КЫДЗИ СКӦТӦС ВИДЗНЫ ВИСЬӦМЪЯСЫСЬ
Паськӧдам дзоньвидза скӧт видзӧм
Партиялӧн XVI съезд шуис чорыда паськӧдны скӧт видзӧм, торъя нин совхозъясын да колхозъясын, быд ногӧн отсавны тайӧ уджыслы.
Коми обласьтувса партийнӧй да сӧветскӧй съездъяс шуӧм серти Коми обласьтувса видз-му овмӧс водзӧ кыпӧдӧмын колӧ сетчыны скӧт видзӧмлань. Скӧт видзӧм паськӧдӧмлы Коми муын эм зэв паськыд туйяс.
Видз-му уджалӧмсӧ скӧт видзӧмлы колӧм серти бергӧдӧмӧн позьӧ лӧсьӧдны скӧтлы тырмымӧн кӧрым. Миянлысь скӧт рӧдсӧ бурмӧдны ёна на позьӧ. Скӧт видзӧм паськӧдны сиктса уджалысь крестьяна ёна босьтчасны, сӧмын колӧ индыны туйяс тырмымӧн лӧсьӧдны кӧрым, паськӧдны бурджык скӧт рӧд, а тайӧ туйяссӧ верман бурджыка нуӧдны сӧмын ӧтувтчӧмӧн, колхозъясӧ котыртчӧмӧн.
Позьӧ скӧттӧ уна лӧсьӧдны, позьӧ и кӧрымсӧ тырмымӧн дасьтыны, сӧмын сійӧс вермас суны ускӧттьӧ, шуам, висьмасны да кулавны кутасны скӧтыс. Оз ӧмӧй овлы сэтшӧмыд? Овлӧ.
Лӧсьӧдас колхозыд либӧ мужикыд вӧв, тӧвнас кӧсъяс кер лэдзны мунны, а арнад сылӧн вӧлыд висьмас да тӧвбыд висяс, тӧвбыд уджавныс оз вермы.
А мыйта вӧлыс вӧсна тӧждысьӧмыс да шогсьӧмыс
Сідзкӧ скӧт висьӧмыд ёна торкалӧ уджалысь войтырлы овмӧссӧ кыпӧдны, ыджыд омӧльтор (убытка) вайӧ. Колӧ пуктыны могӧн: чинтыны скӧт висьӧмсӧ. Скӧт висьӧмсӧ позьӧ чинтыны сӧмын сэки, кор крестьянаыс тӧдмасясны, кыдзи видзны скӧтсӧ висьӧмъясысь, кыдзи сійӧс дӧзьӧритны, кыдзи видзны-бурмӧдны.
Миян оз на тырмыны ветеринаръяс, кодъяс дінӧ эськӧ вермисны шыӧдчыны колхозникъяс да ӧтка крестьяна скӧтныс висьмӧм йылысь. Быд колхозниклы, быд уджалысь крестьянинлы колӧ пуктыны аслыс могӧн — лоны гортса ветеринарӧн. Сідзи ми вермам чинтыны скӧт висьӧм да скӧт кулӧм.
Сиктъясӧд ёна ветлӧдлӧны кӧнӧвалъяс, «тӧдысьяс» да сідз водзӧ. На дінӧ крестьяна медъёна вӧлі шыӧдчывлӧны.
Ӧні уджалыс крестьяналӧн тӧдлуныс да вежӧрыс паськалӧ. Гӧгӧрвоны пондісны кӧнӧвалъяслысь лёк уджсӧ. Оз нин важ моз эскыны налы, гежӧдджыка нин шыӧдчывлӧны кӧнӧвалъяс дорӧ. Кутісны тӧдны, — кӧнӧвал аслас «лекарствоясӧн» (шуам, солӧн да сім шылаӧн) некутшӧм бур отсӧг висян скӧтлы сетны оз вермы.
Кывтӧм пемӧс висигӧн отсӧг корӧм могысь колӧ шыӧдчывны ветеринаръяс дінӧ. Сӧмын сійӧ кужас лючки тӧдмавны скӧтлысь висьӧмсӧ да сетны отсӧг.
Овлӧ и сідзи: шуам, висьмас вӧв либӧ мӧс, а ветеринар матігӧгӧрын абу. Сідзкӧ быд крестьянинлы торъя нин колхозниклы аслыс колӧ кужны сетны висьысь скӧтлы отсӧгсӧ.
Дерт, мукӧд висьӧмсӧ (эж выв висьӧмъяс, пыкӧс да мый да) тӧдны кокни, а пытшкӧс висьӧмъястӧ сӧкыд нин казявныд. Сэсся кӧть и висьӧмсӧ тӧдан, бара он куж мыйӧн да кыдзи бурдӧднысӧ, либӧ оз сюрны колана лекарствояс, инструментъяс да отсӧг сетан мукӧд кӧлуй.
Тайӧ нигаас лоӧ висьталӧма, кутшӧм бурдӧдчан кӧлуй да лекарствояс колӧ заптыны да видзны гортса ветеринарнӧй аптечкаын. Сэсся колӧ кужны видзны скӧтӧс висьӧмъясысь. Висьмӧмсьыс ӧд видзныс кокньыдджык, висьмӧм бӧрас бурдӧдӧм дорысь.
Сідзкӧ скӧтсӧ колӧ дӧзьӧритны да видзны сідзи, мед эз босьт найӧс висьӧмыс.
Тайӧ нигаас лоӧ висьталӧма, мыйла, шуам, сэтшӧмтӧ висьӧмъясыс скӧтӧс висьмӧдӧны. Кыдзи видзны пытшкӧс висьӧмъясӧн висьмӧмъясысь, ковйӧн висьӧмъясысь, заразаа висьӧмъясысь да сідз водзӧ.
Висьмас кӧ либӧ доймас вӧлыд, мӧскыд ли, абу нин ылын сэки налы кулӧмӧдзныс. А гӧль крестьяниныдлӧн кӧ вӧлыс кулӧ, сэки сійӧ дзикӧдз матӧ воас вӧвтӧгыд: нажӧткаыс оз ло ни, видз-муыс эндас. Мӧскыд кӧ кулӧ — йӧв-выйыд оз ло. А кыдзи нӧ посни челядя овмӧсад мӧстӧгыд олан, кутшӧм вӧлӧга верман лӧсьӧдны? Ускӧттьӧыд лоӧм бӧрти гӧль крестьянинлы быть лоӧ петны «дядьӧ» ордӧ да кевмысигтыр корны «отсӧг». А озыр крестьянинлысь, кулаклысь отсӧг сетӧмсӧ быдӧн тӧдӧ. Сетас кӧ — кык кучик вывсьыд кульыштас. Позьӧ оз ужалысь крестьяниныдлы кыдзкӧ петны татшӧм матӧ воӧмсьыс? Дерт, позьӧ. Кулас кӧ нин скӧтыд, сэки на крестьяниныд оз ор. Сӧмын колӧ страхуйтны скӧттӧ содтӧда страховкаӧн (
Ыджыд-ӧ убытка вайӧ скӧт кулӧмыс уджалысь коми крестьяналы
Коми обласьтувса Госстрахконтораса лыдпасъяс серти миян обласьтын 1925–26ʼ воын кулӧма 1070 мӧс. Артавны кӧ 100 ш-ӧн быд мӧскӧс-кайӧ 107.000 шайт дон.
1926–27ʼ воын кулӧма 1797 мӧс, — либӧ 179.600 ш. дон. 1927–28ʼ воын кулӧма 1234 мӧс, либӧ 123400 ш. дон. Со ӧд мыйта вайӧма убыткасӧ коми крестьяналы куим во чӧжӧн мӧс ускӧттьӧыд.
Куим воӧн кулӧма 4100 мӧс, сьӧм вылӧ кӧ бергӧдам лоӧ 410000 шайт дон.
Тайӧ лыдпасъясас пырӧны сӧмын мӧсъяс, а мыйта кулӧ вӧлыс, посни скӧтыс — ставсӧ кӧ артавны, каяс уна сюрс шайт дон.
Сідзкӧ колӧ колхозникъяслы и ӧтка крестьяниныдлы мӧвпыштлыны, мый вӧсна татшӧма кулӧ скӧтыс.
