° шоныдын, колӧ быд 1 кубометр сынӧдӧ 12,8 грамм ру. Босьтам отношенньӧ да тӧдмалам относительнӧй влажносьт.
9,6 / 12,8 = 0,75.
Прӧчентӧн — 75%.
Тадз жӧ позьӧ тӧдмавны относительнӧй влажносьт, кор ми босьтам абсолютнӧй влажносьтсӧ ртутнӧй столб мераӧн.
§27. АБСОЛЮТНӦЙ ДА ОТНОСИТЕЛЬНӦЙ ВЛАЖНОСЬТ МУРТАЛӦМ
Абсолютнӧй влажносьт тӧдмалӧны уна ногӧн. Медбура позьӧ тӧдмавны химическӧй гигрометрӧн. Химическӧй гигрометрӧн тӧдмалӧны торъя ыджда местаысь рулысь сьӧктасӧ. Тайӧс тӧдмалӧны приборӧн, кодӧс петкӧдлӧма 21-ӧд серпас вылын. А дозлӧн эм кык розь: ӧтикыс пыдӧссяньыс (сиптыссьӧ да воссьӧ кранӧн). Мӧд розьыс — вывсянь. Доз тыртӧны ваӧн, вывса розьсӧ ӧтлаӧдӧны веситӧм трубкаяскӧд (Т), кодъясӧс тыртӧма ас пиас ва босьтанторъясӧн (сернӧй кислота да мукӧдторъясӧн). Увсяньыс восьтӧны кран да дозйысь васӧ лэдзӧны.
Сэки трубка помӧд пырӧ сынӧд. Трубкаясті прӧйдитігӧн сынӧдлӧн ва руыс кольӧ трубкаясӧ. Трубкаяссӧ сы бӧрын веситӧны да тӧдмалӧны ва рулысь сьӧктасӧ.
Шуам, аспираторӧ тӧрӧ 100 литр (0,1 кбм.), ва лоис 0,87 грамм. Тась вермам тӧдмавны, мый абсолютнӧй влажносьт воӧ 8,7 грамм 1 куб. м. сынӧд вылӧ.
Тайӧс тӧдмалӧм бӧрын позьӧ тӧдмавны ва рулысь личкӧмсӧ (миян примерын ва руыслӧн личкӧмыс лоӧ 8,5 мм.).
Ва рулӧн уналун разнӧй температура дырйи.
| Температура | Уна-ӧ ру 1 куб. м. (граммӧн) | Ртутнӧй столбын личкӧм (мм) |
| −10° | 2,1 | 1,9 |
| −9° | 2,3 | 2,1 |
| −8° | 2,5 | 2,3 |
| −7° | 2,7 | 2,5 |
| −6° | 3,0 | 2,7 |
| −5° | 3,3 | 3,0 |
| −4° | 3,6 | 3,3 |
| −3° | 3,9 | 3,6 |
| −2° | 4,2 | 3,9 |
| −1° | 4,5 | 4,2 |
| 0° | 4,9 | 4,6 |
| 1° | 5,2 | 4,9 |
| 2° | 5,6 | 5,3 |
| 3° | 6,0 | 5,7 |
| 4° | 6,4 | 6,1 |
| 5° | 6,8 | 6,5 |
| 6° | 7,3 | 7,0 |
| 7° | 7,8 | 7,5 |
| 8° | 8,3 | 8,0 |
| 9° | 8,8 | 8,6 |
| 10° | 9,4 | 9,2 |
| 11° | 10,0 | 9,8 |
| 12° | 10,7 | 10,5 |
| 13° | 11,4 | 11,2 |
| 14° | 12,1 | 12,0 |
| 15° | 12,8 | 12,8 |
| 16° | 13,7 | 13,6 |
| 17° | 14,5 | 14,5 |
| 18° | 15,4 | 15,5 |
| 19° | 16,3 | 16,5 |
| 20° | 17,3 | 17,5 |
| 25° | 23,0 | 23,8 |
| 30° | 30,3 | 31,8 |
| 35° | 39,6 | 42,2 |
| 40° | 51,2 | 55,3 |
| 45° | 65,4 | 71,9 |
| 50° | 83,0 | 92,5 |
| 55° | 104 | 118 |
| 60° | 130 | 140 |
Абсолютнӧй влажносьтысь относительнӧй влажносьт тӧдмалігӧн колӧ тӧдны: 1) сынӧдлысь температура, 2) сійӧ русӧ, коді вермӧ насыщайтны сынӧдсӧ тайӧ температура дырйи.
Босьтам пример. Шуам, сынӧдлӧн температура +17°. Таблича серти тӧдмалам, мый насыщайттӧдз 1 куб. метр вылӧ колӧ 14,5 грамм ру. Татысь тӧдмалам, относительнӧй влажносьт лоӧ:
8,7/14,5 = 0,6. Прӧчентӧн — 60%.
Удж. Вӧчӧй таблича серті график, водса нога визь вылӧ (х) босьтӧй температура, а сувтса визь вылӧ (у) сынӧд насыщайтысь ва рулысь сьӧктасӧ.
§28. ЛЫСВА ЛОАН ЧУТ
Эм на нӧшта уна сикас гигрометръяс, кодъясӧн позьӧ бурджыка тӧдмавны влажносьтсӧ. Сійӧ гигрометръяснас влажносьт тӧдмалігӧн колӧ тӧдны лысва лоан чут.
Лысва лоан чут лоӧ сійӧ температура, кор руыс тшук тырмӧ сынӧдсӧ насыщайтӧм вылӧ. Шуам, рулӧн сьӧкта 9,4 грамм, коді тырмӧ 10° шоныда 1 куб. м. сынӧд насыщайтӧм вылӧ. Татшӧм сынӧдыслӧн кӧ температураыс пондас чинны, сэки руыс мӧдас бӧр пӧрны ваӧ (лысваӧ).
Кор ті лолыштанныд пурт вылӧ, пурт вылысӧ пуксьӧны зэв ичӧт ва войтъяс. Недыр мысти пурт вылысыс бӧр косьмӧ. Висьталӧй, мыйла тайӧ тадз?
§29. ЛЫСВА ЛОАН ЧУТ ТӦДМАЛӦМ
Лысва лоан чут тӧдмалӧны гигрометръясӧн. Эм гигрометр Даниельлӧн. Гигрометр вӧчсьӧ АВСD нюкыльтӧм трубкаысь (видзӧд 22-ӧд серпас вылысь). Помъясас кык шарик (А да D). А шарикӧ кисьтӧма эфир, температурасӧ кодлысь тӧдмалӧны пытшкӧсса термометрӧн. Став трубкаыс тырӧма эфир руӧн.
Мӧд шариксӧ гартовтӧма кисеяӧн, кисеясӧ кӧтӧдӧма эфирӧн. Эфир руалігӧн кӧдзӧдӧ шариксӧ (D). Эфир сэки артмӧ кизьӧрӧ да личкӧмыс чинӧ.
Личкӧм чинӧм вӧсна А шарикын эфирыс зэв ӧдйӧн пӧрӧ руӧ. Руыс кӧдзӧдӧ эфирсӧ да шарик А-лысь бокъяссӧ. Кор кӧдзалӧм воас лысва лоан чутӧдз, сэки А шариклӧн вылысыс тупкысьӧ ва войтъясӧн. Медым бурджыка аддзыны шариклысь рузьӧмсӧ, шариксӧ тупкӧны югыдторйӧн (шуам, зарниӧн). Шарикын термометр петкӧдлас лысва лоан чут. Кор ми тӧдам лысва лоан чут, сэк таблича серти позьӧ тӧдмавны абсолютнӧй да относительнӧй влажносьт. Шуам, лысва лоан чут лоис 12°, а сынӧдлӧн температураыс 17°.
Лысва лоан чут кӧ 12°, сэк ми таблича серти тӧдмалам, мый быд 1 кубометр сынӧд вермӧ насыщайтчыны 10,7 грамм руӧн. Тайӧ лоӧ абсолютнӧй влажносьт.
Относительнӧй влажносьт тӧдмалігӧн видзӧдлам, уна-ӧ колӧ ру сынӧд насыщайтны 17° дырйи. Таблича висьталӧ: 1 кубометр вылӧ колӧ 14,5 гр. ру. А татысь относительнӧй влажносьт:
10,7 / 14,5 = 0,74. Прӧчентӧн — 74%.
