ФИЗИКА ФІԄІКА
Медводдза юкӧн Меԁвоԇԇа јукӧн
ВОДЗКЫВ ВОԆКЫВ
Реконструктивнӧй периодӧ пырӧм бӧрын ми водзын сувтіс зэв ыджыд мог — промышленносьтнымӧс вуджӧдны выль техника подув вылӧ. Реконструкԏівнӧј періоԁӧ пырӧм бӧрын мі воԇын сувтіс зев ыҗыԁ мог — промышԉенноԍтнымӧс вуҗӧԁны выԉ ԏехԋіка поԁув вылӧ.
Кор ми пондім тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ, том йӧз водзын сувтіс мог паськыда, ёна политехнизируйтчыны — тӧдмавны машинаяс, двигательяс да кытысь лоӧны энергияяс. Кор мі понԁім тајӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ, том јӧз воԇын сувтіс мог паԍкыԁа, јона поԉіԏехԋіԅірујтчыны — тӧԁмавны машінајас, ԁвігаԏеԉјас ԁа кытыԍ лоӧны еԋергіјајас.
Машинаяс тӧдмалӧм бӧрын сувтӧ мог сійӧ машинаяссӧ кужны лэдзны, кужны уджавны да кужны сійӧ машинаяснас вӧчны кутшӧмкӧ предметъяс да детальяс. Машінајас тӧԁмалӧм бӧрын сувтӧ мог сіјӧ машінајассӧ кужны леԇны, кужны уҗавны ԁа кужны сіјӧ машінајаснас вӧчны кущӧмкӧ преԁметјас ԁа ԃетаԉјас.
Сиктса овмӧслӧн вежсьӧм, ӧти-кӧ, посни кӧзяйствоясӧс ыджыд кӧзяйствоясӧ чукӧртӧм — совхозъясӧ, коммунаясӧ да артельясӧ — сувтӧдӧ мог став сьӧкыд уджсӧ машинаясӧн вӧчны; машинаяснас уджалігӧн мед уджалысьяслӧн кокнялас уджыс. Ԍіктса овмӧслӧн вежԍӧм, ӧԏікӧ, посԋі кӧԅајствојасӧс ыҗыԁ кӧԅајствојасӧ чукӧртӧм — совхозјасӧ, коммунајасӧ ԁа арԏеԉјасӧ, — сувтӧԁӧ мог став ԍӧкыԁ уҗсӧ машінајасӧн вӧчны; машінајаснас уҗалігӧн меԁ уҗалыԍјаслӧн кокԋалас уҗыс.
Тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм том йӧз водзын, а медъёна ШКМ-ын велӧдчысьяс водзын, сувтӧдӧ мог — тӧдмавны, велӧдчыны вӧчны тракторъяс, ытшкан, вундан, куртан, вартан да мукӧд машинаяс. Тајӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм том јӧз воԇын, а меԁјона ШКМ-ын велӧԁчыԍјас воԇын, сувтӧԁӧ мог — тӧԁмавны, велӧԁчыны вӧчны тракторјас, ыщкан, вунԁан, куртан, вартан ԁа мукӧԁ машінајас.
Ӧнія ыджыд овмӧслы зэв ёна ковмывлӧ водзвылысь тӧдны поводдя. Ӧнія вӧр лэдзан программаяс Коми обласьт водзын сувтӧдӧны мог — став уджсӧ механизируйтны, уджӧдны машинаяс, кодъясӧн кокньӧдны вӧр лэдзысьяслысь уджсӧ. Став тайӧ могъяссӧ олӧмӧ пӧртны отсалӧ физика да тайӧ нигаыс. Ӧніја ыҗыԁ овмӧслы зев јона ковмывлӧ воԇвылыԍ тӧԁны погоԃԃа. Ӧніја вӧрлеԇан программајас Комі облаԍт воԇын сувтӧԁӧны мог, — став уҗсӧ мехаԋіԅірујтны, уҗӧԁны машінајас, коԁјасӧн кокԋӧԁны вӧрлеԇыԍјаслыԍ уҗсӧ. Став тајӧ могјассӧ олӧмӧ пӧртны отсалӧ фіԅіка ԁа тајӧ ԋігаыс.
Физика ёна тышкасьӧ техника нуӧдӧм вӧсна уджалысьяс пӧвстӧ. Фіԅіка јона тышкаԍӧ ԏехԋіка нуӧԁӧм вӧсна уҗалыԍјас пӧвстӧ.
Физика сетӧ индӧдъяс, кыдзи да кытысь лоӧны машинаяс, сійӧ тӧдмӧдӧ, кыдзи да кӧн рудасянь пӧрӧ машинаӧдзыс. Физика сетӧ индӧдъяс да велӧдӧ, кыдз уджалӧ да кыдз колӧ уджавны машинаяснас. Фіԅіка ԍетӧ інԁӧԁјас, кыԇі ԁа кытыԍ лоӧны машінајас, сіјӧ тӧԁмӧԁӧ, кыԇі ԁа кӧн руԁаԍаԋ пӧрӧ машінаӧԇыс. Фіԅіка ԍетӧ інԁӧԁјас ԁа велӧԁӧ кыԇ уҗалӧ ԁа кыԇ колӧ уҗавны машінајаснас.
Нӧшта физика нуӧдӧ зэв ыджыд удж да ёна отсалӧ войтырлы поводдя тӧдмавны водзвылысь. Нӧшта фіԅіка нуӧԁӧ зев ыҗыԁ уҗ ԁа јона отсалӧ војтырлы погоԃԃа тӧԁмавны воԇвылыԍ.
Физика нуӧдӧ зэв ыджыд тыш енлы эскӧмкӧд, енлы эскан став теорияяс шыбитӧ бокӧ да отсалӧ став мирсӧ научнӧя тӧдмавны да гӧгӧрвоны. Фіԅіка нуӧԁӧ зев ыҗыԁ тыш јенлы ескӧмкӧԁ, јенлы ескан став ԏеоріјајас шыбытӧ бокӧ ԁа отсалӧ став мірсӧ научнӧја тӧԁмавны ԁа гӧгӧрвоны.
1-ӧд ЮКӦД 1-ӧԁ ЈУКӦԀ
Шоныд энергия мурталӧм Шоныԁ еԋергіја мурталӧм
§1. ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖ № 1. §1. ЛАБОРАТОРНӦЈ УҖ № 1.
Опыт вӧчигӧн колӧны: Опыт вӧчігӧн колӧны:
1. Кык химическӧй стӧкан. 1. Кык хіміческӧј стӧкан.
2. Кык термометр. 2. Кык ԏермометр.
3. Штатив. 3. Штаԏів.
4. Кӧрт сетка. 4. Кӧрт ԍетка.
5. Спиртовка. 5. Спіртовка.
6. Ыргӧн сутуга тор. 6. Ыргӧн сутуга тор.
7. Ыргӧн гира (200 грамма кымын). 7. Ыргӧн гіра (200 грамма кымын).
8. Би вылын кӧрт кутан ичӧт щипцы. 8. Бівылын кӧрт кутан ічӧт щыпцы.
9. Сунис. 9. Суԋіс.
Стӧканӧ джынсьыс уна кисьтӧй керкаса ва. Тӧдмалӧй термометрӧн, кымын градусӧн унджык лоӧ ваыслӧн температураыс, кор ваас лэдзам: Стӧканӧ җынԍыс уна кіԍтӧј керкаса ва. Тӧԁмалӧј ԏермометрӧн, кымын граԁусӧн унҗык лоӧ ваыслӧн ԏемператураыс, кор ваас леԇам:
1. 50–60 градусӧдз шонтӧм гира (200 гр); 1. 50–60 граԁусӧԇ шонтӧм гіра (200 гр);
2. Сійӧ жӧ гирасӧ 90–100 градусӧдз шонтӧмӧн лэдзам. 2. Сіјӧ-жӧ гірасӧ 90–100 граԁусӧԇ шонтӧмӧн леԇам.
3. Ыргӧн сутуга тор гӧрдӧдтӧдз (500°–700°) шонтӧмӧн. 3. Ыргӧн сутуга тор гӧрԁӧԁтӧԇ (500°–700°) шонтӧмӧн.
Быд предмет лэдзигӧн колӧ валысь температурасӧ мерайтны кыкысь: лэдзӧм водзвылын (температураыс, шуам, t1), мӧдысь лэдзӧм бӧрас (температураыс, шуам, t2). Температура бурджыка тӧдмалӧм вылӧ колӧ васӧ гудравлыны да медыджыд висьталӧмсӧ термометрлысь гижны. Термометрӧн петкӧдлан ыджыд висьталӧмысь (гирасӧ лэдзӧм бӧрын) ичӧт висьталӧмсӧ (гирасӧ лэдзӧм водзвылын) чинтӧмӧн тӧдмалам, кымын градус вылӧ шоналіс ваыс (t2 − t1). Быԁ преԁмет леԇігӧн колӧ валыԍ ԏемпературасӧ мерајтны кыкыԍ: леԇӧм воԇвылын (ԏемператураыс, шуам, t1), мӧԁыԍ леԇӧм бӧрас (ԏемператураыс, шуам, t2). Ԏемпература бурҗыка тӧԁмалӧм вылӧ колӧ васӧ гуԁравлыны ԁа меԁыҗыԁ віԍталӧмсӧ ԏермометрлыԍ гіжны. Ԏермометрӧн петкӧԁлан ыҗыԁ віԍталӧмыԍ (гірасӧ леԇӧм бӧрын), ічӧт віԍталӧмсӧ (гірасӧ леԇӧм воԇвылын) чінтӧмӧн тӧԁмалам, кымын граԁус вылӧ шоналіс ваыс (t2 − t1).
Гира шонтыны колӧ мӧд стӧканын, ва пытшкын (видзӧд 2‐ӧд серпас вылӧ). Гіра шонтыны колӧ мӧԁ стӧканын, ва пыщкын (віԇӧԁ 2-ԁ ԍерпас вылӧ).
Ваӧ лэдзӧм термометр висьталас валысь шоныдсӧ да тшӧтш и гираыслысь. Гира колӧ первойсӧ шонтыны 50–60 градусӧдз, а мӧдысьсӧ 90°–100°. Сутуга тор шонтыны колӧ спиртӧвӧй лампочка вылын, позьӧ и примус вылын, щипцыӧн кутӧмӧн. Ваӧ леԇӧм ԏермометр віԍталас валыԍ шоныԁсӧ ԁа щӧщ і гіраыслыԍ. Гіра колӧ первојсӧ шонтыны 50–60 граԁусӧԇ, а мӧԁыԍсӧ 90°–100°. Сутуга тор шонтыны колӧ ԍпіртӧвӧј лампочка вылын, поԅӧ-і прімус вылын, щыпцыӧн кутӧмӧн.
Термометръяслысь висьталӧмъяссӧ гижӧ тетрадьӧ татшӧм форма кузя: Ԏермометрјаслыԍ віԍталӧмјассӧ гіжӧ ԏетраԃӧ тащӧм форма куԅа:
Ваӧ вӧлі лэдзӧма Ваӧ вӧлі леԇӧма
Гира шонтӧма .... ° Гіра шонтӧма .... °
Гира шонтӧма .... ° Гіра шонтӧма .... °
Сутуга шонтӧма 500°–700° Сутуга шонтӧма 500°–700°
1. Шонтӧмӧдз валӧн температура 1. Шонтӧмӧԇ валӧн ԏемпература
t1 = ....° t1 = ....°
....° ....°
....° ....°
2. Валӧн температураыс шоныд телӧ лэдзӧм бӧрын 2. Валӧн ԏемператураыс шоныԁ ԏелӧ леԇӧм бӧрын
t2 = ....° t2 = ....°
....° ....°
....° ....°
3. Стӧканын ва шоналіс 3. Стӧканын ва шоналіс
t2 − t1 = ....° t2 − t1 = ....°
....° ....°
....° ....°
Тайӧ уджсӧ вӧчӧм бӧрын сетӧ ӧтветъяс татшӧм юасянъяс вылӧ: Тајӧ уҗсӧ вӧчӧм бӧрын ԍетӧ ӧтветјас тащӧм јуаԍанјас вылӧ:
1. Кутшӧм градусӧдз шонтӧм гира сетіс валы медуна шоныд? 1. Кущӧм граԁусӧԇ шонтӧм гіра ԍетіс валы меԁуна шоныԁ?
2. Кутшӧм телӧ — гира али сутуга — васӧ шонтіс ёнджыка? 2. Кущӧм ԏелӧ — гіра аԉі сутуга — васӧ шонтіс јонҗыка?
3. Ыджыд температураӧдз шонтӧм телӧын век-ӧ эм унджык шоныд запас ичӧт температураӧдз шонтӧм телӧ серти? 3. Ыҗыԁ ԏемператураӧԇ шонтӧм ԏелӧын век-ӧ ем унҗык шоныԁ запас, ічӧт ԏемператураӧԇ шонтӧм ԏелӧ ԍерԏі?
§2. МӦД ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖ §2. МӦԀ ЛАБОРАТОРНӦЈ УҖ
КӦДЗЫД ДА ШОНЫД ВА СОРАСЛӦН ТЕМПЕРАТУРА КӦԆЫԀ ԀА ШОНЫԀ ВА СОРАСЛӦН ԎЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчигӧн колӧны: Опыт вӧчігӧн колӧны:
1. Колӧ химическӧй стӧкан, 1. Колӧ хіміческӧј стӧкан,
2. Термометр, 2. Ԏермометр,
3. Штатив, 3. Штаԏів,
4. Кӧрт сетка, 4. Кӧрт ԍетка,
5. Спиртовка, 5. Ԍпіртовка,
6. Мензурка. 6. Мензурка.
Босьтӧй химическӧй стӧкан. Кисьтӧ сэтчӧ мензуркаӧн мерайтӧмӧн М1 грамм ва (позьӧ 200 грамм кымын). Боԍтӧј хіміческӧј стӧкан. Кіԍтӧ сетчӧ мензуркаӧн мерајтӧмӧн М1 грамм ва (поԅӧ 200 грамм кымын).
Мерайтӧ сылысь t1 температурасӧ. Мед опытыд бурджыка артмас, колӧ босьтны ва 2°–3°-ӧн улӧджык керкаса температура серти. Мерајтӧ сылыԍ t1 ԏемпературасӧ. Меԁ опытыԁ бурҗыка артмас, колӧ боԍтны ва 2°–3°-ӧн улӧҗык керкаса ԏемпература ԍерԏі.
Мӧд стӧканас босьтӧй мензуркаӧн мерайтӧмӧн сы мында жӧ М2 грамм ва (М1 = М2), мыйта вӧлі босьтӧма воддзаысь. Мӧԁ стӧканас боԍтӧј мензуркаӧн мерајтӧмӧн сы мынԁа-жӧ М2 грамм ва (М1 = М2), мынԁа вӧлі боԍтӧма воԇԇаыԍ.
Мӧд стӧканысь васӧ шонтӧй спиртовка вылын t2 градусӧдз (позьӧ 60°-ӧдз кымын). Мӧԁ стӧканыԍ васӧ шонтӧј ԍпіртовка вылын t2 граԁусӧԇ (поԅӧ 60°-ӧԇ кымын).
Босьтӧй штатив вылысь шонтӧм ва да пуктӧй пызан вылӧ, сэсся тэрыба кисьтӧй первой стӧкансьыс мӧд стӧканӧ кӧдзыд ва. Термометрӧн гудралӧм бӧрын мерайтӧ температурасӧ шоныд да кӧдзыд ва ӧтлаӧдӧмлысь. Боԍтӧј штаԏів вылыԍ шонтӧм ва ԁа пуктӧј пызан вылӧ, сеԍԍа терыба кіԍтӧј первој стӧканԍыс мӧԁ стӧканӧ кӧԇыԁ ва. Ԏермометрӧн гуԁралӧм бӧрын мерајтӧ ԏемпературасӧ шоныԁ ԁа кӧԇыԁ ва ӧтлаӧԁӧмлыԍ.
Став тӧдмалӧмъяссӧ гижалӧ тетрадяныд татшӧм формаӧн: Став тӧԁмалӧмјассӧ гіжалӧ ԏетраԃаныԁ тащӧм формаӧн:
1-я ОПЫТ 1-јја ОПЫТ
Шоныд да кӧдзыд ва вӧлі ӧтмында. Шоныԁ ԁа кӧԇыԁ ва вӧлі ӧтмынԁа.
Кӧдзыд ва вӧлі М1 = .... г Кӧԇыԁ ва вӧлі М1 = .... г
Шоныд ва вӧлі М2 = .... г Шоныԁ ва вӧлі М2 = .... г
Температура кӧдзыд валӧн вӧлі t1 = .... ° Ԏемпература кӧԇыԁ валӧн вӧлі t1 = .... °
Температура шоныд валӧн вӧлі t2 = .... ° Ԏемпература шоныԁ валӧн вӧлі t2 = .... °
Температура гудралӧм валӧн вӧлі Т = .... ° Ԏемпература гуԁралӧм валӧн вӧлі Т = .... °
Кӧдзыд ва шоналіс Т − t1 = .... ° Кӧԇыԁ ва шоналіс Т − t1 = .... °
Шоныд ва кӧдзаліс t2 − Т = .... ° Шоныԁ ва кӧԇаліс t2 − Т = .... °
Тайӧс гижалӧм бӧрын видзӧдлӧй температураяслысь вежсьӧмсӧ кӧдзыд (T − t1) да шоныд (t2 − T) ваяслысь, сэсся сэтысь вӧчӧй велӧдыськӧд да ёртъясныдкӧд вывод да сійӧс гижӧ тетрадяныд тадзи: Тајӧс гіжалӧм бӧрын віԇӧԁлӧј ԏемпературајаслыԍ вежԍӧмсӧ кӧԇыԁ (T − t1) ԁа шоныԁ (t2 − T) вајаслыԍ, сеԍԍа сетыԍ вӧчӧј велӧԁыԍкӧԁ ԁа јортјасныԁкӧԁ вывоԁ ԁа сіјӧс гіжӧ ԏетраԃаныԁ таԇі:
Ӧтмында шоныд да кӧдзыд ва гудралӧм бӧрын кӧдзыд ва шоналіс .... (водзӧ асьныд содталӧй). Ӧтмынԁа шоныԁ ԁа кӧԇыԁ ва гуԁралӧм бӧрын кӧԇыԁ ва шоналіс .... (воԇӧ аԍныԁ соԁталӧј).
Тайӧ опытсӧ позьӧ вӧчны унджыкысь, сӧмын колӧ босьтны быд вӧчӧмын кӧдзыд васӧ век сы мында жӧ, мыйта босьтлінныд медводдза опытсӧ вӧчигӧн, а шоныд васӧ позьӧ босьтны кык мында, куим мында. Сӧмын температураыс мед вӧліс воддза опытаныд ыджда. Тајӧ опытсӧ поԅӧ вӧчны унҗыкыԍ, сӧмын колӧ боԍтны быԁ вӧчӧмын кӧԇыԁ васӧ век сымынԁа-жӧ, мыјԁта боԍтлінныԁ меԁвоԇԇа опытсӧ вӧчігӧн, а шоныԁ васӧ поԅӧ боԍтны кык мынԁа, кујім мынԁа. Сӧмын ԏемператураыс меԁ вӧліс воԇԇа опытаныԁ ыҗԁа.
Гудралӧм валысь температурасӧ мерайтӧм бӧрын тӧдмалӧй быд раз, кымын градус вылӧ гудралӧм бӧрас: 1) шоналӧ кӧдзыд ва, 2) кӧдзалӧ шоныд ва. (Видзӧд 7‐ӧд лист бок). Гуԁралӧм валыԍ ԏемпературасӧ мерајтӧм бӧрын тӧԁмалӧј быԁ раз, кымын граԁус вылӧ гуԁралӧм бӧрас: 1) шоналӧ кӧԇыԁ ва, 2) кӧԇалӧ шоныԁ ва. (Віԇӧԁ 7-ӧԁ ԉістбок).
Кӧдзыд ва температуралӧн вежсьӧмыс кымынысь унджык шоныд ва температура вежсьӧмысь? Кӧԇыԁ ва ԏемпературалӧн вежԍӧмыс кымыныԍ унҗык шоныԁ ва ԏемпература вежԍӧмыԍ?
Воддза опытсӧ колӧ гижны тайӧ жӧ табличаӧ, воддза графаӧ. Быд опыт бӧрын тӧдмалӧй, кымын градусӧн унджык шоныд ва кӧдзалӧм серти (t2 − Т) шоналіс кӧдзыд ва (Т − t1)? Воԇԇа опытсӧ колӧ гіжны тајӧ-жӧ табԉіцаӧ, воԇԇа графаӧ. Быԁ опыт бӧрын тӧԁмалӧј, кымын граԁусӧн унҗык шоныԁ ва кӧԇалӧм ԍерԏі (t2 − Т) шоналіс кӧԇыԁ ва (Т − t1)?
Ёрта-ёртныдлысь видлалӧй результатъяс да висьталӧй татшӧм юасянъяс вылӧ: Кутшӧм опытын — 1-ын, 2-ын али 3-ын — кӧдзыд ва босьтіс аслыс медуна шоныдсӧ? Мыйла? Јорта-јортныԁлыԍ віԁлалӧј резуԉтатјас ԁа віԍталӧј тащӧм јуаԍанјас вылӧ: Кущӧм опытын — 1-ын, 2-ын аԉі 3-ын — кӧԇыԁ ва боԍтіс аслыс меԁуна шоныԁсӧ? Мыјла?
Став тӧдмалӧмсӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм ногӧн: Став тӧԁмалӧмсӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм ногӧн:
2 да 3-ӧд ОПЫТ 2 ԁа 3-ӧԁ ОПЫТ
Гудралӧма абу ӧтмында шоныд да кӧдзыд ва: Гуԁралӧма абу ӧтмынԁа шоныԁ ԁа кӧԇыԁ ва:
Шоныд ва босьтӧма Шоныԁ ва боԍтӧма
Ӧтмында кӧдзыдкӧд Ӧтмынԁа кӧԇыԁкӧԁ
Кык мында унджык кӧдзыд ваысь Кык мынԁа унҗык кӧԇыԁ ваыԍ
Куим мында унджык кӧдзыд ваысь Кујім мынԁа унҗык кӧԇыԁ ваыԍ
1. Кӧдзыд ва вӧліс М1 = 1. Кӧԇыԁ ва вӧліс М1 =
.... ....
.... ....
.... ....
2. Шоныд ва вӧліс М2 = 2. Шоныԁ ва вӧліс М2 =
.... ....
.... ....
.... ....
3. Температура кӧдзыд валӧн вӧліс t1 = 3. Ԏемпература кӧԇыԁ валӧн вӧліс t1 =
.... ....
.... ....
.... ....
4. Темп. шоныд валӧн вӧліс t2 = 4. Ԏемп. шоныԁ валӧн вӧліс t2 =
.... ....
.... ....
.... ....
5. Темп. гудралӧм валӧн вӧліс Т = 5. Ԏемп. гуԁралӧм валӧн вӧліс Т =
.... ....
.... ....
.... ....
6. Кӧдзыд ва шоналіс гудралӧмӧн Т − t1 = 6. Кӧԇыԁ ва шоналіс гуԁралӧмӧн Т − t1 =
.... ....
.... ....
.... ....
7. Шоныд ва кӧдзаліс гудралӧмӧн t2 − Т = 7. Шоныԁ ва кӧԇаліс гуԁралӧмӧн t2 − Т =
.... ....
.... ....
.... ....
§3. Шоныд мурталӧм §3. Шоныԁ мурталӧм
Кор ми кӧсъям шонтыны керка, пывсян да с. в., сэки ми пачын сотам пес, из шом да мукӧдтор. Шоныд перйӧм могысь сотӧны нерп, карасин да с. в. Кор мі кӧсјам шонтыны керка, пывԍан ԁа с. в., секі мі пачын сотам пес, ізшом ԁа мукӧԁтор. Шоныԁ перјӧм могыԍ сотӧны ԋерп, караԍін ԁа с. в.
Кымын уна сотам сотчантор, сымын уна артмас шоныд. Кымын уна сотам сотчантор, сымын уна артмас шоныԁ.
Ми тӧдам нин, мый телӧ температура серти, кодлы сетӧма шоныдсӧ, он вермы тӧдны, мый мында сылӧн ас пиас шоныдыс. Тайӧс ми вермам тӧдмавны опытӧн жӧ. Мі тӧԁам-ԋін, мыј ԏелӧ ԏемпература ԍерԏі, коԁлы ԍетӧма шоныԁсӧ, он вермы тӧԁны, мыј мынԁа сылӧн ас піас шоныԁыс. Тајӧс мі вермам тӧԁмавны опытӧн-жӧ.
Босьтам ыджыд да ичӧт ва тыра дозъяс да пондам шонтыны ӧткодь температураӧдз. Аддзам: ыджыд дозлы колӧ унджык шоныд видзны. Боԍтам ыҗыԁ ԁа ічӧт ва тыра ԁозјас ԁа понԁам шонтыны ӧткоԃ ԏемператураӧԇ. Аԁԇам: ыҗыԁ ԁозлы колӧ унҗык шоныԁ віԇны.
Воддза лабораторнӧй удж вӧчигӧн тӧдмалім, мый ичӧт сутуга, кодӧс вӧлі шонтӧма ыджыд температураӧдз, кӧдзалігас гира серти шоныдсӧ воштіс этшаджык. Воԇԇа лабораторнӧј уҗ вӧчігӧн тӧԁмалім, мыј ічӧт сутуга, коԁӧс вӧлі шонтӧма ыҗыԁ ԏемператураӧԇ, кӧԇалігас гіра ԍерԏі шоныԁсӧ воштіс ещаҗык.
Вывод. Медым шонтыны ӧткодь температураӧдз неӧткодь кык телӧ, колӧ разнӧй мында шоныд. Вывоԁ. Меԁым шонтыны ӧткоԃ ԏемператураӧԇ ԋеӧткоԃ кык ԏелӧ, колӧ разнӧј мынԁа шоныԁ.
Шоныд мурталӧны ичӧт калорияӧн, мӧд ног кӧ, грамм-калорияӧн. Шоныԁ мурталӧны ічӧт калоріјаӧн, мӧԁногкӧ, граммкалоріјаӧн.
Ичӧт калория (грамм-калория) лоӧ сы мында шоныд, коді вермӧ 1 грамм ва шонтыны 1 градус вылӧ. Ічӧт калоріја (граммкалоріја) лоӧ сы мынԁа шоныԁ, коԁі вермӧ 1 грамм ва шонтыны 1 граԁус вылӧ.
Унджык шоныд мурталӧны ыджыд калорияӧн. Унҗык шоныԁ мурталӧны ыҗыԁ калоріјаӧн.
Ыджыд калория (килограмм-калория) лоӧ сы мында шоныд, коді вермӧ шонтыны 1 кгр. ва 1 градус вылӧ. Ыҗыԁ калоріја (кілограммкалоріја) лоӧ сы мынԁа шоныԁ, коԁі вермӧ шонтыны 1 кгр. ва 1 граԁус вылӧ.
Абу сьӧкыд тӧдмавны, мый ыджыд калорияын 1000 ичӧт калория. Абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны, мыј ыҗыԁ калоріјаын 1000 ічӧт калоріја.
Татысь ми аддзам, кор ми 1 грамм валысь чинтам температурасӧ 1° вылӧ, сэки ваыс шоныдсӧ воштӧ 1 ичӧт калория; ӧти килограмм ва — ӧтик ыджыд калория. Татыԍ мі аԁԇам, кор мі 1 грамм валыԍ чінтам ԏемпературасӧ 1° вылӧ, секі ваыс шоныԁсӧ воштӧ 1 ічӧт калоріја; ӧԏі кілограмм ва — ӧԏік ыҗыԁ калоріја.
Медым шонтыны 1 гр. ва 1° вылӧ, колӧ 1 ичӧт калория. Медым шонтыны 120 гр. ва 1° вылӧ, колӧ 120 ичӧт калория. Медым шонтыны 120 гр. ва 3° вылӧ, колӧ 120 × 3 = 360 ичӧт калория. Меԁым шонтыны 1 гр. ва 1° вылӧ, колӧ 1 ічӧт калоріја. Меԁым шонтыны 120 гр. ва 1° вылӧ, колӧ 120 ічӧт калоріја. Меԁым шонтыны 120 гр. ва 3° вылӧ, колӧ 120 × 3 = 360 ічӧт калоріја.
Тайӧ зависимосьтсӧ позьӧ гижны татшӧм формулаӧн, кӧні М гр. лоӧ валӧн сьӧктаыс, t1 — шонтытӧдз температураыс, t2 — шонтӧм бӧрын температураыс, (t2 − t1) — температура вежсьӧм ыджда, Q — шоныд мында: Тајӧ завіԍімоԍтсӧ поԅӧ гіжны тащӧм формулаӧн, кӧні М гр. лоӧ валӧн ԍӧктаыс, t1 — шонтытӧԇ ԏемператураыс, t2 — шонтӧм бӧрын ԏемператураыс, (t2 − t1) ԏемпература вежԍӧм ыҗԁа, Q — шоныԁ мынԁа:
Q = М(t2 − t1). Q = М(t2 − t1).
Задачаяс: Заԁачајас:
1) Стӧканӧ тӧрӧ 240 гр. ва. Сэтчӧ пуктісны 90° пым ва. Сійӧ кӧдзаліс 50°-ӧдз. Уна-ӧ шоныд воштіс ваыс? 1) Стӧканӧ тӧрӧ 240 гр. ва. Сетчӧ пуктісны 90° пым ва. Сіјӧ кӧԇаліс 50°-ӧԇ. Унаӧ шоныԁ воштіс ваыс?
2) Пӧртйын 3,5 тонна ва, ваыслӧн шоныдлуныс 20°. Уна-ӧ ковмас шоныд, медым шонтыны пӧртйысь васӧ 100°-ӧдз? 2) Пӧртјын 3,5 тонна ва, ваыслӧн шоныԁлуныс 20°. Унаӧ ковмас шоныԁ, меԁым шонтыны пӧртјыԍ васӧ 100°-ӧԇ?
3) Самӧварын 6 литр ва. Уна-ӧ колӧ шоныд, медым сійӧс шонтыны 12°-сянь 100°-ӧдз? 3) Самоварын 6 ԉітр ва. Унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым сіјӧс шонтыны 12°-ԍаԋ 100°-ӧԇ?
Шуам, миян вӧлі сетӧма М1 грамм кӧдзыд ва, t1° температураӧн, да М2 грамм шоныд ва, t2° температураӧн. Гудралӧм бӧрын лоӧм температура — Т°. Шуам, міјан вӧлі ԍетӧма М1 грамм кӧԇыԁ ва, t1° ԏемператураӧн, ԁа М2 грамм шоныԁ ва, t2° ԏемператураӧн. Гуԁралӧм бӧрын лоӧм ԏемпература — Т°.
Шоныд вакӧд сорлалӧм кӧдзыд ва шоналіс t1°-сянь Т° температураӧдз. Шоныд ва кӧдзаліс t2°-сянь Т°-ӧдз. Ваяссӧ ӧтлаӧдігӧн шоныдыс кӧ бокӧ эз вош, сэки пӧсь ва шоныдлунсӧ воштіс дзик сы мында жӧ, мыйта кӧдзыд ва босьтіс аслыс шоныдсӧ. Шоныԁ вакӧԁ сорлалӧм кӧԇыԁ ва шоналіс t1°-ԍаԋ Т° ԏемператураӧԇ. Шоныԁ ва кӧԇаліс t2°-ԍаԋ Т°-ӧԇ. Вајассӧ ӧтлаӧԁігӧн шоныԁыс-кӧ бокӧ ез вош, секі пӧԍ ва шоныԁлунсӧ воштіс ԇік сымынԁа-жӧ, мыјԁа кӧԇыԁ ва боԍтіс аслыс шоныԁсӧ.
Тӧдмалам, уна-ӧ М2 гр. пӧсь ва воштіс шоныдсӧ, кор сійӧ кӧдзаліс t2°-сянь T°‐ӧдз. Тӧдам, мый 1 грамм ва 1 градус вылӧ кӧдзалігӧн воштӧ шоныдсӧ 1 ичӧт калория, а М2 грамм ва 1 градус вылӧ кӧдзалігӧн воштӧ М2 ичӧт калория. М2 грамм ва t2°-сянь Т°‐ӧдз (t2° − Т°) воштӧ М2(t2° − Т°) ичӧт калория. Тӧԁмалам, унаӧ М2 гр. пӧԍ ва воштіс шоныԁсӧ, кор сіјӧ кӧԇаліс t2°-ԍаԋ, T°-ӧԇ. Тӧԁам, мыј 1 грамм ва 1 граԁус вылӧ кӧԇалігӧн воштӧ шоныԁсӧ 1 ічӧт калоріја, а М2 грамм ва 1 граԁус вылӧ кӧԇалігӧн воштӧ М2 ічӧт калоріја. М2 грамм ва t2°-ԍаԋ Т°-ӧԇ (t2° − Т°) воштӧ М2(t2° − Т°) ічӧт калоріја.
Ми водзын нин шулім, мый мыйта воштіс шоныдсӧ пӧсь ва, сы мында жӧ шоныдсӧ босьтіс кӧдзыд ва. Та серти позьӧ гижны: Мі воԇын-ԋін шулім, мыј мыԁта воштіс шоныԁсӧ пӧԍ ва, сы мыԁта-жӧ шоныԁсӧ боԍтіс кӧԇыԁ ва. Та ԍерԏі поԅӧ гіжны:
М2(t2 − Т) = М1(Т − t1). М2(t2 − Т) = М1(Т − t1).
Тайӧ формулаыс отсалӧ тӧдмавны, уна-ӧ лоис температура соралӧм валӧн: Тајӧ формулаыс отсалӧ тӧԁмавны, унаӧ лоіс ԏемпература соралӧм валӧн:
@font-face{font-family:'math1b5dc6aeb84bcea29a76d1e9d00';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAERjdnQgDVUNBwAAAWAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGcAAABcWhlYWQQC2qxAAADEAAAADZoaGVhCGsXSAAAA0gAAAAkaG10eE2rRkcAAANsAAAAEGxvY2EAHTwYAAADfAAAABRtYXhwBT0FPgAAA5AAAAAgbmFtZaBxlY4AAAOwAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFUAAAACBwcmVwa1uragAABXAAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADAAAAAIAAgAAgAAACsALgA9//8AAAArAC4APf///9b/1P/GAAEAAAAAAAAAAAAAAVQDLACAAQAAVgAqAlgCHgEOASwCLABaAYACgACgANQAgAAAAAAAAAArAFUAgACrANUBAAErAAcAAAACAFUAAAMAA6sAAwAHAAAzESERJSERIVUCq/2rAgD+AAOr/FVVAwAAAQCAAFUC1QKrAAsASQEYsgwBARQTELEAA/axAQT1sAo8sQMF9bAIPLEFBPWwBjyxDQPmALEAABMQsQEG5LEBARMQsAU8sQME5bELBfWwBzyxCQTlMTATIREzESEVIREjESGAAQBVAQD/AFX/AAGrAQD/AFb/AAEAAAEAIAAAAKAAgAADAC8YAbAEELAD1LADELAC1LADELAAPLACELABPACwBBCwA9SwAxCwAjywABCwATwwMTczFSMggICAgAACAIAA6wLVAhUAAwAHAGUYAbAIELAG1LAGELAF1LAIELAB1LABELAA1LAGELAHPLAFELAEPLABELACPLAAELADPACwCBCwBtSwBhCwB9SwBxCwAdSwARCwAtSwBhCwBTywBxCwBDywARCwADywAhCwAzwxMBMhNSEdASE1gAJV/asCVQHAVdVVVQAAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEA1IAVQNWAIAAyAAgA1YAgAAAAAAAAAAoAAAAoQAAAOcAAAFxAAEAAAAEAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}T=M1t1+M2t2M1+M2. @font-face{font-family:'math1b5dc6aeb84bcea29a76d1e9d00';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAERjdnQgDVUNBwAAAWAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGcAAABcWhlYWQQC2qxAAADEAAAADZoaGVhCGsXSAAAA0gAAAAkaG10eE2rRkcAAANsAAAAEGxvY2EAHTwYAAADfAAAABRtYXhwBT0FPgAAA5AAAAAgbmFtZaBxlY4AAAOwAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFUAAAACBwcmVwa1uragAABXAAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADAAAAAIAAgAAgAAACsALgA9//8AAAArAC4APf///9b/1P/GAAEAAAAAAAAAAAAAAVQDLACAAQAAVgAqAlgCHgEOASwCLABaAYACgACgANQAgAAAAAAAAAArAFUAgACrANUBAAErAAcAAAACAFUAAAMAA6sAAwAHAAAzESERJSERIVUCq/2rAgD+AAOr/FVVAwAAAQCAAFUC1QKrAAsASQEYsgwBARQTELEAA/axAQT1sAo8sQMF9bAIPLEFBPWwBjyxDQPmALEAABMQsQEG5LEBARMQsAU8sQME5bELBfWwBzyxCQTlMTATIREzESEVIREjESGAAQBVAQD/AFX/AAGrAQD/AFb/AAEAAAEAIAAAAKAAgAADAC8YAbAEELAD1LADELAC1LADELAAPLACELABPACwBBCwA9SwAxCwAjywABCwATwwMTczFSMggICAgAACAIAA6wLVAhUAAwAHAGUYAbAIELAG1LAGELAF1LAIELAB1LABELAA1LAGELAHPLAFELAEPLABELACPLAAELADPACwCBCwBtSwBhCwB9SwBxCwAdSwARCwAtSwBhCwBTywBxCwBDywARCwADywAhCwAzwxMBMhNSEdASE1gAJV/asCVQHAVdVVVQAAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEA1IAVQNWAIAAyAAgA1YAgAAAAAAAAAAoAAAAoQAAAOcAAAFxAAEAAAAEAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}T=M1t1+M2t2M1+M2.
Тайӧ формуланас позьӧ тӧдмавны Т, кор тӧдам М1, М2, t1 да t2. Тајӧ формуланас поԅӧ тӧԁмавны Т, кор тӧԁам М1, М2, t1 ԁа t2.
Босьтӧй: Боԍтӧј:
М1 = 100 гр. ва, температураыс t1 = 20°, М1 = 100 гр. ва, ԏемператураыс t1 = 20°,
М2 = 300 гр. ва, температураыс t2 = 80°. М2 = 300 гр. ва, ԏемператураыс t2 = 80°.
Бӧръя формулаас пуктам шыпасъяс пыдди сетӧм лыдъяссӧ да тӧдмалам: Бӧрја формулаас пуктам шыпасјас пыԃԃі ԍетӧм лыԁјассӧ ԁа тӧԁмалам:
@font-face{font-family:'math1e56bd7b1472315a6eb9b55d6d1';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAFRjdnQgDVUNBwAAAXAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGsAAACPmhlYWQQC2qxAAAD7AAAADZoaGVhCGsXSAAABCQAAAAkaG10eE2rRkcAAARIAAAAGGxvY2EAHTwYAAAEYAAAABxtYXhwBT0FPgAABHwAAAAgbmFtZaBxlY4AAAScAAABn3Bvc3QB9wD6AAAGPAAAACBwcmVwa1uragAABlwAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEAEAAAAAMAAgAAgAEACsALgA9ALAAt///AAAAKwAuAD0AsAC3////1v/U/8b/VP9OAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAFUAywAgAEAAFYAKgJYAh4BDgEsAiwAWgGAAoAAoADUAIAAAAAAAAAAKwBVAIAAqwDVAQABKwAHAAAAAgBVAAADAAOrAAMABwAAMxEhESUhESFVAqv9qwIA/gADq/xVVQMAAAEAgABVAtUCqwALAEkBGLIMAQEUExCxAAP2sQEE9bAKPLEDBfWwCDyxBQT1sAY8sQ0D5gCxAAATELEBBuSxAQETELAFPLEDBOWxCwX1sAc8sQkE5TEwEyERMxEhFSERIxEhgAEAVQEA/wBV/wABqwEA/wBW/wABAAABACAAAACgAIAAAwAvGAGwBBCwA9SwAxCwAtSwAxCwADywAhCwATwAsAQQsAPUsAMQsAI8sAAQsAE8MDE3MxUjIICAgIAAAgCAAOsC1QIVAAMABwBlGAGwCBCwBtSwBhCwBdSwCBCwAdSwARCwANSwBhCwBzywBRCwBDywARCwAjywABCwAzwAsAgQsAbUsAYQsAfUsAcQsAHUsAEQsALUsAYQsAU8sAcQsAQ8sAEQsAA8sAIQsAM8MTATITUhHQEhNYACVf2rAlUBwFXVVVUAAgBVAdYBqwMrAAsAFwBJGAGwGBCxCAX0sRIF9LEPBfSxDAX0sQIF9LEZBfSzCxUFDxA8PDwAsBgQsQsC9LEPBfSxEgX0sRUF9LEFBfSzCAwCEhA8PDwwMQAWFRQGIy4BNzQ2HwE0JiMmBhUUFhcyNgFWVVVWVVYBVVVVKisqKysqKyoDKlVVVVUBVFZVVQGqKyoBKisrKgEqAAEAgAFVAOsBwAADABsYAbAEELEAA/SxAgP0sQUD9ACwBBCxAwb0MDETMxUjgGtrAcBrAAAAAQAAAAEAANV4zkFfDzz1AAMEAP/////WOhNz/////9Y6E3MAAP8gBIADqwAAAAoAAgABAAAAAAABAAAD6P9qAAAXcAAA/7YEgAABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAABgNSAFUDVgCAAMgAIANWAIACAABVAWsAgAAAAAAAAAAoAAAAoQAAAOcAAAFxAAACCwAAAj4AAQAAAAYAXgAFAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAADeAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABABIAAAAAAAAAAAACAA4AEgAAAAAAAAADADAAIAAAAAAAAAAEABIAUAAAAAAAAAAFABYAYgAAAAAAAAAGAAkAeAAAAAAAAAAIABwAgQABAAAAAAABABIAAAABAAAAAAACAA4AEgABAAAAAAADADAAIAABAAAAAAAEABIAUAABAAAAAAAFABYAYgABAAAAAAAGAAkAeAABAAAAAAAIABwAgQADAAEECQABABIAAAADAAEECQACAA4AEgADAAEECQADADAAIAADAAEECQAEABIAUAADAAEECQAFABYAYgADAAEECQAGAAkAeAADAAEECQAIABwAgQBNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABSAGUAZwB1AGwAYQByAE0AYQB0AGgAcwAgAEYAbwByACAATQBvAHIAZQAgAE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAxAC4AME1hdGhfRm9udABNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAAAMAAAAAAAAB9AD6AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5BxEAAI2FGACyAAAAFRQTsQABPw==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}T=M1t1+M2t2M1+M2=100·20+300·80100+300=65°. @font-face{font-family:'math1e56bd7b1472315a6eb9b55d6d1';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAFRjdnQgDVUNBwAAAXAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGsAAACPmhlYWQQC2qxAAAD7AAAADZoaGVhCGsXSAAABCQAAAAkaG10eE2rRkcAAARIAAAAGGxvY2EAHTwYAAAEYAAAABxtYXhwBT0FPgAABHwAAAAgbmFtZaBxlY4AAAScAAABn3Bvc3QB9wD6AAAGPAAAACBwcmVwa1uragAABlwAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEAEAAAAAMAAgAAgAEACsALgA9ALAAt///AAAAKwAuAD0AsAC3////1v/U/8b/VP9OAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAFUAywAgAEAAFYAKgJYAh4BDgEsAiwAWgGAAoAAoADUAIAAAAAAAAAAKwBVAIAAqwDVAQABKwAHAAAAAgBVAAADAAOrAAMABwAAMxEhESUhESFVAqv9qwIA/gADq/xVVQMAAAEAgABVAtUCqwALAEkBGLIMAQEUExCxAAP2sQEE9bAKPLEDBfWwCDyxBQT1sAY8sQ0D5gCxAAATELEBBuSxAQETELAFPLEDBOWxCwX1sAc8sQkE5TEwEyERMxEhFSERIxEhgAEAVQEA/wBV/wABqwEA/wBW/wABAAABACAAAACgAIAAAwAvGAGwBBCwA9SwAxCwAtSwAxCwADywAhCwATwAsAQQsAPUsAMQsAI8sAAQsAE8MDE3MxUjIICAgIAAAgCAAOsC1QIVAAMABwBlGAGwCBCwBtSwBhCwBdSwCBCwAdSwARCwANSwBhCwBzywBRCwBDywARCwAjywABCwAzwAsAgQsAbUsAYQsAfUsAcQsAHUsAEQsALUsAYQsAU8sAcQsAQ8sAEQsAA8sAIQsAM8MTATITUhHQEhNYACVf2rAlUBwFXVVVUAAgBVAdYBqwMrAAsAFwBJGAGwGBCxCAX0sRIF9LEPBfSxDAX0sQIF9LEZBfSzCxUFDxA8PDwAsBgQsQsC9LEPBfSxEgX0sRUF9LEFBfSzCAwCEhA8PDwwMQAWFRQGIy4BNzQ2HwE0JiMmBhUUFhcyNgFWVVVWVVYBVVVVKisqKysqKyoDKlVVVVUBVFZVVQGqKyoBKisrKgEqAAEAgAFVAOsBwAADABsYAbAEELEAA/SxAgP0sQUD9ACwBBCxAwb0MDETMxUjgGtrAcBrAAAAAQAAAAEAANV4zkFfDzz1AAMEAP/////WOhNz/////9Y6E3MAAP8gBIADqwAAAAoAAgABAAAAAAABAAAD6P9qAAAXcAAA/7YEgAABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAABgNSAFUDVgCAAMgAIANWAIACAABVAWsAgAAAAAAAAAAoAAAAoQAAAOcAAAFxAAACCwAAAj4AAQAAAAYAXgAFAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAADeAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABABIAAAAAAAAAAAACAA4AEgAAAAAAAAADADAAIAAAAAAAAAAEABIAUAAAAAAAAAAFABYAYgAAAAAAAAAGAAkAeAAAAAAAAAAIABwAgQABAAAAAAABABIAAAABAAAAAAACAA4AEgABAAAAAAADADAAIAABAAAAAAAEABIAUAABAAAAAAAFABYAYgABAAAAAAAGAAkAeAABAAAAAAAIABwAgQADAAEECQABABIAAAADAAEECQACAA4AEgADAAEECQADADAAIAADAAEECQAEABIAUAADAAEECQAFABYAYgADAAEECQAGAAkAeAADAAEECQAIABwAgQBNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABSAGUAZwB1AGwAYQByAE0AYQB0AGgAcwAgAEYAbwByACAATQBvAHIAZQAgAE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAxAC4AME1hdGhfRm9udABNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAAAMAAAAAAAAB9AD6AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5BxEAAI2FGACyAAAAFRQTsQABPw==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}T=M1t1+M2t2M1+M2=100·20+300·80100+300=65°.