Госстрахконтора висьталӧм серти жӧ 1925–26ʼ воын вуджана висьӧмъяс понда кулӧма 7 мӧс. Мукӧд пӧлӧс висьӧмъяс понда 477 мӧс да ошъяс сёйӧмӧн, сибдалӧмӧн, доймӧмӧн да мукӧдтор понда кулӧма 586 мӧс. 1926–27ʼ воӧ висьӧмъяс вӧсна кулӧма 962 мӧс да мукӧд помкаяс вӧсна 834 мӧс. Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны, мый скӧт унджыкысьсӧ кулӧ висьӧмъяс помысь. Сідзкӧ колӧ тӧдны, кутшӧмӧсь помкаясыс скӧт висьӧмлӧн да кыдзи скӧтсӧ висьӧмъясысь видзны, кыдзи дӧзьӧритны да кыдзи вердны скӧтсӧ, медым эськӧ эз босьт ньӧтчыд некутшӧм висьӧм.
Бура видзӧмӧн да дӧзьӧритӧмӧн ёна чинтам скӧтлысь висьӧм
Медводзын скӧт видзысь крестьянинлы колӧ бура видзӧдны скӧт оланін вылас. Кутшӧм колӧ оланіныс скӧтлы?
Гожӧмын мӧс вайӧ унджык йӧв оз сӧмын бура да чӧскыд турун сёйӧм вӧсна, а тшӧтш и сӧстӧм сынӧд вылын олӧм вӧсна.
Гожӧмын скӧтыд олӧ оз тӧлын моз дурк, дука гидъясын, а ветлӧ пыр югыдінын.
Скӧтлы, бура вердӧм кындзи, нӧшта колӧ шоныд оланін да тырмымӧн сӧстӧм сынӧд.
Татшӧмӧс и колӧ вӧчны скӧт оланінтӧ.
Мыйла колӧ югыдыс скӧтлы?
Шулывлӧны: «Кытчӧ пыравлӧ шонді, сэтчӧ оз пыравлы врач». Тайӧ лӧсялӧ и скӧт дінӧ. Шонді виӧ уна микробӧс (синмӧн аддзытӧм висьӧм новлӧдлысь ловъяс). Микробъясӧс вины шондіысь бурджык лекарство абу. Сідзкӧ югыдінын олігӧн скӧтлы этшаджык сюрӧ бактерияыс. Этшаыд озджык вермы висьӧдны скӧтсӧ.
Сэсся ӧд югыдінад олігӧн мӧсъясыд унджык йӧв вайӧны, дай посни скӧтыд бурджыка быдмӧны. Миян сиктъясын унджык крестьяниныслӧн на вывті пемыдӧсь гидъясыс. Мукӧд гидас весиг ӧти ӧшинь абу, ывласянь пыран сэтчӧ да нинӧм он аддзы — сап пемыд.
Татшӧм пемыд гидъясын олігӧн скӧтыд жугыльтчӧ, омӧльтчӧ, мӧскыд этша лысьтӧ йӧвсӧ, тшыкӧ сылӧн синъясыс да кокньыдджыка висьмӧ висьӧмъясӧн, шуам чакоткаӧн.
Мед эськӧ тырмымӧн вӧлі югыдыс, колӧ гидъясӧ вӧчны ӧшиньяс. Гырысь ӧшиньяс понда кӧ полан гидсӧ кӧдзӧдӧмысь, позьӧ посньыдджык ӧшиньяс вӧчавны да унджыкӧс. Гид ӧшиньяслӧн ыдждаыс колӧ лоны джодж пасьта серти 15–20-ӧд юкӧныс кымын. Шуам, гидын кӧ джоджыслӧн ыдждаыс 15 квадр. метр (кузьтаыс 5 метр да пасьтаыс 3 метр), та ыджда гидӧ ӧшиньтӧ колӧ вӧчны ӧтик квадратнӧй метра кымын. Ӧшиньяс вӧчны колӧ асыввывса стенӧ. Войвывса стенад кӧ вӧчан воссяна ӧшиньтӧ, тӧвнад ӧшинь пырыс ёна кӧдзалас гидыс. Мед эськӧ югыдыс скӧт вылӧ вӧлі усьӧ, колӧ ӧшиньяссӧ вӧчны вевдорсянь либӧ бӧрсяньыс (вевдорсянь бурджык, озджык жугӧд скӧтыд дай югыдджык).
Кутшӧм бур вайӧ скӧтлы шоныдін
Гидтӧ колӧ вӧчны сідзи, медым эз вӧв кӧдзыд либӧ вывті пӧсь. Скӧтыд ӧд ачыс шонтӧ оланінсӧ. Ёна кӧ пӧсь гидыс, сэки пӧсьыслы (скӧт пытшкысь петан пӧсьлы) петныс некытчӧ нин лоӧ да водзӧсӧ пӧсьыс петӧмсьыс дугдас. Скӧтыдлы овны лоӧ сэтшӧм гидад сьӧкыд, вермас и висьӧмӧдз воны.
Он кӧ сынӧдсӧ вежлав, скӧтыд лоӧ унзіля, ёна кутас пӧсявны, дугдас сёйӧмысь да с. в.
Ӧтка крестьяналӧн унджыкыслӧн карта-гидныс кӧдзыдӧсь. Сы вӧсна скӧтныс унджык и сёйӧ. Ӧд скӧтыд и мортыд шоныдсӧ перйӧ сёян помысь. Сэсся кӧдзыд карта-гидад скӧтыд кынмалӧ да висьмӧ, мӧсъяс чинтӧны йӧвсӧ да с. в.
Сэсся ӧд кӧдзыд гидъясад скӧттӧ видзигӧн он вермы сійӧс сэтшӧма дӧзьӧритныс; шуам, он лысьт юктавны шоныд ваӧн. Он вермы сетны бур отсӧг висигъясӧн, весавны кучиквывсӧ да с. в.
Татысь ми гӧгӧрвоам кутшӧм бур вайӧ ӧтувъя вӧчӧм картаыд (гидыд). Колӧ бара жӧ тӧдны, мый оз позь и гидъясын видзны скӧтӧс, кӧні вывті пӧсь да ва руа. Пӧсь гидыд омӧльджык нин кӧдзыд гид дорысь. Гидад кӧ шоныдыс 20 градусысь унджык (Реомюр термометр серти), сэні скӧтыд вермас висьмыны, кувтӧдзыс на вермас лоны и, дай йӧла мӧсъяс йӧвсӧ кутасны чинтыны. Шоныдыс скӧт оланінын медым вӧлі пырджык ӧткодь 12–15 градусъяс.
Видз скӧттӧ сӧстӧм сынӧда инын
Асьныд казялад, ывлавывсянь кӧ пыран дука да буса керкаӧ, лолавнытӧ лоӧ зэв сьӧкыд. Сідз жӧ и скӧтыд радейтӧ сӧстӧм сынӧдтӧ. Дука да тшыкӧм сынӧдӧн лолалӧмысь скӧтыдлӧн висьмӧ юрыс. Тэрыбджыка лоӧ уджавны сьӧлӧмыслы, мед эськӧ удитіс тынас весавны сынӧдсӧ ковтӧм газъяссьыс, ёна скӧтыд слабмӧ, висьмӧ ты пытшса висьӧмъясӧн мӧсъяс чинтӧны йӧвсӧ да с. в.
Мед эськӧ эз висьмыны скӧтыд, колӧ весавны сынӧдсӧ да шоныдджык лунъясӧ лэдзлывлыны скӧтсӧ ывла вылӧ, сӧдз сынӧднас лолыштны. Сынӧд вежлавны колӧ лӧсьӧдны вентиляторъяс, медым гидын либӧ картаын вӧлі век сӧстӧм сынӧд.