ЮРСИЫСЬ ВӦЧӦМ ГИГРОМЕТР
Нӧшта эм гигрометр, кодӧс зэв кокньыд вӧчны быд школаын. Сійӧ шусьӧ юрсиысь вӧчӧм гигрометрӧн. Позьӧ шуны нӧшта гигрометр Соссюраӧн.
Юрсиысь вӧчӧм гигрометрӧн позьӧ тӧдмавны относительнӧй влажносьт. Тайӧ гигрометрсӧ вӧчӧма сійӧ свойство вылын, мый юрсиыс вермӧ нюжавны уль руа сынӧдын да дженьдыны кос руа сынӧдын. Юрсисӧ колӧ весавны госысь да вылыс помсӧ гӧрддзавны. Улыс помсӧ колӧ кӧртавны блок гӧгӧр, крепитны да помас ӧшӧдны гира, коді нюжӧдӧ юрсисӧ. Кор юрсиыс нюжалӧ влажносьт содігӧн да дженьдӧ влажносьт чинігӧн, сэк блокыс бергӧдчӧ да бӧрсяньыс бергӧдӧ петкӧдлысь стрелкасӧ. Кор юрсиыс нюжалӧ, стрелка бергӧдчӧ веськыдвыв, кор дженьдӧ — шуйгавыв.
Петкӧдлысь стрелка ветлӧ шкала кузя, кодӧс юклӧма 100 торйӧ да петкӧдлӧ относительнӧй влажносьт.
Эмӧсь уна гигроскоп приборъяс, кодъяс кӧть и оз мерайтны влажносьтсӧ, но вермӧны висьтавны влажносьт вежсьӧм йылысь. Сэтшӧм приборъяссӧ шуӧны гигроскопъясӧн. Сэтшӧм гигроскопӧ пуктыссьӧ ткань, кодӧс кӧтӧдӧма хлористӧй кобальтӧн; сійӧ вермӧ босьтны ас пиас ва ру да сы вӧсна вежӧ ассьыс рӧмсӧ.
Косӧн тканьыс лӧзов, а кор сынӧдын лоас ва ру, сэки рӧмыс пондас вежсьыны; кор зэв уна лоӧ ва руыс, сэки рӧмыс лоӧ розӧвӧй.
ПСИХРОМЕТР АВГУСТА
Кор колӧ тӧдмавны сынӧдса ва рулысь упругосьтсӧ да сылысь личкӧмсӧ ӧткодь температура дырйи, сэки тайӧ тӧдмалӧмсӧ вӧчӧны психрометр Августа приборӧн. Тайӧ приборнас тӧдмалӧны, ылын-ӧ на ва рулӧн насыщайтчан чутыс.
Психрометр Августа вӧчсьӧ кык ӧткодь термометръясысь (23-ӧд серпас). Ӧтик термометрыслӧн (В) шариксӧ гартовтӧма сӧстӧм матерйӧ торйӧн, позьӧ батистӧн. Батистыс мед топыда пуксис шарик вылӧ. Сылысь помсӧ лэдзӧны чистӧй ва тыра стӧканӧ (С). Ваыс стӧканас мед вӧліс век сӧстӧм. Кос термометр (А) петкӧдлӧ сынӧдлысь температура; батиста термометр (В) петкӧдлӧ влажносьт. Термометр шариквывса кӧтӧдӧм батист руалігас босьтӧ ас гӧгӧрса шоныд. Тайӧ термометрыс сы вӧсна и петкӧдлӧ температурасӧ улӧджык кос термометр серти. Кымын улынджык температура кутас петкӧдлыны кӧтӧдӧм термометр, сідзкӧ сымын кос сынӧдыс.
Кор колӧ тӧдмавны сынӧдлысь влажносьтсӧ психрометрӧн, сэк колӧ тӧдны сынӧдлысь температурасӧ. Сэсся кӧтӧдны мӧд термометрлысь шарикса батист. Минут дас мысти дугдас температураыс вежсьӧмысь, сэк колӧ пасйыны кыкнан термометрӧн висьталан температурасӧ. Та бӧрын прихрометрическӧй таблича кузя тӧдмалам абсолютнӧй да относительнӧй влажносьтъяс.
Колян во миян вӧліс сёрни, мый водзвыв поводдя тӧдмалӧм ӧнія кадӧ имеитӧ ыджыд значенньӧ, кыдзи сиктса овмӧсын (торъя нин ёна миян Коми Обласьтын), сідз жӧ и мукӧд сикас овмӧсъясын. Удж да наблюдайтӧм бура пуктӧмӧн школа вермас отсавны ас грездса колхозлы.
Медым водзвыв тӧдмавны поводдя, колӧ кужны видзӧдны да тӧдмавны сылысь торъя элементъяссӧ. Водзвыв поводдя висьталӧм зэв тырмытӧмӧн лоас, ми кӧ вермам висьтавны сӧмын бур либӧ лёк поводдя лоӧм, медым висьтавны точнӧйджыка, колӧ тӧдны: кутшӧм температура, кутшӧм личкӧм, уна-ӧ усис зэр либӧ лым, уна-ӧ сынӧдын ва ру, кутшӧм тӧв, ыджыд-ӧ сылӧн выныс, кымӧра либӧ кымӧртӧм, кымӧра кӧ, ёна-ӧ, да с. в.
КОЙМӦД ЮКӦД
МЕТЕОРОЛОГИЧЕСКӦЙ ЯВЛЕННЬӦЯС ДА СІЙӦ ЯВЛЕННЬӦЯССӦ ТӦДМАЛӦМ
§30. СЫНӦДЛӦН ЛИЧКӦМ
Ми тӧдам, мый метеорологическӧй явленньӧӧн лоӧ тшӧтш сынӧдлӧн личкӧм, кодӧс тӧдмалӧны барометрӧн (24-ӧд серпас). Барометръяс овлӧны зэв уна сикас. Эмӧсь сифоннӧй, металлическӧй да мукӧд сикас. Метеорологическӧй станцияясын медъёна тӧдмалӧны сынӧдлысь личкӧмсӧ чашечнӧй барометрӧн. Эм кӧ тіян татшӧм барометр да кӧсъянныд кӧ тӧдмавны сынӧдлысь личкӧмсӧ, колӧ медводз тӧдмавны сынӧдлысь температурасӧ, кодӧс петкӧдлӧ барометрса термометр. Сы бӧрын колӧ видзӧдлыны барометрса ртутьлысь петкӧдлӧмсӧ, кымын миллиметр вылӧ кыпӧдчӧма ртутьыс трубкаӧд. Став тӧдмалӧмъяссӧ колӧ гижны бланок вылӧ.
§31. ТӦВЛЫСЬ ВИЗЬСӦ ДА ВЫНСӦ ТӦДМАЛӦМ
Ми тӧдам, мый метеорологическӧй явленньӧяс лыдӧ артавсьӧ тшӧтш тӧв. Поводдя вежсьӧм вель ёна тӧв сайын. Мукӧддырйи весиг позьӧ тӧдны тӧв вежсьӧм серти — вежсяс оз поводдя.
Тӧв миян сетӧ быдманъяслы ва вайӧмӧн зэв ыджыд бур.
Мукӧддырйиыс ыджыд тӧвъяс вӧсна овлӧны зэв гырысь омӧльторъяс, чегъясьӧны пуяс да с. в.
ТӦВЛӦН ВИЗЬ. Шуам, тӧлыс локтӧ асыв-войсянь. Сэки шуӧны, тӧвлӧн визьыс пӧ асыв-вой.
Став кытшсӧ юкӧны кӧкъямыс либӧ дас квайт юкӧнъяс вылӧ. Нёль юкӧнсӧ шуӧны главнӧйясӧн, найӧ петкӧдлӧны лунвыв, войвыв, асыввыв да рытыввыв.
Тӧвлысь визьсӧ тӧдмалӧны сорочкаӧн (флюгерӧн, 25-ӧд серпас). Флюгер вӧчӧны керка вылӧ либӧ кыпӧдӧны кузь потш вылӧ. Медпрӧстӧй сорочкаӧн вермӧ лоны 1 метр кузя ленточка (видзӧд серпас вылысь). Сорочка улас вӧчсьӧ кӧкъямыс стержень. Сорочкаыслӧн ленточкаыс век бергӧдчӧ тӧв бӧр.