Задачаяс: ЗАԀАЧАЈАС:
Босьтӧй 2-ӧд уджысь да 2-ӧд опытысь артмӧм лыдъяс да сідз жӧ тӧдмалӧй Т. Боԍтӧј 2-ӧԁ уҗыԍ ԁа 2-ӧԁ опытыԍ артмӧм лыԁјас ԁа сіԇ-жӧ тӧԁмалӧј Т.
Формулаӧн тӧдмалӧм Т ӧтлаӧдӧй опытӧн тӧдмалӧм лыдкӧд. Формулаӧн тӧԁмалӧм Т ӧтлаӧԁӧј опытӧн тӧԁмалӧм лыԁкӧԁ.
Формулаӧн корсьӧм да опытӧн тӧдмалӧм лыдъяс торъялӧны зэв ичӧта. Торъялӧмыс лоӧ сӧмын сійӧн, кор ми опытсӧ вӧчим, сэки эз став шоныдыс веськав кӧдзыд ваас да муніс тшӧтш термометр, сынӧд да мукӧдтор шонтӧм вылӧ. Формулаӧн корԍӧм ԁа опытӧн тӧԁмалӧм лыԁјас торјалӧны зев ічӧта. Торјалӧмыс лоӧ сӧмын сіјӧн, кор мі опытсӧ вӧчім, секі ез став шоныԁыс веԍкав кӧԇыԁ ваас ԁа муніс щӧщ ԏермометр, сынӧԁ ԁа мукӧԁтор шонтӧм вылӧ.
Эм 75°-а 5 литр ва. Уна-ӧ колӧ содтыны 15°-а ва, медым сорлалӧм ваыслӧн шоныдыс лои 35°? Ем 75°-а 5 ԉітр ва. Унаӧ колӧ соԁтыны 15°-а ва, меԁым сорлалӧм ваыслӧн шоныԁыс лоі 35°?
§4. КАЛОРИМЕТР §4. КАЛОРІМЕТР
Воддза кык лабораторнӧй уджъяссӧ вӧчим ми химическӧй стӧканъясӧн. Бурджык тайӧ опытсӧ вӧчны сы вылӧ вӧчӧм торъя приборӧн, коді шусьӧ калориметрӧн. Воԇԇа кык лабораторнӧј уҗјассӧ вӧчім мі хіміческӧј стӧканјасӧн. Бурҗык тајӧ опытсӧ вӧчны сы вылӧ вӧчӧм торја пріборӧн, коԁі шуԍӧ калоріметрӧн.
Часьтъяссӧ калориметрлысь петкӧдлӧма 2-ӧд серпас вылын. Чаԍтјассӧ калоріметрлыԍ петкӧԁлӧма 2-ӧԁ ԍерпас вылын.
Калориметр вӧчсьӧ кӧрт дозйысь (А), кодӧс пуктӧма мӧд ыджыдджык кӧрт доз пышкӧ (В). Мед ваыслӧн шоныдыс бокӧсӧ петіс этшаджык, стӧкансӧ (А) сувтӧдӧны креста пу подставка вылӧ (С). Калоріметр вӧчԍӧ кӧрт ԁозјыԍ (А), коԁӧс пуктӧма мӧԁ ыҗыԁҗык кӧрт ԁоз пышкӧ (В). Меԁ ваыслӧн шоныԁыс бокӧсӧ петіс ещаҗык, стӧкансӧ (А) сувтӧԁӧны креста пу поԁставка вылӧ (С).
Сетӧй ӧтветъяс татшӧм юасянъяс вылӧ: Ԍетӧј ӧтветјас тащӧм јуаԍанјас вылӧ:
а) Мыйла вӧчӧма пу подставка? а) Мыјла вӧчӧма пу поԁставка?
б) Мыйла вӧчӧма подставкасӧ куим грана пу торъясыс? б) Мыјла вӧчӧма поԁставкасӧ кујім грана пу торјасыс?
§5. Лабораторнӧй удж № 3. §5. Лабораторнӧј уҗ № 3.
КАЛОРИМЕТРЫН ШОНАЛӦМ ВАЛӦН ТЕМПЕРАТУРА КАЛОРІМЕТРЫН ШОНАЛӦМ ВАЛӦН ԎЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчигӧн колӧны: Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Калориметр, 2) термометр, 3) мензурка, 4) ӧткодь сьӧкта ыргӧн да свинеч торъяс, 5) штатив, 6) кык химическӧй стӧкан, 7) сунис, 8) вески, 9) гираяс. 1) Калоріметр, 2) ԏермометр, 3) мензурка, 4) ӧткоԃ ԍӧкта ыргӧн ԁа ԍвіԋеч торјас, 5) штаԏів, 6) кык хіміческӧј стӧкан, 7) суԋіс, 8) вескі, 9) гірајас.
Удж вӧчигӧн ковмас тӧдмавны: уна-ӧ кыптас калориметрӧ кисьтӧм валӧн температураыс, кор калориметрпытшса ваас лэдзам ӧткодьӧдз шонтӧм да ӧткодь сьӧктаа телӧяс: свинеч, ыргӧн да ва. Уҗ вӧчігӧн ковмас тӧԁмавны: унаӧ кыптас калоріметрӧ кіԍтӧм валӧн ԏемператураыс, кор калоріметр пыщса ваас леԇам ӧткоԃӧԇ шонтӧм ԁа ӧткоԃ ԍӧктаа ԏелӧјас: ԍвіԋеч, ыргӧн ԁа ва.
Опыт вӧчигӧн колӧ тӧдны: Опыт вӧчігӧн колӧ тӧԁны:
1) Быд опыт вӧчигӧн (свинеч лэдзлігӧн, ыргӧн лэдзлігӧн да ва кисьтлігӧн) мед ваыс вӧлі калориметрас дзик ӧтмында да дзик ӧткодь температураа. Калориметрысь васӧ колӧ веситны вескиӧн. 1) Быԁ опыт вӧчігӧн (ԍвіԋеч леԇлігӧн, ыргӧн леԇлігӧн ԁа ва кіԍтлігӧн) меԁ ваыс вӧлі калоріметрас ԇік ӧтмынԁа ԁа ԇік ӧткоԃ ԏемператураа. Калоріметрыԍ васӧ колӧ веԍітны вескіӧн.
2) Телӧясыслӧн сьӧктаыс да температураыс мед вӧлі дзик ӧткодь. Тӧдмалӧмъяссӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм формаӧн: 2) Ԏелӧјасыслӧн ԍӧктаыс ԁа ԏемператураыс меԁ вӧлі ԇік ӧткоԃ. Тӧԁмалӧмјассӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм формаӧн:
Калориметрӧ лэдзӧма ӧткодь веса да ӧткодь температураа телӧяс. Калоріметрӧ леԇӧма ӧткоԃ веса ԁа ӧткоԃ ԏемператураа ԏелӧјас.
Свинеч Ԍвіԋеч
Ыргӧн Ыргӧн
Ва Ва
1. Опытӧдз калориметрӧ пуктӧм валӧн температура t1 = 1. Опытӧԇ калоріметрӧ пуктӧм валӧн ԏемпература t1 =
.... ....
.... ....
.... ....
2. Телӧлӧн температура t2 = 2. Ԏелӧлӧн ԏемпература t2 =
.... ....
.... ....
.... ....
3. Медыджыд температура калориметрпытшса валӧн телӧ лэдзӧм бӧрын T = 3. Меԁыҗыԁ ԏемпература калоріметр пыщса валӧн ԏелӧ леԇӧм бӧрын T =
.... ....
.... ....
.... ....
4. Кымын градус вылӧ шоналіс ваыс быд телӧ лэдзӧм бӧрын T − t1 = 4. Кымын граԁус вылӧ шоналіс ваыс быԁ ԏелӧ леԇӧм бӧрын T − t1 =
.... ....
.... ....
.... ....
Тайӧс гижалӧм бӧрын сетӧй ӧтветъяс татшӧм юасянъяс вылӧ: Тајӧс гіжалӧм бӧрын ԍетӧј ӧтветјас тащӧм јуаԍанјас вылӧ:
1) Дзик ӧтмында-ӧ сетісны шоныдсӧ калориметрпытшса валы дзик ӧткодь температураа телӧяс? 1) Ԇік ӧтмынԁа-ӧ ԍетісны шоныԁсӧ калоріметр пыщса валы ԇік ӧткоԃ ԏемператураа ԏелӧјас?
2) Тӧдмалӧй, кымын ичӧт калория вылӧ шонтісны калориметрпытшса васӧ сэтчӧ лэдзлӧм телӧяс? 2) Тӧԁмалӧј, кымын ічӧт калоріја вылӧ шонтісны калоріметр пыщса васӧ сетчӧ леԇлӧм ԏелӧјас?
3) Мый вӧсна эз ӧткодя шонтыны? 3) Мыј вӧсна ез ӧткоԃа шонтыны?
§6. УДЕЛЬНӦЙ ТЕПЛОЁМКОСЬТ §6. УԂЕԈНӦЈ ԎЕПЛОЈОМКОԌԎ
Лабораторнӧй удж вӧчигӧн ми тӧдмалам, мый телӧяслӧн шоныдлуныс вежласьӧ: Лабораторнӧј уҗ вӧчігӧн мі тӧԁмалам, мыј ԏелӧјаслӧн шоныԁлуныс вежлаԍӧ:
1) Сійӧ температураысь, кутшӧмӧдз шонтӧма телӧсӧ; 1) Сіјӧ ԏемператураыԍ, кущӧмӧԇ шонтӧма ԏелӧсӧ;
2) Телӧ сьӧктаысь. 2) Ԏелӧ ԍӧктаыԍ.
Коймӧд удж вӧчигӧн ми тӧдмалім, мый уна сикас телӧяс (свинеч, ыргӧн да ва), кодъясӧс вӧлі шонтӧма дзик ӧткодь температураӧдз, калориметрса валы сетісны шоныдсӧ эз ӧткодя. Медуна шоныд сетіс пӧсь ва, медэтша — свинеч. Којмӧԁ уҗ вӧчігӧн мі тӧԁмалім, мыј уна ԍікас ԏелӧјас (ԍвіԋеч, ыргӧн ԁа ва), коԁјасӧс вӧлі шонтӧма ԇік ӧткоԃ ԏемператураӧԇ, калоріметрса валы ԍетісны шоныԁсӧ ез ӧткоԃа. Меԁуна шоныԁ ԍетіс пӧԍ ва, меԁ еща — ԍвіԋеч.
Тадз жӧ, опытӧн, позьӧ тӧдмавны, мый ӧткодь веса уна телӧяс ӧтмоза шонтӧмысь оз ӧткодя шонавны. Таԇ-жӧ, опытӧн, поԅӧ тӧԁмавны, мыј ӧткоԃ веса уна ԏелӧјас ӧтмоза шонтӧмыԍ оз ӧткоԃа шонавны.
Босьтам куим тыртӧм стӧкан. Ӧтикас кисьтам ва, мӧдас карасин, коймӧдас ртуть. Ставсӧ кисьтам вес серти ӧтмындаӧн, шуам, 100 граммӧн. Куимнан стӧкансӧ вӧйтам джынйӧдзыс кымын шоныд ваӧ да некымын минут мысти мурталам телӧяслысь температурасӧ, стӧчаджык тӧдмалӧм могысь колӧ температураяссӧ мерайтны куим мортлы ӧттшӧтш (сигнал серти). Позьӧ шуны, стӧканъяс босьтісны шоныдсӧ ӧтмында. Температурасӧ мерайтӧм бӧрын аддзам, ртутьлӧн температураыс медвылын, а валӧн медулын. Боԍтам кујім тыртӧм стӧкан. Ӧԏікас кіԍтам ва, мӧԁас караԍін, којмӧԁас ртуԏ. Ставсӧ кіԍтам вес ԍерԏі ӧтмынԁаӧн, шуам, 100 граммӧн. Кујімнан стӧкансӧ вӧјтам җынјӧԇыс кымын шоныԁ ваӧ ԁа ԋекымын мінут мыԍԏі мурталам ԏелӧјаслыԍ ԏемпературасӧ, стӧчаҗык тӧԁмалӧм могыԍ колӧ ԏемпературајассӧ мерајтны кујім мортлы ӧтщӧщ (ԍігнал ԍерԏі). Поԅӧ шуны, стӧканјас боԍтісны шоныԁсӧ ӧтмынԁа. Ԏемпературасӧ мерајтӧм бӧрын аԁԇам, ртуԏлӧн ԏемператураыс меԁвылын, а валӧн меԁулын.
2-ӧд опыт. Босьтӧй уна сикас металлическӧй (латунь, ыргӧн, свинеч, олово) шаръяс. Шонтӧй ва пиын ӧткодь температураӧдз (ӧтдыра) да пукталӧй (3-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма) воскӧн мавтӧм пластинка вылӧ. Шарикъяс оз ӧтмында сывдыны восксӧ. Медуна сывдас латунь, медэтша — свинеч. 2-ԁ опыт. Боԍтӧј уна ԍікас метаԉіческӧј (латуԋ, ыргӧн, ԍвіԋеч, олово) шарјас. Шонтӧј ва піын ӧткоԃ ԏемператураӧԇ (ӧтԁыра) ԁа пукталӧј (3-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма) воскӧн мавтӧм плаԍԏінка вылӧ. Шарікјас оз ӧтмынԁа сывԁыны восксӧ. Меԁуна сывԁас латуԋ, меԁеща — ԍвіԋеч.
Тайӧ опытъясыс миянлы висьталӧны, мый ӧткодя шонтӧм ӧтсьӧкта телӧяслӧн температура оз ӧткодя сод. Тајӧ опытјасыс міјанлы віԍталӧны, мыј ӧткоԃа шонтӧм ӧтԍӧкта ԏелӧјаслӧн ԏемпература оз ӧткоԃа соԁ.
Тайӧ опытъяс серти позьӧ вӧчны сэтшӧм вывод: ӧткодь веса уна сикас телӧяс ӧткодь температураӧдз шонтыны колӧ разнӧй мында шоныд. Тајӧ опытјас ԍерԏі поԅӧ вӧчны сещӧм вывоԁ: ӧткоԃ веса уна ԍікас ԏелӧјас ӧткоԃ ԏемператураӧԇ шонтыны колӧ разнӧј мыԁа шоныԁ.
1 грамма телӧӧс 1 градус вылӧ шонтыны колан шоныдлуныс шусьӧ удельнӧй теплоёмкосьтӧн. 1 грамма ԏелӧӧс 1 граԁус вылӧ шонтыны колан шоныԁлуныс шуԍӧ уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍтӧн.
Тайӧ табличаын петкӧдлӧма некымын телӧлысь удельнӧй теплоёмкосьт. Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма ԋекымын ԏелӧлыԍ уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт.
Кутшӧм телӧ Кущӧм ԏелӧ
Удельнӧй теплоёмкосьт. Уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт.
Алюминий 0,21 Аԉԉуміԋіј 0,21
Ва 1 Ва 1
Глицерин 0,58 Гԉіцерін 0,58
Пу 0,6 Пу 0,6
Карасин 0,51 Караԍін 0,51
Кӧрт 0,11 Кӧрт 0,11
Кирпич 0,2 Кірпіч 0,2
Латунь 0,093 Латуԋ 0,093
Ыргӧн 0,091 Ыргӧн 0,091
Олово 0,052 Олово 0,052
Пробка 0,49 Пробка 0,49
Ртуть 0,333 Ртуԏ 0,333
Свинеч 0,031 Ԍвіԋеч 0,031
Эзысь 0,055 Езыԍ 0,055
Спирт 0,58 Ԍпірт 0,58
Сталь 0,11 Стаԉ 0,11
Стеклӧ 0,2 Ԍԏеклӧ 0,2
Цинк 0,092 Цінк 0,092
Чугун 0,13 Чугун 0,13
Тайӧ табличаысь аддзам, мый удельнӧй теплоёмкосьт валӧн — 1; карасинлӧн — 0,51; ртутьлӧн — 0,333. Медым 1 грамм валысь лэптыны температурасӧ 1 градус вылӧ, колӧ 1 гк. (ичӧт калория); 1 грамм карасинлысь — 0,51 гк; 1 грамм ртутьлысь — 0,333 гк. Кор тӧдам, кутшӧм миян телӧ, сэки ми вермам тӧдмавны, мый мында колӧ шоныд, медым температурасӧ сылысь лэптыны t° вылӧ. Тајӧ табԉіцаыԍ аԁԇам, мыј уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍԏ валӧн — 1; караԍінлӧн — 0,51; ртуԏлӧн — 0,333. Меԁым 1 грамм валыԍ лептыны ԏемпературасӧ 1 граԁус вылӧ, колӧ 1 гк. (ічӧт калоріја); 1 грамм караԍінлыԍ — 0,51 гк; 1 грамм ртуԏлыԍ — 0,333 гк. Кор тӧԁам кущӧм міјан ԏелӧ, секі мі вермам тӧԁмавны мыј мынԁа колӧ шоныԁ, меԁым ԏемпературасӧ сылыԍ лептыны t° вылӧ.
Телӧ веситӧ m грамм да удельнӧй шоныдыс с. Сэки 1 грамм шонтыны 1° вылӧ колӧ с ичӧт калория шоныд, а m грамм шонтыны 1°-ӧдз колӧ mc ичӧт калория. m шонтыны t° вылӧ колӧ шоныдыс Q = mct ичӧт калория. Кор кӧдзалӧ телӧ t° вылӧ, коді веситӧ m грамм да сылӧн удельнӧй теплоёмкосьтыс с, сэки шоныд лоӧ Q = mct ичӧт калория. Ԏелӧ веԍітӧ m грамм ԁа уԃеԉнӧј шоныԁыс с. Секі 1 грамм шонтыны 1° вылӧ колӧ с ічӧт калоріја шоныԁ, а m грамм шонтыны 1°-ӧԇ, колӧ mc ічӧт калоріја. m шонтыны t°, колӧ шоныԁыс Q = mct ічӧт калоріја. Кор кӧԇалӧ ԏелӧ t° вылӧ, коԁі веԍітӧ m грамм ԁа сылӧн уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍтыс с, секі шоныԁ лоӧ Q = mct ічӧт калоріја.
Босьтӧма 100 грамм стеклӧ. Кӧдзӧдам 80 градуссянь 20 градусӧдз. Кӧдзаліс 80 − 20 = 60°. Табличаысь аддзам, удельнӧй теплоёмкосьт стеклӧлӧн лоӧ = 0,2. Боԍтӧма 100 грамм ԍԏеклӧ. Кӧԇӧԁам 80 граԁусԍаԋ 20 граԁусӧԇ. Кӧԇаліс 80 − 20 = 60°. Табԉіцаыԍ аԁԇам, уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт ԍԏеклӧлӧн лоӧ = 0,2.
Став тӧдмалӧмъяссӧ пукталам формулаӧ: Став тӧԁмалӧмјассӧ пукталам формулаӧ:
Q = mct = 100⋅0,2⋅60 = 1200 гк. Q = mct = 100⋅0,2⋅60 = 1200 гк.
Тайӧн ми тӧдмалам, уна-ӧ сетіс шоныд 100 грамм сьӧктаа телӧ 60° вылӧ кӧдзалігӧн. Тајӧн мі тӧԁмалам, унаӧ ԍетіс шоныԁ 100 грамм ԍӧктаа ԏелӧ 60° вылӧ кӧԇалігӧн.
Решитам татшӧм задача: Решітам тащӧм заԁача:
Калориметрын ва веситӧ m1 грамм, температураыс валӧн t1°. Сэтчӧ лэдзӧма m2 гр. сьӧкта телӧ. Температураыс сылӧн t2°, а удельнӧй теплоёмкосьтыс — с. Калоріметрын ва веԍітӧ m1 грамм, ԏемператураыс валӧн t1°. Сетчӧ леԇӧма m2 гр. ԍӧкта ԏелӧ. Ԏемператураыс сылӧн t2°, а уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍтыс — с.
Шуам, медыджыд температураыс калориметрпытшса валӧн телӧ лэдзлӧм бӧрын вӧліс T°. Ми тӧдам, кӧдзалігас миян телӧ сетіс валы шоныдсӧ t2°-сянь T°-ӧдз: Шуам, меԁыҗыԁ ԏемператураыс калоріметр пыщса валӧн ԏелӧ леԇлӧм бӧрын вӧліс T°. Мі тӧԁам, кӧԇалігас міјан ԏелӧ ԍетіс валы шоныԁсӧ t2°-ԍаԋ T°-ӧԇ:
Q1 = m2c(t2 − Т) ичӧт калория. Q1 = m2c(t2 − Т) ічӧт калоріја.
Шоналігас ва босьтіс шоныдсӧ t1°-сянь Т°‐ӧдз: Шоналігас ва боԍтіс шоныԁсӧ t1°-ԍаԋ Т°‐ӧԇ:
Q2 = m1(T − t1) ичӧт калория. Q2 = m1(T − t1) ічӧт калоріја.
Шуам, опыт вӧчигӧн шоныдыс бокӧ ньӧти оз мун. Сэки ми вермам гижны: Шуам, опыт вӧчігӧн шоныԁыс бокӧ ԋӧԏі оз мун. Секі мі вермам гіжны:
Q1 = Q2 = m2c(t2 − Т) = m1(T − t1). Q1 = Q2 = m2c(t2 − Т) = m1(T − t1).
Тайӧ формуланас позьӧ решайтны уна пӧлӧс задачаяс. Тајӧ формуланас поԅӧ решајтны уна пӧлӧс заԁачајас.
1. Вермам тӧдмавны удельнӧй теплоёмкосьт (с) чорыд телӧлысь: 1. Вермам тӧԁмавны уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт (с) чорыԁ ԏелӧлыԍ:
@font-face{font-family:'math116e19a949b9e632964ea940b5e';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAERjdnQgDVUNBwAAAWAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGcAAABQmhlYWQQC2qxAAAC4AAAADZoaGVhCGsXSAAAAxgAAAAkaG10eE2rRkcAAAM8AAAAEGxvY2EAHTwYAAADTAAAABRtYXhwBT0FPgAAA2AAAAAgbmFtZaBxlY4AAAOAAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFIAAAACBwcmVwa1uragAABUAAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADAAAAAIAAgAAgAAAC4APSIS//8AAAAuAD0iEv///9P/xd3xAAEAAAAAAAAAAAAAAVQDLACAAQAAVgAqAlgCHgEOASwCLABaAYACgACgANQAgAAAAAAAAAArAFUAgACrANUBAAErAAcAAAACAFUAAAMAA6sAAwAHAAAzESERJSERIVUCq/2rAgD+AAOr/FVVAwAAAQAgAAAAoACAAAMALxgBsAQQsAPUsAMQsALUsAMQsAA8sAIQsAE8ALAEELAD1LADELACPLAAELABPDAxNzMVIyCAgICAAAIAgADrAtUCFQADAAcAZRgBsAgQsAbUsAYQsAXUsAgQsAHUsAEQsADUsAYQsAc8sAUQsAQ8sAEQsAI8sAAQsAM8ALAIELAG1LAGELAH1LAHELAB1LABELAC1LAGELAFPLAHELAEPLABELAAPLACELADPDEwEyE1IR0BITWAAlX9qwJVAcBV1VVVAAEAgAFVAtUBqwADADAYAbAEELEAA/awAzyxAgf1sAE8sQUD5gCxAAATELEABuWxAAETELABPLEDBfWwAjwTIRUhgAJV/asBq1YAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEA1IAVQDIACADVgCAA1YAgAAAAAAAAAAoAAAAbgAAAPgAAAFCAAEAAAAEAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}c=m1(T−t1)m2(t2−T). @font-face{font-family:'math116e19a949b9e632964ea940b5e';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAERjdnQgDVUNBwAAAWAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGcAAABQmhlYWQQC2qxAAAC4AAAADZoaGVhCGsXSAAAAxgAAAAkaG10eE2rRkcAAAM8AAAAEGxvY2EAHTwYAAADTAAAABRtYXhwBT0FPgAAA2AAAAAgbmFtZaBxlY4AAAOAAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFIAAAACBwcmVwa1uragAABUAAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADAAAAAIAAgAAgAAAC4APSIS//8AAAAuAD0iEv///9P/xd3xAAEAAAAAAAAAAAAAAVQDLACAAQAAVgAqAlgCHgEOASwCLABaAYACgACgANQAgAAAAAAAAAArAFUAgACrANUBAAErAAcAAAACAFUAAAMAA6sAAwAHAAAzESERJSERIVUCq/2rAgD+AAOr/FVVAwAAAQAgAAAAoACAAAMALxgBsAQQsAPUsAMQsALUsAMQsAA8sAIQsAE8ALAEELAD1LADELACPLAAELABPDAxNzMVIyCAgICAAAIAgADrAtUCFQADAAcAZRgBsAgQsAbUsAYQsAXUsAgQsAHUsAEQsADUsAYQsAc8sAUQsAQ8sAEQsAI8sAAQsAM8ALAIELAG1LAGELAH1LAHELAB1LABELAC1LAGELAFPLAHELAEPLABELAAPLACELADPDEwEyE1IR0BITWAAlX9qwJVAcBV1VVVAAEAgAFVAtUBqwADADAYAbAEELEAA/awAzyxAgf1sAE8sQUD5gCxAAATELEABuWxAAETELABPLEDBfWwAjwTIRUhgAJV/asBq1YAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEA1IAVQDIACADVgCAA1YAgAAAAAAAAAAoAAAAbgAAAPgAAAFCAAEAAAAEAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}c=m1(T−t1)m2(t2−T).
Тайӧ задачасӧ решайтігӧн колӧ опытӧн тӧдмавны: Тајӧ заԁачасӧ решајтігӧн колӧ опытӧн тӧԁмавны:
m1 — калориметрпытшса валысь вес, m1 — калоріметр пыщса валыԍ вес,
m2 — телӧлысь вес, m2 — ԏелӧлыԍ вес,
t1 — валысь температура, t1 — валыԍ ԏемпература,
t2 — телӧлысь температура, t2 — ԏелӧлыԍ ԏемпература,
Т — телӧ лэдзлӧм бӧрын калориметрпытшса валысь температурасӧ. Т — ԏелӧ леԇлӧм бӧрын калоріметр пыщса валыԍ ԏемпературасӧ.
2. Позьӧ тӧдмавны температурасӧ шоныд телӧлысь. Формула серти вермам гижны: 2. Поԅӧ тӧԁмавны ԏемпературасӧ шоныԁ ԏелӧлыԍ. Формула ԍерԏі вермам гіжны:
Q1 = Q2 = m2c1(t2 − Т) = m1c(Т−t1); Q1 = Q2 = m2c1(t2 − Т) = m1c(Т−t1);
m2c1(t2 − Т) = m1c(Т − t1); m2c1(t2 − Т) = m1c(Т − t1);
m2c1t2 − m2c1Т = m1c(Т − t1); m2c1t2 − m2c1Т = m1c(Т − t1);
m2c1t2 = m1c(Т − t1) + m2c1T, кӧн с = 1; m2c1t2 = m1c(Т − t1) + m2c1T, кӧн с = 1;
@font-face{font-family:'math1926b978b6cbcd052fdf62104c4';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAExjdnQgDVUNBwAAAWgAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGkAAABu2hlYWQQC2qxAAADYAAAADZoaGVhCGsXSAAAA5gAAAAkaG10eE2rRkcAAAO8AAAAFGxvY2EAHTwYAAAD0AAAABhtYXhwBT0FPgAAA+gAAAAgbmFtZaBxlY4AAAQIAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFqAAAACBwcmVwa1uragAABcgAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADgAAAAKAAgAAgACACsALgA9IBD//wAAACsALgA9IBD////W/9T/xt/0AAEAAAAAAAAAAAAAAAABVAMsAIABAABWACoCWAIeAQ4BLAIsAFoBgAKAAKAA1ACAAAAAAAAAACsAVQCAAKsA1QEAASsABwAAAAIAVQAAAwADqwADAAcAADMRIRElIREhVQKr/asCAP4AA6v8VVUDAAABAIAAVQLVAqsACwBJARiyDAEBFBMQsQAD9rEBBPWwCjyxAwX1sAg8sQUE9bAGPLENA+YAsQAAExCxAQbksQEBExCwBTyxAwTlsQsF9bAHPLEJBOUxMBMhETMRIRUhESMRIYABAFUBAP8AVf8AAasBAP8AVv8AAQAAAQAgAAAAoACAAAMALxgBsAQQsAPUsAMQsALUsAMQsAA8sAIQsAE8ALAEELAD1LADELACPLAAELABPDAxNzMVIyCAgICAAAIAgADrAtUCFQADAAcAZRgBsAgQsAbUsAYQsAXUsAgQsAHUsAEQsADUsAYQsAc8sAUQsAQ8sAEQsAI8sAAQsAM8ALAIELAG1LAGELAH1LAHELAB1LABELAC1LAGELAFPLAHELAEPLABELAAPLACELADPDEwEyE1IR0BITWAAlX9qwJVAcBV1VVVAAEAgAFVAdUBqwADADAYAbAEELEAA/awAzyxAgf1sAE8sQUD5gCxAAATELEABuWxAAETELABPLEDBfWwAjwTIRUhgAFV/qsBq1YAAAEAAAABAADVeM5BXw889QADBAD/////1joTc//////WOhNzAAD/IASAA6sAAAAKAAIAAQAAAAAAAQAAA+j/agAAF3AAAP+2BIAAAQAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAUDUgBVA1YAgADIACADVgCAAlYAgAAAAAAAAAAoAAAAoQAAAOcAAAFxAAABuwABAAAABQBeAAUAAAAAAAIAgAQAAAAAAAQAAN4AAAAAAAAAFQECAAAAAAAAAAEAEgAAAAAAAAAAAAIADgASAAAAAAAAAAMAMAAgAAAAAAAAAAQAEgBQAAAAAAAAAAUAFgBiAAAAAAAAAAYACQB4AAAAAAAAAAgAHACBAAEAAAAAAAEAEgAAAAEAAAAAAAIADgASAAEAAAAAAAMAMAAgAAEAAAAAAAQAEgBQAAEAAAAAAAUAFgBiAAEAAAAAAAYACQB4AAEAAAAAAAgAHACBAAMAAQQJAAEAEgAAAAMAAQQJAAIADgASAAMAAQQJAAMAMAAgAAMAAQQJAAQAEgBQAAMAAQQJAAUAFgBiAAMAAQQJAAYACQB4AAMAAQQJAAgAHACBAE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAVgBlAHIAcwBpAG8AbgAgADEALgAwTWF0aF9Gb250AE0AYQB0AGgAcwAgAEYAbwByACAATQBvAHIAZQAAAwAAAAAAAAH0APoAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAALkHEQAAjYUYALIAAAAVFBOxAAE/)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}t2=m1(T‐t1)+m2c1Tm2c1. @font-face{font-family:'math1926b978b6cbcd052fdf62104c4';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAExjdnQgDVUNBwAAAWgAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGkAAABu2hlYWQQC2qxAAADYAAAADZoaGVhCGsXSAAAA5gAAAAkaG10eE2rRkcAAAO8AAAAFGxvY2EAHTwYAAAD0AAAABhtYXhwBT0FPgAAA+gAAAAgbmFtZaBxlY4AAAQIAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFqAAAACBwcmVwa1uragAABcgAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADgAAAAKAAgAAgACACsALgA9IBD//wAAACsALgA9IBD////W/9T/xt/0AAEAAAAAAAAAAAAAAAABVAMsAIABAABWACoCWAIeAQ4BLAIsAFoBgAKAAKAA1ACAAAAAAAAAACsAVQCAAKsA1QEAASsABwAAAAIAVQAAAwADqwADAAcAADMRIRElIREhVQKr/asCAP4AA6v8VVUDAAABAIAAVQLVAqsACwBJARiyDAEBFBMQsQAD9rEBBPWwCjyxAwX1sAg8sQUE9bAGPLENA+YAsQAAExCxAQbksQEBExCwBTyxAwTlsQsF9bAHPLEJBOUxMBMhETMRIRUhESMRIYABAFUBAP8AVf8AAasBAP8AVv8AAQAAAQAgAAAAoACAAAMALxgBsAQQsAPUsAMQsALUsAMQsAA8sAIQsAE8ALAEELAD1LADELACPLAAELABPDAxNzMVIyCAgICAAAIAgADrAtUCFQADAAcAZRgBsAgQsAbUsAYQsAXUsAgQsAHUsAEQsADUsAYQsAc8sAUQsAQ8sAEQsAI8sAAQsAM8ALAIELAG1LAGELAH1LAHELAB1LABELAC1LAGELAFPLAHELAEPLABELAAPLACELADPDEwEyE1IR0BITWAAlX9qwJVAcBV1VVVAAEAgAFVAdUBqwADADAYAbAEELEAA/awAzyxAgf1sAE8sQUD5gCxAAATELEABuWxAAETELABPLEDBfWwAjwTIRUhgAFV/qsBq1YAAAEAAAABAADVeM5BXw889QADBAD/////1joTc//////WOhNzAAD/IASAA6sAAAAKAAIAAQAAAAAAAQAAA+j/agAAF3AAAP+2BIAAAQAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAUDUgBVA1YAgADIACADVgCAAlYAgAAAAAAAAAAoAAAAoQAAAOcAAAFxAAABuwABAAAABQBeAAUAAAAAAAIAgAQAAAAAAAQAAN4AAAAAAAAAFQECAAAAAAAAAAEAEgAAAAAAAAAAAAIADgASAAAAAAAAAAMAMAAgAAAAAAAAAAQAEgBQAAAAAAAAAAUAFgBiAAAAAAAAAAYACQB4AAAAAAAAAAgAHACBAAEAAAAAAAEAEgAAAAEAAAAAAAIADgASAAEAAAAAAAMAMAAgAAEAAAAAAAQAEgBQAAEAAAAAAAUAFgBiAAEAAAAAAAYACQB4AAEAAAAAAAgAHACBAAMAAQQJAAEAEgAAAAMAAQQJAAIADgASAAMAAQQJAAMAMAAgAAMAAQQJAAQAEgBQAAMAAQQJAAUAFgBiAAMAAQQJAAYACQB4AAMAAQQJAAgAHACBAE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAVgBlAHIAcwBpAG8AbgAgADEALgAwTWF0aF9Gb250AE0AYQB0AGgAcwAgAEYAbwByACAATQBvAHIAZQAAAwAAAAAAAAH0APoAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAALkHEQAAjYUYALIAAAAVFBOxAAE/)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}t2=m1(T‐t1)+m2c1Tm2c1.
Решайттӧдз колӧ тӧдмавны опытӧн: Решајттӧԇ колӧ тӧԁмавны опытӧн:
m1 — калориметрпытшса валысь сьӧкта, m1 — калоріметр пыщса валыԍ ԍӧкта,
m2 — телӧлысь сьӧкта, m2 — ԏелӧлыԍ ԍӧкта,
t1 — валысь температура, t1 — валыԍ ԏемпература,
с1 — удельнӧй теплоёмкосьт, с1 — уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт,
Т — телӧ лэдзлӧм бӧрын калориметрпытшса валысь температура. Т — ԏелӧ леԇлӧм бӧрын калоріметр пыщса валыԍ ԏемпература.
§7. Лабораторнӧй удж № 4. §7. Лабораторнӧј уҗ № 4.
ЧОРЫД ТЕЛӦЯСЛЫСЬ УДЕЛЬНӦЙ ТЕПЛОЁМКОСЬТ ТӦДМАЛӦМ ЧОРЫԀ ԎЕЛӦЈАСЛЫԌ УԂЕԈНӦЈ ԎЕПЛОЈОМКОԌТ ТӦԀМАЛӦМ
Тӧдмалӧй удельнӧй температура чорыд телӧлысь. Удж вӧчны колӧны: Тӧԁмалӧј уԃеԉнӧј ԏемпература чорыԁ ԏелӧлыԍ. Уҗ вӧчны колӧны:
1) калориметр, 2) термометр, 3) штатив, 4) кӧрт сетка, 5) спиртовка, 6) ва стӧкан, 7) кӧрт, свинеч да ыргӧн торъяс, 8) сунис, 9) вески, 10) гираяс. 1) калоріметр, 2) ԏермометр, 3) штаԏів, 4) кӧрт ԍетка, 5) ԍпіртовка, 6) ва стӧкан, 7) кӧрт, ԍвіԋеч ԁа ыргӧн торјас, 8) суԋіс, 9) вескі, 10) гірајас.
Удж вӧчигӧн колӧ тӧдмавны: Уҗ вӧчігӧн колӧ тӧԁмавны:
m1 — калориметрпытшса валысь сьӧктасӧ, m1 — калоріметр пыщса валыԍ ԍӧктасӧ,
m2 — телӧлысь сьӧктасӧ, m2 — ԏелӧлыԍ ԍӧктасӧ,
t1 — валысь температурасӧ, t1 — валыԍ ԏемпературасӧ,
t2 — телӧлысь температурасӧ, t2 — ԏелӧлыԍ ԏемпературасӧ,
Т — телӧ лэдзлӧм бӧрын калориметрпытшса валысь медыджыд температурасӧ. Колӧ тӧдмавны удельнӧй теплоёмкосьтсӧ татшӧм формула серти: Т — ԏелӧ леԇлӧм бӧрын калоріметр пыщса валыԍ меԁыҗыԁ ԏемпературасӧ. Колӧ тӧԁмавны уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍтсӧ тащӧм формула ԍерԏі:
@font-face{font-family:'math10b109f209e290ed7fe7fb53c67';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAERjdnQgDVUNBwAAAWAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGcAAABQmhlYWQQC2qxAAAC4AAAADZoaGVhCGsXSAAAAxgAAAAkaG10eE2rRkcAAAM8AAAAEGxvY2EAHTwYAAADTAAAABRtYXhwBT0FPgAAA2AAAAAgbmFtZaBxlY4AAAOAAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFIAAAACBwcmVwa1uragAABUAAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADAAAAAIAAgAAgAAAC4APSAQ//8AAAAuAD0gEP///9P/xd/zAAEAAAAAAAAAAAAAAVQDLACAAQAAVgAqAlgCHgEOASwCLABaAYACgACgANQAgAAAAAAAAAArAFUAgACrANUBAAErAAcAAAACAFUAAAMAA6sAAwAHAAAzESERJSERIVUCq/2rAgD+AAOr/FVVAwAAAQAgAAAAoACAAAMALxgBsAQQsAPUsAMQsALUsAMQsAA8sAIQsAE8ALAEELAD1LADELACPLAAELABPDAxNzMVIyCAgICAAAIAgADrAtUCFQADAAcAZRgBsAgQsAbUsAYQsAXUsAgQsAHUsAEQsADUsAYQsAc8sAUQsAQ8sAEQsAI8sAAQsAM8ALAIELAG1LAGELAH1LAHELAB1LABELAC1LAGELAFPLAHELAEPLABELAAPLACELADPDEwEyE1IR0BITWAAlX9qwJVAcBV1VVVAAEAgAFVAdUBqwADADAYAbAEELEAA/awAzyxAgf1sAE8sQUD5gCxAAATELEABuWxAAETELABPLEDBfWwAjwTIRUhgAFV/qsBq1YAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEA1IAVQDIACADVgCAAlYAgAAAAAAAAAAoAAAAbgAAAPgAAAFCAAEAAAAEAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}c=m1(T−t1)m2(t2−T). @font-face{font-family:'math10b109f209e290ed7fe7fb53c67';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAERjdnQgDVUNBwAAAWAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGcAAABQmhlYWQQC2qxAAAC4AAAADZoaGVhCGsXSAAAAxgAAAAkaG10eE2rRkcAAAM8AAAAEGxvY2EAHTwYAAADTAAAABRtYXhwBT0FPgAAA2AAAAAgbmFtZaBxlY4AAAOAAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFIAAAACBwcmVwa1uragAABUAAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADAAAAAIAAgAAgAAAC4APSAQ//8AAAAuAD0gEP///9P/xd/zAAEAAAAAAAAAAAAAAVQDLACAAQAAVgAqAlgCHgEOASwCLABaAYACgACgANQAgAAAAAAAAAArAFUAgACrANUBAAErAAcAAAACAFUAAAMAA6sAAwAHAAAzESERJSERIVUCq/2rAgD+AAOr/FVVAwAAAQAgAAAAoACAAAMALxgBsAQQsAPUsAMQsALUsAMQsAA8sAIQsAE8ALAEELAD1LADELACPLAAELABPDAxNzMVIyCAgICAAAIAgADrAtUCFQADAAcAZRgBsAgQsAbUsAYQsAXUsAgQsAHUsAEQsADUsAYQsAc8sAUQsAQ8sAEQsAI8sAAQsAM8ALAIELAG1LAGELAH1LAHELAB1LABELAC1LAGELAFPLAHELAEPLABELAAPLACELADPDEwEyE1IR0BITWAAlX9qwJVAcBV1VVVAAEAgAFVAdUBqwADADAYAbAEELEAA/awAzyxAgf1sAE8sQUD5gCxAAATELEABuWxAAETELABPLEDBfWwAjwTIRUhgAFV/qsBq1YAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEA1IAVQDIACADVgCAAlYAgAAAAAAAAAAoAAAAbgAAAPgAAAFCAAEAAAAEAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}c=m1(T−t1)m2(t2−T).
Став тӧдмалӧмъяссӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм ногӧн: Став тӧԁмалӧмјассӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм ногӧн:
1. Калориметрпытшса валӧн сьӧктаыс m1 = 1. Калоріметр пыщса валӧн ԍӧктаыс m1 =
2. Калориметрпытшса валӧн температура t1 = 2. Калоріметр пыщса валӧн ԏемпература t1 =
3. Телӧлӧн сьӧкта m2 = 3. Ԏелӧлӧн ԍӧкта m2 =
4. Телӧлӧн температура t2 = 4. Ԏелӧлӧн ԏемпература t2 =
5. Медыджыд температура калориметрпытшса валӧн телӧ лэдзлӧм бӧрын Т = 5. Меԁыҗыԁ ԏемпература калоріметр пыщса валӧн ԏелӧ леԇлӧм бӧрын Т =
6. Удельнӧй теплоёмкосьт с = 6. Уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт с =
§8. СЁЯНЪЯСӦН ШОНЫДЛУН СЕТӦМ §8. ԌОЈАНЈАСӦН ШОНЫԀЛУН ԌЕТӦМ
Кыдзи ми тӧдам нин, скӧтлы и, мортлы и колӧ сёйны. Скӧтӧс кӧ ог пондӧй вердны, сійӧ кулӧ. Морт оз кӧ пӧттӧдз сёй, оз вермы и уджавны. Опытъяс висьтавлӧны, морт сёйӧ этша сэк, кор сійӧ немтор оз уджав, а уджалысь мортлы сёйны колӧ унджык. Кыԇі мі тӧԁам-ԋін, скӧтлы-і, мортлы-і колӧ ԍојны. Скӧтӧс-кӧ ог понԁӧј верԁны, сіјӧ кулӧ. Морт оз-кӧ пӧттӧԇ ԍој, оз вермы і уҗавны. Опытјас віԍтавлӧны, морт ԍојӧ еща сек, кор сіјӧ ԋемтор оз уҗав, а уҗалыԍ мортлы ԍојны колӧ унҗык.
Велӧдчӧм йӧз тӧдмалісны: сёянъяс сетӧны шоныдсӧ тшук сы мында, мыйта сетасны шоныд биӧн сотігӧн. Сёянын эм белокъяс, жиръяс, углеводъяс да мукӧдторъяс. Велӧԁчӧм јӧз тӧԁмалісны: ԍојанјас ԍетӧны шоныԁсӧ щук сымынԁа, мыјԁа ԍетасны шоныԁ біӧн сотігӧн. Ԍојанын ем белокјас, жірјас, угԉевоԁјас ԁа мукӧԁторјас.
Сёянторъяс сынӧдын сотігӧн лоӧ шоныд: Ԍојанторјас сынӧԁын сотігӧн лоӧ шоныԁ:
1 гр. белокысь — 4,4 ыжыд калория, 1 гр. белокыԍ — 4,4 ыжыԁ калоріја,
1 гр. жирысь — 9,3 „ „ 1 гр. жірыԍ — 9,3 „ „
1 гр. углеводысь — 4,1 „ „ 1 гр. угԉевоԁыԍ — 4,1 „ „
Белокыс оз ставнас шоммы, а сетӧ мукӧдторъяс. Сійӧн 1 гр. белоклысь шоныд сетӧмсӧ арталӧны 4,1 ыджыд калория. Морт оз вермы став бурсӧ босьтны сёянъяслысь. Сэк унджык пӧльза локтӧ организмлы, кор сёянсӧ бура пуӧма, бура посньӧдлӧма, небзьӧдӧма да кор сёяныс уна пӧлӧс. Белокыс оз ставнас шоммы, а ԍетӧ мукӧԁторјас. Сіјӧн 1 гр. белоклыԍ шоныԁ ԍетӧмсӧ арталӧны 4,1 ыҗыԁ калоріја. Морт оз вермы став бурсӧ боԍтны ԍојанјаслыԍ. Сек унҗык пӧԉза локтӧ оргаԋізмлы, кор ԍојансӧ бура пуӧма, бура посԋӧԁлӧма, ԋебԅӧԁӧма ԁа кор ԍојаныс уна пӧлӧс.