Эмӧсь кӧ гидас ӧшиньяс, гожӧмъясын да шоныд поводдяяс дырйи позьӧ дай колӧ ӧшиньяссӧ видзны восьсӧн, сӧмын, уна кӧ ӧшиньыс, оз ков ӧтпырйӧ восьтыны ставсӧ, мед оз ло пыр ветлан тӧв (сквозняк), мед сы вӧсна скӧтыс эз кынмы да висьмы. Вочасӧн сӧстӧм сынӧд сетӧмӧн микробъяс оз вермыны рӧдмыны скӧт оланінас. Микробъяс вермасны сюрны скӧтлы гырк пытшкӧсас да висьмӧдны быдсяма пӧлӧс висьӧмнас. Медбур лоӧ, вӧчан кӧ вентиляциясӧ Мюир системаӧн. Вӧчсьӧ со кыдзи: гидсянь сувтӧдчӧ вевт вылас нёль пельӧса труба. Сійӧ трубаас крестӧн пуктыссьӧ кык пӧв. Лым пырӧмсьыс вевдорыс вевттьысьӧ да кольсьӧ сӧмын нёль розь сынӧдыслы пырны; гидладор помсӧ трубаыслысь колӧ тупкыны увдорсяньыс паськыдджык пӧвйӧн да быд вежӧс бокӧ вӧчны розь. Розьыс мед эськӧ пӧдлавсис задвижкаӧн. Татшӧм системанас вӧчӧмӧн ӧти жырйӧдыс пырӧ сӧстӧм сынӧдыс, а мӧдӧдыс петӧ лёк сынӧдыс.
Пелька видзӧй скӧтлысь кучик вывсӧ
Кучиквывсӧ скӧтлысь сӧстӧммӧдӧны весалӧмӧн (тшӧткаӧн чиститӧмӧн), купайтӧмӧн да мыськалӧмӧн. Сэки скӧт озджык кут висьны.
Ку вылад видзӧдлан да пырысьтӧм-пыр аддзан, дзоньвидза-ӧ кывтӧм пемӧсыд.
Дзоньвидза кывтӧм пемӧсыдлӧн кучиквылыс (гӧныс) шыльыд, дженьыд, югъялӧ.
Мисьтӧм, кузь да сулалан гӧна кӧ скӧтыд, сэсь нин тыдалӧ — кывтӧм пемӧслӧн абу быдлаті бур. Сэсся ӧд, кучиквывтӧ кӧ он сӧстӧма видз, скӧтыд вермас висьмыны оз сӧмын кучиквывса висьӧмъясӧн, а тшӧтш и пытшкӧссаӧн.
Мыськывлыны кучиквывсӧ колӧ ваӧн да мыськӧм бӧрас бура косӧдны. Он кӧ косӧд, скӧтыд вермас кынмыны. Мӧслысь вӧрасӧ мыськавлыны дэбыд ваӧн. Вӧвъясӧс гожӧмъясын шоныд поводдяяс дырйи колӧ купайтны. Пӧсялӧм вӧвъясӧс купайтны оз позь. Колӧ видзны кынмӧмысь, прӧстудитчӧмысь. Сідзжӧ оз позь купайтны кӧдзыд ваын, вердӧм бӧрын. Ваыслӧн шоныдыс мед вӧлі 14–15° Реомюр термометр серти. Кӧдзыд ваысь скӧтӧс вермас босьтны быдсяма пӧлӧс висьӧмыс.
Купайтны колӧ минут дас кымын да косьмытӧдзыс оз ков лэдзны му вылын туплясьны.
Видзӧдлывлӧй скӧтлысь кокъяссӧ да гыжъяссӧ
Коктӧг уджавны вӧв оз вермы, сы понда колӧ бурджыка видзӧдавны кокъяс вылас. Удж вылысь локтӧм мысти колӧ ва рузумӧн чышкыны коксӧ няйтсьыс. Лудын ветлігӧн гыжъяс дӧзьӧритны торъя ёна оз ков: сэк сылӧн, мый быдмӧ лишнӧйыс, ветлігас бӧр зыртчӧ. А гортад видзигӧн сылӧн быдмӧ, а оз зыртчы. Сы вӧсна колӧ кадысь кадӧ весавлыны гыж дінъяссӧ да вундавлыны косьмӧм (кулӧм) гыжсӧ. Вӧв дорӧм абу буртор, оз кӧ ло ветлӧм чорыд туйяс вывті — дорны оз ков. Дорны кӧ кутан, оз ков вундавны ловъя бур гыжсӧ.
Медся нин ёна кок гыжъяс чегъясьӧм понда висьӧны мӧсъяс. Тӧвъясын гидын видзигӧн налӧн гыжъясыс ёна нюжалӧ да тулысын луд вылӧ лэдзигӧн кӧ он вундав, ветлігас гыжъясыс чегъясьӧны, сэсся мӧскыд бура дыр чотӧ. Чотігас лоӧ видзны гортад да вердны, да и йӧвсӧ ёна чинтӧ.
Сідзкӧ колӧ быд тулысын луд вылӧ лэдзтӧдз видлавлыны да, гыжъясыс кӧ ёна нюжалӧмаӧсь, тшӧтшкӧдавны. Мӧсъяс чотігӧн векджык колӧ видзӧдлывлыны гыжъяс вылас, оз-ӧ сы понда чот.
Мӧсъяс да вӧвъяс чотӧм йылысь лоӧ водзын гижӧма унджык.
Чужӧм скӧтӧс дӧзьӧритӧм
Посни скӧтыд медрегыд да медічӧт помкаяс вӧсна вермӧ висьмыны. Найӧс колӧ ёнджыка дӧзьӧритны да видзны висьӧмъясысь. Ӧд босьтас кӧ посни скӧттӧ висьӧмыд, найӧ оз сэтшӧма вермыны лэптыны висьӧмсӧ, кыдзи гырысь скӧтыд. Сы вӧсна сэсся и кулалӧны найӧ быдсяма пӧлӧс висьӧмъяс помсьыс.
Видзны колӧ посни скӧтӧс шоныд да югыд гидъясын да вердны кӧрымъясӧн.
Чужӧм бӧрас пырысь-пыр жӧ кӧ гӧгйыс оз ор, вершӧк кык сайті кынӧмсяньыс кӧртавны сунисӧн, сэсся кӧртӧдсьыс улітіджык вундыны. Мамыс кӧ чужӧм бӧрас бура оз нюв, колӧ мича рузумӧн чышкавны.
Чужӧм мыстиыс колӧ лун нёль-вит вердны мам йӧвнас, сійӧ медбуртор выльчужӧм скӧтыдлы. Оз ков видзны кӧдзыд да васӧд гидъясын, сэтшӧминад видзигӧн регыдджык вермӧ босьтны ревматизм, мыт висьӧм да мукӧд пӧлӧс висьӧмъяс. Шондіа шоныд лунъясӧ лэдзлывлыны посни скӧтӧс ывла вылӧ пальӧдчыштны, оз ков лэдзны зэриг-ульсалігъясӧн — вермасны кынмыны сэк. Гырысь скӧтӧс дай посни скӧтӧс колӧ мыськавлыны шоныд ваӧн, тшӧкыдджыка вежлавны гидъясысь вольӧссӧ, мед эз няйтӧссьыны. Няйтӧн кӧ кутан кучиквывсӧ посни скӧтлысь видзны, найӧ висьмалӧны кучиквывса висьӧмъясӧн, ёнджыкасӧ тойӧссьӧны. Ыжъясысь кындзи скӧтӧс шырны оз ков, шырӧм мысти скӧтыд вермӧ висьмыны.
Тыра скӧтӧс дӧзьӧритӧм
Бура видзӧмӧн-вердӧмӧн да дӧзьӧритӧмӧн, мичаа и быдмӧ пиыс мам рушку пытшкас. Сідзкӧ колӧ тыра мӧскӧс либӧ вӧлӧс видзны да вердны сідзи, мед эськӧ эз висьмӧдчы. Сӧмын тадзи видзигӧн вермас чужны ён, вына да олана посни скӧт (кукань либӧ чань).
Гидъясын видзигӧн дӧзьӧритны доймӧмъясысь. Доймас кӧ ӧд, мӧскыд вермас вайны шоймӧм кукань, либӧ кадсьыс водзджык куканясяс, кор эз на ёнмы куканьыс. Мед эз вӧвны ӧдзӧсъяс векньыдӧсь, кӧсякъясыс дорышаӧсь да порогъясыс вылынӧсь.
Тӧвъясӧ ю дорын юкталӧмысь видзчысьны, мед йи вылас эз усьны да доймыны, мед эз люкасьны паныдасьысь мӧсъяскӧд. Сы могысь бурджык юктавны гортад.