ТӦВЛӦН ВЫН. Тӧвлысь вынсӧ тӧдмалӧны баллъясӧн, синмӧн видзӧдӧм серти. Тайӧ баллъяссӧ ывлавывса предметъяс вылӧ тӧв сидзӧм серти лӧсьӧдӧма Боферт табличаӧ. Тайӧ табличасӧ вӧчис англияса адмирал Боферт.
| Баллъяс. | Тӧлыс шусьӧ. | Мый тӧлыс вӧчӧ. |
| 0. | Штиль. | Дзик лӧнь. |
| 1. | Чӧв. | Тшын кайӧ вылӧ, веськыдамоз. |
| 2. | Кокньыд тӧв. | Кылӧ ныр-вом, вӧрӧдӧ флаг, мукӧддырйиыс вӧрӧдӧ мулысь корсӧ. |
| 3. | Омӧль тӧв. | Вӧрӧдӧ флаг. Вӧрӧдӧ дугдывтӧг пуяслысь корсӧ, гыалӧ посни гыӧн ва. |
| 4. | Шӧркоддьӧма. | Ёна бокногӧн вӧрӧдӧ кокньыдик флаг. Вӧрзьӧдлӧ коръяс, ньӧръяс. |
| 5. | Тӧлакодь. | Ёна вӧрӧдӧ ыджыд флаг. Вӧрӧдӧ кыз ньӧръяс. Зэв ёна гыалӧ ва. |
| 6. | Ён тӧв. | Кылӧ шутьлялӧм керкаяс, гумлаяс, амбаръяс, пывсянъяс дорын. Вӧрӧдӧ посни пуяс. Сулалан ваын валъяс. |
| 7. | Ыджыд тӧв. | Вӧрӧдӧ кортӧм шӧркоддьӧм пуяс. Сулалан ваын уна судта ыджыд валъяс. |
| 8. | Лёк. | Качайтӧ ыджыд пуяс. Чегъялӧ кос росъяс. Тӧдчӧ кутӧ тӧв паныд мунысь пода мортӧс. |
| 9. | Бушков. | Чегъялӧ кортӧм гырысь росъяс. Разялӧ сарайяс. |
| 10. | Ён бушков. | Чегъялӧ пуяс. |
| 11. | Чорыд бушков. | Унатор жугӧдлӧ, шыблалӧ керкаяс вылысь тьӧсъяс, пӧрӧдлӧ пуясӧс вужнас. |
| 12. | Ураган. | Став паныдасянторсӧ разӧ. |
Тӧвлысь вынсӧ тӧдмалӧм могысь сорочкаӧ (флюгерӧ) вӧчӧны пӧвтор (А). Пӧвторлӧн сьӧктаыс колӧ лоны 200 грамм, ыдждаыс 15×30 кв. см. Вӧчны колӧ кӧртысь, цинкысь либӧ латуньысь. Кызтаыс колӧ 0,5–0,6 мм.
Пӧвтор вешъялӧ (бергалӧ) мегыр кодь кӧрт дорын (В), кодӧс юклӧма деленньӧяс вылӧ. Тӧдмалігӧн сійӧ висьталас, кутшӧм юкӧдӧдз вешйӧма.
Татшӧм сорочкасӧ (флюгерсӧ) шуӧны Вильда нимӧн (видзӧд 26-ӧд серпас вылысь).
ТӦДМАЛӦМ
Куимысь лун (7 час асылын, 1 час лунын да 9 час рытын) колӧ тӧдмавны тӧвлысь вынсӧ. Тайӧ тӧдмалӧмъяссӧ колӧ гижны тетрадьӧ тадзи:
19 .... во .... тӧлысь.
| Лун | Кад | Туйвизь | Тӧвлӧн вын | Мукӧдторъяс |
| 1. | 7 ч. асыв. | С. | 2. | |
| 1 ч. л. | ССВ. | 3. | ||
| 9 ч. р. | ССВ. | 3. | ||
| 2. | 7 ч. ас. | СВ. | 4. | |
| 1 ч. л. | СВ. | 3. | ||
| 9 ч. р. | СВ. | 2. |
РЕЗУЛЬТАТЪЯС ӦТЛАӦДӦМ
Кор ті татшӧм тӧдмалӧмъяссӧ нуӧданныд тӧлысь чӧж да унджык, сэки ті аддзанныд, кутшӧм тӧв сійӧ тӧлысьнас медъёна пӧльтіс. Колӧ шуны, мый быд местаын эмӧсь сэтшӧм тӧвъяс, кодъяс векджык пӧльтӧны. Сэтшӧм тӧвсӧ тӧдмалӧмыс вайӧ сійӧ бур, мый водзвылысь верман тӧдмавны тӧвсӧ да видзчысьны лоан лёк тӧвсьыс (быдманторъяс, стрӧйбаяс да с. в. позьӧ видзны).
Тӧдмалӧмъяслысь результатъяссӧ колӧ быд тӧлыссяысь ӧтлаӧдны (итогуйтны) татшӧм таблича серти:
ТӦВ ВИЗЬ ТӦДМАЛӦМЛӦН СВОДКА
19 .... во .... тӧлысся
| Лун | Тӧв визь | Мукӧдтор | ||||||
| С | ССВ | СВ | СВВ | В | ЮВВ | ЮВ | ||
| 1 | 1 | 2 | ||||||
| 2 | 3 | |||||||
| 3 | 1 | 2 | ||||||
| 4 | 1 | 1 | 1 | |||||
| Став. |
Быд визьӧ ковмас гижны, кымын лун татшӧм тӧлыс вӧліс. Бӧрыннас ӧтлаӧдӧй став висьталӧмъяссӧ. Та бӧрын аддзанныд, кутшӧм тӧв тайӧ тӧлысьнас вӧлі медунаысь.
§32. ШОНДІ ШОНТӦМЫН ЯВЛЕННЬӦЯС
Ми тӧдам, миян мулы уна бур сетӧ шонділӧн шоныдыс. Ӧти-кӧ, лунын миянлы сетӧ югыд, мӧд-кӧ, ас шоныднас шонтӧ му, ва, кодъясӧс шонтӧм вӧсна лоӧны зэв уна сикас ывлавыв явленньӧяс, шуам, туман, кымӧр, зэр, лым да с. в. Ми тӧдам, шоныдыс му вылас абу быдлаын ӧткодь. Экватор дорын век шоныдджык мукӧд местаяс серти.
§33. КЫМӦР ДА ТУМАН ЛОӦМ
КЫМӦР ЛОӦМ. Ми тӧдам, миянын во чӧжнас овлывлӧ зэв уна кымӧра лун (унджыкыс). Кымӧрӧн шуӧны чукӧрмӧм да войтъясӧдз сукмӧм ру, коді ветлӧ тӧлӧн сынӧдӧд.
Кымӧръяс лоӧны уна помкаяс вӧсна. Ми тӧдам, шонді шонтӧм вӧсна муысь да ваысь век кайӧ ру. Ру сэні ньӧжйӧникӧн насыщайтчӧ, тыдавтӧм ва войтъясысь артмӧны гырысь ва войтъяс да руыс сукмӧ.
Ми тӧдам, вылын сынӧдыс зэв кӧдзыд. Кор мусянь кайысь ру веськалӧ тайӧ кӧдзыдас (а руыс быть веськалӧ, сійӧ кокньыдджык сынӧдысь), сэки артмӧ кымӧрӧ.
Кымӧръяс вермӧны нӧшта лоны и сэк, кор лунъясын шоныд да уль руа (влажнӧй) сынӧд кайӧ вылӧ да кӧдзалӧ, а кӧдзалӧм радиыс артмӧ ру. Руясыс сукмӧны да артмӧны войтъяс. Тадз кымӧр лолывлӧ джуджыд гӧраяс дорын, кодъяс оз сетны сынӧд слӧйясыслы бокӧ муннысӧ да сійӧн кымӧръясыс лэптысьӧны веськыда вылӧ. Вермӧ лоны зэра кымӧр и сэк, кор шоныд уль руа (влажнӧй) сынӧдыс паныдасьӧ кӧдзыд сынӧдкӧд. Уль руа сынӧд сэки кӧдзалӧ да руыс сукмӧ. Тайӧ жӧ помка вӧснаыс и овлӧ, мый шоныд да уль руа тӧвъяс векджык вайӧны зэр.
Вой тӧв да асыв тӧв тадз жӧ кӧдзӧдӧны сынӧдсӧ да сукмӧдӧны атмосфераысь русӧ. Но тайӧ тӧвъясыс зэв косӧсь.