Улын гижӧм табличаын петкӧдлӧма, кутшӧм удж вӧчигӧн мортлӧн вир-яй уна-ӧ босьтӧ бурсӧ 100 грамм сёянысь. Медбӧръя визяс петкӧдлӧма, кымын калория шоныд сетӧ шоммӧм бӧрас сёянтор. Улын гіжӧм табԉіцаын петкӧԁлӧма, кущӧм уҗ вӧчігӧн мортлӧн вірјај унаӧ боԍтӧ бурсӧ 100 грамм ԍојаныԍ. Меԁбӧрја віԅас петкӧԁлӧма, кымын калоріја шоныԁ ԍетӧ шоммӧм бӧрас ԍојантор.
Тайӧ табличаын петкӧдлӧма, кымын калория колӧ мортлы сутки кежлӧ: Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма кымын калоріја колӧ мортлы суткі кежлӧ:
Пукалӧмӧн уджалігӧн .... 2200–2240 ыдж. к. Пукалӧмӧн уҗалігӧн .... 2200–2240 ыҗ. к.
Пукалігмоз ён вынйӧрӧн уджалігӧн .... 2600–2800 „ Пукалігмоз јон вынјӧрӧн уҗалігӧн .... 2600–2800 „
Шӧркоддьӧма уджалігӧн .... 3000 „ Шӧркоԃԃема уҗалігӧн .... 3000 „
Ёна уджалігӧн .... 3400 „ Јона уҗалігӧн .... 3400 „
Сьӧкыд удж вылын уджалігӧн .... 4000 „ Ԍӧкыԁ уҗвылын уҗалігӧн .... 4000 „
СЁЯНЪЯС ԌОЈАНЈАС
100 гр. 100 гр.
Шоммигӧн артмӧ шоныд (ыджыд калор.) Шоммігӧн артмӧ шоныԁ (ыҗыԁ калор.)
Белок Белок
Жир Жір
Углевод Угԉевоԁ
Рудзӧг нянь Руԇӧг ԋаԋ
4,5 4,5
0,5 0,5
37,0 37,0
175 175
Шобді Шобԁі
8,0 8,0
0,4 0,4
45,0 45,0
220 220
Макарон Макарон
7,5 7,5
0,2 0,2
72,0 72,0
330 330
Пшено Пшено
9,5 9,5
1,2 1,2
66,0 66,0
320 320
Греча шыдӧс Греча шыԁӧс
10,5 10,5
2,3 2,3
63,0 63,0
320 320
Рис Ріс
5,8 5,8
0,8 0,8
74,5 74,5
330 330
Перлов. шыдӧс Перлов. шыԁӧс
12,3 12,3
0,4 0,4
68,5 68,5
354 354
Маннӧй Маннӧј
8,0 8,0
0,8 0,8
73,6 73,6
342 342
Яй Јај
16,0 16,0
3,3 3,3
— —
95 95
Госа кукань яй Госа кукаԋ јај
14,0 14,0
5,5 5,5
0,1 0,1
110 110
Госа меж яй Госа меж јај
13,0 13,0
22,6 22,6
— —
260 260
Госа порсь яй Госа порԍ јај
12,0 12,0
30,0 30,0
— —
331 331
Курӧг яй Курӧг јај
18,8 18,8
4,8 4,8
1,1 1,1
107 107
Свежӧй чери Ԍвежӧј чері
8,6 8,6
0,8 0,8
— —
40 40
Сельди Ԍеԉԃі
7,7 7,7
7,0 7,0
— —
95 95
Сола порсь гос Сола порԍ гос
9,0 9,0
72,0 72,0
— —
700 700
Вый Выј
— —
94,0 94,0
— —
880 880
Уль вый Уԉ выј
1,0 1,0
82,0 82,0
— —
760 760
Йӧв Јӧв
3,3 3,3
3,8 3,8
4,0 4,0
65 65
Нӧк Нӧк
4,3 4,3
18,0 18,0
— —
190 190
Кольк Коԉк
12,0 12,0
11,5 11,5
0,5 0,5
160 160
Сакар Сакар
— —
— —
94,0 94,0
400 400
Варенньӧ Вареԋԋӧ
— —
— —
38,0 38,0
160 160
Морков Морков
0,6 0,6
0,2 0,2
5,7 5,7
27 27
Свеклӧ Ԍвеклӧ
0,6 0,6
0,1 0,1
6,4 6,4
29 29
Картупель Картупеԉ
1,1 1,1
0,1 0,1
14,0 14,0
65 65
Капуста Капуста
1,1 1,1
0,1 0,1
4,1 4,1
19 19
Шома капуста Шома капуста
0,8 0,8
0,2 0,2
2,2 2,2
15 15
Свежӧй ӧгурчи Ԍвежӧј огурцы
0,7 0,7
0,1 0,1
1,8 1,8
9 9
Сола ӧгурчи Сола огурцы
0,2 0,2
0,1 0,1
0,8 0,8
5 5
Яблӧг Јаблӧг
0,2 0,2
— —
8,7 8,7
37 37
Вотӧс Вотӧс
0,2 0,2
0,2 0,2
4,3 4,3
21 21
Ӧрешки Ӧрӧшкі
12,2 12,2
16 16
3,61 3,61
6,04 6,04
ЮАСЯНЪЯС ДА ЗАДАЧАЯС ЈУАԌАНЈАС ԀА ЗАԀАЧАЈАС
1. Мыйла гожӧмъясын жар дырйи ёна косьмывлӧ горш? 1. Мыјла гожӧмјасын жар ԁырјі јона коԍмывлӧ горш?
2. Уна-ӧ колӧ шоныд, медым самӧварын пузьӧдны 10 литр ва, ваыслӧн кӧ шоныдыс пуктігас вӧлі 10°? 2. Унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым самӧварын пуԅӧԁны 10 ԉітр ва, ваыслӧн-кӧ шоныԁыс пуктігас вӧлі 10°?
3. Мыйла ёнджыка шоналӧ шонді водзын му, юса ва дорысь? 3. Мыјла јонҗыка шоналӧ шонԁі воԇын му, јуса ва ԁорыԍ?
4. Позьӧ оз мерайтны удельнӧй теплоёмкосьт карасинлысь торъя дозйын шонтӧмӧн да бӧрыннас калориметрӧ кисьтӧмӧн? 4. Поԅӧ оз мерајтны уԃеԉнӧј ԏеплојомкоԍт караԍінлыԍ торја ԁозјын шонтӧмӧн ԁа бӧрынас калоріметрӧ кіԍтӧмӧн?
5. Висьталӧй, мыйла стӧканъяс потласьӧны пуан ва кисьтігӧн? Мыйла стӧканъяс озджык потласьны тшайнӧй пань стӧканад пуктӧмӧн? 5. Віԍталӧј, мыјла стӧканјас потлаԍӧны пуан ва кіԍтігӧн? Мыјла стӧканјас озҗык потлаԍны щајнӧј паԋ стӧканаԁ пуктӧмӧн?
6. Сорлалӧй ӧтмында 100°-а шоныд ва да 24°-а ртуть. Тӧдмалӧй арталӧмӧн, кутшӧм лои сорлалан температураыс? 6. Сорлалӧј ӧтмынԁа 100°-а шоныԁ ва ԁа 24°-а ртуԏ. Тӧԁмалӧј арталӧмӧн, кущӧм лоі сорлалан ԏемператураыс?
7. Сорлалӧй стӧкан тыр 40°-а ва да стӧкан тыр 20°-а спирт. Тӧдмалӧй, кымын градуса лоис сорасыс? 7. Сорлалӧј стӧкан тыр 40°-а ва ԁа стӧкан тыр 20°-а ԍпірт. Тӧԁмалӧј, кымын граԁуса лоіс сорасыс?
8. Ӧтсьӧкта кӧрт, ыргӧн, олово да свинеч шарикъяс шонтӧма ӧткодь температураӧдз — 100°-ӧдз да пуктӧма воскысь вӧчӧм пӧвтор вылӧ. Воск сывны мӧдас шарикъяс улын оз ӧткодя. Кӧрт шарик сывдас восксӧ медуна, ыргӧн — этшаджык, нӧшта этшаджык олово, медэтша — свинеч. Висьталӧй, мыйла оз ӧтмоза сывдыны восксӧ? 8. Ӧтԍӧкта кӧрт, ыргӧн, олово ԁа ԍвіԋеч шарікјас шонтӧма ӧткоԃ ԏемператураӧԇ — 100°-ӧԇ ԁа пуктӧма воскыԍ вӧчӧм пӧвтор вылӧ. Воск сывны мӧԁас шарікјас улын оз ӧткоԃа. Кӧрт шарік сывԁас восксӧ меԁуна, ыргӧн — ещаҗык, нӧшта ещаҗык олово, меԁеща — ԍвіԋеч. Віԍталӧј, мыјла оз ӧтмоза сывԁыны восксӧ?
9. Видзӧдлӧй сёянъяс петкӧдлан таблича вылӧ да висьталӧй, кодлӧн медуна калорийносьтыс, кодлӧн медэтша? 9. Віԇӧԁлӧј ԍојанјас петкӧԁлан табԉіца вылӧ ԁа віԍталӧј, коԁлӧн меԁуна калоріјноԍтыс, коԁлӧн меԁеща?
10. Велӧдчӧм йӧз висьталӧны, коді пӧ оз уджав сьӧкыд удж, сылы колӧ лун кежлӧ 2000 ыджыд калория, но мед сёянын вӧліс 50 грамм белок да та мында жӧ кымын жир. Лӧсӧдӧй та серти аслыныд ӧти лун кежлӧ сёян меню. 10. Велӧԁчӧм јӧз віԍталӧны, коԁі-пӧ оз уҗав ԍӧкыԁ уҗ, сылы колӧ лун кежлӧ 2000 ыҗыԁ калоріја, но меԁ ԍојанын вӧліс 50 грамм белок ԁа тамынԁа-жӧ кымын жір. Лӧсӧԁӧј та ԍерԏі аслыныԁ ӧԏі лун кежлӧ ԍојан меԋу.
11. Тӧдмалӧй, уна-ӧ да кутшӧм сёян видзӧма ӧти лунӧн тіян семьяныд. Тӧдмалӧй сёяныслысь калорийносьт да висьталӧй, тырмымӧн-ӧ найӧ сёйӧмась. 11. Тӧԁмалӧј унаӧ ԁа кущӧм ԍојан віԇӧма ӧԏі лунӧн тіјан ԍемјаныԁ. Тӧԁмалӧј ԍојаныслыԍ калоріјноԍт ԁа віԍталӧј тырмымӧн-ӧ најӧ ԍојӧмаԍ.
12. Тӧдмалӧй, кымын калория лоӧ столӧвӧйса ӧбедын, тырмымӧн-ӧ сетсьӧ жир, белок, углевод. 12. Тӧԁмалӧј, кымын калоріја лоӧ столӧвӧјса ӧбеԁын, тырмымӧн-ӧ ԍетчӧ жір, белок, угԉевоԁ.
МӦД ЮКӦД МӦԀ ЈУКӦԀ
ТЕЛӦЯСЛӦН КУИМ СОСТОЯННЬӦ ԎЕЛӦЈАСЛӦН КУЈІМ СОСТОЈАԊԊӦ
§9. 5-ӦД ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖ §9. 5-ӦԀ ЛАБОРАТОРНӦЈ УҖ
ВОСКЛӦН КЫНМАН ДА СЫЛАН ТЕМПЕРАТУРА ВОСКЛӦН КЫНМАН ԀА СЫЛАН ԎЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчигӧн колӧны: Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Штатив, 2) ва тыра химическӧй стӧкан, 3) ичӧт сулея либӧ пробирка, 4) воск, 5) термометр, 6) кӧрт сетка, 7) спиртовка да 8) гудралан бедь. 1) Штаԏів, 2) ватыра хіміческӧј стӧкан, 3) ічӧт суԉеја ԉібӧ пробірка, 4) воск, 5) ԏермометр, 6) кӧрт ԍетка, 7) ԍпіртовка ԁа 8) гуԁралан беԃ.
Тайӧ уджсӧ вӧчигӧн колӧ тӧдмавны: Тајӧ уҗсӧ вӧчігӧн колӧ тӧԁмавны:
1) Кутшӧм температура дырйи сылӧ чорыд воск. 1) Кущӧм ԏемпература ԁырјі сылӧ чорыԁ воск.
Тайӧс тӧдмалӧм могысь колӧ вӧчны опыт. Босьтӧй пробирка. Сэтчӧ пуктӧй посньыдика шӧралӧм воск торъяс. Тадзнад регыдджык казялан восклысь сылӧм. Тајӧс тӧԁмалӧм могыԍ колӧ вӧчны опыт. Боԍтӧј пробірка. Сетчӧ пуктӧј посԋіԃіка шӧралӧм воск торјас. Таԇнаԁ регыԁҗык каԅалан восклыԍ сылӧм.
Сэсся спиртовка вылын шонтӧй ва тыра стӧкан пытшкӧ сюйӧм воск тыра пробирка да гудралӧй васӧ шоналігмозыс. Сеԍԍа ԍпіртовка вылын шонтӧј ва тыра стӧкан пыщкӧ ԍујӧм воск тыра пробірка ԁа гуԁралӧј васӧ шоналіг мозыс.
Бура видзӧдӧй валысь температура вежсьӧмсӧ, мед верминныд аддзыны, кор воскыс мӧдас сывны. Эн кольӧ сійӧ пӧрасӧ, кор мӧдас воскыс сывны. Он кӧ тӧдлӧй воск сывны заводитчан кадсӧ, сэки ковмас опытсӧ вӧчны выльысь. Сылӧмсӧ колӧ видзӧдны сэтшӧм местаясӧд, кыті воск торъяс инмӧны пробирка стенъясӧ. Кор мӧдас воскыс сывны, сэки колӧ гижны ваыслысь температурасӧ да шонтыны водзӧ, кытчӧдз оз сывны став воск торъяс. Сэсся спиртовкасӧ вештӧ да видзӧдӧй, кор мӧдас кынмыны кизьӧр воск. Васӧ век колӧ гудравны. Бура віԇӧԁӧј валыԍ ԏемпература вежԍӧмсӧ, меԁ вермінныԁ аԁԇыны, кор воскыс мӧԁас сывны. Ен коԉӧ сіјӧ пӧрасӧ, кор мӧԁас воскыс сывны. Он кӧ тӧԁлӧј воск сывны завоԃітчан каԁсӧ, секі ковмас опытсӧ вӧчны выԉыԍ. Сылӧмсӧ колӧ віԇӧԁны сещӧм местајасӧԁ, кыті воск торјас інмӧны пробірка ԍтенјасӧ. Кор мӧԁас воскыс сывны, секі колӧ гіжны ваыслыԍ ԏемпературасӧ ԁа шонтыны воԇӧ, кытчӧԇ оз сывны став воскторјас. Сеԍԍа ԍпіртовкасӧ вештӧ ԁа віԇӧԁӧј, кор мӧԁас кынмыны кіԅер воск. Васӧ век колӧ гуԁравны.
Воск сылан да кынман температурасӧ ӧткодялӧй ёрта-ёрт опытъяскӧд да сёрнитӧй сы йылысь. Воск сылан ԁа кынман ԏемпературасӧ ӧткоԃалӧј јорта-јорт опытјаскӧԁ ԁа ԍорԋітӧј сы јылыԍ.
Та бӧрын босьтӧй опытъяслысь шӧркодь арталӧмсӧ да гижӧй тетрадяныд тадзи: воск сывны заводитчис .... °, кынмыны заводитіс .... °. Та бӧрын боԍтӧј опытјаслыԍ шӧркоԃ арталӧмсӧ ԁа гіжӧј ԏетраԃаныԁ таԇі: воск сывны завоԃітчіс .... °, кынмыны завоԃітіс .... °.
Тайӧ опытсӧ вӧчигӧн температурасӧ он вермы стӧч-бура тӧдмавны, сылӧмсӧ казялан сёрӧнджык да. Тайӧ опыт бӧрын сетӧ ӧтвет татшӧм юасян вылӧ: Кутшӧм вывод позьӧ вӧчны воск сылан да кынман температураяс сравнитӧмӧн? Тајӧ опытсӧ вӧчігӧн ԏемпературасӧ он вермы стӧч-бура тӧԁмавны, сылӧмсӧ каԅалан ԍорӧнҗык-ԁа. Тајӧ опыт бӧрын ԍетӧ ӧтвет тащӧм јуаԍан вылӧ: Кущӧм вывоԁ поԅӧ вӧчны воск сылан ԁа кынман ԏемпературајас сравԋітӧмӧн?
§10. КВАЙТӦД УДЖ §10. КВАЈТӦԀ УҖ
НАФТАЛИНЛӦН КЫНМАН ТЕМПЕРАТУРА НАФТАԈІНЛӦН КЫНМАН ԎЕМПЕРАТУРА
Опыт вӧчигӧн колӧны: Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Ыджыд сулея (пробирка) (5-ӧд серпас), 2) Нафталин, 3) Кытша пома сутугаысь вӧчӧм гудралан, 4) Термометр, 5) Штатив, 6) Ва тыра химическӧй стӧкан, 7) Спиртовка. 1) Ыҗыԁ суԉеја (пробірка) (5-ӧԁ ԍерпас), 2) Нафтаԉін, 3) Кыща пома сутугаыԍ вӧчӧм гуԁралан, 4) Ԏермометр, 5) Штаԏів, 6) Ва тыра хіміческӧј стӧкан, 7) Ԍпіртовка.
Воддза опытын тӧдмалім — воск заводитчӧ сывны да кизьӧр воск кынмыны ӧти температураӧн. Татшӧм уджъяс вӧчигӧн тыдовтчас: телӧ кынмӧ да сылӧ дзик ӧтик температура дырйи. Воԇԇа опытын тӧԁмалім — воск завоԃітчӧ сывны ԁа кіԅер воск кынмыны ӧԏі ԏемператураӧн. Тащӧм уҗјас вӧчігӧн тыԁовтчас: ԏелӧ кынмӧ ԁа сылӧ ԇік ӧԏік ԏемпература ԁырјі.
Тайӧ уджас колӧ видзӧдны кизьӧр нафталинлысь кынмигӧн температура вежсьӧм да тӧдмавны, вежласьӧ оз температураыс кынмыны заводитчигас чорзьытӧдзыс. Тајӧ уҗас колӧ віԇӧԁны кіԅер нафтаԉінлыԍ кынмігӧн ԏемпература вежԍӧм ԁа тӧԁмавны, вежлаԍӧ оз ԏемператураыс кынмыны завоԃітчігас чорԅытӧԇыс.
Тайӧс тӧдмалӧм могысь лӧсьӧдӧй 5-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм опыт. Тајӧс тӧԁмалӧм могыԍ лӧԍӧԁӧј 5-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм опыт.
Пробиркаас пуктӧй нафталин, пробиркасӧ вӧйтӧй ва тыра стӧканӧ, сэсся спиртовка вылын сывдӧй нафталинсӧ. Нафталинсӧ ковмас пробиркаӧ пуктавны унаысь. Нафталинсӧ колӧ сывдыны пробирка джынйӧдзыс. Сутугаысь колӧ вӧчны гудралан. Нафталин кизьӧрмӧм бӧрын лэдзӧй сэтчӧ термометр (петкӧдлӧма серпас вылын) да шонтӧй нафталинсӧ 100°-ӧдз кымын. Пробіркаас пуктӧј нафтаԉін, пробіркасӧ вӧјтӧј ва тыра стӧканӧ, сеԍԍа ԍпіртовка вылын сывԁӧј нафтаԉінсӧ. Нафтаԉінсӧ ковмас пробіркаӧ пуктавны унаыԍ. Нафтаԉінсӧ колӧ сывԁыны пробірка җынјӧԇыс. Сутугаыԍ колӧ вӧчны гуԁралан. Нафтаԉін кіԅермӧм бӧрын леԇӧј сетчӧ ԏермометр (петкӧԁлӧма ԍерпас вылын) ԁа шонтӧј нафтаԉінсӧ 100°-ӧԇ кымын.
Шонтыны дугдӧм бӧрын гижалӧй температурасӧ кӧдзалан нафталинлысь быд кык минут бӧрын татшӧм форма серти: Шонтыны ԁугԁӧм бӧрын гіжалӧј ԏемпературасӧ кӧԇалан нафтаԉінлыԍ быԁ кык мінут бӧрын, тащӧм форма ԍерԏі:
Видзӧдӧмлӧн № Віԇӧԁӧмлӧн №
Кымын минут колис кӧдзавны заводитӧмсянь Кымын мінут коԉіс кӧԇавны завоԃітӧмԍаԋ
Нафталинлӧн температура Нафтаԉінлӧн ԏемпература
Содтӧдъяс Соԁтӧԁјас
.... ....
.... ....
.... ....
.... ....
Нафталин колӧ гудравны опыт эштытӧдз. Нафтаԉін колӧ гуԁравны опыт ештытӧԇ.
Нафталин лоӧ чорыд сэк, кор оз нин понды позьны гудравны. Нафтаԉін лоӧ чорыԁ сек, кор оз-ԋін понԁы поԅны гуԁравны.
Тӧдмалӧмъясысь вӧчӧй график, коді мед петкӧдліс нафталин кӧдзалігӧн температура вежсьӧм. График колӧ вӧчны 6-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм ногӧн. Тӧԁмалӧмјасыԍ вӧчӧј графіка, коԁі меԁ петкӧԁліс нафтаԉін кӧԇалігӧн ԏемпература вежԍӧм. Графіка колӧ вӧчны 6-ԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм ногӧн.
График эштӧм бӧрын сетӧ ӧтвет татшӧм юасян вылӧ: кутшӧм температура нафталинлӧн кӧдзалігас да кынмигас? Графіка ештӧм бӧрын ԍетӧ ӧтвет тащӧм јуаԍан вылӧ: кущӧм ԏемпература нафтаԉінлӧн кӧԇалігас ԁа кынмігас?
§11. СЫЛӦМ ДА КЫНМӦМ §11. СЫЛӦМ ԀА КЫНМӦМ
Природаын эмӧсь унаторъяс, кодъясӧс оз позь сывдыны. Сэтшӧмторъясыс: пу, кабала, гӧн да мукӧдтор мӧдан шонтыны, сэки найӧ сотчӧны. Мукӧдторъяс (воск, нафталин, уна пӧлӧс кӧртъяс) шонтігӧн вермӧны сывны да чорыд состоянньӧысь вермӧны кизьӧрмыны. Кор кизьӧрмӧмсӧ пондан кӧдзӧдны, сэки сійӧ бӧр кынмӧ, лоӧ чорыд. Пріроԁаын емӧԍ унаторјас, коԁјасӧс оз поԅ сывԁыны. Сещӧм торјасыс: пу, кабала, гӧн ԁа мукӧԁтор мӧԁан шонтыны, секі најӧ сотчӧны. Мукӧԁторјас (воск, нафтаԉін, уна пӧлӧс кӧртјас) шонтігӧн вермӧны сывны ԁа чорыԁ состојаԋԋӧыԍ вермӧны кіԅӧрмыны. Кор кіԅермӧмсӧ понԁан кӧԇӧԁны, секі сіјӧ бӧр кынмӧ, лоӧ чорыԁ.
Ывлавылысь ми казявлам ва кынмӧм да йи сылӧм. Ывла вылыԍ мі каԅавлам ва кынмӧм ԁа јі сылӧм.
Сылӧм да кынмӧм казялан спояйтчигъясӧн. Заводъясын чугун сывдӧны зэв жар пачьясын (домнаясын) да сы бӧрын кисьталӧны формаясӧ. Кор температура кутас чинны, сэки чугун бӧр кынмӧ (Видзӧдлӧй табличаысь чугунлысь сылан да кынман температурасӧ). Сылӧм ԁа кынмӧм каԅалан спојајтчігјасӧн. Завоԁјасын чугун сывԁӧны зев жар пачјасын (ԁомнајасын) ԁа сы бӧрын кіԍталӧны формајасӧ. Кор ԏемпература кутас чінны, секі чугун бӧр кынмӧ (Віԇӧԁлӧј табԉіцаыԍ чугунлыԍ сылан ԁа кынман ԏемпературасӧ).
Лабораторнӧй уджъяс вӧчигӧн ми аддзылім: воск заводитӧ кынмыны буретш сывны заводитчан температура дырйи. Лабораторнӧј уҗјас вӧчігӧн мі аԁԇылім: воск завоԃітӧ кынмыны бурещ сывны завоԃітчан ԏемпература ԁырјі.
Кор тӧдмалім нафталинлысь кынмӧм, сэки ми аддзим: кынмыны заводитӧмсянь да дзикӧдз кынмытӧдз нафталинлӧн температураыс век ӧткодь. Кор тӧԁмалім нафтаԉінлыԍ кынмӧм, секі мі аԁԇім: кынмыны завоԃітӧмԍаԋ ԁа ԇікӧԇ кынмытӧԇ нафтаԉінлӧн ԏемператураыс век ӧткоԃ.
Мукӧд опытъясӧн тадз жӧ позьӧ аддзыны, мый телӧлӧн температураыс оз вежсьы сывны заводитӧмсянь дзикӧдз сывтӧдзыс. Мукӧԁ опытјасӧн таԇ-жӧ поԅӧ аԁԇыны, мыј ԏелӧлӧн ԏемператураыс оз вежԍы сывны завоԃітӧмԍаԋ ԇікӧԇ сывтӧԇыс.
Босьтам ведра тыр ва, пыртам шоныд керкаӧ да ваас пуктам посньыдик йиторъяс. Гудралам васӧ йиыскӧд да пондам тӧдмавны валысь температурасӧ. Аддзам, температура валӧн да йилӧн дзик ӧткодьӧсь — 0°. Тайӧ температура сулалас сэтчӧдз, кытчӧдз став йиыс оз сыв. Боԍтам веԁра тыр ва, пыртам шоныԁ керкаӧ ԁа ваас пуктам посԋіԃік јі торјас. Гуԁралам васӧ јіыскӧԁ ԁа понԁам тӧԁмавны валыԍ ԏемпературасӧ. Аԁԇам, ԏемпература валӧн ԁа јілӧн ԇік ӧткоԃӧԍ — 0°. Тајӧ ԏемпература сулалас сетчӧԇ, кытчӧԇ став јіыс оз сыв.
Тадз жӧ позьӧ тӧдмавны, мый мукӧдторъяс сылігчӧж температура век жӧ ӧткодь. Татшӧм опытъясысь позьӧ вӧчны вывод: Таԇ-жӧ поԅӧ тӧԁмавны, мыј мукӧԁторјас сыліг чӧж ԏемпература век-жӧ ӧткоԃ. Тащӧм опытјасыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ:
Чорыд телӧяс сылігӧн да сылӧм телӧяс кынмигӧн температура оз вежсьы. Сылан температураыс кынман температуракӧд век ӧткодь, кытчӧдз ставыс оз сыв либӧ кынмы. Чорыԁ ԏелӧјас сылігӧн ԁа сылӧм ԏелӧјас кынмігӧн ԏемпература оз вежԍы. Сылан ԏемператураыс, кынман ԏемпературакӧԁ век ӧткоԃ, кытчӧԇ ставыс оз сыв, ԉібӧ кынмы.
Опытъяс петкӧдлӧны — телӧяс сылӧны да кынмӧны дзик ӧткодь температураӧн. Опытјас петкӧԁлӧны — ԏелӧјас сылӧны ԁа кынмӧны ԇік ӧткоԃ ԏемператураӧн.
Тайӧ табличаын петкӧдлӧма, кутшӧм температураӧн сылӧны да кынмӧны уна сикас веществояс. Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма кущӧм ԏемператураӧн сылӧны ԁа кынмӧны уна ԍікас вешществојас.
Тайӧ бӧръя выводыс оз дзик лӧсяв быдсикас веществояслы. Тајӧ бӧрја вывоԁыс оз ԇік лӧԍав быԁ ԍікас вешществојаслы.
Уна сикас торъяслӧн сылан да кынман температура. Уна ԍікас торјаслӧн сылан ԁа кынман ԏемпература.
НИМ ԊІМ
Температура Ԏемпература
1. Алюминий 658° 1. Аԉԉуміԋіј 658°
2. Бронза 900° гӧгӧр 2. Бронза 900° гӧгӧр
3. Висмут 272° 3. Вісмут 272°
4. Ва 0° 4. Ва 0°
5. Вольфрам 3000° 5. Воԉфрам 3000°
6. Саридз ва −2,5° 6. Саріԇ ва −2,5°
7. Воск 64° 7. Воск 64°
8. Глицерин −19° 8. Гԉіцерін −19°
9. Кӧрт 1520° 9. Кӧрт 1520°
10. Зарни 1064° 10. Зарԋі 1064°
11. Кадмий 321° 11. Каԁміј 321°
12. Латунь 1000° гӧгӧр 12. Латуԋ 1000° гӧгӧр
13. Нафталин 80° 13. Нафтаԉін 80°
14. Олово 232° 14. Олово 232°
15. Парафин 54° гӧгӧр 15. Парафін 54° гӧгӧр
16. Платина 1764° 16. Плаԏіна 1764°
17. Ыргӧн 1083° 17. Ыргӧн 1083°
18. Сола ва −18° 18. Сола ва −18°
19. Ртуть −39° 19. Ртуԏ −39°
20. Свинеч 327° 20. Ԍвіԋеч 327°
21. Эзысь 966° 21. Езыԍ 966°
22. Спирт −114° 22. Ԍпірт −114°
23. Сталь 1300–1400° 23. Стаԉ 1300–1400°
24. Стеарин 69° 24. Ԍԏеарін 69°
25. Стеклӧ 800–1400° 25. Ԍԏеклӧ 800–1400°
26. Цинк 419° 26. Цынк 419°
27. Чугун 1100–1200° 27. Чугун 1100–1200°
28. Эфир −123° 28. Ефір −123°
§12. КЫНМИГӦН ДА СЫЛІГӦН ТЕЛӦЯСЛӦН ПАСЬКАЛӦМ ДА ТОПАЛӦМ §12. КЫНМІГӦН ԀА СЫЛІГӦН ԎЕЛӦЈАСЛӦН ПАԌКАЛӦМ ԀА ТОПАЛӦМ
Ми тӧдам: сылігӧн да кынмигӧн телӧяс паськалӧны да топалӧны. Мі тӧԁам: сылігӧн ԁа кынмігӧн ԏелӧјас паԍкалӧны ԁа топалӧны.
Вӧчам татшӧм опыт. Босьтам кык пробирка. Ӧтиас кисьтам сывдӧм воск, мӧдас — ва (видзӧд 7-ӧд серпас). Восклӧн сылан температураыс 64°, валӧн — 0°. Ва тыра пробиркаӧ пуктам йи тор, а сылӧм воскӧ — чорыд воск тор. Опыт петкӧдлас: йи лоас ва вылысын, а воск тор вӧяс. Таысь позьӧ вӧчны вывод: воск сылігас паськалӧ, а йи топалӧ. Вӧчам тащӧм опыт. Боԍтам кык пробірка. Ӧԏіас кіԍтам сывԁӧм воск, мӧԁас ва (віԇӧԁ 7-ԁ ԍерпас). Восклӧн сылан ԏемператураыс 64°, валӧн — 0°. Ва тыра пробіркаӧ пуктам јітор, а сылӧм воскӧ — чорыԁ воск тор. Опыт петкӧԁлас: јі лоас ва вылысын, а восктор вӧјас. Таыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ: воск сылігас паԍкалӧ, а јі топалӧ.
Унджык веществояс сыліганыс паськалӧны, а кӧдзалігӧн топалӧны. Татшӧмторъяс, шуам, чугун, йи — сыліганыс топалӧны, а кӧдзалігӧн ыдждӧны. Унҗык вешществојас сыліганыс паԍкалӧны, а кӧԇалігӧн топалӧны. Тащӧмторјас, шуам чугун, јі, — сыліганыс топалӧны, а кӧԇалігӧн ыҗԁӧны.
Валысь кынмигас ыдждӧмсӧ позьӧ кокньыда тӧдмавны. Кисьтӧй сулеяӧ ва да пуктӧй кӧдзыдінӧ. Ва кынмӧм бӧрын сулеяыс потас. Валыԍ кынмігас ыҗԁӧмсӧ поԅӧ кокԋіԁа тӧԁмавны. Кіԍтӧј суԉејаӧ ва ԁа пуктӧј кӧԇыԁінӧ. Ва кынмӧм бӧрын суԉејаыс потас.
Кынмӧмысь телӧ паськалӧ, сэки лоӧ ыджыд вын. Сійӧ выныс вермӧ пазӧдны кӧрт кутӧдъяс. Кынмӧмыԍ ԏелӧ паԍкалӧ, секі лоӧ ыҗыԁ вын. Сіјӧ выныс вермӧ пазӧԁны кӧрт кутӧԁјас.
Босьтам чугуннӧй розя шар, сэтчӧ кисьтам ва. Розьсӧ ёна топыда тупкам да пуктам кӧдзыдінӧ. Сэки ваыс кынмас да чугун шарсӧ поткӧдас (видзӧд 8-ӧд серпас). Ывла вылын кынмигас ва поткӧдлӧ гырысь изъяс. Боԍтам чугуннӧј роԅа шар, сетчӧ кіԍтам ва. Роԅсӧ јона топыԁа тупкам ԁа пуктам кӧԇыԁінӧ. Секі ваыс кынмас ԁа чугун шарсӧ поткӧԁас (віԇӧԁ 8-ԁ ԍерпас). Ывлавылын кынмігас ва поткӧԁлӧ гырыԍ ізјас.
Сійӧ свойствоӧн, мый телӧяс (ва, чугун да металлическӧй висмут) кынмалігӧн паськалӧны, пӧльзуйтчӧны техникаын. Чугунлӧн кынмигӧн паськалӧмыс ёна ичӧтджык валӧн дорысь. Ми аддзылім водзысь, мый кынмигӧн ва вермӧ жугӧдны чугун шар. Нӧшта кокньыдджыка сійӧс казяланныд, кӧдзыд лунӧ ва тыра сулея кӧ топыда пробкаалӧмӧн петкӧданныд ывлаӧ. (9-ӧд серпас). Сіјӧ својствоӧн, мыј ԏелӧјас (ва, чугун ԁа метаԉԉіческӧј вісмут) кынмалігӧн паԍкалӧны, пӧԉзујтчӧны ԏехԋікаын. Чугунлӧн кынмігӧн паԍкалӧмыс јона ічетҗык валӧн ԁорыԍ. Мі аԁԇылім воԇыԍ, мыј кынмігӧн ва вермӧ жугӧԁны чугун шар. Нӧшта кокԋыԁҗыка сіјӧс каԅаланныԁ, кӧԇыԁ лунӧ ва тыра суԉеја-кӧ топыԁа пробкаалӧмӧн петкӧԁанныԁ ывлаӧ. (9-ԍерпас).
Тракторъясын цилиндръяссӧ кӧдзӧдӧны ваӧн. Кор машинаыс сувтас, а васӧ вунӧдасны лэдзны, ваыс кынмӧ кожух костъясас да машинасӧ вермас жугӧдны. Тракторјасын ціԉінԁрјассӧ кӧԇӧԁӧны ваӧн. Кор машінаыс сувтас, а васӧ вунӧԁасны леԇны, ваыс кынмӧ кожух костјасас ԁа машінасӧ вермас жугӧԁны.
Кыдз тӧдмалім нин, мукӧд телӧыс (сэтшӧмыс ывлавылас унджык) кынмалігас топалӧны (шуам, кӧрт). Тайӧ свойствонас пӧльзуйтчӧны гӧгыльяс шынаалігӧн. Дерт, кӧртсӧ оз сывдыны, а сӧмын шонтӧны. Шонтігас шына паськалӧ да кӧдзалігас кӧлеса вылас бӧр топалӧ. Кыԇ тӧԁмалім-ԋін, мукӧԁ ԏелӧыс (сещӧмыс ывлавылас унҗык) кынмалігас топалӧны (шуам, кӧрт). Тајӧ својствонас пӧԉзујтчӧны гӧгыԉјас шынаалігӧн. Ԃерт, кӧртсӧ оз сывԁыны, а сӧмын шонтӧны. Шонтігас шына паԍкалӧ ԁа кӧԇалігас кӧԉӧса вылас бӧр топалӧ.
§13. СЫВДАН ГУСЯ ШОНЫД §13. СЫВԀАН ГУԌА ШОНЫԀ
Опыт вӧчигӧн ми аддзим, чорыд телӧлӧн сылігас температура оз вежсьы, кытчӧдз ставнас оз сыв. Тайӧс ми тӧдмалім, кор керкаӧ пыртім йи сора ва. Валӧн температура йи сылігчӧжыс вӧлі 0°. Йи сыліс асгӧгӧрса сынӧдысь шоныд босьтӧмӧн. Ми кӧ йиа ва ведрасӧ пуктам сэтшӧм местаӧ, кӧн температураыс сынӧдыслӧн 0°-ысь улынджык на, сэки йи сора ваыд пондас ассьыс шоныдсӧ воштыны, кынмас. Йиа васӧ кӧ пуктам 0°-а вежӧсӧ, йи оз понды сывны да ваыс оз понды кынмыны. Опыт вӧчігӧн мі аԁԇім, чорыԁ ԏелӧлӧн сылігас ԏемпература оз вежԍы, кытчӧԇ ставнас оз сыв. Тајӧс мі тӧԁмалім, кор керкаӧ пыртім јі сора ва. Валӧн ԏемпература јі сыліг чӧжыс вӧлі 0°. Јі сыліс ас гӧгӧрса сынӧԁыԍ шоныԁ боԍтӧмӧн. Мі-кӧ јіа ва веԁрасӧ пуктам сещӧм местаӧ, кӧн ԏемператураыс сынӧԁыслӧн 0°-ыԍ улынҗык-на, секі јі сора ваыԁ понԁас асԍыс шоныԁсӧ воштыны, кынмас. Јіа васӧ-кӧ пуктам 0°-а вежӧсӧ, јі оз понԁы сывны ԁа ваыс оз понԁы кынмыны.
Кор миянлы колӧ сывдыны кутшӧмкӧтор, сэк колӧ: 1) телӧсӧ шонтыны сывдан температураӧдз, 2) да ещӧ шонтыны мый мыйтакӧ, мед телӧыс сыліс дзикӧдз. Сӧмын сылӧм бӧрас шонтігӧн мӧдас кыптыны температураыс сылӧм телӧыслӧн. Кор міјанлы колӧ сывԁыны кущӧмкӧтор, сек колӧ: 1) ԏелӧсӧ шонтыны сывԁан ԏемператураӧԇ, 2) ԁа јешщӧ шонтыны мыј мынԁакӧ, меԁ ԏелӧыс сыліс ԇікӧԇ. Сӧмын сылӧм бӧрас шонтігӧн мӧԁас кыптыны ԏемператураыс сылӧм ԏелӧыслӧн.
Сійӧ шоныд, мыйта колӧ 1 грамм чорыдтор помӧдз сывдӧм вылӧ, шусьӧ сывдан гуся шоныдӧн. Сіјӧ шоныԁ, мыј мыԁа колӧ 1 грамм чорыԁ тор помӧԇ сывԁӧм вылӧ, шуԍӧ сывԁан гуԍа шоныԁӧн.
Табличаысь аддзам, сывдан гуся шоныд ыргӧнлӧн лоӧ 42 ичӧт калория. Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны сідзи, мый 1 грамм ыргӧнӧс дзикӧдз сывдӧм вылӧ колӧ 42 ичӧт калория шоныд. Табԉіцаыԍ аԁԇам, сывԁан гуԍа шоныԁ ыргӧнлӧн лоӧ 42 ічӧт калоріја. Тајӧс колӧ гӧгӧрвоны сіԇі, мыј 1 грамм ыргӧнӧс ԇікӧԇ сывԁӧм вылӧ колӧ 42 ічӧт калоріја шоныԁ.
Тайӧ табличаас петкӧдлӧма некымын веществолысь сывдан гуся шоныдсӧ: Тајӧ табԉіцаас петкӧԁлӧма ԋекымын вешществолыԍ сывԁан гуԍа шоныԁсӧ:
(Петкӧдлӧма ичӧт калорияӧн). (Петкӧԁлӧма ічӧт калоріјаӧн).
Веществояс Вешществојас
Сывдан гуся шоныд Сывԁан гуԍа шоныԁ
Алюминий 80–90 Аԉԉуміԋіј 80–90
Воск 42 Воск 42
Глицерин 42 Гԉіцерін 42
Кӧрт 49 Кӧрт 49
Зарни 16 Зарԋі 16
Олово 14 Олово 14
Парафин 35 Парафін 35
Платина 27 Плаԏіна 27
Ртуть 2,8 Ртуԏ 2,8
Свинеч 5 Ԍвіԋеч 5
Йи 30 Јі 30
Ыргӧн 42 Ыргӧн 42
Нафталин 36 Нафтаԉін 36
Эзысь 24 Езыԍ 24
Чугун 23–32 Чугун 23–32
Видзӧдлӧй таблича вылӧ да висьталӧй, кодлӧн медыджыд сывдан гуся шоныдыс? Опытъяс петкӧдлӧны: сылӧм телӧяс кынмиганыс воштӧны шоныдсӧ сы мында жӧ, мый мында вӧлі видзӧма шоныдсӧ тайӧторсӧ сывдӧм вылӧ. Босьтам сылан температураӧдз (54°) шонтӧм парафин. Тайӧ парафин торсӧ сывдӧм вылӧ видзӧма Q калория шоныд. Кӧдзалігас тайӧ жӧ 54°-а температура дырйи воштӧма шоныдсӧ Q. Віԇӧԁлӧј табԉіца вылӧ ԁа віԍталӧј, коԁлӧн меԁыҗыԁ сывԁан гуԍа шоныԁыс? Опытјас петкӧԁлӧны: сылӧм ԏелӧјас кынміганыс воштӧны шоныԁсӧ сымынԁа-жӧ мыј мынԁа вӧлі віԇӧма шоныԁсӧ тајӧ торсӧ сывԁӧм вылӧ. Боԍтам сылан ԏемператураӧԇ (54°) шонтӧм парафін. Тајӧ парафін торсӧ сывԁӧм вылӧ віԇӧма Q калоріја шоныԁ. Кӧԇалігас тајӧ-жӧ 54°-а ԏемпература ԁырјі воштӧма шоныԁсӧ Q.
Сэсся велӧдчам тӧдмавны арталӧмӧн, уна-ӧ колӧ шоныд, медым сывдан температураӧдз шонтӧм телӧӧс сывдыны водзӧ температура кыпӧдтӧг. Шуам, телӧ веситӧ m грамм, сійӧс шонтӧма сывдан температураӧдз. Сывдан гуся шоныд лоӧ E. Сеԍԍа велӧԁчам тӧԁмавны арталӧмӧн, унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым сывԁан ԏемператураӧԇ шонтӧм ԏелӧӧс сывԁыны воԇӧ ԏемпература кыпӧԁтӧг. Шуам, ԏелӧ веԍітӧ m грамм, сіјӧс шонтӧма сывԁан ԏемператураӧԇ. Сывԁан гуԍа шоныԁ лоӧ E.
Ми тӧдам, сывдан гуся шоныд E петкӧдлӧ, уна-ӧ колӧ шоныд 1 грамм чорыд телӧ сывдӧм вылӧ. Мі тӧԁам, сывԁан гуԍа шоныԁ E петкӧԁлӧ, унаӧ колӧ шоныԁ 1 грамм чорыԁ ԏелӧ сывԁӧм вылӧ.
m грамм телӧ сывдӧм вылӧ колӧ Q = mE ичӧт калория. 300 грамм сьӧкта йи тор вылӧ, кодлӧн температураыс 0°, колӧ шоныд: m грамм ԏелӧ сывԁӧм вылӧ колӧ Q = mE ічӧт калоріја. 300 грамм ԍӧкта јітор вылӧ, коԁлӧн ԏемператураыс 0° колӧ шоныԁ:
Q = mE = 100⋅80 = 8000 ичӧт калория. Q = mE = 100⋅80 = 8000 ічӧт калоріја.
§14. Сизимӧд лабораторнӧй удж. §14. Ԍіԅімӧԁ лабораторнӧј уҗ.
ВА ПУАН ТЕМПЕРАТУРА. КЫДЗИ ТӦДМАВНЫ, УНА-Ӧ КОЛӦ ШОНЫД ВА ПУӦМ ВЫЛӦ ВА ПУАН ԎЕМПЕРАТУРА. КЫԆІ ТӦԀМАВНЫ УНА-Ӧ КОЛӦ ШОНЫԀ ВА ПУӦМ ВЫЛӦ
Опыт вӧчигӧн колӧны: Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Стӧкан, 2) штатив, 3) кӧрт сетка, 4) термометр, 5) вески, 6) гираяс, 7) часі. 1) Стӧкан, 2) Штаԏів, 3) кӧрт ԍетка, 4) ԏермометр, 5) вескі, 6) гірајас, 7) часы.
Кисьтӧ стӧканӧ 100–200 гр. ва да тӧдмалӧй вески вылын ваыслысь сьӧктасӧ — М. Тӧдмалӧй ваыслысь t1° температурасӧ. Кіԍтӧ стӧканӧ 100–200 гр. ва ԁа тӧԁмалӧј вескі вылын ваыслыԍ ԍӧктасӧ — М. Тӧԁмалӧј ваыслыԍ t1° ԏемпературасӧ.
Пуктӧй стӧкансӧ штатив вылӧ да шонтӧй спиртовкаӧн пузьытӧдзыс. Шонтігӧн видзӧдӧй часі вылӧ — уна-ӧ прӧйдитіс кадыс ва пузьытӧдзыс — s1. Сэсся пузьӧдӧй нӧшта минут 10 кымын, кытчӧдз стӧканас ваыс тӧдчӧмӧн чинас. Сэки бара видзӧдлӧй пӧрасӧ (s2). Веситӧмӧн тӧдмалӧй, уна-ӧ чиніс пуигас ваыс. Опыт вӧчигӧн спиртовка би мед пыр ӧтмоза сотчис. Пуктӧј стӧкансӧ штаԏів вылӧ ԁа шонтӧј спіртовкаӧн пуԅытӧԇыс. Шонтігӧн віԇӧԁӧј часы вылӧ — уна-ӧ прӧјԃітіс каԁыс ва пуԅытӧԇыс — s1. Сеԍԍа пуԅӧԁӧј нӧшта мінут 10 кымын, кытчӧԇ стӧканас ваыс тӧԁчӧмӧн чінас. Секі бара віԇӧԁлӧј пӧрасӧ (s2). Веԍітӧмӧн тӧԁмалӧј, уна-ӧ чініс пуігас ваыс. Опыт вӧчігӧн ԍпіртовка бі меԁ пыр ӧтмоза сотчіс.
Тӧдмалӧмъястӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм форма серти: Тӧԁмалӧмјастӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм форма ԍерԏі:
1. Стӧканӧ кисьтӧм валӧн опыт вӧчтӧдз сьӧктаыс М = .... гр. 1. Стӧканӧ кіԍтӧм валӧн опыт вӧчтӧԇ ԍӧктаыс М = .... гр.
2. Пузьӧдӧм валӧн сьӧкта m = .... гр. 2. Пуԅӧԁӧм валӧн ԍӧкта m = .... гр.
3. Валӧн шонтытӧдз температура t1 .... °. 3. Валӧн шонтытӧԇ ԏемпература t1 .... °.
4. Пуигас валӧн температура t2 .... °. 4. Пуігас валӧн ԏемпература t2 .... °.
5. Уна-ӧ муніс шоныдыс t1°-сянь пузьытӧдз ва шонтӧм вылӧ М(t2 − t1) = .... °. 5. Уна-ӧ муніс шоныԁыс t1°-ԍаԋ пуԅытӧԇ ва шонтӧм вылӧ М(t2 − t1) = .... °.
6. Уна-ӧ ваыс босьтіс шоныдсӧ спиртовкалысь 1 минутӧн. 6. Уна-ӧ ваыс боԍтіс шоныԁсӧ ԍпіртовкалыԍ 1 мінутӧн.
@font-face{font-family:'math19cde898983ffaf7a564ca9d195';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAADxjdnQgDVUNBwAAAVgAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGUAAAAuGhlYWQQC2qxAAACTAAAADZoaGVhCGsXSAAAAoQAAAAkaG10eE2rRkcAAAKoAAAADGxvY2EAHTwYAAACtAAAABBtYXhwBT0FPgAAAsQAAAAgbmFtZaBxlY4AAALkAAABn3Bvc3QB9wD6AAAEhAAAACBwcmVwa1uragAABKQAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACAC4iEv//AAAALiIS////093wAAEAAAAAAAAAAAFUAywAgAEAAFYAKgJYAh4BDgEsAiwAWgGAAoAAoADUAIAAAAAAAAAAKwBVAIAAqwDVAQABKwAHAAAAAgBVAAADAAOrAAMABwAAMxEhESUhESFVAqv9qwIA/gADq/xVVQMAAAEAIAAAAKAAgAADAC8YAbAEELAD1LADELAC1LADELAAPLACELABPACwBBCwA9SwAxCwAjywABCwATwwMTczFSMggICAgAABAIABVQLVAasAAwAwGAGwBBCxAAP2sAM8sQIH9bABPLEFA+YAsQAAExCxAAblsQABExCwATyxAwX1sAI8EyEVIYACVf2rAatWAAEAAAABAADVeM5BXw889QADBAD/////1joTc//////WOhNzAAD/IASAA6sAAAAKAAIAAQAAAAAAAQAAA+j/agAAF3AAAP+2BIAAAQAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAMDUgBVAMgAIANWAIAAAAAAAAAAKAAAAG4AAAC4AAEAAAADAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}M(t2−t1)s1. @font-face{font-family:'math19cde898983ffaf7a564ca9d195';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAADxjdnQgDVUNBwAAAVgAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGUAAAAuGhlYWQQC2qxAAACTAAAADZoaGVhCGsXSAAAAoQAAAAkaG10eE2rRkcAAAKoAAAADGxvY2EAHTwYAAACtAAAABBtYXhwBT0FPgAAAsQAAAAgbmFtZaBxlY4AAALkAAABn3Bvc3QB9wD6AAAEhAAAACBwcmVwa1uragAABKQAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACAC4iEv//AAAALiIS////093wAAEAAAAAAAAAAAFUAywAgAEAAFYAKgJYAh4BDgEsAiwAWgGAAoAAoADUAIAAAAAAAAAAKwBVAIAAqwDVAQABKwAHAAAAAgBVAAADAAOrAAMABwAAMxEhESUhESFVAqv9qwIA/gADq/xVVQMAAAEAIAAAAKAAgAADAC8YAbAEELAD1LADELAC1LADELAAPLACELABPACwBBCwA9SwAxCwAjywABCwATwwMTczFSMggICAgAABAIABVQLVAasAAwAwGAGwBBCxAAP2sAM8sQIH9bABPLEFA+YAsQAAExCxAAblsQABExCwATyxAwX1sAI8EyEVIYACVf2rAatWAAEAAAABAADVeM5BXw889QADBAD/////1joTc//////WOhNzAAD/IASAA6sAAAAKAAIAAQAAAAAAAQAAA+j/agAAF3AAAP+2BIAAAQAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAMDUgBVAMgAIANWAIAAAAAAAAAAKAAAAG4AAAC4AAEAAAADAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}M(t2−t1)s1.
Уна-ӧ муніс шоныд ва пуӧм вылӧ: Унаӧ муніс шоныԁ ва пуӧм вылӧ:
@font-face{font-family:'math1db4b8dbbdd245705dd5a755c0e';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAERjdnQgDVUNBwAAAWAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGcAAABQmhlYWQQC2qxAAAC4AAAADZoaGVhCGsXSAAAAxgAAAAkaG10eE2rRkcAAAM8AAAAEGxvY2EAHTwYAAADTAAAABRtYXhwBT0FPgAAA2AAAAAgbmFtZaBxlY4AAAOAAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFIAAAACBwcmVwa1uragAABUAAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADAAAAAIAAgAAgAAAC4APSIS//8AAAAuAD0iEv///9P/xd3xAAEAAAAAAAAAAAAAAVQDLACAAQAAVgAqAlgCHgEOASwCLABaAYACgACgANQAgAAAAAAAAAArAFUAgACrANUBAAErAAcAAAACAFUAAAMAA6sAAwAHAAAzESERJSERIVUCq/2rAgD+AAOr/FVVAwAAAQAgAAAAoACAAAMALxgBsAQQsAPUsAMQsALUsAMQsAA8sAIQsAE8ALAEELAD1LADELACPLAAELABPDAxNzMVIyCAgICAAAIAgADrAtUCFQADAAcAZRgBsAgQsAbUsAYQsAXUsAgQsAHUsAEQsADUsAYQsAc8sAUQsAQ8sAEQsAI8sAAQsAM8ALAIELAG1LAGELAH1LAHELAB1LABELAC1LAGELAFPLAHELAEPLABELAAPLACELADPDEwEyE1IR0BITWAAlX9qwJVAcBV1VVVAAEAgAFVAtUBqwADADAYAbAEELEAA/awAzyxAgf1sAE8sQUD5gCxAAATELEABuWxAAETELABPLEDBfWwAjwTIRUhgAJV/asBq1YAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEA1IAVQDIACADVgCAA1YAgAAAAAAAAAAoAAAAbgAAAPgAAAFCAAEAAAAEAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}M(t2−t1)s2s1=...гк. @font-face{font-family:'math1db4b8dbbdd245705dd5a755c0e';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAERjdnQgDVUNBwAAAWAAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGcAAABQmhlYWQQC2qxAAAC4AAAADZoaGVhCGsXSAAAAxgAAAAkaG10eE2rRkcAAAM8AAAAEGxvY2EAHTwYAAADTAAAABRtYXhwBT0FPgAAA2AAAAAgbmFtZaBxlY4AAAOAAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFIAAAACBwcmVwa1uragAABUAAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADAAAAAIAAgAAgAAAC4APSIS//8AAAAuAD0iEv///9P/xd3xAAEAAAAAAAAAAAAAAVQDLACAAQAAVgAqAlgCHgEOASwCLABaAYACgACgANQAgAAAAAAAAAArAFUAgACrANUBAAErAAcAAAACAFUAAAMAA6sAAwAHAAAzESERJSERIVUCq/2rAgD+AAOr/FVVAwAAAQAgAAAAoACAAAMALxgBsAQQsAPUsAMQsALUsAMQsAA8sAIQsAE8ALAEELAD1LADELACPLAAELABPDAxNzMVIyCAgICAAAIAgADrAtUCFQADAAcAZRgBsAgQsAbUsAYQsAXUsAgQsAHUsAEQsADUsAYQsAc8sAUQsAQ8sAEQsAI8sAAQsAM8ALAIELAG1LAGELAH1LAHELAB1LABELAC1LAGELAFPLAHELAEPLABELAAPLACELADPDEwEyE1IR0BITWAAlX9qwJVAcBV1VVVAAEAgAFVAtUBqwADADAYAbAEELEAA/awAzyxAgf1sAE8sQUD5gCxAAATELEABuWxAAETELABPLEDBfWwAjwTIRUhgAJV/asBq1YAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAEA1IAVQDIACADVgCAA1YAgAAAAAAAAAAoAAAAbgAAAPgAAAFCAAEAAAAEAF4ABQAAAAAAAgCABAAAAAAABAAA3gAAAAAAAAAVAQIAAAAAAAAAAQASAAAAAAAAAAAAAgAOABIAAAAAAAAAAwAwACAAAAAAAAAABAASAFAAAAAAAAAABQAWAGIAAAAAAAAABgAJAHgAAAAAAAAACAAcAIEAAQAAAAAAAQASAAAAAQAAAAAAAgAOABIAAQAAAAAAAwAwACAAAQAAAAAABAASAFAAAQAAAAAABQAWAGIAAQAAAAAABgAJAHgAAQAAAAAACAAcAIEAAwABBAkAAQASAAAAAwABBAkAAgAOABIAAwABBAkAAwAwACAAAwABBAkABAASAFAAAwABBAkABQAWAGIAAwABBAkABgAJAHgAAwABBAkACAAcAIEATQBhAHQAaAAgAEYAbwBuAHQAUgBlAGcAdQBsAGEAcgBNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAIABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABWAGUAcgBzAGkAbwBuACAAMQAuADBNYXRoX0ZvbnQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAADAAAAAAAAAfQA+gAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuQcRAACNhRgAsgAAABUUE7EAAT8=)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}M(t2−t1)s2s1=...гк.
Сетӧй ӧтветъяс татшӧм юасянъяс вылӧ: Ԍетӧј ӧтветјас тащӧм јуаԍанјас вылӧ:
1. Вежсис эз валӧн температура пузьӧм бӧрас? 1. Вежԍіс ез валӧн ԏемпература пуԅӧм бӧрас?
2. Кытчӧ воши чинӧм ва? 2. Кытчӧ воші чінӧм ва?
З. Мый вылӧ мунӧ шоныдыс ва пузьӧм бӧрас? З. Мыј вылӧ мунӧ шоныԁыс ва пуԅӧм бӧрас?
4. Тӧдмалӧй, уна-ӧ мунӧ шоныд 1 гр. ва руӧ пӧртӧм вылӧ: 4. Тӧԁмалӧј, уна-ӧ мунӧ шоныԁ 1 гр. ва руӧ пӧртӧм вылӧ:
@font-face{font-family:'math1bb4c32458417280b5bfc46430f';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAExjdnQgDVUNBwAAAWgAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGkAAABdWhlYWQQC2qxAAADHAAAADZoaGVhCGsXSAAAA1QAAAAkaG10eE2rRkcAAAN4AAAAFGxvY2EAHTwYAAADjAAAABhtYXhwBT0FPgAAA6QAAAAgbmFtZaBxlY4AAAPEAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFZAAAACBwcmVwa1uragAABYQAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADgAAAAKAAgAAgACAC4APQC3IhL//wAAAC4APQC3IhL////T/8X/TN3yAAEAAAAAAAAAAAAAAAABVAMsAIABAABWACoCWAIeAQ4BLAIsAFoBgAKAAKAA1ACAAAAAAAAAACsAVQCAAKsA1QEAASsABwAAAAIAVQAAAwADqwADAAcAADMRIRElIREhVQKr/asCAP4AA6v8VVUDAAABACAAAACgAIAAAwAvGAGwBBCwA9SwAxCwAtSwAxCwADywAhCwATwAsAQQsAPUsAMQsAI8sAAQsAE8MDE3MxUjIICAgIAAAgCAAOsC1QIVAAMABwBlGAGwCBCwBtSwBhCwBdSwCBCwAdSwARCwANSwBhCwBzywBRCwBDywARCwAjywABCwAzwAsAgQsAbUsAYQsAfUsAcQsAHUsAEQsALUsAYQsAU8sAcQsAQ8sAEQsAA8sAIQsAM8MTATITUhHQEhNYACVf2rAlUBwFXVVVUAAQCAAVUA6wHAAAMAGxgBsAQQsQAD9LECA/SxBQP0ALAEELEDBvQwMRMzFSOAa2sBwGsAAQCAAVUC1QGrAAMAMBgBsAQQsQAD9rADPLECB/WwATyxBQPmALEAABMQsQAG5bEAARMQsAE8sQMF9bACPBMhFSGAAlX9qwGrVgAAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAFA1IAVQDIACADVgCAAWsAgANWAIAAAAAAAAAAKAAAAG4AAAD4AAABKwAAAXUAAQAAAAUAXgAFAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAADeAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABABIAAAAAAAAAAAACAA4AEgAAAAAAAAADADAAIAAAAAAAAAAEABIAUAAAAAAAAAAFABYAYgAAAAAAAAAGAAkAeAAAAAAAAAAIABwAgQABAAAAAAABABIAAAABAAAAAAACAA4AEgABAAAAAAADADAAIAABAAAAAAAEABIAUAABAAAAAAAFABYAYgABAAAAAAAGAAkAeAABAAAAAAAIABwAgQADAAEECQABABIAAAADAAEECQACAA4AEgADAAEECQADADAAIAADAAEECQAEABIAUAADAAEECQAFABYAYgADAAEECQAGAAkAeAADAAEECQAIABwAgQBNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABSAGUAZwB1AGwAYQByAE0AYQB0AGgAcwAgAEYAbwByACAATQBvAHIAZQAgAE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAxAC4AME1hdGhfRm9udABNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAAAMAAAAAAAAB9AD6AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5BxEAAI2FGACyAAAAFRQTsQABPw==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}M(t2−t1)s2m·s1=...гк. @font-face{font-family:'math1bb4c32458417280b5bfc46430f';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMi7iBBMAAADMAAAATmNtYXDEvmKUAAABHAAAAExjdnQgDVUNBwAAAWgAAAA6Z2x5ZoPi2VsAAAGkAAABdWhlYWQQC2qxAAADHAAAADZoaGVhCGsXSAAAA1QAAAAkaG10eE2rRkcAAAN4AAAAFGxvY2EAHTwYAAADjAAAABhtYXhwBT0FPgAAA6QAAAAgbmFtZaBxlY4AAAPEAAABn3Bvc3QB9wD6AAAFZAAAACBwcmVwa1uragAABYQAAAAUAAADSwGQAAUAAAQABAAAAAAABAAEAAAAAAAAAQEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAg1UADev96AAAD6ACWAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEADgAAAAKAAgAAgACAC4APQC3IhL//wAAAC4APQC3IhL////T/8X/TN3yAAEAAAAAAAAAAAAAAAABVAMsAIABAABWACoCWAIeAQ4BLAIsAFoBgAKAAKAA1ACAAAAAAAAAACsAVQCAAKsA1QEAASsABwAAAAIAVQAAAwADqwADAAcAADMRIRElIREhVQKr/asCAP4AA6v8VVUDAAABACAAAACgAIAAAwAvGAGwBBCwA9SwAxCwAtSwAxCwADywAhCwATwAsAQQsAPUsAMQsAI8sAAQsAE8MDE3MxUjIICAgIAAAgCAAOsC1QIVAAMABwBlGAGwCBCwBtSwBhCwBdSwCBCwAdSwARCwANSwBhCwBzywBRCwBDywARCwAjywABCwAzwAsAgQsAbUsAYQsAfUsAcQsAHUsAEQsALUsAYQsAU8sAcQsAQ8sAEQsAA8sAIQsAM8MTATITUhHQEhNYACVf2rAlUBwFXVVVUAAQCAAVUA6wHAAAMAGxgBsAQQsQAD9LECA/SxBQP0ALAEELEDBvQwMRMzFSOAa2sBwGsAAQCAAVUC1QGrAAMAMBgBsAQQsQAD9rADPLECB/WwATyxBQPmALEAABMQsQAG5bEAARMQsAE8sQMF9bACPBMhFSGAAlX9qwGrVgAAAAABAAAAAQAA1XjOQV8PPPUAAwQA/////9Y6E3P/////1joTcwAA/yAEgAOrAAAACgACAAEAAAAAAAEAAAPo/2oAABdwAAD/tgSAAAEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAFA1IAVQDIACADVgCAAWsAgANWAIAAAAAAAAAAKAAAAG4AAAD4AAABKwAAAXUAAQAAAAUAXgAFAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAADeAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABABIAAAAAAAAAAAACAA4AEgAAAAAAAAADADAAIAAAAAAAAAAEABIAUAAAAAAAAAAFABYAYgAAAAAAAAAGAAkAeAAAAAAAAAAIABwAgQABAAAAAAABABIAAAABAAAAAAACAA4AEgABAAAAAAADADAAIAABAAAAAAAEABIAUAABAAAAAAAFABYAYgABAAAAAAAGAAkAeAABAAAAAAAIABwAgQADAAEECQABABIAAAADAAEECQACAA4AEgADAAEECQADADAAIAADAAEECQAEABIAUAADAAEECQAFABYAYgADAAEECQAGAAkAeAADAAEECQAIABwAgQBNAGEAdABoACAARgBvAG4AdABSAGUAZwB1AGwAYQByAE0AYQB0AGgAcwAgAEYAbwByACAATQBvAHIAZQAgAE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AE0AYQB0AGgAIABGAG8AbgB0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAxAC4AME1hdGhfRm9udABNAGEAdABoAHMAIABGAG8AcgAgAE0AbwByAGUAAAMAAAAAAAAB9AD6AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5BxEAAI2FGACyAAAAFRQTsQABPw==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}@font-face{font-family:'round_brackets18549f92a457f2409';src:url(data:font/truetype;charset=utf-8;base64,AAEAAAAMAIAAAwBAT1MvMjwHLFQAAADMAAAATmNtYXDf7xCrAAABHAAAADxjdnQgBAkDLgAAAVgAAAASZ2x5ZmAOz2cAAAFsAAABJGhlYWQOKih8AAACkAAAADZoaGVhCvgVwgAAAsgAAAAkaG10eCA6AAIAAALsAAAADGxvY2EAAARLAAAC+AAAABBtYXhwBIgEWQAAAwgAAAAgbmFtZXHR30MAAAMoAAACOXBvc3QDogHPAAAFZAAAACBwcmVwupWEAAAABYQAAAAHAAAGcgGQAAUAAAgACAAAAAAACAAIAAAAAAAAAQIAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAACAgICAAAAAo8AMGe/57AAAHPgGyAAAAAAACAAEAAQAAABQAAwABAAAAFAAEACgAAAAGAAQAAQACACgAKf//AAAAKAAp////2f/ZAAEAAAAAAAAAAAFUAFYBAAAsAKgDgAAyAAcAAAACAAAAKgDVA1UAAwAHAAA1MxEjEyMRM9XVq4CAKgMr/QAC1QABAAD+0AIgBtAACQBNGAGwChCwA9SwAxCwAtSwChCwBdSwBRCwANSwAxCwBzywAhCwCDwAsAoQsAPUsAMQsAfUsAoQsAXUsAoQsADUsAMQsAI8sAcQsAg8MTAREAEzABEQASMAAZCQ/nABkJD+cALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAA/tACIAbQAAkATRgBsAoQsAPUsAMQsALUsAoQsAXUsAUQsADUsAMQsAc8sAIQsAg8ALAKELAD1LADELAH1LAKELAF1LAKELAA1LADELACPLAHELAIPDEwARABIwAREAEzAAIg/nCQAZD+cJABkALQ/ZD+cAGQAnACcAGQ/nAAAQAAAAEAAPW2NYFfDzz1AAMIAP/////Vre7u/////9Wt7u4AAP7QA7cG0AAAAAoAAgABAAAAAAABAAAHPv5OAAAXcAAA//4DtwABAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAwDVAAACIAAAAiAAAAAAAAAAAAAkAAAAowAAASQAAQAAAAMACgACAAAAAAACAIAEAAAAAAAEAABNAAAAAAAAABUBAgAAAAAAAAABAD4AAAAAAAAAAAACAA4APgAAAAAAAAADAFwATAAAAAAAAAAEAD4AqAAAAAAAAAAFABYA5gAAAAAAAAAGAB8A/AAAAAAAAAAIABwBGwABAAAAAAABAD4AAAABAAAAAAACAA4APgABAAAAAAADAFwATAABAAAAAAAEAD4AqAABAAAAAAAFABYA5gABAAAAAAAGAB8A/AABAAAAAAAIABwBGwADAAEECQABAD4AAAADAAEECQACAA4APgADAAEECQADAFwATAADAAEECQAEAD4AqAADAAEECQAFABYA5gADAAEECQAGAB8A/AADAAEECQAIABwBGwBSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFIAZQBnAHUAbABhAHIATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlACAAUgBvAHUAbgBkACAAYgByAGEAYwBrAGUAdABzACAAdwBpAHQAaAAgAGEAcwBjAGUAbgB0ACAAMQA4ADUANABSAG8AdQBuAGQAIABiAHIAYQBjAGsAZQB0AHMAIAB3AGkAdABoACAAYQBzAGMAZQBuAHQAIAAxADgANQA0AFYAZQByAHMAaQBvAG4AIAAyAC4AMFJvdW5kX2JyYWNrZXRzX3dpdGhfYXNjZW50XzE4NTQATQBhAHQAaABzACAARgBvAHIAIABNAG8AcgBlAAAAAAMAAAAAAAADnwHPAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAC5B/8AAY2FAA==)format('truetype');font-weight:normal;font-style:normal;}M(t2−t1)s2m·s1=...гк.
§ 15. КИЗЬӦРТОРЪЯСЛӦН ПУАН ТЕМПЕРАТУРА § 15. КІԄЕРТОРЈАСЛӦН ПУАН ԎЕМПЕРАТУРА
Сизимӧд удж вӧчигӧн ми аддзим, мый ва пуны заводитӧ 100°, пуигчӧжыс температураыс пыр ӧткодь. Пуигӧн ваысь лоӧ ру. Ԍіԅімӧԁ уҗ вӧчігӧн мі аԁԇім, мыј ва пуны завоԃітӧ 100°, пуіг чӧжыс ԏемператураыс пыр ӧткоԃ. Пуігӧн ваыԍ лоӧ ру.
Опытъяс петкӧдлӧны: уна пӧлӧс кизьӧрторъяс (жидкосьтъяс) пуӧны оз ӧткодь температураӧн. Быд кизьӧрлӧн эм аслас пуан температура. Опытјас петкӧԁлӧны: уна пӧлӧс кіԅерторјас (жіԁкоԍтјас) пуӧны оз ӧткоԃ ԏемператураӧн. Быԁ кіԅерлӧн ем аслас пуан ԏемпература.
Тайӧ табличаын петкӧдлӧма некымын веществолысь пуан температурасӧ. Тајӧ табԉіцаын петкӧԁлӧма ԋекымын вешществолыԍ пуан ԏемпературасӧ.
Веществояс Вешществојас
Пузьӧдан температура Пуԅӧԁан ԏемпература
Алюминий Аԉԉуміԋіј
1800° 1800°
Шабді вый Шабԁі выј
316° 316°
Ва Ва
100° 100°
Парафин Парафін
300° 300°
Глицерин Гԉіцерін
290° 290°
Ртуть Ртуԏ
357° 357°
Кӧрт Кӧрт
2450° 2450°
Спирт Ԍпірт
65–78° 65–78°
Зарни Зарԋі
2600° 2600°
Эфир Ефір
35° 35°
Ыргӧн Ыргӧн
2300° 2300°
Кизьӧрторъяслӧн пузьӧмыс вежсьӧ, кор на пытшкӧ сорлалӧма кутшӧмкӧторъясыс. Тайӧс позьӧ тӧдмавны татшӧм опытӧн. Кіԅерторјаслӧн пуԅӧмыс вежԍӧ кор на пыщкӧ сорлалӧма кущӧмкӧ торјасыс. Тајӧс поԅӧ тӧԁмавны тащӧм опытӧн.
Босьтам стӧкан, кисьтам сӧстӧм ва да шонтам пузьытӧдзыс. Термометр висьталас, ва пуӧ 100°-ын. Ва тыра стӧканӧ пуктам этшаник (грамм 5 кымын) сов да пондам гудравны сывтӧдзыс. Кор солыс сылас, сэки бара кутам шонтыны. Шонтігӧн ми термометрӧн тӧдмалам, мый сола ва пузьӧ 106–108°. Тась ми аддзам, мый сӧстӧм валӧн да сораса валӧн пузян температураыс абу ӧткодь. Боԍтам стӧкан, кіԍтам сӧстӧм ва ԁа шонтам пуԅытӧԇыс. Ԏермометр віԍталас, ва пуӧ 100°-ын. Ва тыра стӧканӧ пуктам ещаԋік (грамм 5 кымын) сов ԁа понԁам гуԁравны сывтӧԇыс. Кор солыс сылас, секі бара кутам шонтыны. Шонтігӧн мі ԏермометрӧн тӧԁмалам, мыј сола ва пуԅӧ 106–108°. Таԍ мі аԁԇам, мыј сӧстӧм валӧн ԁа сораса валӧн пуԅан ԏемператураыс абу ӧткоԃ.
§16. СЫНӦД ЛИЧКӦМЫСЬ ПУЗЯН ТЕМПЕРАТУРА ВЕЖСЬӦМ §16. СЫНӦԀ ԈІЧКӦМЫԌ ПУԄАН ԎЕМПЕРАТУРА ВЕЖԌӦМ
Пузян температура нӧшта вермӧ вежсьыны сынӧд личкӧмысь. Тайӧс позьӧ тӧдмавны татшӧм опытъясӧн. Пуԅан ԏемпература нӧшта вермӧ вежԍыны сынӧԁ ԉічкӧмыԍ. Тајӧс поԅӧ тӧԁмавны тащӧм опытјасӧн.
Босьтам колба да кисьтам джынйӧдзыс кымын ва (видзӧд 10-ӧд серпас). Колбасӧ тупкам резина пробкаӧн. Пробка пыр лэдзӧма термометр да пельӧсӧн кусыньтӧма стеклӧ трубка (А). Тайӧ трубкасӧ ӧтлаӧдӧма манометркӧд (C), сэтчӧ кисьтӧма ртуть. Мӧд помас ӧшӧдӧма резина да помсӧ топӧдӧма (D). Босьтӧй топӧдансӧ да шонтӧй васӧ пузьытӧдзыс. Сэки восьса помӧдыс мӧдас руыс петны, а ртутьыс манометрын мӧдас ӧтвесьтын сулавны. Ртутнӧй столб петкӧдлӧ, мый рулӧн личкӧмыс ыджыдджык сынӧд личкӧм дорысь. Шуйга трубкаӧд ртуть мӧдас лэччыны, а веськыдті — кайны. Ртуть вылӧ руыслӧн личкӧмыс лоӧ сынӧд личкӧм дай нӧшта кыптӧм ртуть сьӧкта. Шуам, сынӧдлӧн личкӧмыс 74 см. Тупкӧса колба пузьӧдігӧн ртуть кыптіс нӧшта 4 см. Рулӧн личкӧмыс лоӧ 74 см + 4 см = 78 см. Термометр висьталас, рулӧн да валӧн пуан температураыс тшӧтш жӧ содӧ, кор содӧ колба пиын личкӧм (давленньӧ). Боԍтам колба ԁа кіԍтам җынјӧԇыс кымын ва (віԇӧԁ 10-ӧԁ ԍерпас). Колбасӧ тупкам реԅіна пробкаӧн. Пробка пыр леԇӧма ԏермометр ԁа пеԉӧсӧн кусіԋтӧма ԍԏеклӧ трубка (А). Тајӧ трубкасӧ ӧтлаӧԁӧма манометркӧԁ (C), сетчӧ кіԍтӧма ртуԏ. Мӧԁ помас ӧшӧԁӧма реԅіна ԁа помсӧ топӧԁӧма (D). Боԍтӧј топӧԁансӧ ԁа шонтӧј васӧ пуԅытӧԇыс. Секі воԍса помӧԁыс мӧԁас руыс петны, а ртуԏыс манометрын мӧԁас ӧтвеԍтын сулавны. Ртутнӧј столб петкӧԁлӧ, мыј рулӧн ԉічкӧмыс ыҗыԁҗык сынӧԁ ԉічкӧм ԁорыԍ. Шујга трубкаӧԁ ртуԏ мӧԁас летчыны, а веԍкыԁті — кајны. Ртуԏ вылӧ руыслӧн ԉічкӧмыс лоӧ сынӧԁ ԉічкӧм ԁај нӧшта кыптӧм ртуԏ ԍӧкта. Шуам, сынӧԁлӧн ԉічкӧмыс 74 см. Тупкӧса колба пуԅӧԁігӧн ртуԏ кыптіс нӧшта 4 см. Рулӧн ԉічкӧмыс лоӧ 74 см + 4 см = 78 см. Ԏермометр віԍталас, рулӧн ԁа валӧн пуан ԏемператураыс щӧщ-жӧ соԁӧ, кор соԁӧ колба піын ԉічкӧм (ԁавԉеԋԋӧ).
Татшӧм опытъясӧн тӧдмалӧма: сынӧд личкӧм вежлалӧмысь валӧн пузян температура вежласьӧ, кыдзи индӧма график вылын. Тащӧм опытјасӧн тӧԁмалӧма: сынӧԁ ԉічкӧм вежлалӧмыԍ валӧн пуԅан ԏемпература вежлаԍӧ, кыԇі інԁӧма графік вылын.
Тайӧ графикын ОХ визь вылын петкӧдлӧма ва вылӧ личкӧм ыджда. ОУ — валӧн пуан температура. Тайӧ графикын петкӧдлӧма, кор личкӧмыс 780 мм, сэки ваыс пуӧ 107°. Тајӧ графікаын ОХ віԅ вылын петкӧԁлӧма ва вылӧ ԉічкӧм ыҗԁа. ОУ — валӧн пуан ԏемпература. Тајӧ графікаын петкӧԁлӧма, кор ԉічкӧмыс 780 мм, секі ваыс пуӧ 107°.
Татшӧм опытсӧ вӧчигӧн ми ог вермӧ вӧчны ыджыд личкӧм, колба вермас потны. Ыджыд личкӧм тӧдмалӧм вылӧ лӧсьӧдӧма Папинов пӧрт, кодӧс петкӧдлӧма 11-ӧд серпас вылын. Тайӧ пӧртсӧ тупкӧма кӧрт вевтӧн, вевтас эм гуран кодь, сэтчӧ кисьтӧма этшаник ртуть да лэдзӧма термометр. Пӧрт вевт вылӧ лӧсьӧдӧма предохранительнӧй клапан R. Клапан вӧчан ногсӧ петкӧдлӧма 12‐ӧд серпас вылын. Пӧрт видзан клапаныс со мый: вевтас эм розь, кодӧс тупкӧма кӧрт пробкаӧн да вывсяньыс личкӧма сьӧкыд рычагӧн. Руыслӧн личкӧмыс вермӧ сэтчӧдз лэптысьны, весиг розьсӧ восьтас да петас ортсыӧ. Папинов пӧртйын личкӧмсӧ позьӧ вайӧдны вель ыджыдӧдз. Тащӧм опытсӧ вӧчігӧн мі ог вермӧ вӧчны ыҗыԁ ԉічкӧм, колба вермас потны. Ыҗыԁ ԉічкӧм тӧԁмалӧм вылӧ лӧԍӧԁӧма Папінов пӧрт, коԁӧс петкӧԁлӧма 11-ӧԁ ԍерпас вылын. Тајӧ пӧртсӧ тупкӧма кӧрт вевтӧн, вевтас ем гуран коԃ, сетчӧ кіԍтӧма ещаԋік ртуԏ ԁа леԇӧма ԏермометр. Пӧрт вевт вылӧ лӧԍӧԁӧма преԁохраԋіԏеԉнӧј клапан R. Клапан вӧчан ногсӧ петкӧԁлӧма 12-ӧԁ ԍерпас вылын. Пӧрт віԇан клапаныс со мыј: вевтас ем роԅ, коԁӧс тупкӧма кӧрт пробкаӧн ԁа вывԍаԋыс ԉічкӧма ԍӧкыԁ рычагӧн. Руыслӧн ԉічкӧмыс вермӧ сетчӧԇ лептыԍны, веԍіг роԅсӧ воԍтас ԁа петас ортсыӧ. Папінов пӧртјын ԉічкӧмсӧ поԅӧ вајӧԁны веԉ ыҗыԁӧԇ.
Валысь температурасӧ позьӧ лэптыны 150°‐ӧдз. Опытъясӧн тӧдмалӧма, мый личкӧм содӧмкӧд ӧттшӧтш кыптӧ пузян температура. Тайӧ законыс ладмӧ валы да став мукӧд кизьӧрторъяслы. Мӧдарӧ, личкӧм чинӧмкӧд ӧттшӧтш лэччӧ пуан температура. Валыԍ ԏемпературасӧ поԅӧ лептыны 150°-ӧԇ. Опытјасӧн тӧԁмалӧма, мыј ԉічкӧм соԁӧмкӧԁ ӧтщӧщ кыптӧ пуԅан ԏемпература. Тајӧ законыс лаԁмӧ валы ԁа став мукӧԁ кіԅерторјаслы. Мӧԁарӧ, ԉічкӧм чінӧмкӧԁ ӧтщӧщ летчӧ пуан ԏемпература.
Вӧчӧй татшӧм опыт: Вӧчӧј тащӧм опыт:
Босьтӧй колба да сы пытшкын пузьӧдӧм ва. Кор ру вӧтлас колбаысь став сынӧдсӧ, босьтӧй колбасӧ би вылысь, пробкаалӧй да бергӧдлӧй вывлань пыдӧсӧн. Босьтӧй лым да кӧдзӧдӧй колба пыдӧссӧ (кыдзи петкӧдлӧма 13-ӧд серпас вылын). Ва кӧдзалігӧн руыс бӧр пӧрас ваӧ (конденсируйтчас). Рулӧн личкӧм сэки чинӧ да ваыс бӧр пондас пуны. Боԍтӧј колба ԁа сы пыщкын пуԅӧԁӧм ва. Кор ру вӧтлас колбаыԍ став сынӧԁсӧ, боԍтӧј колбасӧ бі вылыԍ, пробкаалӧј ԁа бергӧԁлӧј вывлаԋ пыԁӧсӧн. Боԍтӧј лым ԁа кӧԇӧԁӧј колба пыԁӧссӧ (кыԇі петкӧԁлӧма 13-ӧԁ ԍерпас вылын). Ва кӧԇалігӧн руыс бӧр пӧрас ваӧ (конԃенԍірујтчас). Рулӧн ԉічкӧм секі чінӧ ԁа ваыс бӧр понԁас пуны.
§17. РУ ВӦЧАН ГУСЯ ШОНЫД §17. РУ ВӦЧАН ГУԌА ШОНЫԀ
Сизимӧд удж вӧчигӧн тӧдмалім, мый ва пуӧм вылӧ колӧ шоныд. Сійӧ шоныдыс оз лэпты валысь температурасӧ, а мунӧ васӧ руӧ пӧртӧм вылӧ. Ԍіԅімӧԁ уҗ вӧчігӧн тӧԁмалім, мыј ва пуӧм вылӧ колӧ шоныԁ. Сіјӧ шоныԁыс оз лепты валыԍ ԏемпературасӧ, а мунӧ васӧ руӧ пӧртӧм вылӧ.
Мыйта шоныд колӧ грамм кизьӧрторйӧс руӧ пӧртӧм вылӧ, сійӧ шоныд шусьӧ ру вӧчан гуся шоныдӧн. Мыјԁа шоныԁ колӧ грамм кіԅерторјӧс руӧ пӧртӧм вылӧ, сіјӧ шоныԁ шуԍӧ ру вӧчан гуԍа шоныԁӧн.
Точнӧй опытӧн корсьӧма валысь ру вӧчан гуся шоныд. Сылӧн ру вӧчан гуся шоныдыс 539 ичӧт калория. Точнӧј опытӧн корԍӧма валыԍ ру вӧчан гуԍа шоныԁ. Сылӧн ру вӧчан гуԍа шоныԁыс 539 ічӧт калоріја.
Тайӧ табличаас петкӧдлӧма некымын кизьӧрторъяслысь ру вӧчан гуся шоныдсӧ: Тајӧ табԉіцаас петкӧԁлӧма ԋекымын кіԅерторјаслыԍ ру вӧчан гуԍа шоныԁсӧ:
Кизьӧрторъяс Кіԅерторјас
Ру вӧчан гуся шоныд Ру вӧчан гуԍа шоныԁ
Ва 539 Ва 539
Ртуть 68 Ртуԏ 68
Спирт 205 Ԍпірт 205
Эфир 85 Ефір 85
Кор тӧдан ру вӧчан гуся шоныд, сэки абу сьӧкыд тӧдмавны, уна-ӧ колӧ шоныд, медым кизьӧртор руӧ пӧртны. Шуам, уна-ӧ колӧ шоныд, медым t° температура m грамм ва пӧртны руӧ? Корсям татшӧм ногӧн: Q1 = m(100° − t°) ичӧт калория. Медым m грамм ва, кодлӧн температураыс 100°, пӧртны руӧ, ковмас: Кор тӧԁан ру вӧчан гуԍа шоныԁ, секі абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны, унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым кіԅертор руӧ пӧртны. Шуам, унаӧ колӧ шоныԁ, меԁым t° ԏемпература m грамм ва пӧртны руӧ? Корԍам тащӧм ногӧн: Q1 = m(100° − t°) ічӧт калоріја. Меԁым m грамм ва, коԁлӧн ԏемператураыс 100°, пӧртны руӧ, ковмас:
Q2 = m⋅539 ичӧт калория. Q2 = m⋅539 ічӧт калоріја.
100°-ӧдз шонтыны m грамм ва да пӧртны руӧ ковмас став шоныдыс: 100°-ӧԇ шонтыны m грамм ва ԁа пӧртны руӧ ковмас став шоныԁыс:
Q = m⋅(100° − t°) + 539⋅m ичӧт калория. Q = m⋅(100° − t°) + 539⋅m ічӧт калоріја.
Шуам, m = 200 грамм ва, кодлӧн температураыс t = 20°, пӧртны руӧ 100°-а температура дырйи колӧ Шуам m = 200 грамм ва, коԁлӧн ԏемператураыс t = 20°, пӧртны руӧ 100°-а ԏемпература ԁырјі колӧ
Q = m⋅(100° − t°) + 539⋅m = 200⋅(100 − 20) + 539⋅200 Q = m⋅(100° − t°) + 539⋅m = 200⋅(100 − 20) + 539⋅200
= 123800 ичӧт калория = 123,8 ыджыд калория. = 123800 ічӧт калоріја = 123,8 ыҗыԁ калоріја.
§18. КӦКЪЯМЫСӦД ЛАБОРАТОРНӦЙ УДЖ §18. КӦКЈАМЫСӦԀ ЛАБОРАТОРНӦЈ УҖ
Опыт вӧчигӧн колӧны: Опыт вӧчігӧн колӧны:
1) Штатив, 2) пробка да пар петкӧдан трубкаа колба, 3) кӧдзыд ва доз (800–1000° гр.), 4) термометр, 5) мензурка, 6) кӧрт сетка, 7) спиртовка. 1) Штаԏів, 2) пробка ԁа парпеткӧԁан трубкаа колба, 3) кӧԇыԁ ва ԁоз (800–1000° гр.), 4) ԏермометр, 5) мензурка, 6) кӧрт ԍетка, 7) ԍпіртовка.
Кисьтӧй колбаӧ 100 гр. ва да шонтӧй пузьытӧдз. Кутшӧмкӧ дозйӧ кисьтӧй 800–1000 гр. кӧдзыд ва. Ваыслысь сьӧктасӧ (m) да температурасӧ (t°) тӧдмалӧм бӧрын кисьтӧй кӧдзыд ваас колбаын шонтӧм васӧ да мерайтӧй сорлалӧм валысь температурасӧ Т1. Кіԍтӧј колбаӧ 100 гр. ва ԁа шонтӧј пуԅытӧԇ. Кущӧмкӧ ԁозјӧ кіԍтӧј 800–1000 гр. кӧԇыԁ ва. Ваыслыԍ ԍӧктасӧ (m) ԁа ԏемпературасӧ (t°) тӧԁмалӧм бӧрын кіԍтӧј кӧԇыԁ ваас колбаын шонтӧм васӧ ԁа мерајтӧј сорлалӧм валыԍ ԏемпературасӧ Т1.
Тӧдмалӧй, кымын градус (Т1 − t) содіс кӧдзыд ваыслӧн температураыс. Сэсся мӧдысь кисьтӧй колбаӧ 100 гр. ва да тупкӧй пробкаӧн, код пыр нуӧдӧма кусыньтӧм стеклӧ трубка (видзӧд 14-ӧд серпас вылӧ). Тӧԁмалӧј, кымын граԁус (Т1 − t) соԁіс кӧԇыԁ ваыслӧн ԏемператураыс. Сеԍԍа мӧԁыԍ кіԍтӧј колбаӧ 100 гр. ва ԁа тупкӧј пробкаӧн, коԁ пыр нуӧԁӧма кусыԋтӧм ԍԏеклӧ трубка (віԇӧԁ 14-ԁ ԍерпас вылӧ).
Колбаысь васӧ шонтӧй пузьытӧдзыс. Кор мӧдас ваыс пуны, сэки стекляннӧй трубка помсӧ лэдзӧй кӧдзыд ваӧ, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын. Доз В-ас кисьтӧй сы мында жӧ васӧ, мыйта босьтлінныд первой опыт вӧчигӧн. Мерайтӧ кӧдзыд валысь температурасӧ. Колбаыԍ васӧ шонтӧј пуԅытӧԇыс. Кор мӧԁас ваыс пуны, секі ԍԏекԉаннӧј трубка помсӧ леԇӧј кӧԇыԁ ваӧ, кыԇі петкӧԁлӧма ԍерпас вылын. Ԁоз В-ас кіԍтӧј сымынԁа-жӧ васӧ, мынԁа боԍтлінныԁ первој опыт вӧчігӧн. Мерајтӧ кӧԇыԁ валыԍ ԏемпературасӧ.
Видзӧдӧй, мый лоас рукӧд, коді пондас петны А трубкаӧд. Колба шонтӧй сэтчӧдз, кытчӧдз дзикӧдз ваыс оз быр. Эн вунӧдӧй спиртовкатӧ босьтны сэк, кор став ваыс пуас. Васӧ В дозйысь опыт вӧчигӧн колӧ ньӧжйӧникӧн термометрӧн гудравны. Мерайтӧй В дозса валысь температура (Т2), кор став ваыс колбаын пуас. Став тӧдмалӧмъяссӧ гижӧй тетрадяныд татшӧм формаӧн: Віԇӧԁӧј мыј лоас рукӧԁ, коԁі понԁас петны А трубкаӧԁ. Колба шонтӧј сетчӧԇ, кытчӧԇ ԇікӧԇ ваыс оз быр. Ен вунӧԁӧј ԍпіртовкатӧ боԍтны сек, кор став ваыс пуас. Васӧ В ԁозјыԍ опыт вӧчігӧн колӧ ԋӧжјӧԋікӧн ԏермометрӧн гуԁравны. Мерајтӧј В ԁозса валыԍ ԏемпература (Т2), кор став ваыс колбаын пуас. Став тӧԁмалӧмјассӧ гіжӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм формаӧн:
Ва шоналіс В дозйын. Ва шоналіс В ԁозјын.
1. Мый лоӧ руысь, кор ми сійӧс лэдзам кӧдзыд ваӧ? 1. Мыј лоӧ руыԍ, кор мі сіјӧс леԇам кӧԇыԁ ваӧ?
2. Мый лоӧ рукӧд, В дозйын температурасӧ кӧ кыпӧдам 100°-ӧдз? 2. Мыј лоӧ рукӧԁ, В ԁозјын ԏемпературасӧ-кӧ кыпӧԁам 100°-ӧԇ?
3. Колис эз ваыс В дозйын вежсьытӧг сы пытшті ру лэдзӧм бӧрын, да кыдзи позьӧ сійӧс тӧдмавны? 3. Коԉіс ез ваыс В ԁозјын вежԍытӧг сы пыщті ру леԇӧм бӧрын ԁа кыԇі поԅӧ сіјӧс тӧԁмавны?
4. Мый вӧсна первойя да мӧд опытын ӧтмындаысь босьтӧм ва эз ӧткодя шонав? 4. Мыј вӧсна первојја ԁа мӧԁ опытын ӧтмыԁтаыԍ боԍтӧм ва ез ӧткоԃа шонав?
§19. РУЫСЬ КИЗЬӦРТОР АРТМӦМ §19. РУЫԌ КІԄЕРТОР АРТМӦМ
Опытъяс петкӧдлӧны, мый ру позьӧ бӧр пӧртны кизьӧрторйӧ. Сы могысь русӧ колӧ видзӧдны. Босьтам йи да видзыштам сійӧс самӧварысь петан ру вылын. Йи вывті недыр мысти пондасны визьласьны ва войтъяс. Руыс шоныдсӧ сетӧ йилы да, йиыс заводитӧ сывны. Опытјас петкӧԁлӧны, мыј ру поԅӧ бӧр пӧртны кіԅерторјӧ. Сы могыԍ русӧ колӧ віԇӧԁны. Боԍтам јі ԁа віԇыштам сіјӧс самӧварыԍ петан ру вылын. Јі вывті ԋеԁыр мыԍԏі понԁасны віԅлаԍны ва војтјас. Руыс шоныԁсӧ ԍетӧ јілы ԁа јіыс завоԃітӧ сывны.