Тыра скӧтӧс уджӧдӧм мамыслы дай пиыслы вайӧ бур, сӧмын уджӧдны оз ков дыр да мудзтӧдзыс. Вӧлӧс чанясьтӧдзыс тӧлысь кымын водзджык дзикӧдз колӧ дугӧдны уджӧдӧмсьыс.
Мӧсъясӧс куканясьтӧдзыс тӧлысь войдӧр дугдыны лысьтӧмысь, мед мӧслӧн выльысь лысьтігкежлас вӧраыс шойччыштіс да бурджыка быдмис куканьыс. Лысьтӧмысь друг дугдыны оз ков. Шуам, мӧстӧ кӧ лысьтывлінныд куимысь, колӧ чинтыны кыкӧдз, сэсся ӧтчыдысь лун вылӧ, ӧтчыд кык лун вылӧ да с. в.
Вердны колӧ бурджыка, дерт оз шогмы вердны ёна бур, вына сёянъясӧн — сэки мӧс вермас госсявны да куканьыс чужас зэв омӧлик. Оз ков вердны омӧлик, тшыкӧм, кынмалӧм, пӧдӧм турунъясӧн. Сэсся оз ков сетны уна сёян ӧтпырйӧ. Бурджык лоӧ вердны этшаникӧн да унджыкысь: витысь-квайтысь лун кежлӧ. Колӧ видзчысьны тулыс-аръясын вуджны другӧн кос турунсянь веж турун вылӧ либӧ веж турунсянь кос турун вылӧ. Сыысь вермас мӧскыд висьмыны пытшкӧс висьӧмъясӧн да куканьыс шоймас.
Сідзжӧ колӧ видзӧдны и мукӧдторъяс бӧрся: кучиквыв весавлыны, оланінсӧ бура вольсавлыны, сӧмын купайтны оз ков. Оз позь тыра мӧсъяслы сетны ёна слабитӧдысь лекарствояс. Куканясьӧм бӧрын оз позь заводитчыны вердны пырысьтӧм-пыр бур вына сёянъясӧн: няньӧн, пызьӧн, ӧтрубӧн да с. в. Сэк пемӧсыд вермас висьмыны. Медбур сёянъяс татшӧмӧсь: ичӧтикаӧн да унджыкысь сеталӧмӧн турун, сэсся дэбыд ва пиын гудрыштӧмӧн пызь.
Скӧт колӧ вердны кужӧмӧн
Крестьяна овмӧсъясын уна скӧт кулӧ желудочно-кишечнӧй висьӧмъяс понда. 1925–26, 1926–27, 1927–28 воясӧ миян обласьт пасьта кулӧма висьӧмъяс вӧсна 2037 мӧс. Дерт, та пытшкысь унджыкыс кулӧ желудочно-кишечнӧй висьӧмъяс вӧсна. Сэтшӧм висьӧмыс скӧттӧ босьтӧ кужтӧма вердӧмысь да дӧзьӧритӧмысь. Видзӧдлам кӧ, кыдзи найӧс вердӧны, ми гӧгӧрвоам, мыйла сэтшӧм тшӧкыда висьмалӧны да кулалӧны пемӧсъясыс. Татшӧм ичӧтик нигаад он вермы сюйны унатор. Шуам, кутшӧм сёянын мый эм, он вермы став сёянторсӧ лыддьӧдлыны. Сӧмын дженьыдика лоӧ висьталӧма, кутшӧм сёянӧн вердны, кутшӧм оз туй да с. в. Нормаӧн скӧтӧс вердӧм кузя позяс тӧдмавны мукӧд коми нигаясысь.
Скӧтӧс вердӧм йылысь
Колӧ кӧ ён вӧв, колӧ кужны быдтыны. Вердны колӧ бур сёянъясӧн: зӧрйӧн, турунӧн, ӧтрубӧн да скӧт вердан свеклӧӧн.
Миян крестьяна вӧчӧны сідзи: вӧв кӧ оз уджав сьӧкыд удж вылын, либӧ олӧ гортас — зӧрйӧн оз вердны, сӧмын турунӧн вердӧны. Аскинас кӧ, шуам, крестьянин лӧсьӧдчӧ мунны ылі туйӧ либӧ уджавны сьӧкыд удж вылын, сійӧ ӧтпырйӧ сетас вӧлыслы уна зӧр. А ӧтпырйӧтӧ сетӧмсьыд лёкысь кындзи некутшӧм бур абу. Вӧлыд зӧртӧ дыр аддзывлытӧгыд сёйӧ горша, курччавтӧг ньылалӧ да гырк пытшкас курччавтӧм зӧрйыд оз вермы пусьынысӧ-небзьынысӧ да тусьнас асмогасигас бӧр ортсӧ петӧ. Тшӧкыда овлывлӧ и сідзи: вӧв рушку пытшкын заводитчӧ артмыны газъяс да вӧлыд висьмӧ лобдойӧн. Сійӧ зэв чорыд висьӧм, весиг вӧлыд вермӧ кувны. Вӧлӧн кӧ кӧсъян уджавны, колӧ водзвыв заводитны сылы зӧрсӧ сетавны пунт 2–3-ӧн кымын лун вылӧ. Горша кӧ сёйӧ вӧлыд, колӧ зӧртӧ сорлавны шырӧм идзасӧн. Сэки вӧлыд кутас сёйны бура курччалӧмӧн. Вежон кымын кӧ водзджык заводитчан ичӧтиканад вердны, сы бӧрын унджык нин позяс повтӧг сетны. Колӧ быд крестьянинлы, торъя нин колхозниклы, тӧдны вӧв вердӧм йылысь со мый: оз ков пырысьтӧм-пыр босьтчыны уджавны вӧлӧн зӧр сетӧм бӧрын. Сёян сетӧм бӧрас колӧ шойччӧдны час 2 кымын зӧрсӧ рушкуас небзьӧдӧм могысь. Пырысь-пыр кӧ индан уджавны, вӧлыд вермас лобдойӧн висьмыны. Оз ков зӧр сетӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр юктавны. Ва пондаыс рушкуас зӧрйыс польдчӧ, топӧдӧ рушкусӧ, дойдӧ, дундӧ. Удж вылысь воан да, час джын мысти колӧ сёӧдны турунӧн либӧ зӧрйӧн. Юктавны вӧлӧс зӧр сетӧм мысти колӧ час 2–3 бӧрын.
Сьӧкыд уджъяс вылӧ петтӧдз вӧвтӧ колӧ водзджык заводитны вердны бур сёянъясӧн, медым уджавны петігас вӧлыд вӧлі эбӧса. Сы могысь лун 10-ӧдз сетлывлыны килограмм мындаӧн зӧр. Лунысь лунӧ содтавны да бӧрас сетлывлыны нин 2 кг да унджык. Бур зэв лоӧ, сёян пытшкас кӧ быд лун кутан пуктывлыны пань тыр кык кымын сов. Сэсся колӧ тӧдны, кутшӧм сёянъясӧн оз позь вердны вӧвъясӧс да мӧсъясӧс. Оз позь вердны тшӧкыда ойдлана видзьясвыв турунъясӧн. Сэтшӧм турунӧн вердігӧн скӧтлӧн сювъяс пытшкас вермас чукӧрмыны няйт, тупкыны асмогасян туйсӧ, висьмӧдны скӧтӧс лобдойӧн да мукӧд пӧлӧс висьӧмъясӧн.
Турун-бусыс вермас сюрны синмас, лолалан горшас, ты пытшкас да вермас висьмӧдны синсӧ, пиньсӧ, рушкусӧ да сёян-юан органъяссӧ. Сэтшӧм няйтчӧм турунъястӧ сеттӧдзыс войдӧр колӧ бура буссьыс пыркӧдны.
Лым сора, кынмалӧм турунӧн вердігӧн сідз жӧ скӧтыд висьмалӧ дундалӧм висьӧмъясӧн, мытитӧмӧн да лобдойӧн. Мӧс сёркни кӧ кынмаліс, пырысьтӧм пыр колӧ сывдыны да вердны; он кӧ верд — кутас сісьмыны да дзикӧдз оз кут туйны. Мукӧд воясӧ омӧля косьтӧм вӧсна туруныд бакшасьӧ. Сэтшӧм бакшасьӧм турунъясӧн вердігӧн вермас бара жӧ скӧтыд висьмыны пытшкӧс висьӧмъясӧн, да ӧд и бусыс вермӧ сюрны лолалігъясас ты пытшкӧсас да висьмӧдны тысӧ (
Тулыс-аръясын велавтӧг выль сёян дінӧ сувтӧдны скӧтӧс оз ков, сыысь вермас босьтны уна пӧлӧс висьӧмъяс, шуам: мытитӧм, запор, тимпанит да с. в.