Татысь ми аддзам, кымӧръяс лоӧны сӧмын ру сукмигӧн, коді кайӧ мусянь. Ӧні сувтӧ юасян: мыйла кымӧръясыс сынӧдас бовъялӧны зэв вылын?
Тайӧ юасян вылӧ позьӧ кыввидзны сідзи, мый кымӧръяс кутчысьӧны сынӧдын асланыс кокньыдлун вӧснаыс. Кымӧръяс артмӧны зэв посни ва войтъясысь.
ТУМАН ЛОӦМ. Туманӧн шуӧны уль руяс, кодъяс сукмӧны мубердса улыс сынӧд слӧйясын да чукӧрмӧны, сійӧн сынӧдсӧ вӧчӧны тыдавтӧмӧн.
Тайӧ висьталӧм сертиыс ми аддзам: туманыс — сійӧ сэтшӧм жӧ кымӧр, сӧмын кымӧръяс ветлӧны сынӧдса вылыс слӧйясын, а туманыс му бердын, ру кӧдзалӧмысь. Му бердын ру кӧдзалӧ медсясӧ войын, кор сійӧ оз на удит кыпӧдчыны вылӧ да талялӧ вой. Кор сынӧдыс да муыс кӧдзалӧ, тыдавтӧм руысь артмӧ туман.
КЫМӦРЪЯС НАБЛЮДАЙТӦМ. Кымӧръяс бӧрся видзӧдӧм (наблюдайтӧм) юксьӧ кык пельӧ:
1. Кымӧралун тӧдмалӧм. Тайӧс тӧдмалӧны став енэжсӧ нёль пельӧ юкӧмӧн, а мукӧддырйиыс и дас пельӧ юкӧмӧн. Миян школаясын медводзысьсӧ наблюдайтігӧн бурджык тӧдмавны кымӧралунсӧ енэжсӧ нёль пельӧ юкӧмӧн.
Босьтӧй став тыдалан енэжсӧ да юкӧй нёль пельӧ. Тайӧ юкӧнъяссьыс тӧдмалӧй, кымын нёльӧд юкӧн кымӧра. Наблюденньӧяс гижаланныд тетрадьӧ татшӧм пасъясӧн:
... став енэжыс кымӧра
... ¾ „ кымӧра
... ½ „ кымӧра
... ¼ „ кымӧра
... кымӧртӧм — сэзь
2. Кымӧръяс наблюдайтігӧн колӧ нӧшта тӧдны, кодарӧ найӧ мунӧны, ӧдйӧ-ӧ мунӧны да кутшӧмӧсь кымӧръясыс.
Став кымӧръясыс юксьӧны куим сикас вылӧ:
1) Вылысса (перистӧй) кымӧръяс. Тайӧ кымӧръяс пырыс бура тыдалӧ шонді.
2) Шӧрса (кучевӧй) кымӧръяс. Тайӧ кымӧръяс пыр шонді тыдалӧ омӧля (тӧдчӧ сӧмын кытшыс).
3) Улысса кымӧръяс; шонді ньӧти оз тыдав.
Перистӧйӧн шусьӧны посни еджыд кымӧръяс. Тайӧ кымӧръясыс ветлӧны медвылӧд. Тайӧ кымӧръясас эм посни йиторъяс либӧ лым. Татшӧм кымӧръяс лоӧм бӧрын унаысь вежсьывлӧ поводдя.
Кучевӧй кымӧръясӧн шуӧны гӧгрӧс уна чукӧра кымӧръяс, дзик гӧраяс кодьӧсь. Татшӧм кымӧръясыс овлывлӧны гожӧмынджык. Кор татшӧм кымӧръясыс оз чинны, а ыдждӧны, сэк колӧ виччысьны зэр либӧ лым.
Визя кымӧръясӧн шуӧны улын ӧшалысь кымӧръясӧс. Татшӧм визя кымӧръяс овлӧны аръясынджык, шонді лэччигъясӧн.
Зэран кымӧръяс. Став кымӧрыс руд рӧма.
Кымӧръяслысь мунан визьсӧ да ӧдсӧ тӧдмалӧны прӧстӧй приборӧн — Бессон нефоскопӧн (петкӧдлӧма 27-ӧд серпас вылын).
Приборыс вӧчсьӧ сувтса вӧсньыдик беддьысь — (С), кузьтаыс 3 метр. Сы помӧ тувъялӧма енэж визьтас ногӧн мӧд бедь (АВ), кузьтаыс 1 метр. Тайӧ водса бедь вылас тувъялӧма сизим пинь. Шӧрса пиньсӧ тувъялӧны дзик шӧрас, медводдза кыксӧ 10 см сайӧ, став мукӧд пиньяссӧ 20 см коластӧн. Сувтса беддяс ӧшӧдӧма гӧгрӧс прибор (D), коді петкӧдлӧ кымӧрлысь мунан визь. Гӧгрӧс кытш вылын эм кымӧрлысь мунан визьсӧ петкӧдлысь. Коді кӧсйӧ тӧдмавны, кодарсянь локтӧ кымӧрыс, сэк колӧ видзӧдӧмӧн тӧдмавны, кодарӧ мунӧ кымӧрыс да сэсся мунны столб дорсьыс бокӧ, мед нефоскопыслӧн петкӧдлысьыс да кымӧрыс вӧлісны ӧти визь вылынӧсь. 20 см кузьта кык вӧньӧн, торйӧн кодъясӧс кӧрталӧма улыс помас, наблюдатель бергӧдӧ приборсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз вылыс сёрса пиньясыс оз лоны кымӧръяс мунан ног, а стрелка АВ-ыс мед петкӧдлас, кодарсянь локтӧ кымӧрыс, ӧттшӧтш гӧгрӧс кружокыс петкӧдлас, кодарсянь локтӧ кымӧрыс.
Кор колӧ тӧдмавны кымӧръяслысь мунан ӧдсӧ, сэк колӧ нефоскоп увсяньыс видзӧдны ӧтик местаӧ да часі кузя тӧдмавны, дырӧн-ӧ мунас кымӧрыс 20 см пинь коластсӧ.
Кымӧръяс йылысь став тӧдмалӧмъяссӧ колӧ гижны тетрадьӧ татшӧм формаӧн, мыйӧн пӧльзуйтчӧны быд метеорологическӧй станцияясын.
Кымӧръяс наблюдайтӧм йылысь пасйӧдъяс:
Кӧні наблюдайтӧма ....
Обласьт .... во ....
Район .... тӧлысь ....
НАБЛЮДАТЕЛЬ:
| Кутшӧм лунӧ — числӧ | Кымын часын | Флюгер серти тӧв | Уна-ӧ кымӧрыс | Кутшӧм кымӧр | Кытысянь локтӧны | Содтӧдъяс |
| 7 | СВ | ... | Перистӧй | СВ | ||
| 1 | ||||||
| 9 | ||||||
§34. ГИДРОМЕТЕОРЪЯС
Гидрометеоръясӧн шуӧны ва руяс кӧдзалігӧн лоӧмторъяс, шуам, лысва, пуж, йи, зэр, туман да с. в.
Гидрометеоръясӧс нӧшта шуӧны осадкиӧн.
Зэр лоӧм. Ми нин водзынджык тӧдмалім, мый шонді шонтӧм вӧсна му вылысь да ваысь кайӧ ру. Кор найӧ воасны кӧдзыдджык местаясӧ, сукмӧны да артмӧны ва войтъясӧ, кодъяс чукӧрмӧны ӧтилаӧ да найӧс ми аддзам кымӧрӧн. Сійӧ лоӧм ва войтъясыс ньӧжйӧникӧн усьӧны увлань, но кокньыдлун вӧснаыс найӧ дзикӧдз усьнысӧ сынӧд пыр оз вермыны. Кор найӧ нӧшта ӧтлаасьӧны, сэки пӧрӧны гырысь ва войтъясӧ, кодъяслӧн сьӧктаыс лоас ыджыдджык да сійӧн вермӧны усьны муӧдз.