Кӧдзыд вакӧд ӧтлаасигӧн ру сетӧ сылы шоныдсӧ да ачыс лоӧ бӧр ваӧн. Опытъясӧн тӧдмалӧма, мый руысь (температураыс 100°) 1 грамм ва лоигӧн петӧ шоныд 539 ичӧт калория. Тайӧ лоӧ сы мында шоныд, коді колӧ 100°-а 1 грамм ва руӧ пӧртӧм вылӧ. Кӧԇыԁ вакӧԁ ӧтлааԍігӧн ру ԍетӧ сылы шоныԁсӧ ԁа ачыс лоӧ бӧр ваӧн. Опытјасӧн тӧԁмалӧма, мыј руыԍ (ԏемператураыс 100°) 1 грамм ва лоігӧн петӧ шоныԁ 539 ічӧт калоріја. Тајӧ лоӧ сы мынԁа шоныԁ, коԁі колӧ 100°-а 1 грамм ва руӧ пӧртӧм вылӧ.
§ 20. РУӦН КЕРКАЯС ШОНТӦМ § 20. РУӦН КЕРКАЈАС ШОНТӦМ
Кизьӧрторйӧ пӧригӧн ру сетӧ зэв уна шоныд. Быд грамм ва руысь артмигӧн сетӧ 539 ичӧт калория шоныд. Тайӧн морт кутіс пӧльзуйтчыны керка шонтігӧн. Руӧн керка шонтан ногсӧ шуӧны центральнӧй отопленньӧӧн. Центральнӧйӧн шуӧны сійӧн, мый ломтӧмыс мунӧ ӧтик местасянь. Пӧдвалас вӧчӧма ыджыд пӧрт — А. Пӧрт горулыс сотӧны ломтас. Ваысь артмӧ ру. Центральнӧй отопленньӧ схема петкӧдлӧма 15-ӧд серпас вылын. Кіԅерторјӧ пӧрігӧн ру ԍетӧ зев уна шоныԁ. Быԁ грамм ва руыԍ артмігӧн ԍетӧ 539 ічӧт калоріја шоныԁ. Тајӧн морт кутіс пӧԉзујтчыны керка шонтігӧн. Руӧн керка шонтан ногсӧ шуӧны центраԉнӧј отопԉеԋԋӧӧн. Центраԉнӧјӧн шуӧны сіјӧн, мыј ломтӧмыс мунӧ ӧԏік местаԍаԋ. Пӧԁвалас вӧчӧма ыҗыԁ пӧрт — А. Пӧрт горулыс сотӧны ломтас. Ваыԍ артмӧ ру. Центраԉнӧј отопԉеԋԋӧ схема петкӧԁлӧма 15-ԁ ԍерпас вылын.
РУӦН КЕРКА ШОНТАН СХЕМА РУӦН КЕРКА ШОНТАН СХЕМА
ВВ трубаясӧд ру мунӧ быд комнатаӧ. Тайӧ трубаясыс оз тыдавны, найӧс нуӧдӧма стен пытшкӧд. Мед шоныдыс бокӧ оз мун, трубаяссӧ гартлӧны вывтіыс шоныд кутанторъясӧн. Тайӧ трубаясӧд ру мунӧ радиаторъясӧ. Радиаторъястӧ нӧшта шуӧны батареяясӧн (с). ВВ трубајасӧԁ ру мунӧ быԁ комнатаӧ. Тајӧ трубајасыс оз тыԁавны, најӧс нуӧԁӧма ԍтен пыщкӧԁ. Меԁ шоныԁыс бокӧ оз мун, трубајассӧ гартлӧны вывтіыс шоныԁ кутан торјасӧн. Тајӧ трубајасӧԁ ру мунӧ раԃіаторјасӧ. Раԃіаторјастӧ нӧшта шуӧны батарејајасӧн (с).
Батарея петкӧдлӧма 15-ӧд серпас вылын, формаыс сылӧн веськыд чугуннӧй труба кодь, кытчӧ вӧчалӧма гӧгрӧс чӧлан кодьяс, кодъясӧс шуӧны реброӧн. Реброяссӧ вӧчӧны сійӧн, медым ыджыдджык лоӧ керкаса сынӧдӧ шоныд сетанлуныс. Керкаса сынӧд босьтӧ шоныдсӧ. Руысь бӧр артмӧ ва. Ваыс киссьӧ трубаяс кузяыс бӧр увлань. Медым ваыс визувтіс улӧ, трубаяссӧ вӧчӧны пӧлыньӧн. Батареја петкӧԁлӧма 15-ԁ ԍерпас вылын, формаыс сылӧн веԍкыԁ чугуннӧј труба коԃ, кытчӧ вӧчалӧма гӧгрӧс чӧланкоԃјас, коԁјасӧс шуӧны реброӧн. Ребројассӧ вӧчӧны сіјӧн, меԁым ыҗыԁҗык лоӧ керкаса сынӧԁӧ шоныԁ ԍетанлуныс. Керкаса сынӧԁ боԍтӧ шоныԁсӧ. Руыԍ бӧр артмӧ ва. Ваыс кіԍԍӧ трубајас куԅаыс бӧр увлаԋ. Меԁым ваыс візывтіс улӧ, трубајассӧ вӧчӧны пӧлыԋӧн.
Ӧні руӧн ломтысьӧмӧс вежӧ ваӧн ломтысьӧм, коді бурджык руӧн ломтысьӧм ногысь. Руӧн шонтігӧн трубаяс вывті ёна шоналӧны да вермӧны инмӧдчигӧн мортӧс сотны. Руӧн шонтӧм вӧчӧны пабрик-заводъясын, сэні руыс дась да (отработаннӧй ру). Ваӧн да руӧн ломтысянъяс лёкӧсь сійӧн, мый ыджыд керка шонтӧм могысь колӧ лӧсьӧдны некымын пӧрт. Та вӧсна гырысь керкаяс шонтӧм могысь вӧчалӧны руа‐ваа ломтысянъяс. Руа‐ваа ломтысянъяслысь схемасӧ видзӧд 16-ӧд серпас вылысь. Ӧні руӧн ломтыԍӧмӧс вежӧ ваӧн ломтыԍӧм, коԁі бурҗык руӧн ломтыԍӧм ногыԍ. Руӧн шонтігӧн трубајас вывті јона шоналӧны ԁа вермӧны інмӧԁчігӧн мортӧс сотны. Руӧн шонтӧм вӧчӧны фабрік-завоԁјасын, сені руыс ԁаԍ-ԁа (отработаннӧј ру). Ваӧн ԁа руӧн ломтыԍанјас ԉокӧԍ сіјӧн, мыј ыҗыԁ керка шонтӧм могыԍ колӧ лӧԍӧԁны ԋекымын пӧрт. Тавӧсна гырыԍ керкајас шонтӧм могыԍ вӧчалӧны руа‐ваа ломтыԍанјас. Руа‐ваа ломтыԍанјаслыԍ схемасӧ віԇӧԁ 16-ԁ ԍерпас вылыԍ.
Ломтысигӧн ва шоналӧ пӧдвал пӧртйын (А). Веськыд труба кузя (АВ) кайӧ В бакӧдз, кодӧс лӧсьӧдӧма чардакӧ. Сэсь CD трубаӧд лэччӧ улӧ да лэччигмозыс сетӧ пӧсьсӧ Н1 да Н2 батареяяслы. Кор ваыс батареяясын кӧдзалӧ, сэки сійӧ лоас сьӧкыдджык да бӧр лэччӧ пӧртйӧ. Ломтыԍігӧн ва шоналӧ пӧԁвал пӧртјын (А). Веԍкыԁ труба куԅа (АВ) кајӧ В бакӧԇ, коԁӧс лӧԍӧԁӧма чарԁакӧ. Сеԍ CD трубаӧԁ летчӧ улӧ ԁа летчіг мозыс ԍетӧ пӧԍсӧ Н1 ԁа Н2 батарејајаслы. Кор ваыс батарејајасын кӧԇалӧ, секі сіјӧ лоас ԍӧкыԁҗык ԁа бӧр летчӧ пӧртјӧ.
Колӧ шуны, переработаннӧй ру ӧнія дырйи мунӧ ва шонтӧм вылӧ, маті керкаяс ваӧн ломтӧм вылӧ да. Ру нуӧдан трубаяссӧ сэки нуӧдӧны уличаяс увті, му пытшті да сідз шонтӧны каръясын дзонь районъяс. Колӧ шуны, переработаннӧј ру ӧніја ԁырјі мунӧ ва шонтӧм вылӧ, маті керкајас ваӧн ломтӧм вылӧ-ԁа. Ру нуӧԁан трубајассӧ секі нуӧԁӧны уԉічајас увті, му пыщті ԁа сіԇ шонтӧны карјасын ԇоԋ рајонјас.
§21. РУАЛӦМ (испаренньӧ) §21. РУАЛӦМ (іспареԋԋӧ)
Пуан температура дырйи ваысь артмӧ ру. Но вермӧ лоны ру и ичӧтджык шоныд дырйи. Ми тайӧс аддзам быд лун. Джоджӧ киссьӧм ва, выльӧн мыськӧм дӧрӧм-гач да с. в. век ньӧжйӧникӧн косьмӧны, тӧлалӧны. Пуан ԏемпература ԁырјі ваыԍ артмӧ ру. Но вермӧ лоны ру і ічӧтҗык шоныԁ ԁырјі. Мі тајӧс аԁԇам быԁ лун. Җоҗӧ кіԍԍӧм ва, выԉӧн мыԍкӧм ԁӧрӧмгач ԁа с. в. век ԋӧжјӧԋікӧн коԍмӧны, тӧлалӧны.
Кор ру артмӧ оз пуан температураа кизьӧрысь, сійӧс шуӧны руалӧмӧн. Кор ру артмӧ оз пуан ԏемператураа кіԅерыԍ, сіјӧс шуӧны руалӧмӧн.
Руалігӧн руыс лоӧ сӧмын кизьӧртор вылас, а пуигӧн ру лоӧ вылас дай пытшкас. Руалігӧн руыс лоӧ сӧмын кіԅертор вылас, а пуігӧн ру лоӧ вылас ԁај пыщкас.
Абу сьӧкыд тӧдмавны, мый руалӧм мунӧ ӧдйӧнджык, кизьӧрыслӧн кӧ вылысыс паськыдджык. Тайӧс тӧдмалӧм могысь вӧчӧй татшӧм опыт. Абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны, мыј руалӧм мунӧ ӧԁјӧнҗык, кіԅерыслӧн-кӧ вылысыс паԍкыԁҗык. Тајӧс тӧԁмалӧм могыԍ вӧчӧј тащӧм опыт.
Кисьтӧй стӧканӧ, блюдйӧ да сёян тасьтіӧ ӧтмында ва (30–60 гр.) да пуктӧй сійӧс некымын лун кежлӧ пызан вылӧ. Недыр мысти аддзанныд, мый ва косьмис: медводз либӧ медуна — блюдйысь, медбӧрын либӧ медэтша — стӧканын. Кіԍтӧј стӧканӧ, бԉуԁјӧ ԁа ԍојан таԍтіӧ ӧтмынԁа ва (30–60 гр.) ԁа пуктӧј сіјӧс ԋекымын лун кежлӧ пызан вылӧ. Ԋеԁыр мыԍԏі аԁԇанныԁ, мыј ва коԍміс: меԁвоԇ ԉібӧ меԁуна — бԉуԁјыԍ, меԁбӧрын, ԉібӧ меԁеща — стӧканын.
Руалӧм лоӧ валӧн да мукӧд кизьӧръяслӧн. Мукӧд кизьӧрсӧ, кодлӧн руалӧмыс мунӧ ӧдйӧн, шуӧны летучӧй веществоясӧн. Мукӧд кизьӧръяслӧн руалӧмыс мунӧ ньӧжйӧ. Мед тайӧс тӧдмавны, босьтӧй бумагатор да уналаті мавтышталӧй эфирӧн, спиртӧн, карасинӧн, выйӧн да ваӧн. Сэсся сійӧ бумагаторсӧ ӧшӧдӧй стенаныд да видзӧдӧй, кутшӧм кизьӧр медӧдйӧн косьмас, кутшӧм меддыр оз косьмы. Опытъяс петкӧдлӧны, мый чорыд телӧяс руалӧны жӧ. Руалан чорыд телӧясӧн лоӧны: йи, нафталин, камфара. Босьтам кӧ нафталин тор да пуктам керкаӧ, недыр мысти сійӧ оз ло, ставнас руалас. Руалӧм лоӧ валӧн ԁа мукӧԁ кіԅерјаслӧн. Мукӧԁ кіԅерсӧ, коԁлӧн руалӧмыс мунӧ ӧԁјӧн, шуӧны ԉетучӧј вешществојасӧн. Мукӧԁ кіԅерјаслӧн руалӧмыс мунӧ ԋӧжјӧ. Меԁ тајӧс тӧԁмавны, боԍтӧј бумагатор ԁа уналаті мавтышталӧј ефірӧн, ԍпіртӧн, караԍінӧн, выјӧн ԁа ваӧн. Сеԍԍа сіјӧ бумагаторсӧ ӧшӧԁӧј ԍԏенаныԁ ԁа віԇӧԁӧј, кущӧм кіԅер меԁӧԁјӧн коԍмас, кущӧм меԁԁыр оз коԍмы. Опытјас петкӧԁлӧны, мыј чорыԁ ԏелӧјас руалӧны-жӧ. Руалан чорыԁ ԏелӧјасӧн лоӧны: јі, нафтаԉін, камфара. Боԍтам-кӧ нафтаԉінтор ԁа пуктам керкаӧ, ԋеԁыр мыԍԏі сіјӧ оз ло, ставнас руалас.
§22. УНА СИКАС ТЕЛӦЯС РУАЛІГӦН ТЕМПЕРАТУРА §22. УНА ԌІКАС ԎЕЛӦЈАС РУАЛІГӦН ԎЕМПЕРАТУРА
Ӧкмысӧд лабораторнӧй удж Ӧкмысӧԁ лабораторнӧј уҗ
Опыт вӧчигӧн колӧны: 1) зэв ичӧт деленньӧяса термометр, 2) сунис, 3) эфир, спирт да ва тыра ичӧт чашкаяс. Опыт вӧчігӧн колӧны: 1) зев ічӧт ԃеԉеԋԋӧјаса ԏермометр, 2) суԋіс, 3) ефір, ԍпірт ԁа ва тыра ічӧт чашкајас.
Мурталӧй комнатаса сынӧдлысь температурасӧ. Сэсся сы бӧрын гартовтӧй некымын пӧръя термометрлысь шариксӧ кисеяӧн. Кисеясӧ кӧрталӧй сунисӧн сідзи, кыдзи петкӧдлӧма 17-ӧд серпас вылын. Кӧтӧдӧй кисеясӧ эфирӧн да видзӧдӧй температура бӧрся, кодӧс петкӧдлӧ термометр. Мурталӧј комнатаса сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ. Сеԍԍа сы бӧрын гартовтӧј ԋекымын пӧрја ԏермометрлыԍ шаріксӧ кіԍејаӧн. Кіԍејасӧ кӧрталӧј суԋісӧн сіԇі, кыԇі петкӧԁлӧма 17-ӧԁ ԍерпас вылын. Кӧтӧԁӧј кіԍејасӧ ефірӧн ԁа віԇӧԁӧј ԏемпература бӧрԍа, коԁӧс петкӧԁлӧ ԏермометр.
Вӧчӧй татшӧм жӧ опытъяс кисеясӧ спиртӧн да ваӧн кӧтӧдӧмӧн. Температурасӧ, кутшӧмӧс петкӧдлас термометр, гижалӧй тетрадяныд татшӧм формаӧн: Вӧчӧј тащӧм-жӧ опытјас, кіԍејасӧ ԍпіртӧн ԁа ваӧн кӧтӧԁӧмӧн. Ԏемпературасӧ, кущӧмӧс петкӧԁлас ԏермометр, гіжалӧј ԏетраԃаныԁ тащӧм формаӧн:
Термометр петкӧдліс температура: Ԏермометр петкӧԁліс ԏемпература:
1. Коснас t1 = .... ° 1. Коснас t1 = .... °
2. Эфирӧн кӧтӧдӧмӧн t2 = .... ° 2. Ефірӧн кӧтӧԁӧмӧн t2 = .... °
3. Спиртӧн „ „ t3 = .... ° 3. Ԍпіртӧн „ „ t3 = .... °
4. Ваӧн „ „ t4 = .... ° 4. Ваӧн „ „ t4 = .... °
Сэсся сетӧй ӧтвет татшӧм юасян вылӧ: Кыдзи позьӧ гӧгӧрвоны да висьтавны, мый термометр эз петкӧдлы ӧткодь температура? Сеԍԍа ԍетӧј ӧтвет тащӧм јуаԍан вылӧ: Кыԇі поԅӧ гӧгӧрвоны ԁа віԍтавны, мыј ԏермометр ез петкӧԁлы ӧткоԃ ԏемпература?
§23. РУАЛІГӦН ШОНЫД БОСЬТӦМ §23. РУАЛІГӦН ШОНЫԀ БОԌТӦМ
Ӧкмысӧд лабораторнӧй уджын тӧдмалім, термометр петкӧдліс температурасӧ улынджык керкаса сынӧд дорысь. Тайӧс позьӧ гӧгӧрвоны сідзи, мый руалігӧн шоныд мунӧ кизьӧрсӧ руӧ пӧртӧм вылӧ сідз жӧ, кыдзи ми аддзылім пуигӧн. Колана шоныдыс руалігӧн босьтсьӧ сынӧдысь да термометр шарикысь. Сэки термометрлӧн шарикыс да ртутьыс кӧдзалӧны да термометрыс сійӧн и петкӧдлӧ улын температура. Ӧкмысӧԁ лабораторнӧј уҗын тӧԁмалім, ԏермометр петкӧԁліс ԏемпературасӧ улынҗык керкаса сынӧԁ ԁорыԍ. Тајӧс поԅӧ гӧгӧрвоны сіԇі, мыј руалігӧн шоныԁ мунӧ кіԅерсӧ руӧ пӧртӧм вылӧ сіԇ-жӧ, кыԇі, мі аԁԇылім пуігӧн. Колана шоныԁыс руалігӧн боԍтԍӧ сынӧԁыԍ ԁа ԏермометр шарікыԍ. Секі ԏермометрлӧн шарікыс ԁа ртуԏыс кӧԇалӧны ԁа ԏермометрыс сіјӧн-і петкӧԁлӧ улын ԏемпература.
Опыт вочигӧн вӧлі тӧдмалӧма, мый сэтшӧм кизьӧръяс, кодъяс зэв ёна руалӧны, медуна сетӧны кодзыд. Ми аддзылім, эфир руалігӧн температураыс лэччыліс медулӧ. Сідзжӧ аддзылім, кор медӧдйӧ мунӧ руалӧм, сэк медуна босьтӧ шоныд да температураыс лэччӧ. Кор ми сынӧдас ӧвтыштам термометрӧн, сэк температураыс лэччас нӧшта улӧ. Опыт вочігӧн вӧлі тӧԁмалӧма, мыј сещӧм кіԅерјас, коԁјас зев јона руалӧны, меԁуна ԍетӧны коԇыԁ. Мі аԁԇылім, ефір руалігӧн ԏемператураыс летчыліс меԁулӧ. Сіԇ-жӧ аԁԇылім, кор меԁӧԁјӧн мунӧ руалӧм, сек меԁуна боԍтӧ шоныԁ ԁа ԏемператураыс летчӧ. Кор мі сынӧԁас ӧвтыштам ԏермометрӧн, сек ԏемператураыс летчас нӧшта улӧ.
Вӧчам татшӧм опыт, кӧні тӧдмалам руалігӧн шоныд босьтӧмсӧ. Босьтам пельӧсӧн кусыньтӧм стеклӧ трубка да мӧдам сійӧс кутны киӧн, кыдзи петкӧдлӧма 18-ӧд серпас вылын. Лэдзам сэтчӧ некымын войт ва, коді мед исковтас кусыньтӧминас. Кусыньтӧм местасӧ гартовтам кисеяӧн. Кисея вылӧ мӧдам вийӧдны эфир. Некымын минут бӧрти босьтам кисеясӧ. Аддзам, трубкапытшса ва кынмӧма. Тайӧ петкӧдлӧ, эфир руалігӧн босьтіс трубкалысь да валысь шоныдсӧ. Ва кӧдзаліс да, кор температураыс лоис 0°, сетіс ассьыс гуся шоныдсӧ да кынмис. Вӧчам тащӧм опыт, кӧні тӧԁмалам руалігӧн шоныԁ боԍтӧмсӧ. Боԍтам пеԉӧсӧн кусыԋтӧм ԍԏеклӧ трубка ԁа мӧԁам сіјӧс кутны кіјӧн, кыԇі петкӧԁлӧма 18-ӧԁ ԍерпас вылын. Леԇам сетчӧ ԋекымын војт ва, коԁі меԁ ісковтас кусыԋтӧм інас. Кусыԋтӧм местасӧ гартовтам кіԍејаӧн. Кіԍеја вылӧ мӧԁам віјӧԁны ефір. Ԋекымын мінут бӧрԏі боԍтам кіԍејасӧ. Аԁԇам, трубка пыщса ва кынмӧма. Тајӧ петкӧԁлӧ, ефір руалігӧн боԍтіс трубкалыԍ ԁа валыԍ шоныԁсӧ. Ва кӧԇаліс ԁа кор ԏемператураыс лоіс 0°, ԍетіс асԍыс гуԍа шоныԁсӧ ԁа кынміс.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый кизьӧръяс руалігӧн босьтӧны шоныд. Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј кіԅерјас руалігӧн боԍтӧны шоныԁ.
§24. СЫНӦДТӦМИНЫН РУ §24. СЫНӦԀТӦМІНЫН РУ
Босьтам барометрическӧй трубка. Трубка пытшкас кисьтам ртуть, розьсӧ тупкам чуньӧн да трубкасӧ лэдзам ртуть тыра дозйӧ, кыдзи петкӧдлӧма 16-ӧд серпас вылын. Тайӧ приборыс шусьӧ ртутнӧй барометрӧн. Ртутьыс пондас сулавны, шуам N джудждаын (сулавлӧ 740–760 мм). Пипетка А-ӧн, кодлысь помсӧ кусыньтӧма, кисьтыштам барометрическӧй трубкаас некымын войт эфир. Трубка кузя эфир лэптысяс ртуть вылӧ. Сынӧдтӧм местаын эфир пузьӧ да артмӧ ру. Сэки эфир ру личкӧм вӧсна ртуть лэччас увлань. Нӧшта кисьтыштам некымын войт да бара аддзам, мый сэтысь лоис ру. Ртуть лэччис нӧшта улӧджык. Ртуть вылын ру лоӧмыс содтӧ руыслысь личкан вынсӧ. Боԍтам барометріческӧј трубка. Трубка пыщкас кіԍтам ртуԏ, роԅсӧ тупкам чуԋӧн ԁа трубкасӧ леԇам ртуԏ тыра ԁозјӧ, кыԇі петкӧԁлӧма 16-ӧԁ ԍерпас вылын. Тајӧ пріборыс шуԍӧ ртутнӧј барометрӧн. Ртуԏыс понԁас сулавны, шуам N җуҗтаын (сулавлӧ 740–760 мм). Піпетка А-ӧн, коԁлыԍ помсӧ кусыԋтӧма, кіԍтыштам барометріческӧј трубкаас ԋекымын војт ефір. Трубка куԅа ефір лептыԍас ртуԏ вылӧ. Сынӧԁтӧм местаын ефір пуԅӧ ԁа артмӧ ру. Секі ефір ру ԉічкӧм вӧсна ртуԏ летчас увлаԋ. Нӧшта кіԍтыштам ԋекымын војт ԁа бара аԁԇам, мыј сетыԍ лоіс ру. Ртуԏ летчіс нӧшта улӧҗык. Ртуԏ вылын ру лоӧмыс соԁтӧ руыслыԍ ԉічкан вынсӧ.
Мӧдам кӧ нӧшта лэдзавны барометрическӧй трубкаас эфирсӧ, воас сэтшӧм кад, кор эфир дугдас руӧ пӧрӧмысь да мӧдас бовъявны ртуть вылын, кыдзи петкӧдлӧма серпасын. Мӧԁам-кӧ нӧшта леԇавны барометріческӧј трубкаас ефірсӧ, воас сещӧм каԁ, кор ефір ԁугԁас руӧ пӧрӧмыԍ ԁа мӧԁас бовјавны ртуԏ вылын, кыԇі петкӧԁлӧма ԍерпасын.
Сэки ртутьыс дугдас увлань лэччӧмысь да ртуть столблӧн судтаыс лоӧ, шуам, h. Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый барометрическӧй трубкаын ру вермӧ лоны сӧмын позяна (определённӧй) мында. Секі ртуԏыс ԁугԁас увлаԋ летчӧмыԍ ԁа ртуԏ столблӧн суԁтаыс лоӧ, шуам, h. Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј барометріческӧј трубкаын ру вермӧ лоны сӧмын поԅана (опреԃеԉоннӧј) мыԁта.
Водзӧ кӧть век содтав эфирсӧ, руӧ оз понды пӧрны, а мӧдас кольны кизьӧрӧн. Сійӧ местасӧ, кӧні кизьӧрыс оз нин руав, шуӧны насыщеннӧй местаӧн, а сэні лоӧм русӧ шуӧны насыщеннӧй руӧн. Воԇӧ кӧԏ век соԁтав ефірсӧ, руӧ оз понԁы пӧрны, а мӧԁас коԉны кіԅӧрӧн. Сіјӧ местасӧ, кӧні кіԅерыс оз-ԋін руав, шуӧны насышщеннӧј местаӧн, а сені лоӧм русӧ шуӧны насышщеннӧј руӧн.
Абу сьӧкыд тӧдмавны, мый быд торъя температура дырйи места насыщайтны колӧ аслыс мында ру. Ньӧжйӧникӧн шонтам трубкалысь вылыс помсӧ. Шонтыны позьӧ пӧсь ва кисьтӧмӧн, спиртӧвӧй лампаӧн и. Сэки ми аддзам, мый ртуть трубка пытшкын мӧдас лэччыны да зэв ӧдйӧ кизьӧр эфир пондас бырны. Вылыс помсӧ трубкалысь пондам киськавны кӧдзыд ваӧн, позьӧ эфирӧн и. Сэки аддзам, мый трубкапытшса ртуть мӧдас кыптыны, русьыс мӧдас бӧр артмыны кизьӧр эфир. Тайӧ опытъяснас ми тӧдмалім, мый ыджыдджык температураӧн сынӧдтӧм места насыщайтны колӧ унджык ру. А кор температураыс лэччӧ, сэк сынӧдтӧм места насыщайтны колӧ этшаджык ру. Миян опытъяс петкӧдлісны, мый насыщеннӧй да абу насыщеннӧй ру личкӧ ртуть вылӧ. Ру ёнджыка личкӧ сэки, кор кыптӧ температураыс. Абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны, мыј быԁ торја ԏемпература ԁырјі места насышщајтны колӧ аслыс мынԁа ру. Ԋӧжјӧԋікӧн шонтам трубкалыԍ вылыс помсӧ. Шонтыны поԅӧ пӧԍ ва кіԍтӧмӧн, ԍпіртӧвӧј лампаӧн-і. Секі мі аԁԇам, мыј ртуԏ трубка пыщкын мӧԁас летчыны ԁа зев ӧԁјӧ кіԅер ефір понԁас бырны. Вылыс помсӧ трубкалыԍ понԁам кіԍкавны кӧԇыԁ ваӧн, поԅӧ ефірӧн-і. Секі аԁԇам, мыј трубка пыщса ртуԏ мӧԁас кыптыны, руԍыс мӧԁас бӧр артмыны кіԅер ефір. Тајӧ опытјаснас мі тӧԁмалім, мыј ыҗыԁҗык ԏемператураӧн сынӧԁтӧм места насышщајтны колӧ унҗык ру. А кор ԏемператураыс летчӧ, сек сынӧԁтӧм места насышщајтны колӧ ещаҗык ру. Міјан опытјас петкӧԁлісны, мыј насышщеннӧј ԁа абу насышщеннӧј ру ԉічкӧ ртуԏ вылӧ. Ру јонҗыка ԉічкӧ секі, кор кыптӧ ԏемператураыс.
§25. СЫНӦДЫН РУ §25. СЫНӦԀЫН РУ
Миян гӧгӧр, сынӧдын, век эм ва ру. Медым тӧдмавны сійӧс, вӧчам татшӧм опыт. Босьтам никелируйтӧм ичӧт стӧкан (А), кутшӧмӧс петкӧдлӧма 20‐ӧд серпас вылын, да сэтчӧ кисьтам джынйӧдзыс кымын эфир. Стӧканыслысь вомсӧ тупкам пробкаӧн (E), код пыр сюйӧма термометр да В да С кык трубка. С трубкасӧ колӧ босьтны кузьджыкӧс, мед улыс помыс инмис стӧкан пыдӧсӧ. Міјан гӧгӧр, сынӧԁын, век ем ва ру. Меԁым тӧԁмавны сіјӧс, вӧчам тащӧм опыт. Боԍтам ԋікеԉірујтӧм ічӧт стӧкан (А) кущӧмӧс петкӧԁлӧма 20-ӧԁ ԍерпас вылын ԁа сетчӧ кіԍтам җынјӧԇыс кымын ефір. Стӧканыслыԍ вомсӧ тупкам пробкаӧн (E), коԁ пыр ԍујӧма ԏермометр ԁа В ԁа С кык трубка. С трубкасӧ колӧ боԍтны куԅҗыкӧс, меԁ улыс помыс інміс стӧкан пыԁӧсӧ.
Резинаысь вӧчӧм насосӧн (D) пондам вӧтлыны эфир пытшкӧсӧд сынӧд, позьӧ и веськыд трубка (С) помӧ пӧлявны вомӧн. Сэки эфирыс пондас ёна руавны. Реԅінаыԍ вӧчӧм насосӧн (D) понԁам вӧтлыны ефір пыщкӧсӧԁ сынӧԁ, поԅӧ-і веԍкыԁ трубка (С) помӧ пӧԉавны вомӧн. Секі ефірыс понԁас јона руавны.
Эфир сэки пондас кӧдзавны да кӧдзӧдны стӧкансӧ. Недыр мысти ми аддзам, мый стӧкан вылысыс пондас «пӧсявны» да мӧдасны визьлавны ва войтъяс. Сійӧ ва войтъясыс лоисны сынӧдса ва руысь, коді вӧлі стӧкан гӧгӧрса сынӧдын. Ефір секі понԁас кӧԇавны ԁа кӧԇӧԁны стӧкансӧ. Ԋеԁыр мыԍԏі мі аԁԇам, мыј стӧкан вылысыс понԁас „пӧԍавны“ ԁа мӧԁасны віԅлавны ва војтјас. Сіјӧ ва војтјасыс лоісны сынӧԁса ва руыԍ, коԁі вӧлі стӧкан гӧгӧрса сынӧԁын.
Тӧдмалӧй, мыйла миян опытын ва руысь лоис ва? Барометрическӧй трубкаӧн опыт вӧчигӧн тӧдмалім, мый места насыщайтны колӧ этшаджык ру сэки, кор температураыс улынджык. Кор руыс оз насыщайт местасӧ, сэки сійӧс позьӧ вӧчны пузьӧдӧмӧн, сэки сійӧ пондас местасӧ насыщайтны. Тӧԁмалӧј, мыјла міјан опытын ва руыԍ лоіс ва? Барометріческӧј трубкаӧн опыт вӧчігӧн тӧԁмалім, мыј места насышщајтны колӧ ещаҗык ру секі, кор ԏемператураыс улынҗык. Кор руыс оз насышщајт местасӧ, секі сіјӧс поԅӧ вӧчны пуԅӧԁӧмӧн, секі сіјӧ понԁас местасӧ насышщајтны.
Водзӧ кӧдзалігӧн воас сэтшӧм кад, кор руыс тыртас став местасӧ, лоӧ насыщеннӧй. Водзӧ руӧдігӧн руыс кутас кизьӧрмыны. Тайӧ бӧръя шуӧмыс ӧткодя лӧсялӧ сынӧдтӧм да сынӧда местаяслы. Воԇӧ кӧԇалігӧн воас сещӧм каԁ, кор руыс тыртас став местасӧ, лоӧ насышщеннӧј. Воԇӧ руӧԁігӧн руыс кутас кіԅермыны. Тајӧ бӧрја шуӧмыс ӧткоԃа лӧԍалӧ сынӧԁтӧм ԁа сынӧԁа местајаслы.
Стӧканӧн опыт вӧчигӧн эфир кӧдзаліс, стӧкан вылысті пондісны визьласны ва войтъяс. Тайӧ лоис сійӧн, мый руалысь эфир босьтіс шоныдсӧ стӧканысь. Стӧкан кӧдзӧдӧ матігӧгӧрса сынӧдсӧ, сынӧдыс ру кӧдзалӧм вӧсна насыщайтчӧ да руыс войтъясӧн пуксьӧ кӧдзыд эфир стӧкан вылысӧ. Стӧканӧн опыт вӧчігӧн ефір кӧԇаліс, стӧкан вылысті понԁісны віԅласны ва војтјас. Тајӧ лоіс сіјӧн, мыј руалыԍ ефір боԍтіс шоныԁсӧ стӧканыԍ. Стӧкан кӧԇӧԁӧ матігӧгӧрса сынӧԁсӧ, сынӧԁыс ру кӧԇалӧм вӧсна насышщајтчӧ ԁа војтјасӧн пукԍӧ кӧԇыԁ ефір стӧкан вылысӧ.
ЗАДАЧАЯС ДА ЮАСЯНЪЯС ЗАԀАЧАЈАС ԀА ЈУАԌАНЈАС
1. Уна-ӧ колӧ шоныд 1 килограмм йи 100° шоныда руӧ пӧртны, сылӧн кӧ температураыс 20°? 1. Уна-ӧ колӧ шоныԁ 1 кілограмм јі 100° шоныԁа руӧ пӧртны, сылӧн кӧ ԏемператураыс 20°?
2. Кӧтӧдӧй эфирӧн губка да пӧлялӧй. Мый ті аддзанныд? 2. Кӧтӧԁӧј ефірӧн губка ԁа пӧԉалӧј. Мыј ті аԁԇанныԁ?
3. Медым тшай ӧдйӧнджык кӧдзалас, сійӧс пӧлялӧны. Мыйла пӧлялӧмӧн тшайыс ӧдйӧнджык кӧдзалӧ? 3. Меԁым щај ӧԁјӧнҗык кӧԇалас, сіјӧс пӧԉалӧны. Мыјла пӧԉалӧмӧн щајыс ӧԁјӧнҗык кӧԇалӧ?
4. Техникаын вӧчавлӧны сплавъяс, шуам: латунь лоӧ ыргӧнысь да цинкысь сплав, бронза лоӧ оловоысь да ыргӧнысь сплав да с. в. Видзӧдлӧй табличаысь сывдан температурасӧ бронзалысь, латуньлысь. 4. Ԏехԋікаын вӧчавлӧны сплавјас, шуам: латуԋ лоӧ ыргӧныԍ ԁа цынкыԍ сплав, бронза лоӧ оловоыԍ ԁа ыргӧныԍ сплав ԁа с. в. Віԇӧԁлӧј табԉіцаыԍ сывԁан ԏемпературасӧ бронзалыԍ, латуԋлыԍ.
5. Видзӧдлӧй сылан температураяссӧ сійӧ металлъяслысь, мыйысь вӧчӧма сплавсӧ. Мый позьӧ шуны сплавъяс сылан температураяс йылысь? 5. Віԇӧԁлӧј сылан ԏемпературајассӧ сіјӧ металлјаслыԍ, мыјыԍ вӧчӧма сплавсӧ. Мыј поԅӧ шуны сплавјас сылан ԏемпературајас јылыԍ?
6. Позьӧ оз сывдыны 100 грамм йи 10° шоныд 500 грамм ваӧ лэдзӧмӧн? 6. Поԅӧ оз сывԁыны 100 грамм јі, 10° шоныԁ 500 грамм ваӧ леԇӧмӧн?
7. Мыйла улыс да вылыс судтаясын (120 м. судта американскӧй небоскрёбъясын) ва пузьӧ оз ӧткодь температура дырйи (торъялӧ 0,3–0,4 градусӧн)? 7. Мыјла улыс ԁа вылыс суԁтајасын (120 м. суԁта амеріканскӧј ԋебоскробјасын) ва пуԅӧ оз ӧткоԃ ԏемпература ԁырјі (торјалӧ 0,3–0,4 граԁусӧн)?
8. Позьӧ оз тӧдмавны термометрӧн сынӧдлысь личкӧмсӧ? 8. Поԅӧ оз тӧԁмавны ԏермометрӧн сынӧԁлыԍ ԉічкӧмсӧ?
9. Сулея (колба) тыртӧй пузьӧм ваӧн. Сулеясӧ босьтӧй би вылысь, вомсӧ тупкӧй да бергӧдӧй мӧдарӧ (вомнас увлань). Кор пыдӧссӧ мӧдам кӧдзӧдны кӧдзыд ваӧн, сэки сулеяас ваыс пузяс. Висьталӧй, мыйла? 9. Суԉеја (колба) тыртӧј пуԅӧм ваӧн. Суԉејасӧ боԍтӧј бі вылыԍ, вомсӧ тупкӧј ԁа бергӧԁӧј мӧԁарӧ (вомнас увлаԋ). Кор пыԁӧссӧ мӧԁам кӧԇӧԁны кӧԇыԁ ваӧн, секі суԉејаас ваыс пуԅас. Віԍталӧј, мыјла?
10. Мыйла кӧдзыдъяс дырйи ывлаысь шоныдінӧ пыртӧм предмет пӧсялӧ? 10. Мыјла кӧԇыԁјас ԁырјі ывлаыԍ шоныԁінӧ пыртӧм преԁмет пӧԍалӧ?
11. Мыйла тӧлын керкаысь шоныд петан местаяс гыӧртӧны? 11. Мыјла тӧлын керкаыԍ шоныԁ петан местајас гыӧртӧны?
12. Мыйла спиртӧн мавтӧм килы кӧдзыд? 12. Мыјла ԍпіртӧн мавтӧм кілы кӧԇыԁ?
13. Керкаӧ пыртӧма да пуктӧма пызан вылӧ тшай юан блюдйӧ ва, блюдсӧ тупкӧма дозйӧн, кодӧс бергӧдӧма вывлань пыдӧсӧн. Косьмас оз блюдйысь ваыс? 13. Керкаӧ пыртӧма ԁа пуктӧма пызан вылӧ щај јуан бԉуԁјӧ ва, бԉуԁсӧ тупкӧма ԁозјӧн, коԁӧс бергӧԁӧма вывлаԋ пыԁӧсӧн. Коԍмас оз бԉуԁјыԍ ваыс?
14. Мыйла ва бельё тӧв йылын ӧдйӧнджык косьмӧ, лӧнь дырйи — надзӧнджык? 14. Мыјла ва беԉјӧ тӧвјылын ӧԁјӧнҗык коԍмӧ, лӧԋ ԁырјі — наԇӧнҗык?
15. Мыйла ва паськӧмӧн кӧдзыд? 15. Мыјла ва паԍкӧмӧн кӧԇыԁ?
16. Мыйла купайтчигӧн ваысь петӧм бӧрын кажитчӧ зэв кӧдзыд? 16. Мыјла купајтчігӧн, ваыԍ петӧм бӧрын кажітчӧ зев кӧԇыԁ?
§26. СЫНӦДЛӦН АБСОЛЮТНӦЙ ДА ОТНОСИТЕЛЬНӦЙ ВЛАЖНОСЬТ §26. СЫНӦԀЛӦН АБСОԈУТНӦЈ ԀА ОТНОԌІԎЕԈНӦЈ ВЛАЖНОԌТ
Миян гӧгӧрса сынӧдын век эм ва ру, коді мукӧддырйи овлывлӧ зэв уна, а мукӧддырйи этшаджык. Сынӧдысь ва ру позьӧ тӧдмавны уна ногӧн, сы йылысь ми гижлім нин (шоныдінӧ пыртӧм предмет пӧсялӧ). Міјан гӧгӧрса сынӧԁын век ем ва ру, коԁі мукӧԁ ԁырјі овлывлӧ зев уна, а мукӧԁ ԁырјі ещаҗык. Сынӧԁыԍ ва ру поԅӧ тӧԁмавны уна ногӧн, сы јылыԍ мі гіжлім-ԋін (шоныԁінӧ пыртӧм преԁмет пӧԍалӧ).
Сійӧ ва руыс, коді сынӧдын абу век ӧтмында, шусьӧ влажносьтӧн. Ва ру сынӧдын мыйкӧ мында век эм. Ру артмӧ му пӧжсьӧмысь, косьман ваысь. Ваыс руалӧ (руалӧмсӧ он быд пӧраӧ аддзы) да лэптысьӧ вылӧ. Сіјӧ ва руыс, коԁі сынӧԁын абу век ӧтмынԁа, шуԍӧ влажноԍтӧн. Ва ру сынӧԁын мыјкӧмынԁа век ем. Ру артмӧ му пӧжԍӧмыԍ, коԍман ваыԍ. Ваыс руалӧ (руалӧмсӧ он быԁ пӧраӧ аԁԇы) ԁа лептыԍӧ вылӧ.
Тайӧ сынӧдса руыслӧн (влажносьтыслӧн) коланлуныс ывлавылын (шуам, быдтасъяс быдмӧмын, пемӧсъяс, морт олӧмын) зэв ыджыд. Сынӧдса ру вӧсна вежласьӧ климат. Тајӧ сынӧԁса руыслӧн (влажноԍтыслӧн) коланлуныс ывлавылын (шуам, быԁтасјас быԁмӧмын, пемӧсјас, морт олӧмын) зев ыҗыԁ. Сынӧԁса ру вӧсна вежлаԍӧ кԉімат.
Ва ру артмӧм нӧшта ёна зависитӧ температураысь. Быд температура дырйи руалӧмлы эм пом. Сынӧдыс век насыщайтчӧ руӧн. Рулысь уналунсӧ петкӧдлӧ сынӧдлӧн личкӧм. Кор ва руыс личкӧ ртутнӧй столб вылӧ, тайӧ личкӧмсӧ шуӧны насыщеннӧй ру упругосьтӧн. Быд температура дырйи ва рулӧн эм аслас упругосьт. Кор температура кыптӧ, сэк кыптӧ тшӧтш упругосьт. Ва ру артмӧм нӧшта јона завіԍітӧ ԏемператураыԍ. Быԁ ԏемпература ԁырјі руалӧмлы ем пом. Сынӧԁыс век насышщајтчӧ руӧн. Рулыԍ уналунсӧ петкӧԁлӧ сынӧԁлӧн ԉічкӧм. Кор ва руыс ԉічкӧ ртутнӧј столб вылӧ, тајӧ ԉічкӧмсӧ шуӧны насышщеннӧј ру упругоԍтӧн. Быԁ ԏемпература ԁырјі ва рулӧн ем аслас упругоԍт. Кор ԏемпература кыптӧ, сек кыптӧ щӧщ упругоԍт.
Уна-ӧ эм ва ру сынӧдын, позьӧ тӧдмавны нӧшта ва ру сьӧктаӧн, коді эм 1 кубометр сынӧдын. Унаӧ ем ва ру сынӧԁын, поԅӧ тӧԁмавны нӧшта ва ру ԍӧктаӧн, коԁі ем 1 кубометр сынӧԁын.
Ва ру, кыдзи ми тӧдам нин, позьӧ тӧдмавны личкӧмнас, позьӧ и сьӧктанас. Тадзи тӧдмалӧны абсолютнӧй влажносьт. Ва ру, кыԇі мі тӧԁам-ԋін, поԅӧ тӧԁмавны ԉічкӧмнас, поԅӧ-і ԍӧктанас. Таԇі тӧԁмалӧны абсоԉутнӧј влажноԍт.
Шуам, абсолютнӧй влажносьт лоӧ 7,8 грамм (артассьӧ кубическӧй метрысь). Тайӧ висьталӧ, мый быд 1 кубическӧй метрын эм 7,8 грамм ва ру. Шуӧны и сідз, мый абсолютнӧй влажносьт ртуть столблӧн эм 7,5 мм. Тайӧ петкӧдлӧ, мый сынӧдса ва ру личкӧ сідз жӧ, кыдз личкӧ 7,5 мм судта ртуть столб. Шуам, абсоԉутнӧј влажноԍт лоӧ 7,8 грамм (артаԍԍӧ кубіческӧј метрыԍ). Тајӧ віԍталӧ, мыј быԁ 1 кубіческӧј метрын ем 7,8 грамм ва ру. Шуӧны і сіԇ, мыј абсоԉутнӧј влажноԍт ртуԏ столблӧн ем 7,5 mm. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј сынӧԁса ва ру ԉічкӧ сіԇ-жӧ, кыԇ ԉічкӧ 7,5 mm суԁта ртуԏ столб.
Абсолютнӧй влажносьт оз на бура висьтав, мый сынӧдыс уль руа либӧ кос руа. Ӧтыджда местаясын ӧтмында ру сынӧдлысь влажносьтсӧ оз вермыны кыпӧдны ӧтмындаӧдз. Сынӧдыс, кор сылӧн температураыс улын, лоӧ зэв влажнӧй, кор вылын — сійӧ жӧ руыс зэв кос. Абсоԉутнӧј влажноԍт оз-на бура віԍтав, мыј сынӧԁыс уԉ руа ԉібӧ кос руа. Ӧтыҗԁа местајасын ӧтмынта ру сынӧԁлыԍ влажноԍтсӧ оз вермыны кыпӧԁны ӧтмынԁаӧԇ. Сынӧԁыс, кор сылӧн ԏемператураыс улын, лоӧ зев влажнӧј, кор вылын — сіјӧ-жӧ руыс зев кос.