Тулысын скӧтлы лудӧ лэдзтӧдз колӧ сетлывлыны лун дас кымын веж турунсӧ кос турун сорӧн, лунысь лунӧ веж турунсӧ содтыштӧмӧн. Скӧтыд кӧ олӧ шоныдінын, оз ков сетавны кӧдзыд сёянъяс, сыысь вермасны висьмыны лобдойӧн (коликӧн), мытитӧмӧн,
Лунын вердны вӧвъясӧс — куимысь, мӧсъясӧс — куимысь-нёльысь, ыжъясӧс — нёльысь-витысь, порсьясӧс — куимысь-нёльысь. Сёян костъястӧ лӧсьӧдны колӧ ӧткузяджыка дай сёянсӧ сетны ӧтмындаӧнджык, нормаӧн.
Сэсся видзӧдлам, кутшӧм помкаяс вӧсна нӧшта вермӧны висьмыны кывтӧм пемӧсъясыд.
Видзны-дӧзьӧритны кужтӧм понда, дерт, висьмывлӧ бура уна скӧт. Сӧмын эмӧсь на сэтшӧм помкаяс, кор скӧтӧс висьмӧдӧны синмӧн аддзытӧм ловъяс — бактерияяс. Сэтшӧм посни ловъясыс висьмӧдӧны скӧтӧс вуджана висьӧмъясӧн.
Мӧд пӧлӧс ловъяс, кодъяс висьмӧдӧны скӧтӧс быдпӧлӧс висьӧмнас, сійӧ — ковъяс. Коймӧд пӧлӧс — кучиквывса паразитъяс (тойяс, зіяс да мукӧдъяс), кодъяс овмӧдчӧны кучик вылын да висьмӧдӧны скӧтӧс.
ВИСЬӦМЪЯС ЙЫЛЫСЬ
Лючки-дзоньвидзаӧн кывтӧм пемӧсыд вермас лоны сӧмын сэки, кор сылӧн организмыс (став органыс) уджалӧ бура. Кывтӧм пемӧсыд кӧ жугыль, сэки сійӧ абу дзоньвидза — висьӧдчӧ. Дерт, тайӧ абу дзик веськыд сёрни. Мукӧд висьӧмъяс дырйи скӧт олӧ бура, сёйӧ-юӧ бура, сӧмын висьӧ, да огӧ вермӧ казявны висьӧмсӧ (чакоткаӧс, сьӧлӧм висьӧмъяс да с. в).
Кутшӧмӧсь висьӧмъяслӧн помкаясыс
Скӧтыд висьмыны вермӧ уна помка вӧсна: доймӧмысь, кынмалӧмысь, жарысь, мудзӧмысь, омӧля вердӧмысь да с. в. Сэсся эмӧсь аслыспӧлӧс ловъя ловъяс, кодъяс вермӧны сюрны организмӧ, рӧдмыны, сёйны дась сӧкъяссӧ да висьмӧдны организмсӧ. Ӧти пӧлӧс ловъя ловъясӧс позьӧ аддзыны синмӧн, шуам, ковъясӧс, тойясӧс да мукӧд паразитъясӧс. Эмӧсь мӧд пӧлӧс ловъя ловъяс — шусьӧны микробъясӧн.
Бактерияяс йылысь
Синмӧн аддзытӧм ловъя ловъясӧс (бактерияясӧс) верман аддзыны сӧмын ёна ыдждӧдана стеклӧяс пыр — микроскоп пыр. Найӧ зэв уна сикасаӧсь: коді кузьмӧс, бедь кодьӧсь, винт модааӧсь да уна мукӧд пӧлӧс.
На пытшкын мукӧдыс вермӧны ветлӧдлыны асьныс, шуам, ваын; мукӧдыс вуджӧны ӧтиласянь мӧдлаӧ тӧвруӧн, лэбачьяс паськӧдӧны, гагъяс да мукӧд ног. Мукӧд микробыс рӧдмӧ-паськалӧ зэв ӧдйӧн. Мукӧд пӧлӧсыс луннас рӧдмӧ ӧтисянь миллион микробӧдз. Медся нин ёна найӧ рӧдмӧны сэтшӧм инын, кытчӧ оз инмыв шонді, пемыд да васӧд местаясын.
Сэтшӧма кӧ рӧдмӧны да паськалӧны бактерияяс-микробъяс, мыйла нӧ оз сэтшӧм тшӧкыда босьтавлы висьӧмыс?
Дерт, уна кӧ чужӧ микроб, уна жӧ и бӧр кулӧ, кулӧ быдпӧлӧс помкаяс вӧсна.
Найӧ оз радейтны шоныдін, косін, жарин да с. в. Сэсся ӧд быд скӧтлӧн да мортлӧн организмыс лӧсьӧдӧма сідзи, — сюрӧ кӧ гырк пытшкас лолалігӧн да сёйигӧн микробыс, организмыс найӧс виӧ. Висьӧмыс босьтӧ сӧмын сэки, кодыр микробыс ён, вына, удитіс нин рӧдмыны, да организмыс кӧ кынмалӧм, тшыгъялӧм да ёна уджалӧм вӧснаыс слабджык. Быд кывтӧм пемӧс сюв пытшкын эм уна миллиард микроб. Мый нӧ сэні найӧ вӧчӧны, кутшӧм удж уджалӧны? Оз-ӧ вайны омӧльтор скӧтлы?
Удж налӧн быдсяма пӧлӧс. Эмӧсь микробъяс, кодъяс вайӧны бур, да кодъястӧг оз вермы овны ни ӧти ловъя лов. Эмӧсь и сэтшӧм микробъяс, кодъяс омӧльысь кындзи нинӧм оз вайны, а быд ногӧн мырсьӧны вины организмсӧ, код пытшкын найӧ олӧны, вердчӧны дась сӧкъяснас, лэдзӧны сы пытшкӧ яд.
Микробъяс сюрӧны скӧт организмӧ сёйигӧн, юигӧн, лолалігӧн, дойяс пыр да мукӧд ногӧн. Кодыр найӧ веськалӧны организмӧ, налы организмыс бурӧн оз сетчы, сыкӧд вермасьӧ да сыысь и овлӧ висьӧмыс.
Бур, ён вердаса скӧтыд висьӧмсӧ вермӧ, виалӧ став микробъяссӧ да кывтӧм пемӧсыд бурдӧ.
Омӧль кӧ организмыс, абу кӧ сійӧ вердаса, омӧльтчӧма, сэки сійӧс — пемӧссӧ — микробъясыс висьмӧдӧны.
Висьӧмъяс, кодъяс лоӧны микробъяссянь скӧт пытшкын, шуӧны вуджана (
Мед эськӧ мездыны скӧтӧс вуджан висьӧмъясысь, колӧ тӧдны: ӧти сикаса висьӧмӧн кӧ висьмас сиктын уна скӧт, позьӧ чайтны, мый висьӧны вуджана висьӧмъясӧн да колӧ шыӧдчавны ветеринар дінӧ. Сійӧ веськыда висьталас — вуджана висьӧмӧн висьӧ скӧтыс али оз. Висьысь скӧт дінӧ, абу кӧ лючки тӧдмалӧма, кутшӧм висьӧмӧн висьӧ сійӧ, оз ков лэдзлывлыны дзоньвидза скӧтӧс.
Вуджана висьӧмъяс медъёна паськалӧны тулысын, сэки став скӧтсӧ ывлаӧ лэдзӧны да.
Миян сиктъясын уналаын на абуӧсь скӧт кладбищеяс: кулӧм скӧтсӧ идралӧм вӧсна омӧля тӧждысьӧны, шыблалӧны ортсӧ, а сы вӧсна вуджана висьӧмъясыд вермӧны жӧ паськавны.
Колӧ шуны, миян вуджана висьӧмъясыд абу ёна паськалӧмаӧсь мукӧдлаын серти, сӧмын сэтшӧмыс мед эз ло, колӧ водзджык тӧждысьны скӧтӧс висьӧмысь видзӧм понда. Висьӧм бӧрад ӧд бурдӧдныд сьӧкыд лоӧ.