Лым лоӧм. Кор ми тӧдмалім, кыдзи лоӧны кымӧръяс, сэк шуим: найӧ лоӧны ва руысь, коді кӧдзалӧ вылыс кӧдзыд сынӧдын. Кор кымӧръясыслӧн да сынӧдыслӧн лоӧ шоныдыс 0 градусысь улынджык, сэки ва войтъясыс кынмӧны да пӧрӧны мича кристаллизируйтчӧм лым чиръясӧ. Лым кристалликъясыс мичаджыкӧсь сэк, кор сынӧдыс сулалӧ ӧтик местаынджык. Тӧдмавны лымъясыслысь кристалликъяссӧ позьӧ тадзи: лымсӧ усигас кутӧй сьӧд рӧма стеклӧ вылӧ да видзӧдлӧй лупа пыр. Кристаллъясыс эмӧсь сё кымын нога.
Татысь позьӧ шуны, мый лым эм вылын, кӧдзыд сынӧдын кынмӧм ва, коді пӧрӧма мича правильнӧй кристалликъясӧ.
Лым усьӧ сэні унджык, кутшӧм местаяс матынджыкӧсь лунвыв да войвыв полюсъясӧдз да вылынджыкӧсь. Полюсъяс дорын да джуджыд гӧраяс вылын му вылас век эм лым, коді оз сывлывлы некор.
Лысва. Лысва лоӧ сэтшӧм ва ру, коді кӧдзалӧмысла сукмӧма да усьӧма му вылӧ.
Лысва артмигӧн телӧяслӧн температураыс лэччӧ некымын градусӧн улынджык сынӧдса температура дорысь. Сэк сынӧдыс телӧыскӧд ӧтлаасигас сетӧ ассьыс ва русӧ.
Лысва лоӧм позьӧ тӧдмавны зэв прӧстӧй опыт вӧчӧмӧн. Босьтӧй ывла вылын кӧдзӧдӧм сулея да пыртӧй шоныд, уль (влажнӧй) сынӧда керкаӧ. Сэки кӧдзыд сулея гӧгӧр сынӧдса ва ру пондас сукмыны да пуксьыны сулея вылӧ. Тайӧ лысва лоӧмсӧ нӧшта шулывлӧны пӧсялӧмӧн. Лысва усьлывлӧ войясын, асылынджык, мукӧддырйи усьлывлӧ рытсянь — кымӧртӧм, тӧвтӧм дырйи. Тайӧ пӧраяснас муыс ёнджыка вермӧ кӧдзавнысӧ. Ёна тӧлаяс дырйи лысва оз вермы лоны. Лысва ёнджыка пуксьӧ турун вылӧ, пу коръяс вылӧ, пӧвъяс вылӧ, сарайяс да мукӧдтор вылӧ, кодӧс абу сайӧдӧма. Лысва лоигас лоӧ дзебаса ру вӧчан шоныд (537 калория 1 грамм ру вылӧ).
Мукӧддырйи кымӧртӧг овлывлӧ зэв посни зэр, сэк пуксьӧ лысва. Тайӧ овлӧ сӧмын ыджыд жаръяс дырйи, уль руа шоныд лэччигъясӧн, кор сынӧдлӧн кӧдзалӧмыс вуджӧ нин насыщайтчан (тырӧм) температурасӧ.
Пуж. Пуж лоӧ сідзи жӧ, кыдзи и лысва, сынӧдса ру сукмӧмысь. Пуж усьӧ да пуксьӧ сэтшӧм телӧяс вылӧ, кодъяслӧн температураыс нуль (0) градусысь улынджык.
Пуж кристалликъяс петкӧдлӧны, мый найӧ лоӧны руясысь жӧ, кизьӧрӧ пӧрлытӧг кынмӧны чорыдӧдз. Пуж, сідз жӧ кыдзи и лысва, пуксьӧ сэтшӧм телӧяс вылӧ, кодъяс ассьыс шоныдсӧ ёнджыка лэдзӧны. Сэтшӧмъясӧн лоӧны пу увъяс, росъяс да коръяс. Пуж пуксьӧ ёнджыкасӧ сэтшӧмторъяс вылӧ, кодъяс видзӧдӧны енэжлань да видзӧдӧны тӧвлы паныд.
Пуж вылӧ колӧ видзӧдны кыдз буртор вылӧ. Тӧдысь исследовательяс висьталӧны, мый пужлӧн да урожайлӧн эм ыджыд йитӧд: пужъяс пӧ эм уна азот (9 мгр. ӧти квадратнӧй метр вылӧ) да азотыслӧн соединенньӧяс, кодӧс пужйыс босьтӧ сынӧдысь.
Пуж сылігас став химическӧй веществоясыс да соединенньӧясыс пырӧны муӧ (почваӧ), мусьыс найӧс босьтӧны быдманторъяс. Татысь ми аддзам, мый пуж мусӧ бурмӧдӧ да вермӧ лэптыны урожай.
Йиӧн зэрӧм. Ми тӧдам, мый сиктса овмӧслы шер вайӧ зэв ыджыд лёк.
Йиӧн зэригӧн разьӧ сюяс, кӧдзаяс, турунъяс да с. в.
Йи зэрӧн шусьӧ чукӧрмӧм, чорзьӧм йи шарикъяс, кодъяс усьӧны сынӧдысь.
Миян климатын йиӧн зэрлывлӧ тулысын да гожӧмын, ёна жара лунъясӧ. Йиӧн зэрлывлӧ зэв гежӧда. Йиӧн локтан зэр локтӧ ыджыд шумӧн. Йиӧн век зэрлывлӧ погода водзьясын, зэв нин гежӧда ӧттшӧтш. Йи усьлывлӧ зэв гырысь торъясӧн, зэв частӧ зэрлывлӧ кедрӧвӧй ӧрек гырся шерӧн, а мукӧддырйи — гулю кольк кодьясӧн (200–300 граммӧдз).
Ӧнӧдз на абу сэтшӧм теорияяс, кодъяс эськӧ вермисны объяснитны шер лоӧмсӧ. Ӧтик учёнӧй шуӧ: йияс пӧ лоӧны ва капляяс ӧдйӧн кынмӧм вӧсна, кодъяс вӧлісны 0 улынджык температураа кымӧрын. Ыдждӧмсӧ висьталӧны ва войтъяс ӧтлаасьӧм вӧсна. Йиӧн зэрӧм вылӧ эм зэв уна меставывса условйӧяс: кутшӧм му вылысыс, муыс (почваыс), быдманъяс да с. в. Шуӧны, вӧр пӧ видзӧ шерысь, а сьӧд пар кыскӧ матыс муяс вылӧ йисӧ. Тайӧясӧс тӧдмалӧм вылӧ колӧ зэв уна наблюдательнӧй материалъяс. Тайӧ материалъяссӧ колӧ чукӧртны быд школалы. Наблюдайтігӧн колӧ тӧдмавны йиыслысь формасӧ, пытшкӧссӧ да кутшӧм местаясӧ усьӧма.
Гыӧр. Гыӧрӧн шусьӧ ем кодьясӧ кынмӧм ва. Сійӧ лоӧ сынӧдса уль руысь, коді ӧдйӧ кынмӧ тӧвтӧм дырйи.
Кӧдзыдъяс дырйи гыӧртавлӧны телеграфнӧй проводъяс, пуяслӧн увъяс да мукӧд вӧсни помъяс.
§35. ШОНДІ ШОНТӦМ ВӦСНА ВАЛӦН ГӦГРАЛӦМ
Кор ми сёрнитім кымӧръяс лоӧм йылысь, сэк шуим: шонді шонтӧ му да ва. Юясысь да саридзьясысь лэптысьӧны вылӧ ва руяс. Вылӧ кайигӧн руяс воӧны кӧдзыд сынӧдӧ, кӧн найӧ чукӧрмӧны да сукмӧны ва войтъясӧдз. Лоӧны кымӧръяс. Татшӧм кымӧръясыс лоӧны уль васӧда местаяс дорынджык да саридзьяс вылын.
Саридзьяс вылын кымӧръяссӧ тӧв вӧтлӧ быдлаӧ. Мунігас кымӧръяс веськалӧны кӧдзыд сынӧдаинъясӧ, ва войтъяс ӧтлаасялӧны да усьӧны му вылӧ зэрӧн, кӧдзыдъясӧ лымйӧн да мукӧд гидрометеоръясӧн.
Му вылӧ усьӧм осадкияс мыйкӧ мында пырӧны муӧ, а мукӧдыс визувтӧ шоръясӧд, юясӧд да воӧ бӧр саридзӧ.