Сынӧдса ва руӧн насыщайтчӧм тӧдмалӧны относительнӧй влажносьтӧн. Относительнӧй влажносьт тӧдмалӧны тадзи. Сійӧ руыслысь отношенньӧсӧ, коді эм сынӧдын, босьтӧдӧй сійӧ ру мында вылӧ, коді сійӧ жӧ температура дырйи вермӧ насытитны сынӧдсӧ. Относительнӧй влажносьт арталӧны прӧчентъясӧн. Шуам, 1 кубометр сынӧдын эм 9,6 грамм ру, сынӧдыслӧн температураыс 18°. Табличаысь ми тӧдам, медым насыщайтны места 18° шоныдын, колӧ быд 1 кубометр сынӧдӧ 12,8 грамм ру. Босьтам отношенньӧ да тӧдмалам относительнӧй влажносьт. Сынӧԁса ва руӧн насышщајтчӧм тӧԁмалӧны отноԍіԏеԉнӧј влажноԍтӧн. Отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт тӧԁмалӧны таԇі. Сіјӧ руыслыԍ отношеԋԋӧсӧ, коԁі ем сынӧԁын, боԍтӧԁӧј сіјӧ ру мыԁта вылӧ, коԁі сіјӧ-жӧ ԏемпература ԁырјі вермӧ насыԏітны сынӧԁсӧ. Отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт арталӧны прӧчентјасӧн. Шуам, 1 кубометр сынӧԁын ем 9,6 грамм ру, сынӧԁыслӧн ԏемператураыс 18°. Табԉіцаыԍ мі тӧԁам, меԁым насышщајтны места 18° шоныԁын, колӧ быԁ 1 кубометр сынӧԁӧ 12,8 грамм ру. Боԍтам отношеԋԋӧ ԁа тӧԁмалам отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт.
9,6 / 12,8 = 0,75. 9,6 / 12,8 = 0,75.
Прӧчентӧн — 75%. Прӧчентӧн — 75%.
Тадз жӧ позьӧ тӧдмавны относительнӧй влажносьт, кор ми босьтам абсолютнӧй влажносьтсӧ ртутнӧй столб мераӧн. Таԇ-жӧ поԅӧ тӧԁмавны отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт, кор мі боԍтам абсоԉутнӧј влажноԍтсӧ ртутнӧј столб мераӧн.
§27. АБСОЛЮТНӦЙ ДА ОТНОСИТЕЛЬНӦЙ ВЛАЖНОСЬТ МУРТАЛӦМ §27. АБСОԈУТНӦЈ ԀА ОТНОԌІԎЕԈНӦЈ ВЛАЖНОԌТ МУРТАЛӦМ
Абсолютнӧй влажносьт тӧдмалӧны уна ногӧн. Медбура позьӧ тӧдмавны химическӧй гигрометрӧн. Химическӧй гигрометрӧн тӧдмалӧны торъя ыджда местаысь рулысь сьӧктасӧ. Тайӧс тӧдмалӧны приборӧн, кодӧс петкӧдлӧма 21-ӧд серпас вылын. А дозлӧн эм кык розь: ӧтикыс пыдӧссяньыс (сиптыссьӧ да воссьӧ кранӧн). Мӧд розьыс — вывсянь. Доз тыртӧны ваӧн, вывса розьсӧ ӧтлаӧдӧны веситӧм трубкаяскӧд (Т), кодъясӧс тыртӧма ас пиас ва босьтанторъясӧн (сернӧй кислота да мукӧдторъясӧн). Увсяньыс восьтӧны кран да дозйысь васӧ лэдзӧны. Абсоԉутноԍт тӧԁмалӧны уна ногӧн. Меԁбура поԅӧ тӧԁмавны хіміческӧј гігрометрӧн. Хіміческӧј гігрометрӧн тӧԁмалӧны торја ыҗԁа местаыԍ рулыԍ ԍӧктасӧ. Тајӧс тӧԁмалӧны пріборӧн, коԁӧс петкӧԁлӧма 21-ԁ ԍерпас вылын. А ԁозлӧн ем кык роԅ: ӧԏікыс пыԁӧсԍаԋыс (ԍіптыԍӧ ԁа воԍԍӧ кранӧн). Мӧԁ роԅыс — вывԍаԋ. Ԁоз тыртӧны ваӧн, вывса роԅсӧ ӧтлаӧԁӧны веԍітӧм трубкајаскӧԁ (Т), коԁјасӧс тыртӧма ас піас ва боԍтан торјасӧн (ԍернӧј кіслота ԁа мукӧԁ торјасӧн). Увԍаԋыс воԍтӧны кран ԁа ԁозјыԍ васӧ леԇӧны.
Сэки трубка помӧд пырӧ сынӧд. Трубкаясті прӧйдитігӧн сынӧдлӧн ва руыс кольӧ трубкаясӧ. Трубкаяссӧ сы бӧрын веситӧны да тӧдмалӧны ва рулысь сьӧктасӧ. Секі трубка помӧԁ пырӧ сынӧԁ. Трубкајасті прӧјԃітігӧн сынӧԁлӧн ва руыс коԉӧ трубкајасӧ. Трубкајассӧ сы бӧрын веԍітӧны ԁа тӧԁмалӧны ва рулыԍ ԍӧктасӧ.
Шуам, аспираторӧ тӧрӧ 100 литр (0,1 кбм.), ва лоис 0,87 грамм. Тась вермам тӧдмавны, мый абсолютнӧй влажносьт воӧ 8,7 грамм 1 куб. м. сынӧд вылӧ. Шуам, аԍпіраторӧ тӧрӧ 100 ԉітр (0,1 кбм.), ва лоіс 0,87 грамм. Таԍ вермам тӧԁмавны, мыј абсоԉутнӧј влажноԍт воӧ 8,7 грамм 1 куб. м. сынӧԁ вылӧ.
Тайӧс тӧдмалӧм бӧрын позьӧ тӧдмавны ва рулысь личкӧмсӧ (миян примерын ва руыслӧн личкӧмыс лоӧ 8,5 мм.). Тајӧс тӧԁмалӧм бӧрын поԅӧ тӧԁмавны ва рулыԍ ԉічкӧмсӧ (міјан прімерын ва руыслӧн ԉічкӧмыс лоӧ 8,5 мм.).
Ва рулӧн уналун разнӧй температура дырйи. Ва рулӧн уналун разнӧј ԏемпература ԁырјі.
Температура Ԏемпература
Уна-ӧ ру 1 куб. м. (граммӧн) Унаӧ ру 1 куб. м. (граммӧн)
Ртутнӧй столбын личкӧм (мм) Ртутнӧј столбын ԉічкӧм (мм)
−10° 2,1 1,9 −10° 2,1 1,9
−9° 2,3 2,1 −9° 2,3 2,1
−8° 2,5 2,3 −8° 2,5 2,3
−7° 2,7 2,5 −7° 2,7 2,5
−6° 3,0 2,7 −6° 3,0 2,7
−5° 3,3 3,0 −5° 3,3 3,0
−4° 3,6 3,3 −4° 3,6 3,3
−3° 3,9 3,6 −3° 3,9 3,6
−2° 4,2 3,9 −2° 4,2 3,9
−1° 4,5 4,2 −1° 4,5 4,2
0° 4,9 4,6 0° 4,9 4,6
1° 5,2 4,9 1° 5,2 4,9
2° 5,6 5,3 2° 5,6 5,3
3° 6,0 5,7 3° 6,0 5,7
4° 6,4 6,1 4° 6,4 6,1
5° 6,8 6,5 5° 6,8 6,5
6° 7,3 7,0 6° 7,3 7,0
7° 7,8 7,5 7° 7,8 7,5
8° 8,3 8,0 8° 8,3 8,0
9° 8,8 8,6 9° 8,8 8,6
10° 9,4 9,2 10° 9,4 9,2
11° 10,0 9,8 11° 10,0 9,8
12° 10,7 10,5 12° 10,7 10,5
13° 11,4 11,2 13° 11,4 11,2
14° 12,1 12,0 14° 12,1 12,0
15° 12,8 12,8 15° 12,8 12,8
16° 13,7 13,6 16° 13,7 13,6
17° 14,5 14,5 17° 14,5 14,5
18° 15,4 15,5 18° 15,4 15,5
19° 16,3 16,5 19° 16,3 16,5
20° 17,3 17,5 20° 17,3 17,5
25° 23,0 23,8 25° 23,0 23,8
30° 30,3 31,8 30° 30,3 31,8
35° 39,6 42,2 35° 39,6 42,2
40° 51,2 55,3 40° 51,2 55,3
45° 65,4 71,9 45° 65,4 71,9
50° 83,0 92,5 50° 83,0 92,5
55° 104 118 55° 104 118
60° 130 140 60° 130 140
Абсолютнӧй влажносьтысь относительнӧй влажносьт тӧдмалігӧн колӧ тӧдны: 1) сынӧдлысь температура, 2) сійӧ русӧ, коді вермӧ насыщайтны сынӧдсӧ тайӧ температура дырйи. Абсоԉутнӧј влажноԍтыԍ отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт тӧԁмалігӧн колӧ тӧԁны: 1) сынӧԁлыԍ ԏемпература, 2) сіјӧ русӧ, коԁі вермӧ насыщајтны сынӧԁсӧ тајӧ ԏемпература ԁырјі.
Босьтам пример. Шуам, сынӧдлӧн температура +17°. Таблича серти тӧдмалам, мый насыщайттӧдз 1 куб. метр вылӧ колӧ 14,5 грамм ру. Татысь тӧдмалам, относительнӧй влажносьт лоӧ: Боԍтам прімер. Шуам, сынӧԁлӧн ԏемпература +17°. Табԉіца ԍерԏі тӧԁмалам, мыј насыщајттӧԇ 1 куб. метр вылӧ колӧ 14,5 грамм ру. Татыԍ тӧԁмалам, отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт лоӧ:
8,7/14,5 = 0,6. Прӧчентӧн — 60%. 8,7/14,5 = 0,6. Прӧчентӧн — 60%.
Удж. Вӧчӧй таблича серті график, водса нога визь вылӧ (х) босьтӧй температура, а сувтса визь вылӧ (у) сынӧд насыщайтысь ва рулысь сьӧктасӧ. Уҗ. Вӧчӧј табԉіца ԍерті графіка, воԁса нога віԅ вылӧ (х) боԍтӧј ԏемпература, а сувтса віԅ вылӧ (у) сынӧԁ насыщајтыԍ ва рулыԍ ԍӧктасӧ.
§28. ЛЫСВА ЛОАН ЧУТ §28. ЛЫСВА ЛОАН ЧУТ
Эм на нӧшта уна сикас гигрометръяс, кодъясӧн позьӧ бурджыка тӧдмавны влажносьтсӧ. Сійӧ гигрометръяснас влажносьт тӧдмалігӧн колӧ тӧдны лысва лоан чут. Ем-на нӧшта уна ԍікас гігрометрјас, коԁјасӧн поԅӧ бурҗыка тӧԁмавны влажноԍтсӧ. Сіјӧ гігрометрјаснас влажноԍт тӧԁмалігӧн колӧ тӧԁны лысва лоан чут.
Лысва лоан чут лоӧ сійӧ температура, кор руыс тшук тырмӧ сынӧдсӧ насыщайтӧм вылӧ. Шуам, рулӧн сьӧкта 9,4 грамм, коді тырмӧ 10° шоныда 1 куб. м. сынӧд насыщайтӧм вылӧ. Татшӧм сынӧдыслӧн кӧ температураыс пондас чинны, сэки руыс мӧдас бӧр пӧрны ваӧ (лысваӧ). Лысва лоан чут лоӧ сіјӧ ԏемпература, кор руыс щук тырмӧ сынӧԁсӧ насыщајтӧм вылӧ. Шуам, рулӧн ԍӧкта 9,4 грамм, коԁі тырмӧ 10° шоныԁа 1 куб. м. сынӧԁ насыщајтӧм вылӧ. Тащӧм сынӧԁыслӧн-кӧ ԏемператураыс понԁас чінны, секі руыс мӧԁас бӧр пӧрны ваӧ (лысваӧ).
Кор ті лолыштанныд пурт вылӧ, пурт вылысӧ пуксьӧны зэв ичӧт ва войтъяс. Недыр мысти пурт вылысыс бӧр косьмӧ. Висьталӧй, мыйла тайӧ тадз? Кор ті лолыштанныԁ пурт вылӧ, пурт вылысӧ пукԍӧны зев ічӧт ва војтјас. Ԋеԁыр мыԍԏі пурт вылысыс бӧр коԍмӧ. Віԍталӧј, мыјла тајӧ таԇ?
§29. ЛЫСВА ЛОАН ЧУТ ТӦДМАЛӦМ §29. ЛЫСВА ЛОАН ЧУТ ТӦԀМАЛӦМ
Лысва лоан чут тӧдмалӧны гигрометръясӧн. Эм гигрометр Даниельлӧн. Гигрометр вӧчсьӧ АВСD нюкыльтӧм трубкаысь (видзӧд 22-ӧд серпас вылысь). Помъясас кык шарик (А да D). А шарикӧ кисьтӧма эфир, температурасӧ кодлысь тӧдмалӧны пытшкӧсса термометрӧн. Став трубкаыс тырӧма эфир руӧн. Лысва лоан чут тӧԁмалӧны гігрометрјасӧн. Ем гігрометр Ԁаԋіјеԉлӧн. Гігрометр вӧчԍӧ АВСD ԋукыԉтӧм трубкаыԍ (віԇӧԁ 22-ԁ ԍерпас вылыԍ). Помјасас кык шарік (А ԁа D). А шарікӧ кіԍтӧма ефір, ԏемпературасӧ коԁлыԍ тӧԁмалӧны пыщкӧсса ԏермометрӧн. Став трубкаыс тырӧма ефір руӧн.
Мӧд шариксӧ гартовтӧма кисеяӧн, кисеясӧ кӧтӧдӧма эфирӧн. Эфир руалігӧн кӧдзӧдӧ шариксӧ (D). Эфир сэки артмӧ кизьӧрӧ да личкӧмыс чинӧ. Мӧԁ шаріксӧ гартовтӧма кіԍејаӧн, кіԍејасӧ кӧтӧԁӧма ефірӧн. Ефір руалігӧн кӧԇӧԁӧ шаріксӧ (D). Ефір секі артмӧ кіԅерӧ ԁа ԉічкӧмыс чінӧ.
Личкӧм чинӧм вӧсна А шарикын эфирыс зэв ӧдйӧн пӧрӧ руӧ. Руыс кӧдзӧдӧ эфирсӧ да шарик А-лысь бокъяссӧ. Кор кӧдзалӧм воас лысва лоан чутӧдз, сэки А шариклӧн вылысыс тупкысьӧ ва войтъясӧн. Медым бурджыка аддзыны шариклысь рузьӧмсӧ, шариксӧ тупкӧны югыдторйӧн (шуам, зарниӧн). Шарикын термометр петкӧдлас лысва лоан чут. Кор ми тӧдам лысва лоан чут, сэк таблича серти позьӧ тӧдмавны абсолютнӧй да относительнӧй влажносьт. Шуам, лысва лоан чут лоис 12°, а сынӧдлӧн температураыс 17°. Ԉічкӧм чінӧм вӧсна А шарікын ефірыс зев ӧԁјӧн пӧрӧ руӧ. Руыс кӧԇӧԁӧ ефірсӧ ԁа шарік А-лыԍ бокјассӧ. Кор кӧԇалӧм воас лысва лоан чутӧԇ, секі А шаріклӧн вылысыс тупкыԍԍӧ ва војтјасӧн. Меԁым бурҗыка аԁԇыны шаріклыԍ руԅӧмсӧ, шаріксӧ тупкӧны југыԁ торјӧн (шуам, зарԋіӧн). Шарікын ԏермометр петкӧԁлас лысва лоан чут. Кор мі тӧԁам лысва лоан чут, сек табԉіца ԍерԏі поԅӧ тӧԁмавны абсоԉутнӧј ԁа отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт. Шуам, лысва лоан чут лоіс 12°, а сынӧԁлӧн ԏемператураыс 17°.
Лысва лоан чут кӧ 12°, сэк ми таблича серти тӧдмалам, мый быд 1 кубометр сынӧд вермӧ насыщайтчыны 10,7 грамм руӧн. Тайӧ лоӧ абсолютнӧй влажносьт. Лысва лоан чут-кӧ 12° сек мі табԉіца ԍерԏі тӧԁмалам, мыј быԁ 1 кубометр сынӧԁ вермӧ насышщајтчыны 10,7 грамм руӧн. Тајӧ лоӧ абсоԉутнӧј влажноԍт.
Относительнӧй влажносьт тӧдмалігӧн видзӧдлам, уна-ӧ колӧ ру сынӧд насыщайтны 17° дырйи. Таблича висьталӧ: 1 кубометр вылӧ колӧ 14,5 гр. ру. А татысь относительнӧй влажносьт: Отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт тӧԁмалігӧн віԇӧԁлам, уна-ӧ колӧ ру сынӧԁ насыщајтны 17° ԁырјі. Табԉіца віԍталӧ 1 кубометр вылӧ колӧ 14,5 гр. ру. А татыԍ отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт:
10,7 / 14,5 = 0,74. Прӧчентӧн — 74%. 10,7 / 14,5 = 0,74. Прӧчентӧн — 74%
ЮРСИЫСЬ ВӦЧӦМ ГИГРОМЕТР ЈУРԌІЫԌ ВӦЧӦМ ГІГРОМЕТР
Нӧшта эм гигрометр, кодӧс зэв кокньыд вӧчны быд школаын. Сійӧ шусьӧ юрсиысь вӧчӧм гигрометрӧн. Позьӧ шуны нӧшта гигрометр Соссюраӧн. Нӧшта ем гігрометр, коԁӧс зев кокԋыԁ вӧчны быԁ школаын. Сіјӧ шуԍӧ јурԍіыԍ вӧчӧм гігрометрӧн. Поԅӧ шуны нӧшта гігрометр Соԍјураӧн.
Юрсиысь вӧчӧм гигрометрӧн позьӧ тӧдмавны относительнӧй влажносьт. Тайӧ гигрометрсӧ вӧчӧма сійӧ свойство вылын, мый юрсиыс вермӧ нюжавны уль руа сынӧдын да дженьдыны кос руа сынӧдын. Юрсисӧ колӧ весавны госысь да вылыс помсӧ гӧрддзавны. Улыс помсӧ колӧ кӧртавны блок гӧгӧр, крепитны да помас ӧшӧдны гира, коді нюжӧдӧ юрсисӧ. Кор юрсиыс нюжалӧ влажносьт содігӧн да дженьдӧ влажносьт чинігӧн, сэк блокыс бергӧдчӧ да бӧрсяньыс бергӧдӧ петкӧдлысь стрелкасӧ. Кор юрсиыс нюжалӧ, стрелка бергӧдчӧ веськыдвыв, кор дженьдӧ — шуйгавыв. Јурԍіыԍ вӧчӧм гігрометрӧн поԅӧ тӧԁмавны отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт. Тајӧ гігрометрсӧ вӧчӧма сіјӧ својство вылын, мыј јурԍіыс вермӧ ԋужавны уԉ руа сынӧԁын ԁа җеԋԁыны кос руа сынӧԁын. Јурԍісӧ колӧ весавны госыԍ ԁа вылыс помсӧ гӧрԁԇавны. Улыс помсӧ колӧ кӧртавны блок гӧгӧр, крепітны ԁа помас ӧшӧԁны гіра, коԁі ԋужӧԁӧ јурԍісӧ. Кор јурԍіыс ԋужалӧ влажноԍт соԁігӧн ԁа җеԋԁӧ влажноԍт чінігӧн сек блокыс бергӧԁчӧ ԁа бӧрԍаԋыс бергӧԁӧ петкӧԁлыԍ стрелкасӧ. Кор јурԍіыс ԋужалӧ, стрелка бергӧԁчӧ веԍкыԁвыв, кор җеԋԁӧ — шујгавыв.
Петкӧдлысь стрелка ветлӧ шкала кузя, кодӧс юклӧма 100 торйӧ да петкӧдлӧ относительнӧй влажносьт. Петкӧԁлыԍ стрелка ветлӧ шкала куԅа, коԁӧс јуклӧма 100 торјӧ ԁа петкӧԁлӧ отноԍіԏеԉнӧј влажноԍт.
Эмӧсь уна гигроскоп приборъяс, кодъяс кӧть и оз мерайтны влажносьтсӧ, но вермӧны висьтавны влажносьт вежсьӧм йылысь. Сэтшӧм приборъяссӧ шуӧны гигроскопъясӧн. Сэтшӧм гигроскопӧ пуктыссьӧ ткань, кодӧс кӧтӧдӧма хлористӧй кобальтӧн; сійӧ вермӧ босьтны ас пиас ва ру да сы вӧсна вежӧ ассьыс рӧмсӧ. Емӧԍ уна гігроскоп пріборјас, коԁјас кӧԏ-і оз мерајтны влажноԍтсӧ, но вермӧны віԍтавны влажноԍт вежԍӧм јылыԍ. Сещӧм пріборјассӧ шуӧны гігроскопјасӧн. Сещӧм гігроскопӧ пуктыԍԍӧ ткаԋ, коԁӧс кӧтӧԁӧма хлорістӧј кобаԉтӧн; сіјӧ вермӧ боԍтны ас піјас ва ру ԁа сы вӧсна вежӧ асԍыс рӧмсӧ.
Косӧн тканьыс лӧзов, а кор сынӧдын лоас ва ру, сэки рӧмыс пондас вежсьыны; кор зэв уна лоӧ ва руыс, сэки рӧмыс лоӧ розӧвӧй. Косӧн ткаԋыс лӧзов, а кор сынӧԁын лоас ва ру, секі рӧмыс понԁас вежԍыны; кор зев уна лоӧ ва руыс, секі рӧмыс лоӧ розӧвӧј.
ПСИХРОМЕТР АВГУСТА ПԌІХРОМЕТР АВГУСТА
Кор колӧ тӧдмавны сынӧдса ва рулысь упругосьтсӧ да сылысь личкӧмсӧ ӧткодь температура дырйи, сэки тайӧ тӧдмалӧмсӧ вӧчӧны психрометр Августа приборӧн. Тайӧ приборнас тӧдмалӧны, ылын-ӧ на ва рулӧн насыщайтчан чутыс. Кор колӧ тӧԁмавны сынӧԁса ва рулыԍ упругоԍтсӧ ԁа сылыԍ ԉічкӧмсӧ ӧткоԃ ԏемпература ԁырјі, секі тајӧ тӧԁмалӧмсӧ вӧчӧны пԍіхрометр Августа пріборӧн. Тајӧ пріборнас тӧԁмалӧны, ылынӧ-на ва рулӧн насыщајтчан чутыс.
Психрометр Августа вӧчсьӧ кык ӧткодь термометръясысь (23-ӧд серпас). Ӧтик термометрыслӧн (В) шариксӧ гартовтӧма сӧстӧм матерйӧ торйӧн, позьӧ батистӧн. Батистыс мед топыда пуксис шарик вылӧ. Сылысь помсӧ лэдзӧны чистӧй ва тыра стӧканӧ (С). Ваыс стӧканас мед вӧліс век сӧстӧм. Кос термометр (А) петкӧдлӧ сынӧдлысь температура; батиста термометр (В) петкӧдлӧ влажносьт. Термометр шариквывса кӧтӧдӧм батист руалігас босьтӧ ас гӧгӧрса шоныд. Тайӧ термометрыс сы вӧсна и петкӧдлӧ температурасӧ улӧджык кос термометр серти. Кымын улынджык температура кутас петкӧдлыны кӧтӧдӧм термометр, сідзкӧ сымын кос сынӧдыс. Пԍіхрометр Августа вӧчԍӧ кык ӧткоԃ ԏермометрјасыԍ (23-ӧԁ ԍерпас). Ӧԏік ԏермометрыслӧн (В) шаріксӧ гартовтӧма сӧстӧм маԏерјӧ торјӧн, поԅӧ баԏістӧн. Баԏістыс меԁ топыԁа пукԍіс шарік вылӧ. Сылыԍ помсӧ леԇӧны чістӧј ва тыра стӧканӧ (С). Ваыс стӧканас меԁ вӧліс век сӧстӧм. Кос ԏермометр (А) петкӧԁлӧ сынӧԁлыԍ ԏемпература; баԏіста ԏермометр (В) петкӧԁлӧ влажноԍт. Ԏермометр шаріквывса кӧтӧԁӧм баԏіст руалігас боԍтӧ ас гӧгӧрса шоныԁ. Тајӧ ԏермометрыс сы вӧсна і петкӧԁлӧ ԏемпературасӧ улӧҗык кос ԏермометр ԍерԏі. Кымын улынҗык ԏемпература кутас петкӧԁлыны кӧтӧԁӧм ԏермометр, сіԇ-кӧ сымын кос сынӧԁыс.
Кор колӧ тӧдмавны сынӧдлысь влажносьтсӧ психрометрӧн, сэк колӧ тӧдны сынӧдлысь температурасӧ. Сэсся кӧтӧдны мӧд термометрлысь шарикса батист. Минут дас мысти дугдас температураыс вежсьӧмысь, сэк колӧ пасйыны кыкнан термометрӧн висьталан температурасӧ. Та бӧрын прихрометрическӧй таблича кузя тӧдмалам абсолютнӧй да относительнӧй влажносьтъяс. Кор колӧ тӧԁмавны сынӧԁлыԍ влажноԍтсӧ пԍіхрометрӧн, сек колӧ тӧԁны сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ. Сеԍԍа кӧтӧԁны мӧԁ ԏермометрлыԍ шарікса баԏіст. Мінут ԁас мыԍԏі ԁугԁас ԏемператураыс вежԍӧмыԍ, сек колӧ пасјыны кыкнан ԏермометрӧн віԍталан ԏемпературасӧ. Та бӧрын пріхрометріческӧј табԉіца куԅа тӧԁмалам абсоԉутнӧј ԁа отноԍіԏеԉнӧј влажноԍтјас.
Колян во миян вӧліс сёрни, мый водзвыв поводдя тӧдмалӧм ӧнія кадӧ имеитӧ ыджыд значенньӧ, кыдзи сиктса овмӧсын (торъя нин ёна миян Коми Обласьтын), сідз жӧ и мукӧд сикас овмӧсъясын. Удж да наблюдайтӧм бура пуктӧмӧн школа вермас отсавны ас грездса колхозлы. Коԉан во міјан вӧліс ԍорԋі, мыј воԇвыв повоԃԃа тӧԁмалӧм ӧніја каԁӧ імеітӧ ыҗыԁ значеԋԋӧ, кыԇі ԍіктса овмӧсын (торја-ԋін јона міјан Комі Облаԍтын), сіԇжӧ і мукӧԁ ԍікас овмӧсјасын. Уҗ ԁа набԉуԁајтӧм бура пуктӧмӧн школа вермас отсавны ас грезԁса колхозлы.
Медым водзвыв тӧдмавны поводдя, колӧ кужны видзӧдны да тӧдмавны сылысь торъя элементъяссӧ. Водзвыв поводдя висьталӧм зэв тырмытӧмӧн лоас, ми кӧ вермам висьтавны сӧмын бур либӧ лёк поводдя лоӧм, медым висьтавны точнӧйджыка, колӧ тӧдны: кутшӧм температура, кутшӧм личкӧм, уна-ӧ усис зэр либӧ лым, уна-ӧ сынӧдын ва ру, кутшӧм тӧв, ыджыд-ӧ сылӧн выныс, кымӧра либӧ кымӧртӧм, кымӧра кӧ, ёна-ӧ, да с. в. Меԁым воԇвыв тӧԁмавны повоԃԃа, колӧ кужны віԇӧԁны ԁа тӧԁмавны сылыԍ торја еԉементјассӧ. Воԇвыв повоԃԃа віԍталӧм зев тырмытӧмӧн лоас, мі-кӧ вермам віԍтавны сӧмын бур ԉібӧ ԉок повоԃԃа лоӧм, меԁым віԍтавны точнӧјҗыка, колӧ тӧԁны: кущӧм ԏемпература, кущӧм ԉічкӧм, унаӧ уԍіс зер ԉібӧ лым, унаӧ сынӧԁын ва ру, кущӧм тӧв, ыҗыԁӧ сылӧн выныс, кымӧра ԉібӧ кымӧртӧм, кымӧра-кӧ јонаӧ, ԁа с. в.
КОЙМӦД ЮКӦД КОЈМӦԀ ЈУКӦԀ
МЕТЕОРОЛОГИЧЕСКӦЙ ЯВЛЕННЬӦЯС ДА СІЙӦ ЯВЛЕННЬӦЯССӦ ТӦДМАЛӦМ Меԏеорологіческӧј јавԉеԋԋӧјас ԁа сіјӧ јавԉеԋԋӧјассӧ тӧԁмалӧм
§30. СЫНӦДЛӦН ЛИЧКӦМ §30. Сынӧԁлӧн ԉічкӧм
Ми тӧдам, мый метеорологическӧй явленньӧӧн лоӧ тшӧтш сынӧдлӧн личкӧм, кодӧс тӧдмалӧны барометрӧн (24-ӧд серпас). Барометръяс овлӧны зэв уна сикас. Эмӧсь сифоннӧй, металлическӧй да мукӧд сикас. Метеорологическӧй станцияясын медъёна тӧдмалӧны сынӧдлысь личкӧмсӧ чашечнӧй барометрӧн. Эм кӧ тіян татшӧм барометр да кӧсъянныд кӧ тӧдмавны сынӧдлысь личкӧмсӧ, колӧ медводз тӧдмавны сынӧдлысь температурасӧ, кодӧс петкӧдлӧ барометрса термометр. Сы бӧрын колӧ видзӧдлыны барометрса ртутьлысь петкӧдлӧмсӧ, кымын миллиметр вылӧ кыпӧдчӧма ртутьыс трубкаӧд. Став тӧдмалӧмъяссӧ колӧ гижны бланок вылӧ. Мі тӧԁам, мыј меԏеорологіческӧј јавԉеԋԋӧӧн лоӧ щӧщ сынӧԁлӧн ԉічкӧм, коԁӧс тӧԁмалӧны барометрӧн (24-ԁ ԍерпас). Барометрјас овлӧны зев уна ԍікас. Емӧԍ ԍіфоннӧј, метаԉԉіческӧј ԁа мукӧԁ ԍікас. Меԏеорологіческӧј станціјајасын меԁјона тӧԁмалӧны сынӧԁлыԍ ԉічкӧмсӧ чашечнӧј барометрӧн. Ем-кӧ тіјан тащӧм барометр ԁа кӧсјанныԁ-кӧ тӧԁмавны сынӧԁлыԍ ԉічкӧмсӧ колӧ меԁвоԇ тӧԁмавны сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ, коԁӧс петкӧԁлӧ барометрса ԏермометр. Сыбӧрын колӧ віԇӧԁлыны барометрса ртуԏлыԍ петкӧԁлӧмсӧ, кымын міԉԉіметр вылӧ кыпӧԁчӧма ртуԏыс трубкаӧԁ. Став тӧԁмалӧмјассӧ колӧ гіжны бланок вылӧ.
§31. ТӦВЛЫСЬ ВИЗЬСӦ ДА ВЫНСӦ ТӦДМАЛӦМ §31. Тӧвлыԍ віԅсӧ ԁа вынсӧ тӧԁмалӧм
Ми тӧдам, мый метеорологическӧй явленньӧяс лыдӧ артавсьӧ тшӧтш тӧв. Поводдя вежсьӧм вель ёна тӧв сайын. Мукӧддырйи весиг позьӧ тӧдны тӧв вежсьӧм серти — вежсяс оз поводдя. Мі тӧԁам, мыј меԏеорологіческӧј јавԉеԋԋӧјас лыԁӧ артавԍӧ щӧщ тӧв. Повоԃԃа вежԍӧм веԉ јона тӧв сајын. Мукӧԁ ԁырјі веԍіг поԅӧ тӧԁны тӧв вежԍӧм ԍерԏі — вежԍас оз повоԃԃа.
Тӧв миян сетӧ быдманъяслы ва вайӧмӧн зэв ыджыд бур. Тӧв міјан ԍетӧ быԁманјаслы ва вајӧмӧн зев ыҗыԁ бур.
Мукӧддырйиыс ыджыд тӧвъяс вӧсна овлӧны зэв гырысь омӧльторъяс, чегъясьӧны пуяс да с. в. Мукӧԁ ԁырјіыс ыҗыԁ тӧвјас вӧсна овлӧны зев гырыԍ омӧԉ торјас, чегјаԍӧны пујас ԁа с. в.
ТӦВЛӦН ВИЗЬ. Шуам, тӧлыс локтӧ асыв-войсянь. Сэки шуӧны, тӧвлӧн визьыс пӧ асыв-вой. ТӦВЛӦН ВІԄ. Шуам, тӧлыс локтӧ асыввојԍаԋ. Секі шуӧны, тӧвлӧн віԅыс-пӧ асыв вој.
Став кытшсӧ юкӧны кӧкъямыс либӧ дас квайт юкӧнъяс вылӧ. Нёль юкӧнсӧ шуӧны главнӧйясӧн, найӧ петкӧдлӧны лунвыв, войвыв, асыввыв да рытыввыв. Став кыщсӧ јукӧны кӧкјамыс ԉібӧ ԁасквајт јукӧнјас вылӧ. Ԋоԉ јукӧнсӧ шуӧны главнӧјјасӧн, најӧ петкӧԁлӧны лунвыв, војвыв, асыввыв ԁа рытыввыв.
Тӧвлысь визьсӧ тӧдмалӧны сорочкаӧн (флюгерӧн, 25-ӧд серпас). Флюгер вӧчӧны керка вылӧ либӧ кыпӧдӧны кузь потш вылӧ. Медпрӧстӧй сорочкаӧн вермӧ лоны 1 метр кузя ленточка (видзӧд серпас вылысь). Сорочка улас вӧчсьӧ кӧкъямыс стержень. Сорочкаыслӧн ленточкаыс век бергӧдчӧ тӧв бӧр. Тӧвлыԍ віԅсӧ тӧԁмалӧны сорочкаӧн (фԉугерӧн, 25-ԁ ԍерпас). Фԉугер вӧчӧны керка вылӧ, ԉібӧ кыпӧԁӧны куԅ пощ вылӧ. Меԁ прӧстӧј сорочкаӧн вермӧ лоны 1 метр куԅа ԉенточка (віԇӧԁ ԍерпас вылыԍ). Сорочка улас вӧчԍӧ кӧкјамыс ԍԏержеԋ. Сорочкаыслӧн ԉенточкаыс век бергӧԁчӧ тӧвбӧр.
ТӦВЛӦН ВЫН. Тӧвлысь вынсӧ тӧдмалӧны баллъясӧн, синмӧн видзӧдӧм серти. Тайӧ баллъяссӧ ывлавывса предметъяс вылӧ тӧв сидзӧм серти лӧсьӧдӧма Боферт табличаӧ. Тайӧ табличасӧ вӧчис англияса адмирал Боферт. ТӦВЛӦН ВЫН. Тӧвлыԍ вынсӧ тӧԁмалӧны баллјасӧн, ԍінмӧн віԇӧԁӧм ԍерԏі. Тајӧ баллјассӧ лӧԍӧԁӧма ывлавывса преԁметјас вылӧ тӧв ԍіԇӧм ԍерԏі Бофертлӧн та вылӧ лӧԍӧԁӧма табԉіцаӧ. Тајӧ табԉіцасӧ вӧчіс ангԉіјаса аԁмірал Боферт.
Баллъяс. Тӧлыс шусьӧ. Мый тӧлыс вӧчӧ. Баллјас. Тӧлыс шуԍӧ. Мыј тӧлыс вӧчӧ.
0. Штиль. Дзик лӧнь. 0. Шԏіԉ. Ԇік лӧԋ.
1. Чӧв. Тшын кайӧ вылӧ, веськыдамоз. 1. Чӧв. Щын кајӧ вылӧ, веԍкыԁа моз.
2. Кокньыд тӧв. Кылӧ ныр-вом, вӧрӧдӧ флаг, мукӧддырйиыс вӧрӧдӧ мулысь корсӧ. 2. Кокԋыԁ тӧв. Кылӧ нырвом, вӧрӧԁӧ флаг, мукӧԁ ԁырјіыс вӧрӧԁӧ мулыԍ корсӧ.
3. Омӧль тӧв. Вӧрӧдӧ флаг. Вӧрӧдӧ дугдывтӧг пуяслысь корсӧ, гыалӧ посни гыӧн ва. 3. Омӧԉ тӧв. Вӧрӧԁӧ флаг. Вӧрӧԁӧ ԁугԁывтӧг пујаслыԍ корсӧ, гыалӧ посԋі гыӧн ва.
4. Шӧркоддьӧма. Ёна бокногӧн вӧрӧдӧ кокньыдик флаг. Вӧрзьӧдлӧ коръяс, ньӧръяс. 4. Шӧркоԃԃема. Јона бокногӧн вӧрӧԁӧ кокԋіԃік флаг. Вӧрԅӧԁлӧ корјас, ԋӧрјас.
5. Тӧлакодь. Ёна вӧрӧдӧ ыджыд флаг. Вӧрӧдӧ кыз ньӧръяс. Зэв ёна гыалӧ ва. 5. Тӧла коԃ. Јона вӧрӧԁӧ ыҗыԁ флаг. Вӧрӧԁӧ кыз ԋӧрјас. Зев јона гыалӧ ва.
6. Ён тӧв. Кылӧ шутьлялӧм керкаяс, гумлаяс, амбаръяс, пывсянъяс дорын. Вӧрӧдӧ посни пуяс. Сулалан ваын валъяс. 6. Јон тӧв. Кылӧ шуԏԉалӧм керкајас, гумлајас, амбарјас, пывԍанјас ԁорын. Вӧрӧԁӧ посԋі пујас. Сулалан ваын валјас.
7. Ыджыд тӧв. Вӧрӧдӧ кортӧм шӧркоддьӧм пуяс. Сулалан ваын уна судта ыджыд валъяс. 7. Ыҗыԁ тӧв. Вӧрӧԁӧ кортӧм шӧркоԃԃем пујас. Сулалан ваын уна суԁта ыҗыԁ валјас.
8. Лёк. Качайтӧ ыджыд пуяс. Чегъялӧ кос росъяс. Тӧдчӧ кутӧ тӧв паныд мунысь пода мортӧс. 8. Ԉок. Качајтӧ ыҗыԁ пујас. Чегјалӧ кос росјас. Тӧԁчӧ кутӧ тӧвпаныԁ муныԍ поԁа мортӧс.
9. Бушков. Чегъялӧ кортӧм гырысь росъяс. Разялӧ сарайяс. 9. Бушков. Чегјалӧ кортӧм гырыԍ росјас. Раԅалӧ сарајјас.
10. Ён бушков. Чегъялӧ пуяс. 10. Јон бушков. Чегјалӧ пујас.
11. Чорыд бушков. Унатор жугӧдлӧ, шыблалӧ керкаяс вылысь тьӧсъяс, пӧрӧдлӧ пуясӧс вужнас. 11. Чорыԁ бушков. Унатор жугӧԁлӧ, шыблалӧ керкајас вылыԍ ԏӧсјас, пӧрӧԁлӧ пујасӧс вужнас.
12. Ураган. Став паныдасянторсӧ разӧ. 12. Ураган. Став паныԁаԍан торсӧ разӧ.
Тӧвлысь вынсӧ тӧдмалӧм могысь сорочкаӧ (флюгерӧ) вӧчӧны пӧвтор (А). Пӧвторлӧн сьӧктаыс колӧ лоны 200 грамм, ыдждаыс 15×30 кв. см. Вӧчны колӧ кӧртысь, цинкысь либӧ латуньысь. Кызтаыс колӧ 0,5–0,6 мм. Тӧвлыԍ вынсӧ тӧԁмалӧм могыԍ сорочкаӧ (фԉугерӧ) вӧчӧны пӧвтор (А). Пӧвторлӧн ԍӧктаыс колӧ лоны 200 грамм, ыҗԁаыс 15×30 кв. см. Вӧчны колӧ кӧртыԍ, цынкыԍ ԉібӧ латуԋыԍ. Кызтаыс колӧ 0,5–0,6 мм.
Пӧвтор вешъялӧ (бергалӧ) мегыр кодь кӧрт дорын (В), кодӧс юклӧма деленньӧяс вылӧ. Тӧдмалігӧн сійӧ висьталас, кутшӧм юкӧдӧдз вешйӧма. Пӧвтор вешјалӧ (бергалӧ) мегыр-коԃ кӧрт ԁорын (В), коԁӧс јуклӧма ԃеԉеԋԋӧјас вылӧ. Тӧԁмалігӧн сіјӧ віԍталас, кущӧм јукӧԁӧԇ вешјӧма.
Татшӧм сорочкасӧ (флюгерсӧ) шуӧны Вильда нимӧн (видзӧд 26-ӧд серпас вылысь). Тащӧм сорочкасӧ (фԉугерсӧ) шуӧны Віԉԁа ԋімӧн (віԇӧԁ 26-ӧԁ ԍерпас вылыԍ).
ТӦДМАЛӦМ ТӦԀМАЛӦМ
Куимысь лун (7 час асылын, 1 час лунын да 9 час рытын) колӧ тӧдмавны тӧвлысь вынсӧ. Тайӧ тӧдмалӧмъяссӧ колӧ гижны тетрадьӧ тадзи: Кујімыԍ лун (7 час асылын, 1 час лунын ԁа 9 час рытын) колӧ тӧԁмавны тӧвлыԍ вынсӧ. Тајӧ тӧԁмалӧмјассӧ колӧ гіжны ԏетраԃӧ таԇі:
19 .... во .... тӧлысь. 19 .... во .... тӧлыԍ.
Лун Кад Туйвизь Тӧвлӧн вын Мукӧдторъяс Лун Каԁ Тујвіԅ Тӧвлӧн вын Мукӧԁторјас
1. 1.
7 ч. асыв. С. 2. 7 ч. асыв. С. 2.
1 ч. л. ССВ. 3. 1 ч. л. ССВ. 3.
9 ч. р. ССВ. 3. 9 ч. р. ССВ. 3.
2. 2.
7 ч. ас. СВ. 4. 7 ч. ас. СВ. 4.
1 ч. л. СВ. 3. 1 ч. л. СВ. 3.
9 ч. р. СВ. 2. 9 ч. р. СВ. 2.
РЕЗУЛЬТАТЪЯС ӦТЛАӦДӦМ РЕЗУԈТАТЈАС ӦԎІЛАӦԀӦМ
Кор ті татшӧм тӧдмалӧмъяссӧ нуӧданныд тӧлысь чӧж да унджык, сэки ті аддзанныд, кутшӧм тӧв сійӧ тӧлысьнас медъёна пӧльтіс. Колӧ шуны, мый быд местаын эмӧсь сэтшӧм тӧвъяс, кодъяс векджык пӧльтӧны. Сэтшӧм тӧвсӧ тӧдмалӧмыс вайӧ сійӧ бур, мый водзвылысь верман тӧдмавны тӧвсӧ да видзчысьны лоан лёк тӧвсьыс (быдманторъяс, стрӧйбаяс да с. в. позьӧ видзны). Кор ті тащӧм тӧԁмалӧмјассӧ нуӧԁанныԁ тӧлыԍ чӧж ԁа унҗык, секі ті аԁԇанныԁ, кущӧм тӧв сіјӧ тӧлыԍнас меԁјона пӧԉтіс. Колӧ шуны, мыј быԁ местаын емӧԍ сещӧм тӧвјас, коԁјас векҗык пӧԉтӧны. Сещӧм тӧвсӧ тӧԁмалӧмыс вајӧ сіјӧ бур, мыј воԇвылыԍ верман тӧԁмавны тӧвсӧ ԁа віԁчыԍны лоан ԉок тӧвԍыс (быԁманторјас, стрӧјбајас ԁа с. в. поԅӧ віԇны).
Тӧдмалӧмъяслысь результатъяссӧ колӧ быд тӧлыссяысь ӧтлаӧдны (итогуйтны) татшӧм таблича серти: Тӧԁмалӧмјаслыԍ резуԉтатјассӧ колӧ быԁ тӧлыԍԍаыԍ ӧԏілаӧԁны (ітогујтны) тащӧм табԉіца ԍерԏі:
ТӦВ ВИЗЬ ТӦДМАЛӦМЛӦН СВОДКА ТӦВ ВІԄ ТӦԀМАЛӦМЛӦН СВОԀКА
19 .... во .... тӧлысся 19 .... во .... тӧлыԍԍа
Лун Лун
Тӧв визь Тӧв віԅ
Мукӧдтор Мукӧԁтор
С ССВ СВ СВВ В ЮВВ ЮВ С ССВ СВ СВВ В ЮВВ ЮВ
1 1
1 1
2 2
2 2
3 3
3 3
1 1
2 2
4 4
1 1
1 1
1 1
Став. Став.
Быд визьӧ ковмас гижны, кымын лун татшӧм тӧлыс вӧліс. Бӧрыннас ӧтлаӧдӧй став висьталӧмъяссӧ. Та бӧрын аддзанныд, кутшӧм тӧв тайӧ тӧлысьнас вӧлі медунаысь. Быԁ віԅӧ ковмас гіжны кымын лун тащӧм тӧлыс вӧліс. Бӧрынас ӧтлаӧԁӧј став віԍталӧмјассӧ. Та бӧрын аԁԇанныԁ, кущӧм тӧв тајӧ тӧлыԍнас вӧлі меԁунаыԍ.
§32. ШОНДІ ШОНТӦМЫН ЯВЛЕННЬӦЯС §32. Шонԁі шонтӧмын јавԉеԋԋӧјас
Ми тӧдам, миян мулы уна бур сетӧ шонділӧн шоныдыс. Ӧти-кӧ, лунын миянлы сетӧ югыд, мӧд-кӧ, ас шоныднас шонтӧ му, ва, кодъясӧс шонтӧм вӧсна лоӧны зэв уна сикас ывлавыв явленньӧяс, шуам, туман, кымӧр, зэр, лым да с. в. Ми тӧдам, шоныдыс му вылас абу быдлаын ӧткодь. Экватор дорын век шоныдджык мукӧд местаяс серти. Мі тӧԁам, міјан мулы уна бур ԍетӧ шонԁілӧн шоныԁыс. Ӧԏікӧ, лунын міјанлы ԍетӧ југыԁ, мӧԁ-кӧ, ас шоныԁнас шонтӧ му, ва, коԁјасӧс шонтӧм вӧсна лоӧны зев уна ԍікас ывлавыв јавԉеԋԋӧјас, шуам, туман, кымӧр, зер, лым ԁа с. в. Мі тӧԁам, шоныԁыс му вылас абу быԁлаын ӧткоԃ. Екватор ԁорын век шоныԁҗык мукӧԁ местајас ԍерԏі.