Скӧт шойтӧ кӧ он идрав, сійӧ зэв ёна висьӧмъястӧ паськӧдас. Гожӧмъяснад сы дінӧ вермас скӧтыд инмӧдчыны, понъяс лыяссӧ да яйсӧ новлӧны зэв ылӧ, паськӧдӧны сиктъясӧд да скӧт оланінъясӧ. Сійӧн и колӧ быд сиктын вӧчавны скӧт кладбищеяс да быд шой бура гуавны сэтчӧ.
Скӧт кладбищеяс колӧ вӧчны вывтас местаӧ, шыльыд да кос инӧ, мед сэсся вӧлі йӧз оланінсянь да скӧт видзанінсянь ылынджык. Шыльыд да кос местаас кладбищесӧ колӧ вӧчны сы вӧсна, медым эськӧ сэтысь ваыс тулысъяснас либӧ зэригъясын эз лэччы шоръясӧ да юясӧ: сэтшӧм ванад висьӧмыс (микробъясыс, кодъяс бура дыр оз кувны) вермӧ лэччыны ванас да висьмӧдны скӧтӧс ва юигӧн. Сэсся кладбищесӧ колӧ бура потшны да гӧгӧрыс кодйыны джуджыдджык канава. Сэк скӧтыд оз вермы веськавны сэтчӧ, дай ваыс сэтысь бокӧсӧ оз кут визувтны. Кулӧм скӧтлы гусӧ колӧ кодйыны кык метр судта кымын, кузьта-пасьта сертиыс гуас мед тӧрис шойыс ставнас.
Кладбище вылӧ шойяс нуигӧн бара жӧ колӧ ёна видзчысьны. Кулӧм скӧтсӧ нуавны колӧ лӧсьӧдны обществоӧн торъя додьяс, мед нуигас эз вияв бокӧ вирыс (шуам, нырсьыс, вомсьыс, асмогасянінъяссьыс). Сы вӧсна бур эськӧ лоӧ, телегасӧ кӧ доран цинкӧн.
Он кӧ лючки тӧд, кутшӧм висьӧмысь кулі скӧтыс, кусӧ бурджык гуавны.
Ковъяс йылысь
Мӧд пӧлӧс ловъя ловъяс, кодъяс вермӧны висьмӧдны скӧтӧс — ковъяс. Ковъяс овлӧны уна сикасаӧсь: коді кузь нидзув кодь, коді бадь кор модаа, коді ва гадь модаа да с. в. Найӧ вермӧны висьмӧдны скӧтӧс быдсяма пӧлӧс висьӧмъяснас. Тшӧкыдджыкасӧ ковъясӧн скӧтыд висьмӧны лудын ветлігӧн, васӧдінъясын. Сэсся заразитчывлӧны и мукӧд гортса кывтӧм пемӧсъяссянь, шуам, понъяссянь. Понъяс ёна вермӧны висьӧмсӧ паськӧдны. Сідзкӧ колӧ видзчысьны, мед эськӧ эз висьмыны найӧ. Быд во колӧ понъясӧс кыкысь лечитны ковъясысь. Кодыр ковъясыд сюрӧны скӧт пытшкӧ, найӧ нёнялӧны дась сӧкъяссӧ, лэдзӧны ядъяс да висьмӧдӧны скӧтӧс. Вермӧны скӧт висьмыны мортсянь, шуам, яй пытшса ковъясӧн (финноз).
Морт кӧ висьӧ ковйӧн (солитер), сійӧ ковйыс асмогасигъясас петӧ торпыригӧн (
Мед эськӧ эз висьмавны скӧтыд ва гадь кодь яйпытшса ковъясӧн, оз ков мортъяслы асмогасьны скӧт оланінын. Ковъясӧн висьӧм йылысь водзынджык лоӧ висьталӧма бурджыка: кыдзи видзчысьны, тӧдны висьӧмъяссӧ да кыдзи висигас отсӧгсӧ сетны.
Скӧтыд, микробъясысь да ковъяс помысь кындзи, висьлывлӧны кувывса паразитъяс вӧсна. Кучиквывса паразитъясыд: тойяс, пытшъяс да с. в., радейтӧны няйтджыкин. Он кӧ кут весавлыны кывтӧм пемӧсъясыдлысь кучиквывсӧ, найӧ висьмӧны татшӧм кучиквывса висьӧмъяснас. Паразитъяс ёна дӧзмӧдӧны скӧтӧс; сэк налӧн кучикныс лудӧ да вермас весиг гӧнныс усьны. Таысь кындзи тойяс, пытшъяс да мукӧд паразитъяс вермӧны вирсӧ юигӧн висьмӧдны скӧтӧс вуджана висьӧмъясӧн. Мед эськӧ найӧ эз рӧдмыны скӧт кучик вылын, колӧ бурджыка дӧзьӧритны пемӧсъяслысь кучиксӧ. Сы йылысь водзынджык дженьыдика вӧлі висьталӧма нин. Дерт, висьмас кӧ скӧтыд, сэк сёр нин видзчысьныд висьӧмсьыд, сӧмын ковмас бурдӧдны.
Кутшӧм помкаяс отсалӧны висьмыны скӧтлы.
Дерт, медся бура водзсасьӧ висьӧмъяскӧд пемӧслӧн аслас организмыс. Кымын ён организмыс — сымын бурджыка вермас лэптыны висьӧмсӧ. Сэсся ӧд кывтӧм пемӧсыдлы отсалӧны висьмыныс и мукӧдторъяс; шуам, томиник скӧтыд медсясӧ кулӧ гырысь скӧт висьӧм вӧсна. Том организмтӧ медся ёна да кокниа босьтӧ висьӧмыд. Сэк сылӧн этша на выныс водзсасьнысӧ висьӧмыскӧд, омӧль на гырк пытшкӧсыс да оз вермы видзчысьны кынмалӧмъясысь, озджык вермыны пусьыны-небзьыны лёк сёянъяс да с. в. Тшыгйӧдан да ёна уджӧдан вӧвтӧ кокньыдджыка босьтӧ висьӧмыс. Тшӧкыдджыка и висьмывлӧны найӧ сьӧкыд удж дырйи. Шуам, тулысъясын кӧрым бырӧм бӧрын.
Тшыгъялігъясӧн кывтӧм пемӧсъясыд слабитӧны, сы вӧсна кокньыдджыка босьтӧ быдпӧлӧс висьӧмыс. Сідз жӧ босьтӧ висьӧмыс кӧдзыдінъясын видзигӧн, — кӧдзыдыс слабмӧдӧ скӧтӧс да организмыслы висьӧмыскӧд сьӧкыдджык вермасьны.
Эмӧсь сэтшӧм висьӧмъяс, кодъяс оз вермыны висьӧдны скӧтӧс шоныдінын видзигӧн.
Оз ков видзны пӧсь гидъясын, сэтшӧминын видзӧм понда слабмӧ организмыс, озджык лэпты кӧдзыдсӧ да кокньыдджыка вермӧ висьмыны. Быдӧн тӧдӧ — быд тулысӧ скӧт вежӧ ассьыс гӧнсӧ. Гӧн вежигӧн скӧтӧс кокниа вермӧны босьтны кынмана висьӧмъяс. Сэки колӧ скӧттӧ ёна дӧзьӧритны, бура вердны, видзны шоныдінын да видзчысьны асыввывса либӧ войвывса пыр мунан тӧвъясысь. Сэсся оз ков видзны скӧтӧс пемыд, дука гидъясын. Карта-гидыд мед пыр вӧлі югыд да сӧстӧм сынӧда, мед сынӧдсӧ позис вежлавлыны. Бать-мамыс кӧ кывтӧм пемӧслӧн висисны, шуам, чакоткаӧн, пиыс чужӧ дзоньвидза, сӧмын кокниа вермӧ сибдыны бать-мамыслӧн висьӧмыс.
Сідзкӧ колӧ видзчысьны, мед омӧль бать-мам помысь эз ло омӧль рӧд.