Саридзын шонді шонтӧм вӧсна бара артмӧ ру да кымӧр. Тадзи шонді шонтӧм вӧсна гӧгралӧ ва. Тайӧс позьӧ, прӧстӧя кӧ, петкӧдлыны тадзи:
Ва ↔ ва руяс ↔ кымӧръяс ↔ гидрометеоръяс → ва.
§36. ГИДРОМЕТЕОРЪЯСӦС НАБЛЮДАЙТӦМ
Зэр да лым наблюдайтӧм сиктса овмӧслы вайӧ зэв ыджыд бур. Лым видзӧ кӧдзаясӧс тӧвъясын ыджыд кӧдзыдъясысь. Мӧд-кӧ, зэр вайӧ зэв уна ва мулы (почвалы). Ваӧн ойдӧмъяс овлывлӧны тӧвся лым сыліг да ыджыд зэръяс бӧрти. Кыдзи зэрысь, сідзи и лымйысь колӧ тӧдмавны, уна-ӧ лоӧ ва. Лымлысь нӧшта колӧ тӧдны джудждасӧ да чорыда туйсӧ.
Лым да зэр наблюдайтігъясӧн оз ков вунӧдны лысва наблюдайтӧм йылысь. Сійӧ вайӧ сиктса овмӧсъяслы зэв жӧ ыжыд бур. Уналаын, а медся нин лунвыв да асыв-лунвыв СССР-ын, лысва ёна отсалӧ быдмыны быдтасъяслы, танъясын зэръясыс этшаджык овлывлӧ да.
Тайӧ гидрометеоръяссӧ наблюдайтігӧн оз ков вунӧдны и мукӧд гидрометеоръясӧс, кодъяс сідзи жӧ вайӧны зэв ыджыд бур.
Уна-ӧ усьлывлӧ зэр да лым, мурталӧны быд суткиӧн ӧтпыр: 7 часын асывводз — да гижӧны торъя лӧсьӧдӧм нигаӧ. Кор мӧдам вуджӧдны тӧлысся табличаӧ, сэк колӧ тӧдмавны тӧлысьыс чӧжся шӧркоддьӧм осадоксӧ.
Уна-ӧ усьӧма зэр да лым, тӧдмалӧны дождемерӧн. Дождемер вӧчӧ цинкуйтӧм кӧртысь, цилиндр кодь модаӧн. (Видзӧд 29-ӧд серпас вылын (А)). Дождемеръяс пасьтаыс колӧ 500 кв. см. Пытшкӧсас паяйтӧма увлань йылӧ воронка кодь доз (В). Воронка кодь дозсӧ писькӧдлӧма. Тайӧ розьяс пырыс ваыс лэччӧ улӧ. Воронка кодь дозсӧ вӧчӧма сійӧн, мед ваыс этшаджык руаліс. Бокас, воронка паяйтӧм местаысь улӧджык, вӧчӧма розь, сиптыссьӧ вевтӧн. Тайӧ розьӧд васӧ кисьтӧны мерайтан стӧканӧ. Мерайтан стӧканӧн вермӧ лоны гӧгрӧс пыдӧса мензурка, кодӧн позьӧ мерайтны этшаджык чукӧрмӧм ва (видзӧд 28-ӧд серпас). Мерайтан стӧканыс юксьӧ сідзи, мед быд юкӧн вылӧ усьӧ дождемерас ва 0,01 джуджда. Кор дождемерыслӧн пасьтаыс 500 кв. см, сэк ваыс лоӧ 500 ⋅ 0,01 = 5 кб. см. Дождемерысь ва колӧ мерайтны век керкаӧ пыртӧмӧн. Та вӧсна колӧ, мед век вӧліс мӧд дождемер, кодӧс мед вӧлі пырысь-пыр жӧ позьӧ пуктыны. Тӧвъясын, лымъялігъясӧн дождемерысь лымсӧ колӧ пыртны керкаӧ да сывдыны ваӧ. Васӧ вӧлисти мерайтны.
Уна-ӧ петкӧдлас мерайтчан стӧкан, колӧ гижны. Кор мерайтчан петкӧдлӧ васӧ сӧмын ӧти юкӧдлысь джынсӧ, сэк колӧ гижны 0. Дождемер сувтӧдчӧ восьсаинӧ, столб вылӧ. Мусянь дождемер вылыс дорӧдз колӧ лоны 2 метр джуджда. Столб вылас эм дождемер пуктан места, коді пуктыссьӧ кык тув кодь вылӧ. (Видзӧд 30 серпас). Столблӧн пасьтаыс векньыдджык дождемер пасьтасьыс. Тӧлаяс дырйи мед эз ну дождемерсьыс лымсӧ, вӧчсьӧ гӧгӧрыс воронка. Видзанлӧн вылыс дорыс колӧ лоны дождемеркӧд ӧтвылнаын. Щитыслӧн формаыс конуслӧн кодь, кодлӧн йылас пельӧсыс 60°.
Дождемер позьӧ вӧчны аслыд, ведраысь либӧ лейкаысь, кыдзи петкӧдлӧма 27-ӧд серпас вылын. Мерайтан стӧкан эм быд школаын.
Дождемер колӧ мыськывлыны быд дас нёль лун пиын ӧтчыд.
Осадокъяс вылын наблюдайтӧм
Кӧн .... тӧлысь .... во ....
Район ..... наблюдатель ....
| Числӧ | Лун | Уна-ӧ усис | Кымын часъясӧ, дыр-ӧ да кутшӧм гидрометеоръяс усисны. | Содтӧдъяс. |
| 1 | Выльлун | 12 | 12 ч. 15 м.–14 ч. |
Нёльӧд графаас колӧ пасъявны, кутшӧм гидрометеоръяс усьӧны суткинас.
Зэр пасйыссьӧ ....
Лым ....
Йи зэр пасйыссьӧ ....
Катшашыдӧс (крупа) ....
Гыӧрсялӧм ....
Лысва ....
Пуж ....
Нӧшта колӧ пасъявны, уна-ӧ усисны сэтшӧмтӧ гидрометеоръяс. Сійӧ пасъявсьӧ куим пасӧн. Быд гидрометеор пас дінӧ пуктыссьӧ веськыдвылас числӧ.
Пуктыссьӧ кык (2), кор гидрометеоръясыс усины уна. 0 пуктыссьӧ, кор зэв омӧля усьӧ. Нинӧм оз пуктыссьы, кор гидрометеоръясыс усӧны шӧркоддьӧма.
Гижсьӧ тадзи:
— Ёна зэрӧ...
— Шӧркоддьӧма зэрӧ...
— Зэв омӧля лысва...
— Зэв ён пуж.
— Тӧкӧтьӧ усьӧ лым.
Зэрӧмлысь, лымъялӧмлысь да шер усьӧмлысь колӧ нӧшта пасъявны кадсӧ часъясӧн — кор заводитчис да кор дугдіс.
Лым джуджда мерайтӧм
Лымлысь джудждасӧ мерайтӧны рейкаӧн. Рейка вӧчӧма пӧвйысь да юклӧма сантиметръяс вылӧ. Юклӧмъяссӧ коласт-коластӧн колӧ краситны сьӧд рӧмӧ. Рейка позьӧ вӧчны да сувтӧдны ӧтик местаӧ век кежлӧ, мед первой юкӧдыс вӧліс муыскӧд ӧтвесьтын. Постояннӧй рейкасӧ колӧ вӧчны 2 метр кузяӧс, метр джынсӧ колӧ сюйны муӧ, а метрӧн-джынйӧнсӧ юкны сантиметръяс вылӧ.
Переменнӧй рейка вӧчсьӧ сідз жӧ, сӧмын колӧ сійӧс юклыны помӧдзыс, мерайтігас колӧ вӧйтлыны лымъяс муӧдзыс.
Рейка колӧ сувтӧдны сэтшӧм местаӧ, кӧні лымсӧ тӧлыс оз ну. Медбур местаыс рейка сувтӧдны лоӧ сад, кытысь оз тӧлӧд. Лымлысь джудждасӧ тӧдмалігӧн колӧ видзӧдны рейка вылас ылісяньджык, мед лымйыс рейка гӧгӧр эз чукӧрмы да эз гуассьы. Став наблюденньӧяссӧ гижны татшӧм табличаӧ:
Лым вылын наблюдайтӧм.
Сикт .... Обласьт. ....