§33. КЫМӦР ДА ТУМАН ЛОӦМ §33. Кымӧр ԁа туман лоӧм
КЫМӦР ЛОӦМ. Ми тӧдам, миянын во чӧжнас овлывлӧ зэв уна кымӧра лун (унджыкыс). Кымӧрӧн шуӧны чукӧрмӧм да войтъясӧдз сукмӧм ру, коді ветлӧ тӧлӧн сынӧдӧд. Кымӧр лоӧм. Мі тӧԁам, міјанын во чӧжнас овлывлӧ зев уна кымӧра лун (унҗыкыс). Кымӧрӧн шуӧны — чукӧрмӧм ԁа војтјасӧԇ сукмӧм ру, коԁі ветлӧ тӧлӧн сынӧԁӧԁ.
Кымӧръяс лоӧны уна помкаяс вӧсна. Ми тӧдам, шонді шонтӧм вӧсна муысь да ваысь век кайӧ ру. Ру сэні ньӧжйӧникӧн насыщайтчӧ, тыдавтӧм ва войтъясысь артмӧны гырысь ва войтъяс да руыс сукмӧ. Кымӧрјас лоӧны уна помкајас вӧсна. Мі тӧԁам, шонԁі шонтӧм вӧсна муыԍ ԁа ваыԍ век кајӧ ру. Ру сені ԋӧжјӧԋікӧн насышщајтчӧ, тыԁавтӧм ва војтјасыԍ артмӧны гырыԍ ва војтјас ԁа руыс сукмӧ.
Ми тӧдам, вылын сынӧдыс зэв кӧдзыд. Кор мусянь кайысь ру веськалӧ тайӧ кӧдзыдас (а руыс быть веськалӧ, сійӧ кокньыдджык сынӧдысь), сэки артмӧ кымӧрӧ. Мі тӧԁам, вылын сынӧԁыс зев кӧԇыԁ. Кор муԍаԋ кајыԍ ру веԍкалӧ тајӧ кӧԇыԁас (а руыс быԏ веԍкалӧ, сіјӧ кокԋыԁҗык сынӧԁыԍ), секі артмӧ кымӧрӧ.
Кымӧръяс вермӧны нӧшта лоны и сэк, кор лунъясын шоныд да уль руа (влажнӧй) сынӧд кайӧ вылӧ да кӧдзалӧ, а кӧдзалӧм радиыс артмӧ ру. Руясыс сукмӧны да артмӧны войтъяс. Тадз кымӧр лолывлӧ джуджыд гӧраяс дорын, кодъяс оз сетны сынӧд слӧйясыслы бокӧ муннысӧ да сійӧн кымӧръясыс лэптысьӧны веськыда вылӧ. Вермӧ лоны зэра кымӧр и сэк, кор шоныд уль руа (влажнӧй) сынӧдыс паныдасьӧ кӧдзыд сынӧдкӧд. Уль руа сынӧд сэки кӧдзалӧ да руыс сукмӧ. Тайӧ жӧ помка вӧснаыс и овлӧ, мый шоныд да уль руа тӧвъяс векджык вайӧны зэр. Кымӧрјас вермӧны нӧшта лоны і сек, кор лунјасын шоныԁ ԁа уԉруа (влажнӧј) сынӧԁ кајӧ вылӧ ԁа кӧԇалӧ, а кӧԇалӧм раԃіыс артмӧ ру. Рујасыс сукмӧны ԁа артмӧны војтјас. Таԇ кымӧр лолывлӧ җуҗыԁ гӧрајас ԁорын, коԁјас оз ԍетны сынӧԁ слӧјјасыслы бокӧ муннысӧ ԁа сіјӧн кымӧрјасыс лептыԍӧны веԍкыԁа вылӧ. Вермӧ лоны зера кымӧр і сек, кор шоныԁ уԉруа (влажнӧј) сынӧԁыс паныԁаԍӧ кӧԇыԁ сынӧԁкӧԁ. Уԉруа сынӧԁ секі кӧԇалӧ ԁа руыс сукмӧ. Тајӧ-жӧ помка вӧснаыс і овлӧ, мыј шоныԁ ԁа уԉруа тӧвјас векҗык вајӧны зер.
Вой тӧв да асыв тӧв тадз жӧ кӧдзӧдӧны сынӧдсӧ да сукмӧдӧны атмосфераысь русӧ. Но тайӧ тӧвъясыс зэв косӧсь. Војтӧв ԁа асывтӧв таԇ-жӧ кӧԇӧԁӧны сынӧԁсӧ ԁа сукмӧԁӧны атмосфераыԍ русӧ. Но тајӧ тӧвјасыс зев косӧԍ.
Татысь ми аддзам, кымӧръяс лоӧны сӧмын ру сукмигӧн, коді кайӧ мусянь. Ӧні сувтӧ юасян: мыйла кымӧръясыс сынӧдас бовъялӧны зэв вылын? Татыԍ мі аԁԇам, кымӧрјас лоӧны сӧмын ру сукмігӧн, коԁі кајӧ муԍаԋ. Ӧні сувтӧ јуаԍан: мыјла кымӧрјасыс сынӧԁас бовјалӧны зев вылын?
Тайӧ юасян вылӧ позьӧ кыввидзны сідзи, мый кымӧръяс кутчысьӧны сынӧдын асланыс кокньыдлун вӧснаыс. Кымӧръяс артмӧны зэв посни ва войтъясысь. Тајӧ јуаԍан вылӧ поԅӧ кыввіԇны сіԇі, мыј кымӧрјас кутчіԍӧны сынӧԁын асланыс кокԋыԁлун вӧснаыс. Кымӧрјас артмӧны зев посԋі ва војтјасыԍ.
ТУМАН ЛОӦМ. Туманӧн шуӧны уль руяс, кодъяс сукмӧны мубердса улыс сынӧд слӧйясын да чукӧрмӧны, сійӧн сынӧдсӧ вӧчӧны тыдавтӧмӧн. ТУМАН ЛОӦМ. Туман шуӧны уԉ рујас, коԁјас сукмӧны му берԁса улыс сынӧԁ слӧјјасын ԁа чукӧрмӧны, сіјӧн сынӧԁсӧ вӧчӧны тыԁавтӧмӧн.
Тайӧ висьталӧм сертиыс ми аддзам: туманыс — сійӧ сэтшӧм жӧ кымӧр, сӧмын кымӧръяс ветлӧны сынӧдса вылыс слӧйясын, а туманыс му бердын, ру кӧдзалӧмысь. Му бердын ру кӧдзалӧ медсясӧ войын, кор сійӧ оз на удит кыпӧдчыны вылӧ да талялӧ вой. Кор сынӧдыс да муыс кӧдзалӧ, тыдавтӧм руысь артмӧ туман. Тајӧ віԍталӧм ԍерԏіыс мі аԁԇам — туманыс сіјӧ сещӧм-жӧ кымӧр, сӧмын кымӧрјас ветлӧны сынӧԁса вылыс слӧјјасын, а туманыс му берԁын, ру кӧԇалӧмыԍ. Му берԁын ру кӧԇалӧ меԁԍасӧ војын, кор сіјӧ оз-на уԃіт кыпӧԁчыны вылӧ ԁа таԉалӧ вој. Кор сынӧԁыс ԁа муыс кӧԇалӧ, тыԁавтӧм руыԍ артмӧ туман.
КЫМӦРЪЯС НАБЛЮДАЙТӦМ. Кымӧръяс бӧрся видзӧдӧм (наблюдайтӧм) юксьӧ кык пельӧ: КЫМӦРЈАС НАБԈУԀАЈТӦМ. Кымӧрјас бӧрԍа віԇӧԁӧм (набԉуԁајтӧм) јукԍӧ кык пеԉӧ:
1. Кымӧралун тӧдмалӧм. Тайӧс тӧдмалӧны став енэжсӧ нёль пельӧ юкӧмӧн, а мукӧддырйиыс и дас пельӧ юкӧмӧн. Миян школаясын медводзысьсӧ наблюдайтігӧн бурджык тӧдмавны кымӧралунсӧ енэжсӧ нёль пельӧ юкӧмӧн. 1. Кымӧралун тӧԁмалӧм. Тајӧс тӧԁмалӧны став јенежсӧ ԋоԉ пеԉӧ јукӧмӧн, а мукӧԁ ԁырјіыс і ԁас пеԉӧ јукӧмӧн. Міјан школајасын меԁвоԇыԍсӧ набԉуԁајтігӧн бурҗык тӧԁмавны кымӧралунсӧ јенежсӧ ԋоԉ пеԉӧ јукӧмӧн.
Босьтӧй став тыдалан енэжсӧ да юкӧй нёль пельӧ. Тайӧ юкӧнъяссьыс тӧдмалӧй, кымын нёльӧд юкӧн кымӧра. Наблюденньӧяс гижаланныд тетрадьӧ татшӧм пасъясӧн: Боԍтӧј став тыԁалан јенежсӧ ԁа јукӧј ԋоԉ пеԉӧ. Тајӧ јукӧнјасԍыс тӧԁмалӧј, кымын ԋоԉӧԁ јукӧн кымӧра. Набԉуԃеԋԋӧјас гіжаланныԁ ԏетраԃӧ тащӧм пасјасӧн:
... став енэжыс кымӧра ... Став јенежыс кымӧра
... ¾ „ кымӧра ... ¾ „ кымӧра
... ½ „ кымӧра ... ½ „ кымӧра
... ¼ „ кымӧра ... ¼ „ кымӧра
... кымӧртӧм — сэзь ... кымӧртӧм — сеԅ
2. Кымӧръяс наблюдайтігӧн колӧ нӧшта тӧдны, кодарӧ найӧ мунӧны, ӧдйӧ-ӧ мунӧны да кутшӧмӧсь кымӧръясыс. 2. Кымӧрјас набԉуԁајтігӧн колӧ нӧшта тӧԁны, коԁарӧ најӧ мунӧны, ӧԁјӧ-ӧ мунӧны ԁа кущӧмӧԍ кымӧрјасыс.
Став кымӧръясыс юксьӧны куим сикас вылӧ: Став кымӧрјасыс јукԍӧны куім ԍікас вылӧ:
1) Вылысса (перистӧй) кымӧръяс. Тайӧ кымӧръяс пырыс бура тыдалӧ шонді. 1) Вылысса (перістӧј) кымӧрјас. Тајӧ кымӧрјас пырыс бура тыԁалӧ шонԁі.
2) Шӧрса (кучевӧй) кымӧръяс. Тайӧ кымӧръяс пыр шонді тыдалӧ омӧля (тӧдчӧ сӧмын кытшыс). 2) Шӧрса (кучевӧј) кымӧрјас. Тајӧ кымӧрјас пыр шонԁі тыԁалӧ омӧԉа (тӧԁчӧ сӧмын кыщыс).
3) Улысса кымӧръяс; шонді ньӧти оз тыдав. 3) Улысса кымӧрјас; шонԁі ԋӧԏі оз тыԁав.
Перистӧйӧн шусьӧны посни еджыд кымӧръяс. Тайӧ кымӧръясыс ветлӧны медвылӧд. Тайӧ кымӧръясас эм посни йиторъяс либӧ лым. Татшӧм кымӧръяс лоӧм бӧрын унаысь вежсьывлӧ поводдя. Перістӧјӧн шуԍӧны посԋі јеҗыԁ кымӧрјас. Тајӧ кымӧрјасыс ветлӧны меԁвылӧԁ. Тајӧ кымӧрјасас ем посԋі јіторјас ԉібӧ лым. Тащӧм кымӧрјас лоӧм бӧрын унаыԍ вежԍывлӧ повоԃԃа.
Кучевӧй кымӧръясӧн шуӧны гӧгрӧс уна чукӧра кымӧръяс, дзик гӧраяс кодьӧсь. Татшӧм кымӧръясыс овлывлӧны гожӧмынджык. Кор татшӧм кымӧръясыс оз чинны, а ыдждӧны, сэк колӧ виччысьны зэр либӧ лым. Кучевӧј кымӧрјасӧн шуӧны гӧгрӧс уна чукӧра кымӧрјас, ԇік гӧрајас коԃӧԍ. Тащӧм кымӧрјасыс овлывлӧны гожӧмынҗык. Кор тащӧм кымӧрјасыс оз чінны, а ыҗԁӧны, сек колӧ вітчыԍны зер ԉібӧ лым.
Визя кымӧръясӧн шуӧны улын ӧшалысь кымӧръясӧс. Татшӧм визя кымӧръяс овлӧны аръясынджык, шонді лэччигъясӧн. Віԅа кымӧрјасӧн шуӧны улын ӧшалыԍ кымӧрјасӧс. Тащӧм віԅа кымӧрјас овлӧны арјасынҗык, шонԁі летчігјасӧн.
Зэран кымӧръяс. Став кымӧрыс руд рӧма. Зеран кымӧрјас. Став кымӧрыс руԁ рӧма.
Кымӧръяслысь мунан визьсӧ да ӧдсӧ тӧдмалӧны прӧстӧй приборӧн — Бессон нефоскопӧн (петкӧдлӧма 27-ӧд серпас вылын). Кымӧрјаслыԍ мунан віԅсӧ ԁа ӧԁсӧ тӧԁмалӧны прӧстӧј пріборӧн — Бессон ԋефоскопӧн (петкӧԁлӧма 27-ԁ ԍерпас вылын).
Приборыс вӧчсьӧ сувтса вӧсньыдик беддьысь — (С), кузьтаыс 3 метр. Сы помӧ тувъялӧма енэж визьтас ногӧн мӧд бедь (АВ), кузьтаыс 1 метр. Тайӧ водса бедь вылас тувъялӧма сизим пинь. Шӧрса пиньсӧ тувъялӧны дзик шӧрас, медводдза кыксӧ 10 см сайӧ, став мукӧд пиньяссӧ 20 см коластӧн. Сувтса беддяс ӧшӧдӧма гӧгрӧс прибор (D), коді петкӧдлӧ кымӧрлысь мунан визь. Гӧгрӧс кытш вылын эм кымӧрлысь мунан визьсӧ петкӧдлысь. Коді кӧсйӧ тӧдмавны, кодарсянь локтӧ кымӧрыс, сэк колӧ видзӧдӧмӧн тӧдмавны, кодарӧ мунӧ кымӧрыс да сэсся мунны столб дорсьыс бокӧ, мед нефоскопыслӧн петкӧдлысьыс да кымӧрыс вӧлісны ӧти визь вылынӧсь. 20 см кузьта кык вӧньӧн, торйӧн кодъясӧс кӧрталӧма улыс помас, наблюдатель бергӧдӧ приборсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз вылыс сёрса пиньясыс оз лоны кымӧръяс мунан ног, а стрелка АВ-ыс мед петкӧдлас, кодарсянь локтӧ кымӧрыс, ӧттшӧтш гӧгрӧс кружокыс петкӧдлас, кодарсянь локтӧ кымӧрыс. Пріборыс вӧчԍӧ сувтса вӧсԋіԃік беԃԃыԍ — (С), куԅтаыс 3 метр. Сы помӧ тувјалӧма јенеж віԅтас ногӧн мӧԁ беԃ (АВ), куԅтаыс 1 метр. Тајӧ воԁса беԃ вылас тувјалӧма ԍіԅім піԋ. Шӧрса піԋсӧ тувјалӧны ԇік шӧрас, меԁвоԇԇа кыксӧ 10 см. сајӧ, став мукӧԁ піԋјассӧ 20 см. коласӧн. Сувтса беԃԃас ӧшӧԁӧма гӧгрӧс прібор (Ԁ), коԁі петкӧԁлӧ кымӧрлыԍ мунан віԅ. Гӧгрӧс кыщ вылын ем кымӧрлыԍ мунан віԅсӧ петкӧԁлыԍ. Коԁі кӧсјӧ тӧԁмавны, коԁарԍаԋ локтӧ кымӧрыс, сек колӧ віԇӧԁӧмӧн тӧԁмавны коԁарӧ мунӧ кымӧрыс ԁа сеԍԍа мунны столб ԁорԍыс бокӧ, меԁ ԋефоскопыслӧн петкӧԁлыԍыс ԁа кымӧрыс вӧлісны ӧԏі віԅ вылынӧԍ. 20 см. куԅта кык вӧԋӧн, торјӧн коԁјасӧс кӧрталӧма улыс помас, набԉуԁаԏеԉ бергӧԁӧ пріборсӧ сетчӧԇ, кытчӧԇ вылыс ԍорса піԋјасыс оз лоны кымӧрјас мунан ног, а стрелка АВ-ыс меԁ петкӧԁлас коԁарԍаԋ локтӧ кымӧрыс, ӧтщӧщ гӧгрӧс кружокыс петкӧԁлас коԁарԍаԋ локтӧ кымӧрыс.
Кор колӧ тӧдмавны кымӧръяслысь мунан ӧдсӧ, сэк колӧ нефоскоп увсяньыс видзӧдны ӧтик местаӧ да часі кузя тӧдмавны, дырӧн-ӧ мунас кымӧрыс 20 см пинь коластсӧ. Кор колӧ тӧԁмавны кымӧрјаслыԍ мунан ӧԁсӧ, сек колӧ ԋефоскоп увԍаԋыс віԇӧԁны ӧԏік местаӧ ԁа часі куԅа тӧԁмавны, ԁырӧн-ӧ мунас кымӧрыс 20 см. піԋ колассӧ.
Кымӧръяс йылысь став тӧдмалӧмъяссӧ колӧ гижны тетрадьӧ татшӧм формаӧн, мыйӧн пӧльзуйтчӧны быд метеорологическӧй станцияясын. Кымӧрјас јылыԍ став тӧԁмалӧмјассӧ колӧ гіжны ԏетраԃӧ тащӧм формаӧн, мыјӧн поԉзујтчӧны быԁ меԏеорологіческӧј станціјајасын.
Кымӧръяс наблюдайтӧм йылысь пасйӧдъяс: Кымӧрјас набԉуԁајтӧм јылыԍ пасјӧԁјас:
Кӧні наблюдайтӧма .... Кӧні набԉуԁајтӧма ....
Обласьт .... во .... Облаԍт .... во ....
Район .... тӧлысь .... Рајон .... тӧлыԍ ....
НАБЛЮДАТЕЛЬ: НАБԈУԀАԎЕԈ:
Кутшӧм лунӧ — числӧ Кущӧм лунӧ, — чіслӧ
Кымын часын Кымын часын
Флюгер серти тӧв Фԉугер ԍерԏі тӧв
Уна-ӧ кымӧрыс Унаӧ кымӧрыс
Кутшӧм кымӧр Кущӧм кымӧр
Кытысянь локтӧны Кытыԍаԋ локтӧны
Содтӧдъяс Соԁтӧԁјас
7 7
СВ СВ
... ...
Перистӧй Перістӧј
СВ СВ
1 1
9 9
§34. ГИДРОМЕТЕОРЪЯС §34. ГІԀРОМЕԎЕОРЈАС
Гидрометеоръясӧн шуӧны ва руяс кӧдзалігӧн лоӧмторъяс, шуам, лысва, пуж, йи, зэр, туман да с. в. Гіԁромеԏеорјасӧн шуӧны ва рујас кӧԇалігӧн лоӧм торјас, шуам, лысва, пуж, јі, зер, туман ԁа с. в.
Гидрометеоръясӧс нӧшта шуӧны осадкиӧн. Гіԁромеԏеорјасӧс нӧшта шуӧны осаԁкіӧн.
Зэр лоӧм. Ми нин водзынджык тӧдмалім, мый шонді шонтӧм вӧсна му вылысь да ваысь кайӧ ру. Кор найӧ воасны кӧдзыдджык местаясӧ, сукмӧны да артмӧны ва войтъясӧ, кодъяс чукӧрмӧны ӧтилаӧ да найӧс ми аддзам кымӧрӧн. Сійӧ лоӧм ва войтъясыс ньӧжйӧникӧн усьӧны увлань, но кокньыдлун вӧснаыс найӧ дзикӧдз усьнысӧ сынӧд пыр оз вермыны. Кор найӧ нӧшта ӧтлаасьӧны, сэки пӧрӧны гырысь ва войтъясӧ, кодъяслӧн сьӧктаыс лоас ыджыдджык да сійӧн вермӧны усьны муӧдз. Зер лоӧм. Мі ԋін воԇынҗык тӧԁмалім, мыј шонԁі шонтӧм вӧсна мувылыԍ ԁа ваыԍ кајӧ ру. Кор најӧ воасны кӧԇыԁҗык местајасӧ, сукмӧны ԁа артмӧны ва војтјасӧ, коԁјас чукӧрмӧны ӧԏілаӧ ԁа најӧс мі аԁԇам кымӧрӧн. Сіјӧ лоӧм ва војтјасыс ԋӧжјӧԋікӧн уԍӧны увлаԋ, но кокԋыԁлун вӧснаыс најӧ ԇікӧԇ уԍнысӧ сынӧԁ пыр оз вермыны. Кор најӧ нӧшта ӧтлааԍӧны, секі пӧрӧны гырыԍ ва војтјасӧ, коԁјаслӧн ԍӧктаыс лоас ыҗыԁҗык ԁа сіјӧн вермӧны уԍны муӧԇ.
Лым лоӧм. Кор ми тӧдмалім, кыдзи лоӧны кымӧръяс, сэк шуим: найӧ лоӧны ва руысь, коді кӧдзалӧ вылыс кӧдзыд сынӧдын. Кор кымӧръясыслӧн да сынӧдыслӧн лоӧ шоныдыс 0 градусысь улынджык, сэки ва войтъясыс кынмӧны да пӧрӧны мича кристаллизируйтчӧм лым чиръясӧ. Лым кристалликъясыс мичаджыкӧсь сэк, кор сынӧдыс сулалӧ ӧтик местаынджык. Тӧдмавны лымъясыслысь кристалликъяссӧ позьӧ тадзи: лымсӧ усигас кутӧй сьӧд рӧма стеклӧ вылӧ да видзӧдлӧй лупа пыр. Кристаллъясыс эмӧсь сё кымын нога. Лым лоӧм. Кор мі тӧԁмалім, кыԇі лоӧны кымӧрјас, сек шуім, — најӧ лоӧны варуыԍ, коԁі кӧԇалӧ вылыс кӧԇыԁ сынӧԁын. Кор кымӧрјасыслӧн ԁа сынӧԁыслӧн лоӧ шоныԁыс 0 граԁусыԍ улынҗык, секі ва војтјасыс кынмӧны ԁа пӧрӧны міча крістаԉіԅірујтчӧм лымчірјасӧ. Лым крістаԉікјасыс мічаҗыкӧԍ сек, кор сынӧԁыс сулалӧ ӧԏік местаынҗык. Тӧԁмавны лымјасыслыԍ крістаԉікјассӧ поԅӧ таԇі: лымсӧ уԍігас кутӧј ԍӧԁ рӧма ԍԏеклӧ вылӧ ԁа віԇӧԁлӧј лупа пыр. Крісталјасыс емӧԍ ԍо кымын нога.
Татысь позьӧ шуны, мый лым эм вылын, кӧдзыд сынӧдын кынмӧм ва, коді пӧрӧма мича правильнӧй кристалликъясӧ. Татыԍ поԅӧ шуны, мыј лым ем вылын, кӧԇыԁ сынӧԁын кынмӧм ва, коԁі пӧрӧма міча правіԉнӧј крістаԉікјасӧ.
Лым усьӧ сэні унджык, кутшӧм местаяс матынджыкӧсь лунвыв да войвыв полюсъясӧдз да вылынджыкӧсь. Полюсъяс дорын да джуджыд гӧраяс вылын му вылас век эм лым, коді оз сывлывлы некор. Лым уԍӧ сені унҗык, кущӧм местајас матынҗыкӧԍ лунвыв ԁа војвыв поԉусјасӧԇ ԁа вылынҗыкӧԍ. Поԉусјас ԁорын ԁа җуҗыԁ гӧрајас вылын му вылас век ем лым, коԁі оз сывлывлы ԋекор.
Лысва. Лысва лоӧ сэтшӧм ва ру, коді кӧдзалӧмысла сукмӧма да усьӧма му вылӧ. Лысва. Лысва лоӧ сещӧм ва ру, коԁі кӧԇалӧмысла сукмӧма ԁа уԍӧма му вылӧ.
Лысва артмигӧн телӧяслӧн температураыс лэччӧ некымын градусӧн улынджык сынӧдса температура дорысь. Сэк сынӧдыс телӧыскӧд ӧтлаасигас сетӧ ассьыс ва русӧ. Лысва артмігӧн ԏелӧјаслӧн ԏемператураыс летчӧ ԋекымын граԁусӧн улынҗык сынӧԁса ԏемпература ԁорыԍ. Сек сынӧԁыс ԏелӧыскӧԁ ӧтлааԍігас ԍетӧ асԍыс ва русӧ.
Лысва лоӧм позьӧ тӧдмавны зэв прӧстӧй опыт вӧчӧмӧн. Босьтӧй ывла вылын кӧдзӧдӧм сулея да пыртӧй шоныд, уль (влажнӧй) сынӧда керкаӧ. Сэки кӧдзыд сулея гӧгӧр сынӧдса ва ру пондас сукмыны да пуксьыны сулея вылӧ. Тайӧ лысва лоӧмсӧ нӧшта шулывлӧны пӧсялӧмӧн. Лысва усьлывлӧ войясын, асылынджык, мукӧддырйи усьлывлӧ рытсянь — кымӧртӧм, тӧвтӧм дырйи. Тайӧ пӧраяснас муыс ёнджыка вермӧ кӧдзавнысӧ. Ёна тӧлаяс дырйи лысва оз вермы лоны. Лысва ёнджыка пуксьӧ турун вылӧ, пу коръяс вылӧ, пӧвъяс вылӧ, сарайяс да мукӧдтор вылӧ, кодӧс абу сайӧдӧма. Лысва лоигас лоӧ дзебаса ру вӧчан шоныд (537 калория 1 грамм ру вылӧ). Лысва лоӧм поԅӧ тӧԁмавны зев прӧстӧј опыт вӧчӧмӧн. Боԍтӧј ывлавылын кӧԇӧԁӧм суԉеја ԁа пыртӧј шоныԁ, уԉ (влажнӧј) сынӧԁа керкаӧ. Секі кӧԇыԁ суԉеја гӧгӧр сынӧԁса ва ру понԁас сукмыны ԁа пукԍыны суԉеја вылӧ. Тајӧ лысва лоӧмсӧ нӧшта шулывлӧны пӧԍалӧмӧн. Лысва уԍлывлӧ војјасын, асылынҗык, мукӧԁ ԁырјі уԍлывлӧ рытԍаԋ, — кымӧртӧм, тӧвтӧм ԁырјі. Тајӧ пӧрајаснас муыс јонҗыка вермӧ кӧԇавнысӧ. Јона тӧлајас ԁырјі лысва оз вермы лоны. Лысва јонҗыка пукԍӧ турун вылӧ, пу корјас вылӧ, пӧвјас вылӧ, сарајјас ԁа мукӧԁтор вылӧ, коԁӧс абу сајӧԁӧма. Лысва лоігас лоӧ ԇебаса рувӧчан шоныԁ (537 калоріја 1 грамм ру вылӧ).
Мукӧддырйи кымӧртӧг овлывлӧ зэв посни зэр, сэк пуксьӧ лысва. Тайӧ овлӧ сӧмын ыджыд жаръяс дырйи, уль руа шоныд лэччигъясӧн, кор сынӧдлӧн кӧдзалӧмыс вуджӧ нин насыщайтчан (тырӧм) температурасӧ. Мукӧԁ ԁырјі кымӧртӧг овлывлӧ зев посԋі зер, сек пукԍӧ лысва. Тајӧ овлӧ сӧмын ыҗыԁ жарјас ԁырјі, уԉ руа шоныԁ летчігјасӧн, кор сынӧԁлӧн кӧԇалӧмыс вуҗӧ-ԋін насыщајтчан (тырӧм) ԏемпературасӧ.
Пуж. Пуж лоӧ сідзи жӧ, кыдзи и лысва, сынӧдса ру сукмӧмысь. Пуж усьӧ да пуксьӧ сэтшӧм телӧяс вылӧ, кодъяслӧн температураыс нуль (0) градусысь улынджык. Пуж. Пуж лоӧ сіԇі-жӧ, кыԇі і лысва, сынӧԁса ру сукмӧмыԍ. Пуж уԍӧ ԁа пукԍӧ сещӧм ԏелӧјас вылӧ, коԁјаслӧн ԏемператураыс нуԉ (0) граԁусыԍ улынҗык.
Пуж кристалликъяс петкӧдлӧны, мый найӧ лоӧны руясысь жӧ, кизьӧрӧ пӧрлытӧг кынмӧны чорыдӧдз. Пуж, сідз жӧ кыдзи и лысва, пуксьӧ сэтшӧм телӧяс вылӧ, кодъяс ассьыс шоныдсӧ ёнджыка лэдзӧны. Сэтшӧмъясӧн лоӧны пу увъяс, росъяс да коръяс. Пуж пуксьӧ ёнджыкасӧ сэтшӧмторъяс вылӧ, кодъяс видзӧдӧны енэжлань да видзӧдӧны тӧвлы паныд. Пуж крістаԉікјас петкӧԁлӧны, мыј најӧ лоӧны рујасыԍ-жӧ, кіԅерӧ пӧрлытӧг кынмӧны чорыԁӧԇ. Пуж, сіԇ-жӧ кыԇі і лысва, пукԍӧ сещӧм ԏелӧјас вылӧ, коԁјас асԍыс шоныԁсӧ јонҗыка леԇӧны. Сещӧмјасӧн лоӧны пу увјас, росјас ԁа корјас. Пуж пукԍӧ јонҗыкасӧ сещӧмторјас вылӧ, коԁјас віԇӧԁӧны јенежлаԋ ԁа віԇӧԁӧны тӧвлы паныԁ.
Пуж вылӧ колӧ видзӧдны кыдз буртор вылӧ. Тӧдысь исследовательяс висьталӧны, мый пужлӧн да урожайлӧн эм ыджыд йитӧд: пужъяс пӧ эм уна азот (9 мгр. ӧти квадратнӧй метр вылӧ) да азотыслӧн соединенньӧяс, кодӧс пужйыс босьтӧ сынӧдысь. Пуж вылӧ колӧ віԇӧԁны кыԇ буртор вылӧ. Тӧԁыԍ іссԉеԁоваԏеԉјас віԍталӧны, мыј пужлӧн ԁа урожајлӧн ем ыҗыԁ јітӧԁ: пужјас-пӧ ем уна азот (9 мгр. ӧԏі кваԁратнӧј метр вылӧ) ԁа азотыслӧн сојеԃіԋеԋԋӧјас, коԁӧс пужыс боԍтӧ сынӧԁыԍ.
Пуж сылігас став химическӧй веществоясыс да соединенньӧясыс пырӧны муӧ (почваӧ), мусьыс найӧс босьтӧны быдманторъяс. Татысь ми аддзам, мый пуж мусӧ бурмӧдӧ да вермӧ лэптыны урожай. Пуж сылігас став хіміческӧј веществојасыс ԁа сојеԃіԋеԋԋӧјасыс пырӧны муӧ (почваӧ), муԍыс најӧс боԍтӧны быԁманторјас. Татыԍ мі аԁԇам, мыј пуж мусӧ бурмӧԁӧ ԁа вермӧ лептыны урожај.
Йиӧн зэрӧм. Ми тӧдам, мый сиктса овмӧслы шер вайӧ зэв ыджыд лёк. Јіӧн зерӧм. Мі тӧԁам, мыј ԍіктса овмӧслы шер вајӧ зев ыҗыԁ ԉок.
Йиӧн зэригӧн разьӧ сюяс, кӧдзаяс, турунъяс да с. в. Јіӧн зерігӧн раԅӧ ԍујас, кӧԇајас, турунјас ԁа с. в.
Йи зэрӧн шусьӧ чукӧрмӧм, чорзьӧм йи шарикъяс, кодъяс усьӧны сынӧдысь. Јі зерӧн шуԍӧ чукӧрмӧм, чорԅӧм јі шарікјас, коԁјас уԍӧны сынӧԁыԍ.
Миян климатын йиӧн зэрлывлӧ тулысын да гожӧмын, ёна жара лунъясӧ. Йиӧн зэрлывлӧ зэв гежӧда. Йиӧн локтан зэр локтӧ ыджыд шумӧн. Йиӧн век зэрлывлӧ погода водзьясын, зэв нин гежӧда ӧттшӧтш. Йи усьлывлӧ зэв гырысь торъясӧн, зэв частӧ зэрлывлӧ кедрӧвӧй ӧрек гырся шерӧн, а мукӧддырйи — гулю кольк кодьясӧн (200–300 граммӧдз). Міјан кԉіматын јіӧн зерлывлӧ тулысын ԁа гожӧмын, јона жара лунјасӧ. Јіӧн зерлывлӧ зев гежӧԁа. Јіӧн локтан зер локтӧ ыҗыԁ шумӧн. Јіӧн век зерлывлӧ погоԁа воԇјасын, зев-ԋін гежӧԁа ӧтщӧщ. Јі уԍлывлӧ зев гырыԍ торјасӧн, зев частӧ зерлывлӧ кеԁрӧвӧј ӧрек гырԍа шерӧн, а мукӧԁԁырјі — гуԉу коԉк коԃјасӧн (200–300 граммӧԇ).
Ӧнӧдз на абу сэтшӧм теорияяс, кодъяс эськӧ вермисны объяснитны шер лоӧмсӧ. Ӧтик учёнӧй шуӧ: йияс пӧ лоӧны ва капляяс ӧдйӧн кынмӧм вӧсна, кодъяс вӧлісны 0 улынджык температураа кымӧрын. Ыдждӧмсӧ висьталӧны ва войтъяс ӧтлаасьӧм вӧсна. Йиӧн зэрӧм вылӧ эм зэв уна меставывса условйӧяс: кутшӧм му вылысыс, муыс (почваыс), быдманъяс да с. в. Шуӧны, вӧр пӧ видзӧ шерысь, а сьӧд пар кыскӧ матыс муяс вылӧ йисӧ. Тайӧясӧс тӧдмалӧм вылӧ колӧ зэв уна наблюдательнӧй материалъяс. Тайӧ материалъяссӧ колӧ чукӧртны быд школалы. Наблюдайтігӧн колӧ тӧдмавны йиыслысь формасӧ, пытшкӧссӧ да кутшӧм местаясӧ усьӧма. Ӧнӧԇ-на абу сещӧм ԏеоріјајас, коԁјас еԍкӧн вермісны објаԍԋітны шер лоӧмсӧ. Ӧԏік учонӧј шуӧ: јіјас-пӧ лоӧны ва капԉајас ӧԁјӧн кынмӧм вӧсна, коԁјас вӧлісны 0 улынҗык ԏемператураа кымӧрын. Ыҗԁӧмсӧ віԍталӧны ва војтјас ӧтлааԍӧм вӧсна. Јіӧн зерӧм вылӧ ем зев уна меставывса условіјӧјас: кущӧм мувылысыс, муыс (почваыс), быԁманјас ԁа с. в. Шуӧны, вӧр-пӧ віԇӧ шерыԍ, а ԍӧԁ пар кыскӧ матыс мујас вылӧ јісӧ. Тајӧјасӧс тӧԁмалӧм вылӧ колӧ зев уна набԉуԁаԏеԉнӧј маԏерјалјас. Тајӧ маԏерјалјассӧ колӧ чукӧртны быԁ школалы. Набԉуԁајтігӧн колӧ тӧԁмавны јіыслыԍ формасӧ, пыщкӧссӧ ԁа кущӧм местајасӧ уԍӧма.
Гыӧр. Гыӧрӧн шусьӧ ем кодьясӧ кынмӧм ва. Сійӧ лоӧ сынӧдса уль руысь, коді ӧдйӧ кынмӧ тӧвтӧм дырйи. Гыӧр. Гыӧрӧн шуԍӧ јемкоԃјасӧ кынмӧм ва. Сіјӧ лоӧ сынӧԁса уԉ руыԍ, коԁі ӧԁјӧ кынмӧ тӧвтӧм ԁырјі.
Кӧдзыдъяс дырйи гыӧртавлӧны телеграфнӧй проводъяс, пуяслӧн увъяс да мукӧд вӧсни помъяс. Кӧԇыԁјас ԁырјі гыӧртавлӧны ԏеԉеграфнӧј провоԁјас, пујаслӧн увјас ԁа мукӧԁ вӧсԋі помјас.
§35. ШОНДІ ШОНТӦМ ВӦСНА ВАЛӦН ГӦГРАЛӦМ §35. Шонԁі шонтӧм вӧсна валӧн гӧгралӧм
Кор ми сёрнитім кымӧръяс лоӧм йылысь, сэк шуим: шонді шонтӧ му да ва. Юясысь да саридзьясысь лэптысьӧны вылӧ ва руяс. Вылӧ кайигӧн руяс воӧны кӧдзыд сынӧдӧ, кӧн найӧ чукӧрмӧны да сукмӧны ва войтъясӧдз. Лоӧны кымӧръяс. Татшӧм кымӧръясыс лоӧны уль васӧда местаяс дорынджык да саридзьяс вылын. Кор мі ԍорԋітім кымӧрјас лоӧм јылыԍ, сек шуім: шонԁі шонтӧ му ԁа ва. Јујасыԍ ԁа саріԇјасыԍ лептыԍӧны вылӧ ва рујас. Вылӧ кајігӧн рујас воӧны кӧԇыԁ сынӧԁӧ, кӧн најӧ чукӧрмӧны ԁа сукмӧны ва војтјасӧԇ. Лоӧны кымӧрјас. Тащӧм кымӧрјасыс лоӧны уԉ васӧԁа местајас ԁорынҗык ԁа саріԇјас вылын.
Саридзьяс вылын кымӧръяссӧ тӧв вӧтлӧ быдлаӧ. Мунігас кымӧръяс веськалӧны кӧдзыд сынӧдаинъясӧ, ва войтъяс ӧтлаасялӧны да усьӧны му вылӧ зэрӧн, кӧдзыдъясӧ лымйӧн да мукӧд гидрометеоръясӧн. Саріԇјас вылын кымӧрјассӧ тӧв вӧтлӧ быԁлаӧ. Мунігас кымӧрјас веԍкалӧны кӧԇыԁ сынӧԁаінјасӧ, ва војтјас ӧтлааԍалӧны ԁа уԍӧны му вылӧ зерӧн, кӧԇыԁјасӧ лымјӧн ԁа мукӧԁ гіԁромеԏеорјасӧн.
Му вылӧ усьӧм осадкияс мыйкӧ мында пырӧны муӧ, а мукӧдыс визувтӧ шоръясӧд, юясӧд да воӧ бӧр саридзӧ. Му вылӧ уԍӧм осаԁкіјас мыјкӧ мыԁта пырӧны муӧ, а мукӧԁыс візывтӧ шорјасӧԁ, јујасӧԁ ԁа воӧ бӧр саріԇӧ.
Саридзын шонді шонтӧм вӧсна бара артмӧ ру да кымӧр. Тадзи шонді шонтӧм вӧсна гӧгралӧ ва. Тайӧс позьӧ, прӧстӧя кӧ, петкӧдлыны тадзи: Саріԇын шонԁі шонтӧм вӧсна бара артмӧ ру ԁа кымӧр. Таԇі шонԁі шонтӧм вӧсна гӧгралӧ ва. Тајӧс поԅӧ, прӧстӧја-кӧ, петкӧԁлыны таԇі:
Ва ↔ ва руяс ↔ кымӧръяс ↔ гидрометеоръяс → ва. Ва ↔ ва рујас ↔ кымӧрјас ↔ гіԁромеԏеорјас → ва.
§36. ГИДРОМЕТЕОРЪЯСӦС НАБЛЮДАЙТӦМ §36. Гіԁромеԏеорјасӧс набԉуԁајтӧм
Зэр да лым наблюдайтӧм сиктса овмӧслы вайӧ зэв ыджыд бур. Лым видзӧ кӧдзаясӧс тӧвъясын ыджыд кӧдзыдъясысь. Мӧд-кӧ, зэр вайӧ зэв уна ва мулы (почвалы). Ваӧн ойдӧмъяс овлывлӧны тӧвся лым сыліг да ыджыд зэръяс бӧрти. Кыдзи зэрысь, сідзи и лымйысь колӧ тӧдмавны, уна-ӧ лоӧ ва. Лымлысь нӧшта колӧ тӧдны джудждасӧ да чорыда туйсӧ. Зер ԁа лым набԉуԁајтӧм ԍіктса овмӧслы вајӧ зев ыҗыԁ бур. Лым віԇӧ кӧԇајасӧс тӧвјасын ыҗыԁ кӧԇыԁјасыԍ. Мӧԁ-кӧ зер вајӧ зев уна ва мулы (почвалы). Ваӧн ојԁӧмјас овлывлӧны тӧвԍа лым сыліг ԁа ыҗыԁ зерјас бӧрԏі. Кыԇі зерыԍ, сіԇі і лымјыԍ, колӧ тӧԁмавны унаӧ лоӧ ва. Лымлыԍ нӧшта колӧ тӧԁны җуҗтасӧ ԁа чорыԁа тујсӧ.
Лым да зэр наблюдайтігъясӧн оз ков вунӧдны лысва наблюдайтӧм йылысь. Сійӧ вайӧ сиктса овмӧсъяслы зэв жӧ ыжыд бур. Уналаын, а медся нин лунвыв да асыв-лунвыв СССР-ын, лысва ёна отсалӧ быдмыны быдтасъяслы, танъясын зэръясыс этшаджык овлывлӧ да. Лым ԁа зер набԉуԁајтігјасӧн оз ков вунӧԁны лысва набԉуԁајтӧм јылыԍ. Сіјӧ вајӧ ԍіктса овмӧсјаслы зев-жӧ ыжыԁ бур. Уналаын, а меԁԍа-ԋін лунвыв ԁа асыв-лунвыв СССР-ын, лысва јона отсалӧ быԁмыны быԁтасјаслы, танјасын зерјасыс ещаҗык овлывлӧ-ԁа.
Тайӧ гидрометеоръяссӧ наблюдайтігӧн оз ков вунӧдны и мукӧд гидрометеоръясӧс, кодъяс сідзи жӧ вайӧны зэв ыджыд бур. Тајӧ гіԁромеԏеорјассӧ набԉуԁајтігӧн оз ков вунӧԁны і мукӧԁ гіԁромеԏеорјасӧс, коԁјас сіԇі-жӧ вајӧны зев ыҗыԁ бур.
Уна-ӧ усьлывлӧ зэр да лым, мурталӧны быд суткиӧн ӧтпыр: 7 часын асывводз — да гижӧны торъя лӧсьӧдӧм нигаӧ. Кор мӧдам вуджӧдны тӧлысся табличаӧ, сэк колӧ тӧдмавны тӧлысьыс чӧжся шӧркоддьӧм осадоксӧ. Унаӧ уԍлывлӧ зер ԁа лым мурталӧны быԁ суткіӧн ӧтпыр: 7 часын асыввоԇ, ԁа гіжӧны торја лӧԍӧԁӧм ԋігаӧ. Кор мӧԁам вуҗӧԁны тӧлыԍԍа табԉіцаӧ, сек колӧ тӧԁмавны тӧлыԍыс чӧжԍа шӧркоԃԃем осаԁоксӧ.
Уна-ӧ усьӧма зэр да лым, тӧдмалӧны дождемерӧн. Дождемер вӧчӧ цинкуйтӧм кӧртысь, цилиндр кодь модаӧн. (Видзӧд 29-ӧд серпас вылын (А)). Дождемеръяс пасьтаыс колӧ 500 кв. см. Пытшкӧсас паяйтӧма увлань йылӧ воронка кодь доз (В). Воронка кодь дозсӧ писькӧдлӧма. Тайӧ розьяс пырыс ваыс лэччӧ улӧ. Воронка кодь дозсӧ вӧчӧма сійӧн, мед ваыс этшаджык руаліс. Бокас, воронка паяйтӧм местаысь улӧджык, вӧчӧма розь, сиптыссьӧ вевтӧн. Тайӧ розьӧд васӧ кисьтӧны мерайтан стӧканӧ. Мерайтан стӧканӧн вермӧ лоны гӧгрӧс пыдӧса мензурка, кодӧн позьӧ мерайтны этшаджык чукӧрмӧм ва (видзӧд 28-ӧд серпас). Мерайтан стӧканыс юксьӧ сідзи, мед быд юкӧн вылӧ усьӧ дождемерас ва 0,01 джуджда. Кор дождемерыслӧн пасьтаыс 500 кв. см, сэк ваыс лоӧ 500 ⋅ 0,01 = 5 кб. см. Дождемерысь ва колӧ мерайтны век керкаӧ пыртӧмӧн. Та вӧсна колӧ, мед век вӧліс мӧд дождемер, кодӧс мед вӧлі пырысь-пыр жӧ позьӧ пуктыны. Тӧвъясын, лымъялігъясӧн дождемерысь лымсӧ колӧ пыртны керкаӧ да сывдыны ваӧ. Васӧ вӧлисти мерайтны. Унаӧ уԍӧма зер ԁа лым, тӧԁмалӧны ԁожԃемерӧн. Ԁожԃемер вӧчӧ цынкујтӧм кӧртыԍ, ціԉінԁр коԃ моԁаӧн. (Віԇӧԁ 29-ӧԁ ԍерпас вылын (А)). Ԁожԃемерјас паԍтаыс колӧ 500 кв. см. Пыщкӧсас пајајтӧма увлаԋ јылӧ воронкакоԃ ԁоз (В). Воронкакоԃ ԁозсӧ піԍкӧԁлӧма. Тајӧ роԅјас пырыс ваыс летчӧ улӧ. Воронкакоԃ ԁозсӧ вӧчӧма сіјӧн, меԁ ваыс ещаҗык руаліс. Бокас, воронка пајајтӧм местаыԍ улӧҗык, вӧчӧма роԅ, ԍіптыԍԍӧ вевтӧн. Тајӧ роԅӧԁ васӧ кіԍтӧны мерајтан стӧканӧ. Мерајтан стӧканӧн вермӧ лоны гӧгрӧс пыԁӧса мензурка, коԁӧн поԅӧ мерајтны ещаҗык чукӧрмӧм ва (віԇӧԁ 28-ӧԁ ԍерпас). Мерајтан стӧканыс јукԍӧ сіԇі, меԁ быԁ јукӧн вылӧ уԍӧ ԁожԃемерас ва 0,01 җуҗта. Кор ԁожԃемерыслӧн паԍтаыс 500 кв. см. сек ваыс лоӧ 500 ⋅ 0,01 = 5 кб. см. Ԁожԃемерыԍ ва колӧ мерајтны век керкаӧ пыртӧмӧн. Тавӧсна колӧ, меԁ век вӧліс мӧԁ ԁожԃемер, коԁӧс меԁ вӧлі пырыԍ-пыр-жӧ поԅӧ пуктыны. Тӧвјасын, лымјалігјасӧн ԁожԃемерыԍ лымсӧ колӧ пыртны керкаӧ ԁа сывԁыны ваӧ. Васӧ вӧԉіԍԏі мерајтны.