Кыдзи тӧдны кывтӧм пемӧсъяслысь висьӧмсӧ
Лючки дзоньвидза скӧт сёйӧ-юӧ ёна, збой; мӧсъяс сетӧны уна йӧв, вӧвъяс зіля уджалӧны, оз омӧльтчыны. А кыткӧ кӧ скӧтлӧн висьмӧ, шуам, гырк пытшкӧсыс, сэк сійӧ вежсьӧ: жугыльмӧ, чинтӧ йӧвсӧ, омӧля сёйӧ, оз кут рӧмидзтыны, да косьмӧ ныр діныс (ныр діныс быд дзоньвидза мӧслӧн овлӧ уль).
Казявлан кӧ кутшӧмкӧ нелючкияс скӧтлысь, колӧ шыӧдчывны ветеринар дінӧ. Сійӧ вермас бурджыка тӧдны да висьтавны, мыйӧн висьмӧма пемӧсыд. Висьмис кӧ скӧтыд вуджана висьӧмӧн, колӧ видзны мукӧд скӧт вылӧ вуджӧмысь, сы вӧсна дзоньвидза скӧт дінысь колӧ торйӧдны висьысь скӧтсӧ.
Быд вуджана висьӧмӧн висигӧн висьысьлӧн содӧ жарыс. Сійӧ жарсӧ тӧдмалӧны термометрӧн (градусникӧн). Жарсӧ тӧдмалӧм могысь термометрсӧ сюйӧны веськыд сювъяс да видзӧны 5–10 минут гӧгӧр, сы бӧрын перйӧны да видзӧдлӧны, кымын градус шоныдыс.
Висигӧн тшӧтш вежсьӧ и минутын пульс кучкалӧм лыдыс, лолалӧм лыдыс. Кымын тшӧкыд пульсыд, сымын ӧдйӧ уджалӧ сьӧлӧмыс, сымын ёна водзсасьӧ организмыс висьӧмыскӧд. Ёна кӧ пульсыс шочмӧма, колӧ чайтны — организмыс слабмис, кывтӧм пемӧсӧс висьӧмыс вермӧма. Сідзкӧ ми пульссӧ видлалӧмӧн, лолалӧм серти вермам висьтавны, ёна-ӧ висьӧ кывтӧм пемӧсыд. Мед быдӧнлы лоӧ гӧгӧрвоана температура, пульс да лолалӧм, сы йылысь лоӧ гижӧма табличка. Нормасьыс кӧ лолалӧмыс либӧ жарыс улынджык либӧ вылынджык, сэки абу нин дзоньвидза скӧтыд. Со кутшӧм лолалӧмыс, пульс да жарыс дзоньвидза скӧтлӧн: жарыс: вӧвъяслӧн З8°С, мӧсъяслӧн 39°–39,5°С, ыжъяслӧн да кӧзаяслӧн 39,5°–40°С, порсьяслӧн 39°–40°, курӧг-петуклӧн — 40°–43°.
Лолалӧмыс ӧти минутӧн: вӧвъяслӧн 8–16-ӧдз, мӧсъяслӧн 15–25-ӧдз, ыжъяслӧн да кӧзаяслӧн 15–30-ӧдз, порсьяслӧн 15–20-ӧдз, понъяслӧн 14–24-ӧдз, курӧг-петук да уткалӧн 40–50-ӧдз.
Пульсыс ӧти минутӧн: вӧвъяслӧн 6–42-ӧдз, мӧсъяслӧн 40–80-ӧдз, куканьлӧн 70–100-ӧдз, ыжъяслӧн 60–80-ӧдз, баля-пилӧн 90–100-ӧдз, кӧзалӧн 60–80-ӧдз, порсьлӧн 60–80-ӧдз, порсьпилӧн 90–100-ӧдз, понлӧн 70–80-ӧдз, курӧг-петуклӧн 140-ӧдз.
Лолалӧмсӧ скӧтлысь позьӧ тӧдны ныр розь сертиыс либӧ кынӧмвыв ворсӧм сертиыс. Ныр розь сертиыс кӧ — лов петігас, а кынӧм сертиыс — лолыштӧм бӧрас кыпталігас. Пульстӧ позьӧ тӧдны увдор тшӧкалы вылас шӧрас кымын китӧ пуктӧмӧн. Сӧмын оз ков китӧ пуктыны чорыда, чорыда пуктӧмӧн вир нуан сӧнсӧ верман личкыны да немтор он казяв.
Быд висигӧн колӧ войдӧр бурджыка видзӧдлыны, кутшӧма скӧтыс асьсӧ петкӧдлӧ, дзоньвидзаӧн али оз. Медводз бура гӧгӧр видлавны, оз-ӧ ортсыыс кывтӧм пемӧслӧн вись, абу-ӧ кытӧнкӧ пыкӧс, либӧ оз-ӧ чот да с. в. Он кӧ аддзы синмӧн аддзана некутшӧм ортсыса висьӧмъяс, сэки колӧ бура видлавны пытшкӧссӧ, оз-ӧ вись кутшӧмкӧ пытшкӧсса висьӧмӧн либӧ вуджана висьӧмӧн да с. в.
Пытшкӧсса висьӧмтӧ сьӧкыдджык нин тӧдны, ортсыса (наружнӧй) висьӧмъяс дорсьыд. Сэки колӧ шыӧдчывны ветеринар дінӧ. Дерт, колӧ неуна аслыд тӧдны, лючки-ӧ уджалӧ, шуам, сюв пытшкӧсыс. Медтшӧкыда ӧд висьӧны сэтшӧм висьӧмъяс вӧсна.
Сюв-рушку уджалӧм йылысь
Сюв-рушку уджалӧм йылысь позьӧ тӧдмавны кывзӧмӧн. Кывзыны колӧ шуйга боксянь, ки чышкӧд палскӧмӧн, мед эз няйтӧссьы кывзігас мортыс. Сэсся ӧд кывзігад колӧ тшӧтш видзчысьны, мед вуджана висьӧмъясыс кывзысьыслы оз вуджны; сы понда ки чышкӧдсӧ палскытӧг кывзыны оз позь. Дзоньвидза скӧтлӧн рушку пытшкӧсыс пыр гуракылӧ. Гуракылӧм шыыс кылӧ кывтӧм пемӧсыдлӧн рушкуас сёян сюрӧм мыстиыс, раздражайтчӧ сёянӧн, аснас лэдзан кислотаыскӧд да; рушкуыс сэки топавлӧ-паськавлӧ. Сійӧ гуракылӧмыс зэв буртор, сёяныс рушкуас небзьӧ (
Рӧмидзтӧм йылысь
Кывтӧм пемӧсъяс пӧвстын рӧмидзтӧм оз овлывлы вӧвъяслӧн, порсьяслӧн, понъяслӧн да каньяслӧн; овлӧ сӧмын мӧсъяслӧн, ыжъяслӧн да кӧзаяслӧн. Вӧвъяслӧн рушкуыс абу мӧсъяслӧн кодь, абу лӧсьӧдӧма природаыс сылы рӧмидзтан уджсӧ, весиг оз вермы сійӧ мукӧд моз и воснытӧ. Пон кӧ ӧд сёяс да виньдас, сійӧ вермӧ восӧмӧн бӧр шыбитны, а вӧлыд оз нин. Сы вӧсна ӧд вӧлыд бура курччалӧмӧн да тэрмасьтӧг и сёйӧ. Мӧскыд сёйигас турунтӧ оз и бурджыка курччав, ставнас сійӧ ньылалӧ, сӧмын сёйӧм бӧрас рӧмидзтӧ. Рӧмидзтігас сёяныс сылӧн бӧр петӧ рушкусьыс вомас, сэки бура курччалӧ-няклялӧ да выльысь ньылыштӧ. Оз кӧ кут рӧмидзтысь кывтӧм пемӧсыс рӧмидзтыны, сэк сійӧ абу нин дзоньвидза, кытікӧ сылӧн висьӧ. Рӧмидзтӧмысь вермӧ дугдыны быд пӧлӧс помкаяс вӧсна: пытшкӧс висьӧмъяс понда, вуджана висьӧмъяс вӧсна, юр висьӧмъяс вӧсна, вӧра пытшкӧс ёна висьӧмъяс вӧсна да с. в. Миян сиктъясын тшӧкыда кывлывлан: мӧс пӧ рӧмидзсӧ воштӧма да, колӧ пӧ эськӧ вомас мыйкӧ сюйны. Сэсся сюйӧны кудель комӧкъяс, быдсяма няйтӧсь рузумъяс да сідз водзӧ. Некутшӧм «рӧмидзьяс», кудельяс да рузумъяс сюявны оз ков, сыысь омӧльысь кындзи некутшӧм бур абу.