Район .... Тӧлысь .... во ....
| Числӧ | Лун | Лымлӧн джудждаыс | Кутшӧмджык лымйыс матыс гӧгӧрас | Турӧбъяс |
| 1 | Пекнича | 8 | Кытсюрӧ кушинъяс эм | |
| 2 | ||||
| 3 | ||||
| 4 | ||||
| ... | ||||
| 30 | ||||
| 31 |
1. Кутшӧм вӧліс рейкаыс: постояннӧй либӧ передвижнӧй ....
2. Кӧн мерайтӧма лымйыслысь джудждасӧ ....
Содтӧдъяс ....
Наблюдательлӧн кырым ....
Став наблюденньӧяссӧ колӧ ыстыны Обласьтӧ^Обласьтӧ (Сыктывкарӧ) ыстыны татшӧм адресӧн: Сыктывкар, Метеорологическӧй станция./^ да Войвыв Крайӧ. Сыктывкарса метстанцияысь позьӧ корны инструкцияяс да дась вӧчӧм бланокъяс.
Татысь жӧ позьӧ корны приборъяс.
§37. МЕСТАВЫВСА ТӦДПАСЪЯС СЕРТИ ПОВОДДЯ ТӦДМАЛӦМ
Поводдя тӧдмалӧм эм зэв ыджыд удж метеорологиялӧн. Поводдя водзвыв тӧдӧм колӧ видз-му овмӧслы, колхозлы, совхозлы да асшӧр овмӧса крестьяналы. Сиктса крестьяна пӧвстын эм зэв уна приметаяс. Тайӧ уджӧ колӧ босьтчывны школаяслы, а медъёнасӧ ШКМ-яслы. Школаясын оз ков виччысьны приборъяс да надейтчыны приборъясӧн поводдя тӧдмалӧм вылӧ. Колӧ тӧдмавны, чукӧртны сиктса крестьяна колхозникъяс пӧвстысь поводдялысь тӧдпасъяссӧ. Быд шедӧм приметалысь збыльлунсӧ колӧ аслыныд тӧдмавны выльысь, бурджыка.
Тӧдмалӧм бӧрын сиктса крестьяналы колӧ приметаяс збыльлун йывсьыс висьтавлыны да сійӧс докажитны. Бура тӧдмалӧм приметаясӧн колӧ колхозъяслы, совхозъяслы да коммунаяслы поводдясӧ висьтавлыны водзвыв.
Колӧ шуны, мый некутшӧм явленньӧ ывлавылын оз ло помкатӧг. Быд лоӧмлы эм помка. Тайӧ лоӧмыс, явленньӧыс вермӧ висьтавны водзӧ йылысь.
Эмӧсь приметаяс, кодъяслӧн некутшӧм научнӧй подув абу. Татшӧмъяссӧ колӧ чукӧртны да йӧзыслы петкӧдлыны лӧсявтӧмлунсӧ.
Сэтшӧм приметаяс серти, кодъяс йитчӧны сынӧдса явленньӧяскӧд, позьӧ тӧдмавны поводдя. Шуам, шонді кӧ лэччӧ кымӧртӧминӧ — лоӧ мича поводдя; шонді лэччаніныс гӧрд — аскинас лоӧ тӧла либӧ зэра; уна лысва — лоас бур поводдя. Асывводз кӧ енэжыс дзик восьса — регыд зэрмас; ру кӧ лэччас му вылӧ — мича поводдя; каяс вылӧ — зэрас.
Поводдя вежсьӧм позьӧ казявны номъяс, лягушаяс, чераньяс, ва нидзувъяс, гӧгӧраяс, ракаяс да мукӧд ловъя лов олӧм серти. Эмӧсь и быдманторъяс, кодъяс сідзи жӧ висьталӧны поводдясӧ водзвыв, шуам: сибырса дзоридз зэр водзын тупкысьӧ, да с. в. Пемӧсъяс да быдмӧгъяс олӧм серти позьӧ казявны. Эм уна приметаяс, кодъясӧс наука оз на нӧшта тӧд. Школаяслы колӧ найӧс тӧдмавны да чукӧртны.
Ӧні видзӧдлам, кутшӧм физическӧй явленньӧяс вермӧны висьтавны поводдя йылысь. Сэтшӧмъясӧн лоӧны:
1. Сынӧдлӧн личкӧм. Кор барометр усьӧ зэв ӧдйӧ да зэв улӧ, сэк сійӧ висьталӧ кымӧра, зэра, лёк поводдя, тӧлын — шоныд, а кор кыптӧ — кӧдзыд, сэзь поводдя, гожӧмын — жар поводдя.
Барометрын эмӧсь гижӧдъяс:
2. Тӧв вежсьӧм. Флюгерлӧн лун шӧрӧдз шонді моз мунӧм, лун шӧр бӧрын шонділы воча — бур поводдя водзын.
Шонді лэччӧм бӧрын тӧв кыптӧ кӧ — лоас лёк поводдя.
3. Кымӧръяс да налӧн ветлӧм. Перистӧй кымӧръяс зэв кӧ вылынӧсь, уна сикас формаа, рыт кежлӧ вошӧны — бур поводдя водзын, кор ӧдйӧн мунӧны — лёк поводдя водзын. Кор кучевӧй кымӧръяс рыт кежлӧ вошӧны — бур поводдя водзын, кор рыт кежлӧ чукӧрмӧны — лёк поводдя водзӧ.
4. Рытъя да асъя туманъяс да лысва — бур поводдя водзын.
5. Ылыс шыяслӧн бура кылӧм да сэзь сынӧд — зэр водзын.
6. Тшын петӧм. Кор тшын кайӧ веськыда вылӧ, лоас бур поводдя, кор лэччӧ муӧ — лёк поводдя. Тадзи тшыныс мунӧ сынӧд сьӧкта вӧсна (ру сьӧкта вӧсна).
Наблюденньӧяссӧ колӧ нуӧдны быд лун да пасъявны татшӧм формаа бланокӧ:
Быдлунъя поводдя тӧдмалан гижӧд.
Кӧн наблюдайтӧма ....
во .... тӧлысь .... числӧ ....
Наблюдайтысь.. ....
| Мый наблюдайтӧма | Кутшӧм приметаяс тӧдмалӧма |
| 1. Сынӧд личкӧм | |
| 2. Кымӧръяс | |
| 3. Тӧв | |
| 4. Гидрометеоръяс | |
| 5. Кылан явленньӧяс | |
| 6. Тшын петӧм | |
| 7. Оптическӧй явленньӧяс | |
| I Кутшӧм поводдя лоӧ аски (чайтӧм). | |
| II Кутшӧм вӧліс поводдяыс тайӧ суткинас. | |
| III Кужин-ӧ висьтавны поводдя водзвыв. |
НЁЛЬӦД ЮКӦД
МУЛӦН ШОНЫД СВОЙСТВОЯС
§38. МУӦН ШОНЫД ЛУЧЬЯС БОСЬТӦМ
Мусин сикасъяс шоныдсӧ оз ӧтмоза босьтны, налӧн рӧмыс да мукӧд механическӧй свойствоясыс абу ӧткодь да. Сьӧд муяс ёнджыка босьтӧны шоныд югӧръяс, рудов либӧ еджгов — омӧльджыка.
Шублер учёнӧй вӧчис опыт. Босьтіс му да вевттис вылыссӧ саӧн, мӧдӧс — сы мында жӧ му вевттис магнезияӧн да тӧдмаліс налысь шоналӧмнысӧ. Опыт петкӧдласъяссӧ гижӧма тайӧ таблича вылын:
| Еджыд почва | Сьӧд почва | |
| Биа изйӧсь лыа мулӧн температура | 43,3° | 50,9° |
| Сёй мулӧн температура | 41,3° | 48,9° |
Тайӧ табличасьыс ми аддзам, мый сьӧд му ёнджыка да унджык босьтӧ шоныд лучьяссӧ.
Босьтам кӧ механическӧй свойствоясӧн торъялана муяс, аддзам, мый найӧ шонді югӧръясӧс босьтӧны оз ӧтмында. Тайӧс позьӧ аддзыны татшӧм табличаысь:
| Абсолютнӧй босьтӧм | % | |
| Гырысь лыа | 20,50 | 84,02 |
| Посни лыа | 20,75 | 85,04 |
| Сёй му | 21,00 | 86,07 |
| Торфа му | 24,40 | 100 |
Тайӧ табличасьыс ми аддзам — посни синма муяс шоныд югӧръяс босьтӧны унджык.