Уна-ӧ петкӧдлас мерайтчан стӧкан, колӧ гижны. Кор мерайтчан петкӧдлӧ васӧ сӧмын ӧти юкӧдлысь джынсӧ, сэк колӧ гижны 0. Дождемер сувтӧдчӧ восьсаинӧ, столб вылӧ. Мусянь дождемер вылыс дорӧдз колӧ лоны 2 метр джуджда. Столб вылас эм дождемер пуктан места, коді пуктыссьӧ кык тув кодь вылӧ. (Видзӧд 30 серпас). Столблӧн пасьтаыс векньыдджык дождемер пасьтасьыс. Тӧлаяс дырйи мед эз ну дождемерсьыс лымсӧ, вӧчсьӧ гӧгӧрыс воронка. Видзанлӧн вылыс дорыс колӧ лоны дождемеркӧд ӧтвылнаын. Щитыслӧн формаыс конуслӧн кодь, кодлӧн йылас пельӧсыс 60°. Унаӧ петкӧԁлас мерајтчан стӧкан, колӧ гіжны. Кор мерајтчан петкӧԁлӧ васӧ сӧмын ӧԏі јукӧԁлыԍ җынсӧ, сек колӧ гіжны 0. Ԁожԃемер сувтӧԁчӧ воԍса інӧ, столб вылӧ. Муԍаԋ ԁожԃемер вылыс ԁорӧԇ колӧ лоны 2 метр җуҗта. Столб вылас ем ԁожԃемер пуктан места, коԁі пуктыԍӧ кык тувкоԃ вылӧ. (Віԇӧԁ 30 ԍерпас). Столблӧн паԍтаыс векԋыԁҗык ԁожԃемер паԍтаԍыс. Тӧлајас ԁырјі меԁ ез ну ԁожԃемерԍыс лымсӧ, вӧчԍӧ гӧгӧрыс воронка. Віԇанлӧн вылыс ԁорыс колӧ лоны ԁожԃемеркӧԁ ӧтвылаын. Шщітыслӧн формаыс конуслӧн коԃ, коԁлӧн јылас пеԉӧсыс 60°.
Дождемер позьӧ вӧчны аслыд, ведраысь либӧ лейкаысь, кыдзи петкӧдлӧма 27-ӧд серпас вылын. Мерайтан стӧкан эм быд школаын. Ԁожԃемер поԅӧ вӧчны аслыԁ, веԁраыԍ ԉібӧ ԉејкаыԍ, кыԇі петкӧԁлӧма 27-ӧԁ ԍерпас вылын. Мерајтан стӧкан ем быԁ школаын.
Дождемер колӧ мыськывлыны быд дас нёль лун пиын ӧтчыд. Ԁожԃемер колӧ мыԍкывлыны быԁ ԁасԋоԉ лун піын ӧтчыԁ.
Осадокъяс вылын наблюдайтӧм Осаԁокјас вылын набԉуԁајтӧм
Кӧн .... тӧлысь .... во .... Кӧн .... тӧлыԍ .... во ....
Район ..... наблюдатель .... Рајон ..... набԉуԁаԏеԉ ....
Числӧ Чіслӧ
Лун Лун
Уна-ӧ усис Унаӧ уԍіс
Кымын часъясӧ, дыр-ӧ да кутшӧм гидрометеоръяс усисны. Кымын часјасӧ, ԁырӧ ԁа кущӧм гіԁромеԏеорјас уԍісны.
Содтӧдъяс. Соԁтӧԁјас.
1 1
Выльлун Выԉлун
12 12
12 ч. 15 м.–14 ч. 12 ч. 15 м.–14 ч.
Нёльӧд графаас колӧ пасъявны, кутшӧм гидрометеоръяс усьӧны суткинас. Ԋоԉӧԁ графаас колӧ пасјавны кущӧм гіԁромеԏеорјас уԍӧны суткінас.
Зэр пасйыссьӧ .... Зер пасјаԍԍӧ ....
Лым .... Лым ....
Йи зэр пасйыссьӧ .... Јі зер пасјаԍԍӧ ....
Катшашыдӧс (крупа) .... Каща шыԁӧс (крупа) ....
Гыӧрсялӧм .... Гыӧрԍалӧм ....
Лысва .... Лысва ....
Пуж .... Пуж ....
Нӧшта колӧ пасъявны, уна-ӧ усисны сэтшӧмтӧ гидрометеоръяс. Сійӧ пасъявсьӧ куим пасӧн. Быд гидрометеор пас дінӧ пуктыссьӧ веськыдвылас числӧ. Нӧшта колӧ пасјавны, унаӧ уԍісны сещӧмтӧ гіԁромеԏеорјас. Сіјӧ пасјавԍӧ кујім пасӧн. Быԁ гіԁромеԏеор пас ԁінӧ пуктыԍӧ веԍкыԁвылас чіслӧ.
Пуктыссьӧ кык (2), кор гидрометеоръясыс усины уна. 0 пуктыссьӧ, кор зэв омӧля усьӧ. Нинӧм оз пуктыссьы, кор гидрометеоръясыс усӧны шӧркоддьӧма. Пуктыԍӧ кык (2), кор гіԁромеԏеорјасыс уԍіны уна. 0 — пуктыԍӧ, кор зев омӧԉа уԍӧ. Ԋінӧм оз пуктыԍы, кор гіԁромеԏеорјасыс усӧны шӧркоԃԃема.
Гижсьӧ тадзи: Гіжԍӧ таԇі:
— Ёна зэрӧ... — Јона зерӧ...
— Шӧркоддьӧма зэрӧ... — Шӧркоԃԃема зерӧ...
— Зэв омӧля лысва... — Зев омӧԉа лысва...
— Зэв ён пуж. — Зев јон пуж.
— Тӧкӧтьӧ усьӧ лым. — Тӧкӧԏӧ уԍӧ лым.
Зэрӧмлысь, лымъялӧмлысь да шер усьӧмлысь колӧ нӧшта пасъявны кадсӧ часъясӧн — кор заводитчис да кор дугдіс. Зерӧмлыԍ, лымјалӧмлыԍ ԁа шер уԍӧмлыԍ колӧ нӧшта пасјавны каԁсӧ часјасӧн — кор завоԃітчіс ԁа кор ԁугԁіс.
Лым джуджда мерайтӧм Лым җуҗта мерајтӧм
Лымлысь джудждасӧ мерайтӧны рейкаӧн. Рейка вӧчӧма пӧвйысь да юклӧма сантиметръяс вылӧ. Юклӧмъяссӧ коласт-коластӧн колӧ краситны сьӧд рӧмӧ. Рейка позьӧ вӧчны да сувтӧдны ӧтик местаӧ век кежлӧ, мед первой юкӧдыс вӧліс муыскӧд ӧтвесьтын. Постояннӧй рейкасӧ колӧ вӧчны 2 метр кузяӧс, метр джынсӧ колӧ сюйны муӧ, а метрӧн-джынйӧнсӧ юкны сантиметръяс вылӧ. Лымлыԍ җуҗтасӧ мерајтӧны рејкаӧн. Рејка вӧчӧма пӧвјыԍ ԁа јуклӧма санԏіметрјас вылӧ. Јуклӧмјассӧ колас-коласӧн колӧ краԍітны ԍӧԁ рӧмӧ. Рејка поԅӧ вӧчны ԁа сувтӧԁны ӧԏік местаӧ век кежлӧ, меԁ первӧј јукӧԁыс вӧліс муыскӧԁ ӧтвеԍтын. Постојаннӧј рејкасӧ колӧ вӧчны 2 метр куԅаӧс, метр җынсӧ колӧ ԍујны муӧ, а метрӧн җынјӧнсӧ јукны саԋԏіметрјас вылӧ.
Переменнӧй рейка вӧчсьӧ сідз жӧ, сӧмын колӧ сійӧс юклыны помӧдзыс, мерайтігас колӧ вӧйтлыны лымъяс муӧдзыс. Переменнӧј рејка вӧчԍӧ сіԇ-жӧ, сӧмын колӧ сіјӧс јуклыны помӧԇыс, мерајтігас колӧ вӧјтлыны лымјас муӧԇыс.
Рейка колӧ сувтӧдны сэтшӧм местаӧ, кӧні лымсӧ тӧлыс оз ну. Медбур местаыс рейка сувтӧдны лоӧ сад, кытысь оз тӧлӧд. Лымлысь джудждасӧ тӧдмалігӧн колӧ видзӧдны рейка вылас ылісяньджык, мед лымйыс рейка гӧгӧр эз чукӧрмы да эз гуассьы. Став наблюденньӧяссӧ гижны татшӧм табличаӧ: Рејка колӧ сувтӧԁны сещӧм местаӧ, кӧні лымсӧ тӧлыс оз ну. Меԁбур местаыс рејка сувтӧԁны лоӧ саԁ, кытыԍ оз тӧлӧԁ. Лымлыԍ җуҗԁасӧ тӧԁмалігӧн колӧ віԇӧԁны рејка вылас ылыԍаԋҗык, меԁ лымјыс рејка гӧгӧр ез чукӧрмы ԁа ез гуаԍԍы. Став набԉуԃеԋԋӧјассӧ гіжны тащӧм табԉіцаӧ:
Лым вылын наблюдайтӧм. Лым вылын набԉуԁајтӧм.
Сикт .... Обласьт. .... Ԍікт .... Облаԍт. ....
Район .... Тӧлысь .... во .... Рајон .... Тӧлыԍ .... во ....
Числӧ Чіслӧ
Лун Лун
Лымлӧн джудждаыс Лымлӧн җуҗтаыс
Кутшӧмджык лымйыс матыс гӧгӧрас Кущӧмҗык лымјыс матыс гӧгӧрас
Турӧбъяс Турӧбјас
1 1
Пекнича Пекԋіча
8 8
Кытсюрӧ кушинъяс эм Кыт ԍурӧ кушінјас ем
2 2
3 3
4 4
... ...
30 30
31 31
1. Кутшӧм вӧліс рейкаыс: постояннӧй либӧ передвижнӧй .... 1. Кущӧм вӧліс рејкаыс: постојаннӧј ԉібӧ переԁвіжнӧј ....
2. Кӧн мерайтӧма лымйыслысь джудждасӧ .... 2. Кӧн мерајтӧма лымјыслыԍ җуҗтасӧ ....
Содтӧдъяс .... Соԁтӧԁјас ....
Наблюдательлӧн кырым .... Набԉуԁаԏеԉлӧн кырым ....
Став наблюденньӧяссӧ колӧ ыстыны Обласьтӧ^Обласьтӧ (Сыктывкарӧ) ыстыны татшӧм адресӧн: Сыктывкар, Метеорологическӧй станция./^ да Войвыв Крайӧ. Сыктывкарса метстанцияысь позьӧ корны инструкцияяс да дась вӧчӧм бланокъяс. Став набԉуԃеԋԋӧјассӧ колӧ ыстыны Облаԍтӧ^Облаԍтӧ (Сыктывкарӧ) ыстыны тащӧм аԁресӧн: Сыктывкар, Меԏеорологіческӧј станціја./^ ԁа Војвыв Крајӧ. Сыктывкарса метстанціјаыԍ поԅӧ корны інструкціјајас ԁа ԁаԍ вӧчӧм бланокјас.
Татысь жӧ позьӧ корны приборъяс. Татысь жӧ позьӧ корны приборъяс.
§37. МЕСТАВЫВСА ТӦДПАСЪЯС СЕРТИ ПОВОДДЯ ТӦДМАЛӦМ §37. МЕСТАВЫВСА ТӦԀПАСЈАС ԌЕРԎІ ПОВОԂԂА ТӦԀМАЛӦМ
Поводдя тӧдмалӧм эм зэв ыджыд удж метеорологиялӧн. Поводдя водзвыв тӧдӧм колӧ видз-му овмӧслы, колхозлы, совхозлы да асшӧр овмӧса крестьяналы. Сиктса крестьяна пӧвстын эм зэв уна приметаяс. Тайӧ уджӧ колӧ босьтчывны школаяслы, а медъёнасӧ ШКМ-яслы. Школаясын оз ков виччысьны приборъяс да надейтчыны приборъясӧн поводдя тӧдмалӧм вылӧ. Колӧ тӧдмавны, чукӧртны сиктса крестьяна колхозникъяс пӧвстысь поводдялысь тӧдпасъяссӧ. Быд шедӧм приметалысь збыльлунсӧ колӧ аслыныд тӧдмавны выльысь, бурджыка. Повоԃԃа тӧԁмалӧм ем зев ыҗыԁ уҗ меԏеорологіјалӧн. Повоԃԃа воԇвыв тӧԁӧм колӧ віԇму овмӧслы; колхозлы; совхозлы ԁа асшӧр овмӧса креԍԏаналы. Ԍіктса креԍԏана пӧвсын ем зев уна пріметајас. Тајӧ уҗӧ колӧ боԍтԍывны школајаслы, а меԁјонасӧ ШКМ-јаслы. Школајасын оз ков віԁчыԍны пріборјас ԁа наԃејтчыны пріборјасӧн повоԃԃа тӧԁмалӧм вылӧ. Колӧ тӧԁмавны, чукӧртны ԍіктса креԍԏана колхоԅԋікјас пӧвсыԍ повоԃԃалыԍ тӧԁпасјассӧ. Быԁ шеԁӧм пріметалыԍ збыԉлунсӧ колӧ аслыныԁ тӧԁмавны выԉыԍ, бурҗыка.
Тӧдмалӧм бӧрын сиктса крестьяналы колӧ приметаяс збыльлун йывсьыс висьтавлыны да сійӧс докажитны. Бура тӧдмалӧм приметаясӧн колӧ колхозъяслы, совхозъяслы да коммунаяслы поводдясӧ висьтавлыны водзвыв. Тӧԁмалӧм бӧрын, ԍіктса креԍԏаналы колӧ пріметајас збыԉлун јывԍыс віԍтавлыны ԁа сіјӧс ԁокажітны. Бура тӧԁмалӧм пріметајасӧн колӧ колхозјаслы, совхозјаслы ԁа коммунајаслы повоԃԃасӧ віԍтавлыны воԇвыв.
Колӧ шуны, мый некутшӧм явленньӧ ывлавылын оз ло помкатӧг. Быд лоӧмлы эм помка. Тайӧ лоӧмыс, явленньӧыс вермӧ висьтавны водзӧ йылысь. Колӧ шуны, мыј ԋекущӧм јавԉеԋԋӧ ывла вылын оз ло помкатӧг. Быԁ лоӧмлы ем помка. Тајӧ лоӧмыс, јавԉеԋԋӧыс вермӧ віԍтавны воԇӧ јылыԍ.
Эмӧсь приметаяс, кодъяслӧн некутшӧм научнӧй подув абу. Татшӧмъяссӧ колӧ чукӧртны да йӧзыслы петкӧдлыны лӧсявтӧмлунсӧ. Емӧԍ пріметајас, коԁјаслӧн ԋекущӧм научнӧј поԁув абу. Тащӧмјассӧ колӧ чукӧртны ԁа јӧзыслы петкӧԁлыны лӧԍавтӧмлунсӧ.
Сэтшӧм приметаяс серти, кодъяс йитчӧны сынӧдса явленньӧяскӧд, позьӧ тӧдмавны поводдя. Шуам, шонді кӧ лэччӧ кымӧртӧминӧ — лоӧ мича поводдя; шонді лэччаніныс гӧрд — аскинас лоӧ тӧла либӧ зэра; уна лысва — лоас бур поводдя. Асывводз кӧ енэжыс дзик восьса — регыд зэрмас; ру кӧ лэччас му вылӧ — мича поводдя; каяс вылӧ — зэрас. Сещӧм пріметајас ԍерԏі, коԁјас јітчӧны сынӧԁса јавԉеԋԋӧјаскӧԁ, поԅӧ тӧԁмавны повоԃԃа. Шуам, шонԁі-кӧ летчӧ кымӧртӧмінӧ — лоӧ міча повоԃԃа; шонԁі летчаніныс гӧрԁ — аскінас лоӧ тӧла ԉібӧ зера; уна лысва — лоас бур повоԃԃа. Асыввоԇ кӧ јенежыс ԇік воԍса, — регыԁ зермас; ру-кӧ летчас му вылӧ — міча повоԃԃа; кајас вылӧ — зерас.
Поводдя вежсьӧм позьӧ казявны номъяс, лягушаяс, чераньяс, ва нидзувъяс, гӧгӧраяс, ракаяс да мукӧд ловъя лов олӧм серти. Эмӧсь и быдманторъяс, кодъяс сідзи жӧ висьталӧны поводдясӧ водзвыв, шуам: сибырса дзоридз зэр водзын тупкысьӧ, да с. в. Пемӧсъяс да быдмӧгъяс олӧм серти позьӧ казявны. Эм уна приметаяс, кодъясӧс наука оз на нӧшта тӧд. Школаяслы колӧ найӧс тӧдмавны да чукӧртны. Повоԃԃа вежԍӧм поԅӧ каԅавны номјас, ԉагушајас, чераԋјас, ваԋіԇувјас, гӧгӧрајас, ракајас ԁа мукӧԁ ловјалов олӧм ԍерԏі. Емӧԍ і быԁманторјас, коԁјас сіԇі-жӧ віԍталӧны повоԃԃасӧ воԇвыв, шуам: ԍібірса ԇоріԇ зер воԇын тупкыԍӧ, ԁа с. в. Пемӧсјас ԁа быԁмӧгјас олӧм ԍерԏі поԅӧ каԅавны. Ем уна пріметајас, коԁјасӧс наука оз-на нӧшта тӧԁ. Школајаслы колӧ најӧс тӧԁмавны ԁа чукӧртны.
Ӧні видзӧдлам, кутшӧм физическӧй явленньӧяс вермӧны висьтавны поводдя йылысь. Сэтшӧмъясӧн лоӧны: Ӧні віԇӧԁлам, кущӧм фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјас вермӧны віԍтавны повоԃԃа јылыԍ. Сещӧмјасӧн лоӧны:
1. Сынӧдлӧн личкӧм. Кор барометр усьӧ зэв ӧдйӧ да зэв улӧ, сэк сійӧ висьталӧ кымӧра, зэра, лёк поводдя, тӧлын — шоныд, а кор кыптӧ — кӧдзыд, сэзь поводдя, гожӧмын — жар поводдя. 1. СЫНӦԀЛӦН ԈІЧКӦМ. Кор барометр уԍӧ зев ӧԁјӧ ԁа зев улӧ, сек сіјӧ віԍталӧ кымӧра, зера, ԉок повоԃԃа, тӧлын — шоныԁ, а кор кыптӧ — кӧԇыԁ, сеԅ повоԃԃа, гожӧмын — жар повоԃԃа.
Барометрын эмӧсь гижӧдъяс: «переменно», «дождь», «сушь». Дерт, сы серти стӧч поводдя он вермы водзвыв тӧдны. Барометр петкӧдлӧ сӧмын сынӧд личкӧм вежласьӧм. Барометрын емӧԍ гіжӧԁјас: „переменно“, „дождь“, „сушь“. Ԃерт, сы ԍерԏі стӧч повоԃԃа он вермы воԇвыв тӧԁны. Барометр петкӧԁлӧ сӧмын сынӧԁ ԉічкӧм вежлаԍӧм.
2. Тӧв вежсьӧм. Флюгерлӧн лун шӧрӧдз шонді моз мунӧм, лун шӧр бӧрын шонділы воча — бур поводдя водзын. 2. ТӦВ ВЕЖԌӦМ. Фԉугерлӧн луншӧрӧԇ шонԁі моз мунӧм, луншӧр бӧрын шонԁілы воча — бур повоԃԃа воԇын.
Шонді лэччӧм бӧрын тӧв кыптӧ кӧ — лоас лёк поводдя. Шонԁі летчӧм бӧрын тӧв кыптӧ-кӧ — лоас ԉок повоԃԃа.
3. Кымӧръяс да налӧн ветлӧм. Перистӧй кымӧръяс зэв кӧ вылынӧсь, уна сикас формаа, рыт кежлӧ вошӧны — бур поводдя водзын, кор ӧдйӧн мунӧны — лёк поводдя водзын. Кор кучевӧй кымӧръяс рыт кежлӧ вошӧны — бур поводдя водзын, кор рыт кежлӧ чукӧрмӧны — лёк поводдя водзӧ. 3. КЫМӦРЈАС ԀА НАЛӦН ВЕТЛӦМ. Перістӧј кымӧрјас зев-кӧ вылынӧԍ, уна ԍікас формаа, рыт кежлӧ вошӧны — бур повоԃԃа воԇын, кор ӧԁјӧн мунӧны — ԉок повоԃԃа воԇын. Кор кучевӧј кымӧрјас рыт кежлӧ вошӧны — бур повоԃԃа воԇын, кор рыт кежлӧ чукӧрмӧны — ԉок повоԃԃа воԇӧ.
4. Рытъя да асъя туманъяс да лысва — бур поводдя водзын. 4. Рытја ԁа асја туманјас ԁа лысва — бур повоԃԃа воԇын.
5. Ылыс шыяслӧн бура кылӧм да сэзь сынӧд — зэр водзын. 5. Ылыс шыјаслӧн бура кылӧм ԁа сеԅ сынӧԁ — зер воԇын.
6. Тшын петӧм. Кор тшын кайӧ веськыда вылӧ, лоас бур поводдя, кор лэччӧ муӧ — лёк поводдя. Тадзи тшыныс мунӧ сынӧд сьӧкта вӧсна (ру сьӧкта вӧсна). 6. Щын петӧм. Кор щын кајӧ веԍкыԁа вылӧ, лоас бур повоԃԃа, кор летчӧ муӧ — ԉок повоԃԃа. Таԇі щыныс мунӧ сынӧԁ ԍӧкта вӧсна (ру ԍӧкта вӧсна).
Наблюденньӧяссӧ колӧ нуӧдны быд лун да пасъявны татшӧм формаа бланокӧ: Набԉуԃеԋԋӧјассӧ колӧ нуӧԁны быԁ лун ԁа пасјавны тащӧм формаа бланокӧ:
Быдлунъя поводдя тӧдмалан гижӧд. Быԁлунја повоԃԃа тӧԁмалан гіжӧԁ.
Кӧн наблюдайтӧма .... Кӧн набԉуԁајтӧма ....
во .... тӧлысь .... числӧ .... во .... тӧлыԍ .... чіслӧ ....
Наблюдайтысь.. .... Набԉуԁајтыԍ.. ....
Мый наблюдайтӧма Мыј набԉуԁајтӧма
Кутшӧм приметаяс тӧдмалӧма Кущӧм пріметајас тӧԁмалӧма
1. Сынӧд личкӧм 1. Сынӧԁ ԉічкӧм
2. Кымӧръяс 2. Кымӧрјас
3. Тӧв 3. Тӧв
4. Гидрометеоръяс 4. Гіԁромеԏеорјас
5. Кылан явленньӧяс 5. Кылан јавԉеԋԋӧјас
6. Тшын петӧм 6. Щын петӧм
7. Оптическӧй явленньӧяс 7. Опԏіческӧј јавԉеԋԋӧјас
I Кутшӧм поводдя лоӧ аски (чайтӧм). I Кущӧм повоԃԃа лоӧ аскі (чајтӧм).
II Кутшӧм вӧліс поводдяыс тайӧ суткинас. II Кущӧм вӧліс повоԃԃаыс тајӧ суткінас.
III Кужин-ӧ висьтавны поводдя водзвыв. III Кужін-ӧ віԍтавны повоԃԃа воԇвыв.
НЁЛЬӦД ЮКӦД ԊОԈӦԀ ЈУКӦԀ
МУЛӦН ШОНЫД СВОЙСТВОЯС МУЛӦН ШОНЫԀ СВОЈСТВОЈАС
§38. МУӦН ШОНЫД ЛУЧЬЯС БОСЬТӦМ §38. МУӦН ШОНЫԀ ЛУЧЈАС БОԌТӦМ
Мусин сикасъяс шоныдсӧ оз ӧтмоза босьтны, налӧн рӧмыс да мукӧд механическӧй свойствоясыс абу ӧткодь да. Сьӧд муяс ёнджыка босьтӧны шоныд югӧръяс, рудов либӧ еджгов — омӧльджыка. Муԍін ԍікасјас шоныԁсӧ оз ӧтмоза боԍтны, налӧн рӧмыс ԁа мукӧԁ мехаԋіческӧј својствојасыс абу ӧткоԃ-ԁа. Ԍӧԁ мујас јонҗыка боԍтӧны шоныԁ југӧрјас, руԁов ԉібӧ јеҗԁов — омӧԉҗыка.
Шублер учёнӧй вӧчис опыт. Босьтіс му да вевттис вылыссӧ саӧн, мӧдӧс — сы мында жӧ му вевттис магнезияӧн да тӧдмаліс налысь шоналӧмнысӧ. Опыт петкӧдласъяссӧ гижӧма тайӧ таблича вылын: Шубԉер учонӧј вӧчіс опыт. Боԍтіс му ԁа вевԏԏіс вылыссӧ саӧн, мӧԁӧс — сы мыԁта-жӧ му вевԏԏіс магԋеԅіјаӧн ԁа тӧԁмаліс налыԍ шоналӧмнысӧ. Опыт петкӧԁласјассӧ гіжӧма тајӧ табԉіца вылын:
Еджыд почва Јеҗыԁ почва
Сьӧд почва Ԍӧԁ почва
Биа изйӧсь лыа мулӧн температура Біаізјӧԍ лыа мулӧн ԏемпература
43,3° 43,3°
50,9° 50,9°
Сёй мулӧн температура Ԍој мулӧн ԏемпература
41,3° 41,3°
48,9° 48,9°
Тайӧ табличасьыс ми аддзам, мый сьӧд му ёнджыка да унджык босьтӧ шоныд лучьяссӧ. Тајӧ табԉіцаԍыс мі аԁԇам, мыј ԍӧԁ му јонҗыка ԁа унҗык боԍтӧ шоныԁ лучјассӧ.
Босьтам кӧ механическӧй свойствоясӧн торъялана муяс, аддзам, мый найӧ шонді югӧръясӧс босьтӧны оз ӧтмында. Тайӧс позьӧ аддзыны татшӧм табличаысь: Боԍтам-кӧ мехаԋіческӧј својствојасӧн торјалана мујас, аԁԇам, мыј најӧ шонԁі југӧрјасӧс боԍтӧны оз ӧтмынԁа. Тајӧс поԅӧ аԁԇыны тащӧм табԉіцаыԍ:
Абсолютнӧй босьтӧм Абсоԉутнӧј боԍтӧм
% %
Гырысь лыа Гырыԍ лыа
20,50 20,50
84,02 84,02
Посни лыа Посԋі лыа
20,75 20,75
85,04 85,04
Сёй му Ԍој му
21,00 21,00
86,07 86,07
Торфа му Торфа му
24,40 24,40
100 100
Тайӧ табличасьыс ми аддзам — посни синма муяс шоныд югӧръяс босьтӧны унджык. Тајӧ табԉіцаԍыс мі аԁԇам — посԋі ԍінма мујас шоныԁ југӧрјас боԍтӧны унҗык.
Муӧ шоныд воӧ шондісянь. Та кындзи, шоныд лоӧ нӧшта мукӧд химическӧй процессъясысь, кодъяс мунӧны му пиын. Муӧ шоныԁ воӧ шонԁіԍаԋ. Та кынԇі шоныԁ лоӧ нӧшта мукӧԁ хіміческӧј процессјасыԍ, коԁјас мунӧны му піын.
Муяслӧн теплоёмкосьт Мујаслӧн ԏеплојомкоԍт
Медічӧт теплоёмкосьт кварцлӧн, сэсся сёйлӧн. Медыджыд теплоёмкосьт перегнойлӧн да валӧн. Меԁічӧт ԏеплојомкоԍт кварцлӧн, сеԍԍа ԍојлӧн. Меԁыҗыԁ ԏеплојомкоԍт перегнојлӧн ԁа валӧн.
Босьтам таблича: Боԍтам табԉіца:
Теплоёмкосьт кварцлӧн .... 0,198 Ԏеплојомкоԍт кварцлӧн .... 0,198
„ сёйлӧн .... 0,233 „ ԍојлӧн .... 0,233
„ перегной .... 0,477 „ перегној .... 0,477
„ валӧн .... 1,000 „ валӧн .... 1,000
Почваӧн ас пырыс шоныд лэдзӧм Почваӧн ас пырыс шоныԁ леԇӧм
Мулысь шоныд лэдзӧмсӧ мерайтӧны калорияӧн, кымын калория мунӧ 1 кв. см пыр 1° вылӧ муа-сынӧда костын торъялана температура дырйи. Мулыԍ шоныԁ леԇӧмсӧ мерајтӧны калоріјаӧн, кымын калоріја мунӧ 1 кв. см. пыр 1° вылӧ муа сынӧԁа костын торјалана ԏемпература ԁырјі.
Медъёна шоныд югӧрсӧ ас пырыс лэдзӧ кварц, медомӧля — перегной. Муӧн шоныд босьтӧм да сетӧм мунӧ нӧшта метеорологическӧй условйӧяс серти, местаяс серти да. Меԁјона шоныԁ југӧрсӧ ас пырыс леԇӧ кварц, меԁомӧԉа — перегној. Муӧн шоныԁ боԍтӧм ԁа ԍетӧм мунӧ нӧшта меԏеорологіческӧј условіјӧјас ԍерԏі, местајас ԍерԏі-ԁа.
Шонді югӧрсӧ муяс быд местаын босьтӧны оз ӧтмында. Шонԁі југӧрсӧ мујас быԁ местаын боԍтӧны оз ӧтмынԁа.
§ 39. МУПЫТШСА ТЕМПЕРАТУРА ВЕЖСЬӦМ § 39. МУПЫЩСА ԎЕМПЕРАТУРА ВЕЖԌӦМ
Ми тӧдам, сынӧдлӧн температура абу век ӧткодь, а вежласьӧ. Мубердса сынӧдлысь температурасӧ муяс босьтӧны оз ӧткодя. Вылыс муыс быдлаын абу ӧткодь, найӧ торъялӧны асланыс свойствояснас, местаяснас да. Сынӧдлӧн температура вежсьӧ законъяс серти, кодъяскӧд ми вочаасьлім суткиса температура да вося температураяс вежласьӧмын. Тайӧ законъяс кузя температура вежсигӧн вежсьӧ температура тшӧтш вылыс почвалӧн. Мі тӧԁам, сынӧԁлӧн ԏемпература абу век ӧткоԃ, а вежлаԍӧ. Му берԁса сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ мујас боԍтӧны оз ӧткоԃа. Вылыс муыс быԁлаын абу ӧткоԃ, најӧ торјалӧны асланыс својствојаснас, местајаснас-ԁа. Сынӧԁлӧн ԏемпература вежԍӧ законјас ԍерԏі, коԁјаскӧԁ мі вочааԍлім суткіса ԏемпература ԁа воԍа ԏемпературајас вежлаԍӧмын. Тајӧ законјас куԅа ԏемпература вежԍігӧн, вежԍӧ ԏемпература щӧщ вылыс почвалӧн.
Суткиӧн почва температура вежсьывлӧ тадзи: луннас, кор шондіыс шонтӧ мусӧ, сэк температура му вылыслӧн ыджыд, пыдынджык — ичӧт; войын му вылысыс кӧдзыдджык пытшкӧс ногысь. Суткіӧн почва ԏемпература вежԍывлӧ таԇі: луннас, кор шонԁіыс шонтӧ мусӧ, сек ԏемпература му вылыслӧн ыҗыԁ, пыԁынҗык — ічӧт; војын му вылысыс кӧԇыԁҗык пыщкӧс ногыԍ.
Мулӧн шоналӧм да кӧдзалӧм оз мун ӧтмоза. Шонді петӧм бӧрын температура кыптӧ шондіӧн шонтӧм вӧсна. Водзӧ кыптӧм бӧрын кыптӧ мулӧн да сынӧдлӧн шоныд сетӧмыс. Лун шӧр бӧрын мулӧн шоныдыс медыджыд. Лун шӧр бӧрти температура заводитӧ чинны да чинӧ войбыд, асылӧдз. Мупытшса шоныдыслӧн усян кадыс ёна кузьджык кыптан кадысь. Температура усьӧмыс мунӧ войбыд дай лун джынсӧ. Мулӧн шоналӧм ԁа кӧԇалӧм оз мун ӧтмоза. Шонԁі петӧм бӧрын ԏемпература кыптӧ шонԁіӧн шонтӧм вӧсна. Воԇӧ кыптӧм бӧрын кыптӧ мулӧн ԁа сынӧԁлӧн шоныԁ ԍетӧмыс. Луншӧр бӧрын мулӧн шоныԁыс меԁыҗыԁ. Луншӧр бӧрԏі ԏемпература завоԃітӧ чінны ԁа чінӧ војбыԁ, асылӧԇ. Му пыщса шоныԁыслӧн уԍан каԁыс јона куԅҗык кыптан каԁыԍ. Ԏемпература уԍӧмыс мунӧ војбыԁ ԁај лун җынсӧ.
Мулӧн температураыс во гӧгӧрнас сідз жӧ вежсьывлӧ. Тӧдмалӧмъяс висьталӧны, мулӧн шоныд ёна вежсьывлӧ во гӧгӧрнас кыкысь. Гожӧмын температураыс вылысса му слӧйясас вылынджык, а пыдынсӧ улынджык. Тӧлын мӧдарӧ. Мулӧн кӧдзалӧмыс да шоналӧмыс кыдзи сутки гӧгӧр, сідзи и во гӧгӧр абу ӧткодь быд местаын. Колӧ шуны, мый температуралӧн вежсьӧмыс мунӧ законъяс серти да сійӧ кадас быд суткиын да воын температураыс пӧшти век ӧткодь. Мулӧн ԏемператураыс во гӧгӧрнас сіԇ-жӧ вежԍывлӧ. Тӧԁмалӧмјас віԍталӧны, мулӧн шоныԁ јона вежԍывлӧ во гӧгӧрнас кыкыԍ. Гожӧмын ԏемператураыс вылысса му слӧјјасас вылынҗык, а пыԁынсӧ улынҗык. Тӧлын мӧԁарӧ. Мулӧн кӧԇалӧмыс ԁа шоналӧмыс кыԇі суткі гӧгӧр, сіԇі-і во гӧгӧр, абу ӧткоԃ быԁ местаын. Колӧ шуны, мыј ԏемпературалӧн вежԍӧмыс мунӧ законјас ԍерԏі ԁа сіјӧ каԁас быԁ суткіын ԁа воын ԏемператураыс пӧшԏі век ӧткоԃ.
Кыдзи вежласьӧ температураыс сутки чӧжнас, колӧ петкӧдлыны графикӧн, кодӧс школа вермас вӧчны, кутас кӧ наблюдайтны. Кыԇі вежлаԍӧ ԏемператураыс суткі чӧжнас, колӧ петкӧԁлыны графікаӧн, коԁӧс школа вермас вӧчны, кутас-кӧ набԉуԁајтны.
Кыдзи мерайтӧны почвалысь температурасӧ. Кыԇі мерајтӧны почвалыԍ ԏемпературасӧ.
Почвалысь температура мерайтӧны сэтшӧм жӧ термометръясӧн, кутшӧмӧн мерайтӧны сынӧдлысь температурасӧ, сӧмын колӧ вӧчны сэтшӧмторъяс: 1) медым термометрсӧ позис сюйны пыдӧджык; 2) медым эз вежсьы термометрыслӧн висьталӧмыс термометрсӧ муысь кыскигӧн. Почвалыԍ ԏемпература мерајтӧны сещӧм-жӧ ԏермометрјасӧн, кущӧмӧн мерајтӧны сынӧԁлыԍ ԏемпературасӧ, сӧмын колӧ вӧчны сещӧм торјас: 1) меԁым ԏермометрсӧ поԅіс ԍујны пыԁӧҗык; 2) меԁым ез вежԍы ԏермометрыслӧн віԍталӧмыс ԏермометрсӧ муыԍ кыскігӧн.
Мед тайӧ тырмытӧмторъясыс эз вӧвны, вӧчӧны трубка да сюйӧны муӧ. Термометрсӧ сюйӧны тайӧ трубкаас. Босьтлӧны сӧмын температура видлігӧн. Мед термометрӧс муысь кыскӧм бӧрын друг эз веж петкӧдлӧмсӧ, сы вӧсна шариксӧ мавтӧны госӧн. Меԁ тајӧ тырмытӧмторјасыс ез вӧвны, вӧчӧны трубка ԁа ԍујӧны муӧ. Ԏермометрсӧ ԍујӧны тајӧ трубкаас. Боԍтлӧны сӧмын ԏемпература віԁлігӧн. Меԁ ԏермометрӧс муыԍ кыскӧм бӧрын ԁруг ез веж петкӧԁлӧмсӧ, сы вӧсна шаріксӧ мавтӧны госӧн.
Лӧсьӧдлӧны радӧн уна термометр, разнӧй пыднаӧ: 5, 10, 20, 40, 60, 80, 100 см, мукӧддырйиыс и пыдӧджык на. Лӧԍӧԁлӧны раԁӧн уна ԏермометр, разнӧј пыԁнаӧ: 5, 10, 20, 40, 60, 80, 100 см., мукӧԁ ԁырјіыс і пыԁӧҗык-на.
Матысьджык мерайтігъясӧн мерайтлывлӧны Совинов термометрӧн — стекляннӧй, но кузьджык. Термометрлысь шариксӧ сюйӧны муӧ зэв пыдӧ, шкалаыс тыдалӧ му вылас. Ӧні вӧчӧны нин электрическӧй термометръяс. Матыԍҗык мерајтігјасӧн мерајтлывлӧны Совінов ԏермометрӧн — ԍԏекԉаннӧј, но куԅҗык. Ԏермометрлыԍ шаріксӧ ԍујӧны муӧ зев пыԁӧ, шкалаыс тыԁалӧ му вылас. Ӧні вӧчӧны-ԋін еԉектріческӧј ԏермометрјас.
Кодъяс вежӧны мулысь температурасӧ. Коԁјас вежӧны мулыԍ ԏемпературасӧ
Тӧдмалам, мый понда вежласьӧ муыслӧн температураыс. Тӧԁмалам, мыј понԁа вежлаԍӧ муыслӧн ԏемператураыс.
Медводзын колӧ шуны, температурасӧ ёна вежӧ муыслӧн кыръялун пукаланногыс. Лунвыв кыръя муяс шоналӧны ёнджыка войвывлань кыръя муяс дорысь. Веськыда куйлысь муяс шоналӧны омӧльджыка лунвывлань кыръя муяс дорысь, но ёнджыка войвыв кыръя муясысь. Меԁвоԇын колӧ шуны, ԏемпературасӧ јона вежӧ муыслӧн кырјалун пукалан ногыс. Лунвыв кырја мујас шоналӧны јонҗыка војвывлаԋ кырја мујас ԁорыԍ. Веԍкыԁа кујлыԍ мујас шоналӧны омӧԉҗыка лунвывлаԋ кырја мујас ԁорыԍ, но јонҗыка војвыв кырја мујасыԍ.
Посни синма му босьтӧ унджык шоныдсӧ да шоналӧ ёнджыка. Кор муыс гырысь синма, сэки сійӧ пыдӧдзджык кынмӧ. Шоныд босьтӧм сідзжӧ ёна зависитӧ му ульлунысь. Кос лыалы колӧ кыкысь этшаджык шоныдыс кӧтасьӧм лыалы дорысь. Кос трундалы колӧ 4½ пӧв этшаджык ульсов трунда серти. Ва му шоналӧ да кӧдзалӧ ньӧжйӧджык. Лыа, кодлӧн эм 20% ва, сетӧ пыдіджык му слӧйяслы 10 пӧв ӧдйӧджык шоныдсӧ кос му дорысь. Посԋі ԍінма му боԍтӧ унҗык шоныԁсӧ ԁа шоналӧ јонҗыка. Кор муыс гырыԍ ԍінма, секі сіјӧ пыԁӧԇҗык кынмӧ. Шоныԁ боԍтӧм сіԇжӧ јона завіԍітӧ му уԉлуныԍ. Кос лыалы колӧ кыкыԍ ещаҗык шоныԁыс кӧтаԍӧм лыалы ԁорыԍ. Кос трунԁалы колӧ 4½ пӧв ещаҗык уԉсов трунԁа ԍерԏі. Ва му шоналӧ ԁа кӧԇалӧ ԋӧжјӧҗык. Лыа, коԁлӧн ем 20% ва, ԍетӧ пыԁыҗык му слӧјјаслы 10 пӧв ӧԁјӧҗык шоныԁсӧ кос му ԁорыԍ.
Му шоныдсӧ лэдзӧ ас пырыс омӧльджыка, кор сійӧ небыдджык да посниджык. Му шоныԁсӧ леԇӧ ас пырыс омӧԉҗыка, кор сіјӧ ԋебыԁҗык ԁа посԋіҗык.
Мулӧн температура зэв ёна зависитӧ быдманторъясысь. Быдманторъяс дырйи шонді шоныд лэччӧ муӧ. Быдманторъяс муысь босьтӧны ва, муыс косьмӧ да сійӧн чинӧ шоныд сетанлуныс. Сэсся быдманторъяс аслыныс быдмынысӧ да овнысӧ босьтӧны шоныдсӧ муысь. Быдманторъяс жӧ видзӧны мусӧ шоныд излучайтӧмысь да сійӧн видзӧны кӧдзалӧмысь. Мулӧн ԏемпература зев јона завіԍітӧ быԁманторјасыԍ. Быԁманторјас ԁырјі шонԁі шоныԁ летчӧ муӧ. Быԁманторјас муыԍ боԍтӧны ва, муыс коԍмӧ ԁа сіјӧн чінӧ шоныԁ ԍетанлуныс. Сеԍԍа быԁманторјас аслыныс быԁмынысӧ ԁа овнысӧ боԍтӧны шоныԁсӧ муыԍ. Быԁманторјас-жӧ віԇӧны мусӧ шоныԁ ізлучајтӧмыԍ ԁа сіјӧн віԇӧны кӧԇалӧмыԍ.
Татысь позьӧ шуны, мый гожӧмын быдмӧгъясувса му век кӧдзыдджык куш му ногӧ; тӧлын мӧдарӧ. Быдманторъяс дырйи мулӧн температура вежласьӧ омӧльджыка. Кор му вылын быдмӧ турун либӧ пу, сэк муыс омӧльджыка кынмӧ. Лым сідзжӧ видзӧ муӧс шоналӧмысь да кӧдзалӧмысь. Татыԍ поԅӧ шуны, мыј гожӧмын быԁмӧгјасувса му век кӧԇыԁҗык куш му ногӧ; тӧлын мӧԁарӧ. Быԁманторјас ԁырјі мулӧн ԏемпература вежлаԍӧ омӧԉҗыка. Кор му вылын быԁмӧ турун ԉібӧ пу, сек муыс омӧԉҗыка кынмӧ. Лым сіԇ-жӧ віԇӧ муӧс шоналӧмыԍ ԁа кӧԇалӧмыԍ.
§40. МУЛЫСЬ ТЕМПЕРАТУРАСӦ ВЕЖӦМ §40. МУЛЫԌ ԎЕМПЕРАТУРАСӦ ВЕЖӦМ
Вермӧ и морт вежны мулысь температурасӧ. Температура позьӧ вежны парникъясын. Парниксӧ тупкӧны стеклитӧм рамаясӧн да сійӧ оз лэдз шоныдсӧ мунны бокӧ. Сійӧ йӧртӧм шоныдыс парниклысь лэптӧ температурасӧ. Парникъясӧ му улас пуктӧны куйӧд, коді шоналігас мулы сетӧ уна шоныд. Вермӧ-і морт вежны мулыԍ ԏемпературасӧ. Ԏемпература поԅӧ вежны парԋікјасын. Парԋіксӧ тупкӧны сԏекԉітӧм рамајасӧн ԁа сіјӧ оз леԇ шоныԁсӧ мунны бокӧ. Сіјӧ јӧртӧм шоныԁыс парԋіклыԍ лептӧ ԏемпературасӧ. Парԋікјасӧ му улас пуктӧны кујӧԁ, коԁі шоналігас мулы ԍетӧ уна шоныԁ.
Куйӧдӧн шонтӧм вӧсна овлывлӧны шоныд градъяс. Град выв быдтасъяслы мукӧддырйиыс мусӧ «краситлӧны». Медым сьӧд му омӧльджыка шоналіс, кисьтавлӧны мел пызьӧн. Еджыд рӧмыс видзӧ ёна шоналӧмысь. Кујӧԁӧн шонтӧм вӧсна овлывлӧны шоныԁ граԁјас. Граԁвыв быԁтасјаслы мукӧԁ ԁырјіыс мусӧ „краԍітлӧны“. Меԁым ԍӧԁ му омӧԉҗыка шоналіс, кіԍтавлӧны мел пыԅӧн. Јеҗыԁ рӧмыс віԇӧ јона шоналӧмыԍ.
Комиӧн
Важ коми гижӧд