Муӧ шоныд воӧ шондісянь. Та кындзи, шоныд лоӧ нӧшта мукӧд химическӧй процессъясысь, кодъяс мунӧны му пиын.
Муяслӧн теплоёмкосьт
Медічӧт теплоёмкосьт кварцлӧн, сэсся сёйлӧн. Медыджыд теплоёмкосьт перегнойлӧн да валӧн.
Босьтам таблича:
Теплоёмкосьт кварцлӧн .... 0,198
„ сёйлӧн .... 0,233
„ перегной .... 0,477
„ валӧн .... 1,000
Почваӧн ас пырыс шоныд лэдзӧм
Мулысь шоныд лэдзӧмсӧ мерайтӧны калорияӧн, кымын калория мунӧ 1 кв. см пыр 1° вылӧ муа-сынӧда костын торъялана температура дырйи.
Медъёна шоныд югӧрсӧ ас пырыс лэдзӧ кварц, медомӧля — перегной. Муӧн шоныд босьтӧм да сетӧм мунӧ нӧшта метеорологическӧй условйӧяс серти, местаяс серти да.
Шонді югӧрсӧ муяс быд местаын босьтӧны оз ӧтмында.
§ 39. МУПЫТШСА ТЕМПЕРАТУРА ВЕЖСЬӦМ
Ми тӧдам, сынӧдлӧн температура абу век ӧткодь, а вежласьӧ. Мубердса сынӧдлысь температурасӧ муяс босьтӧны оз ӧткодя. Вылыс муыс быдлаын абу ӧткодь, найӧ торъялӧны асланыс свойствояснас, местаяснас да. Сынӧдлӧн температура вежсьӧ законъяс серти, кодъяскӧд ми вочаасьлім суткиса температура да вося температураяс вежласьӧмын. Тайӧ законъяс кузя температура вежсигӧн вежсьӧ температура тшӧтш вылыс почвалӧн.
Суткиӧн почва температура вежсьывлӧ тадзи: луннас, кор шондіыс шонтӧ мусӧ, сэк температура му вылыслӧн ыджыд, пыдынджык — ичӧт; войын му вылысыс кӧдзыдджык пытшкӧс ногысь.
Мулӧн шоналӧм да кӧдзалӧм оз мун ӧтмоза. Шонді петӧм бӧрын температура кыптӧ шондіӧн шонтӧм вӧсна. Водзӧ кыптӧм бӧрын кыптӧ мулӧн да сынӧдлӧн шоныд сетӧмыс. Лун шӧр бӧрын мулӧн шоныдыс медыджыд. Лун шӧр бӧрти температура заводитӧ чинны да чинӧ войбыд, асылӧдз. Мупытшса шоныдыслӧн усян кадыс ёна кузьджык кыптан кадысь. Температура усьӧмыс мунӧ войбыд дай лун джынсӧ.
Мулӧн температураыс во гӧгӧрнас сідз жӧ вежсьывлӧ. Тӧдмалӧмъяс висьталӧны, мулӧн шоныд ёна вежсьывлӧ во гӧгӧрнас кыкысь. Гожӧмын температураыс вылысса му слӧйясас вылынджык, а пыдынсӧ улынджык. Тӧлын мӧдарӧ. Мулӧн кӧдзалӧмыс да шоналӧмыс кыдзи сутки гӧгӧр, сідзи и во гӧгӧр абу ӧткодь быд местаын. Колӧ шуны, мый температуралӧн вежсьӧмыс мунӧ законъяс серти да сійӧ кадас быд суткиын да воын температураыс пӧшти век ӧткодь.
Кыдзи вежласьӧ температураыс сутки чӧжнас, колӧ петкӧдлыны графикӧн, кодӧс школа вермас вӧчны, кутас кӧ наблюдайтны.
Кыдзи мерайтӧны почвалысь температурасӧ.
Почвалысь температура мерайтӧны сэтшӧм жӧ термометръясӧн, кутшӧмӧн мерайтӧны сынӧдлысь температурасӧ, сӧмын колӧ вӧчны сэтшӧмторъяс: 1) медым термометрсӧ позис сюйны пыдӧджык; 2) медым эз вежсьы термометрыслӧн висьталӧмыс термометрсӧ муысь кыскигӧн.
Мед тайӧ тырмытӧмторъясыс эз вӧвны, вӧчӧны трубка да сюйӧны муӧ. Термометрсӧ сюйӧны тайӧ трубкаас. Босьтлӧны сӧмын температура видлігӧн. Мед термометрӧс муысь кыскӧм бӧрын друг эз веж петкӧдлӧмсӧ, сы вӧсна шариксӧ мавтӧны госӧн.
Лӧсьӧдлӧны радӧн уна термометр, разнӧй пыднаӧ: 5, 10, 20, 40, 60, 80, 100 см, мукӧддырйиыс и пыдӧджык на.
Матысьджык мерайтігъясӧн мерайтлывлӧны Совинов термометрӧн — стекляннӧй, но кузьджык. Термометрлысь шариксӧ сюйӧны муӧ зэв пыдӧ, шкалаыс тыдалӧ му вылас. Ӧні вӧчӧны нин электрическӧй термометръяс.
Кодъяс вежӧны мулысь температурасӧ.
Тӧдмалам, мый понда вежласьӧ муыслӧн температураыс.
Медводзын колӧ шуны, температурасӧ ёна вежӧ муыслӧн кыръялун пукаланногыс. Лунвыв кыръя муяс шоналӧны ёнджыка войвывлань кыръя муяс дорысь. Веськыда куйлысь муяс шоналӧны омӧльджыка лунвывлань кыръя муяс дорысь, но ёнджыка войвыв кыръя муясысь.
Посни синма му босьтӧ унджык шоныдсӧ да шоналӧ ёнджыка. Кор муыс гырысь синма, сэки сійӧ пыдӧдзджык кынмӧ. Шоныд босьтӧм сідзжӧ ёна зависитӧ му ульлунысь. Кос лыалы колӧ кыкысь этшаджык шоныдыс кӧтасьӧм лыалы дорысь. Кос трундалы колӧ 4½ пӧв этшаджык ульсов трунда серти. Ва му шоналӧ да кӧдзалӧ ньӧжйӧджык. Лыа, кодлӧн эм 20% ва, сетӧ пыдіджык му слӧйяслы 10 пӧв ӧдйӧджык шоныдсӧ кос му дорысь.
Му шоныдсӧ лэдзӧ ас пырыс омӧльджыка, кор сійӧ небыдджык да посниджык.
Мулӧн температура зэв ёна зависитӧ быдманторъясысь. Быдманторъяс дырйи шонді шоныд лэччӧ муӧ. Быдманторъяс муысь босьтӧны ва, муыс косьмӧ да сійӧн чинӧ шоныд сетанлуныс. Сэсся быдманторъяс аслыныс быдмынысӧ да овнысӧ босьтӧны шоныдсӧ муысь. Быдманторъяс жӧ видзӧны мусӧ шоныд излучайтӧмысь да сійӧн видзӧны кӧдзалӧмысь.
Татысь позьӧ шуны, мый гожӧмын быдмӧгъясувса му век кӧдзыдджык куш му ногӧ; тӧлын мӧдарӧ. Быдманторъяс дырйи мулӧн температура вежласьӧ омӧльджыка. Кор му вылын быдмӧ турун либӧ пу, сэк муыс омӧльджыка кынмӧ. Лым сідзжӧ видзӧ муӧс шоналӧмысь да кӧдзалӧмысь.
§40. МУЛЫСЬ ТЕМПЕРАТУРАСӦ ВЕЖӦМ
Вермӧ и морт вежны мулысь температурасӧ. Температура позьӧ вежны парникъясын. Парниксӧ тупкӧны стеклитӧм рамаясӧн да сійӧ оз лэдз шоныдсӧ мунны бокӧ. Сійӧ йӧртӧм шоныдыс парниклысь лэптӧ температурасӧ. Парникъясӧ му улас пуктӧны куйӧд, коді шоналігас мулы сетӧ уна шоныд.
Куйӧдӧн шонтӧм вӧсна овлывлӧны шоныд градъяс. Град выв быдтасъяслы мукӧддырйиыс мусӧ «краситлӧны». Медым сьӧд му омӧльджыка шоналіс, кисьтавлӧны мел пызьӧн. Еджыд рӧмыс видзӧ ёна шоналӧмысь.