Сійӧ кудельястӧ да рузумъястӧ сюйигад скӧтыдлы быть лоӧ ньылыштны, сідзкӧ, кор сюрӧ сылы рушкуас кудель либӧ рузумыд, пусьыныс-небзьыныс оз вермы, да скӧтыд вермас сы вӧсна висьмӧдчыны гырк пытшкӧс висьӧмъясӧн. Он кӧ вермы ачыд тӧдны, кутшӧм помка вӧсна кывтӧм пемӧсыд дугдіс рӧмидзтӧмысь, колӧ шыӧдчывны ветеринарнӧй врач либӧ пельшӧр дінӧ.
Гортса кывтӧм пемӧсъяслӧн чотӧмъяс да кыдзи тӧдмавны, мый вӧсна чотӧ
Медъёна вӧвъяс висьлывлӧны чотӧмъясӧн да гыж висьӧмъясӧн. Помкаясыс, мый вӧсна вермӧны чотны, зэв уна: доймалӧмъяс, кок сӧн нюжалӧмъяс, мускул воспаленньӧяс да мукӧдтор. Висьысь скӧт кок вылас кӧ муніг-костіыс тувччӧ, сэки сылӧн доймӧ, сійӧн сэсся и чотӧ; видзчысьӧ вӧлыд, мед эськӧ эзджык ло сьӧкыд висян кокыслы. Мукӧддырйиыс верман ачыд тӧдны, код кокнас чотӧ. Шуам, мунігас юрсӧ лэдзлӧ мулань веськыд кокнас тувччигӧн — чотӧ шуйга кокнас. Мукӧддырйиыд некутшӧм дой либӧ пыкӧс ортсысянь оз тыдав. Тӧднытӧ, кутшӧм помка вӧсна чотӧ, кыті висьӧ — зэв сьӧкыд, а ветеринар локтӧдз колӧ тӧдны, кутшӧм отсӧг сетны. Быд чотігӧн колӧ дугдывны вӧлӧн уджалӧмысь, сэсся бура видлавны кок гыж пыдӧссяньыс, оз-ӧ сэті вись. Тшӧкыда ӧд овлӧ, кок гыж вӧсна чотӧмыд. Сы могысь босьтны копытнӧй щипцы (
Кок гыжсӧ либӧ вылітіджык висянінсӧ видлалігӧн вӧлыд коксӧ, доймыны кутас да, тракнитӧ; тракнитӧ кӧ, шуам, гыж вылас личкигӧн — гыжйыс сідзкӧ висьӧ. Тӧдмавны кӧ он вермы, колӧ мавтны сантиметр кыза кымын кӧдзыд сёйӧн став коксӧ. Тадзнад мавтӧмысь некутшӧм лёк абу, сійӧн сӧмын висьӧмсӧ аддзан. Кыті сёйыс медводз косьмас, позьӧ чайтны, сэті и висьӧ. Сэсся выльысь доймӧмысь чотӧмыс кӧдзыд сёйӧн мавтлӧмӧн вермас лун кык-куимӧн дзикӧдз бурдны. Дорӧма кӧ вӧлыд да видлалігад доймӧ кок гыжйыс, пырысьтӧм-пыр колӧ подковсӧ перйыны да видлавны сэті, абу-ӧ кӧрт тувйыс пырӧма матӧ яй дінас, оз-ӧ пет ор (
Тані лои висьталӧма унджык йывсьыс дженьыдика, кутшӧм могъяс, кыдзи найӧӧс видзны, дӧзьӧритны висьӧмъясысь. Водзын лоӧ на висьталӧма и мукӧд висьӧмъяс йылысь, сӧмын ӧд, висьмас кӧ скӧтыд, колӧ сетны отсӧгсӧ ветеринар дінӧ шыӧдчытӧдз.
Мыйӧн сетны отсӧгсӧ, кыдзи тӧдны висьӧмсӧ; кутшӧм инструмент да лекарство колӧ? Мед эськӧ скӧт висьмигкежлӧ вӧлі водзджык дасьтӧма лекарствояс да инструментъяс, колӧ быд крестьянинлӧн лӧсьӧдны гортас ветеринарнӧй аптечкаяс. Колхозъяслы татшӧм аптечкаястӧ быть нин колӧ лӧсьӧдны. Он кӧ дасьты лекарствоястӧ да мукӧд пӧлӧс отсӧг сетан кӧлуйтӧ, скӧт вермас висьмӧм бӧрас кувны, абу кӧ матын ветеринарнӧй врач либӧ пельшӧр. Ветеринарнӧй аптечка вывті донӧн оз сувт, а висьмас кӧ вӧлыд, шуам, лобдойӧн да гортад эм став отсӧг сетан кӧлуйыд да лекарствоыд — вӧлӧс мездан кулӧмысь; сэк аптечка вештас ас донсьыс унджык. Мӧс нёнь потласьӧмысь чинтӧ нин йӧвсӧ, дыр висьӧ, а эм кӧ аптечкаыд, позьӧ сэтшӧмтортӧ зэв регыд бурдӧдны.
Гортса ветеринарнӧй аптечка
Лекарствояс да мукӧд пӧлӧс отсӧг сетан кӧлуй позьӧ ньӧбны карса аптекаясысь, эмӧсь НКЗ-лӧн ветеринарнӧй складъясын. Кутшӧм ногӧн сійӧ аптечканас вӧдитчыны, кутшӧм лекарство кытчӧ лӧсялӧ, мӧдӧдӧны аптечкаыскӧд индӧд (
Пу кырсьяс колӧ чукӧртны томджык пуяс вылысь тулысын кор поттӧдзыс либӧ арын кор усьӧм бӧрас. Дзоридзьяс чукӧртны медъёна дзоридзалігас. Видзны колӧ став лекарствоястӧ косінын да пемыдінын.
Кутшӧм лекарствояс видзны гортса ветеринарнӧй аптечкаын
Борнӧй кислота — посньыдик чери сьӧм кодь еджыд порошки, сылӧ ва пытшкын. Тайӧ кислотаыс виӧ микробъясӧс. Син висьӧмысь, ветеринарнӧй амбулаторияӧ вайлытӧдз, колӧ мыськавлыны таӧн гортса пемӧсъяслысь синсӧ. Сы могысь сывдыны порошкисӧ самӧварын пузьӧдӧм ваӧн — ӧти тшайнӧй пань стӧкан ваӧ. Микробъясӧс виӧм могысь син висигӧн моз жӧ позьӧ мыськавны ранаяс. Позьӧ ранаястӧ киськавны и куш порошкинас. Сетчысьӧ и пытшкӧсӧ — омӧль сёянъясӧн вердӧм бӧрын, кор сёяныс рушкуас заводитӧ шузьыны. Пытшкӧсӧ колӧ сетны сёян пань джын мында, уна вылӧ нин сёян пань; сыысь унджык сетӧмӧн вермас воспалитчыны рушкуыс да сювъясыс.
Креолин — дьӧгӧдь кодь сьӧд ва, дьӧгӧдь либӧ тшын дука. Вывті ён да вына — микробъясӧс виантор. Сідзжӧ виӧ и кучиквывса паразитъясӧс. Ранаяс мыськавны туйӧ 3–4 прӧчента сывдас (раствор, 100 юкӧн ва вылӧ 3–4 юкӧн креолин); матка да яндзим висигъясӧн мунӧ прӧчент джынсянь ӧти прӧчентӧдз сывдас. Висис кӧ скӧтыд вуджана висьӧмӧн, позьӧ дезинфицируйтны 5 прӧчента растворӧн оланінсӧ. Пытшкӧсӧ сетсьӧ дука мытӧн висигӧн, рушкуын сёян шузигъясӧ да мукӧд сэтшӧм висигъясӧ.
Скипидар — югыдвиж рӧма жидкосьт. Скипидар зэв тшӧкыда да уна пӧлӧс висигъясӧн мунӧ. Ортсысянь мунӧ ревматизмӧн висьӧмысь, чотӧмъясысь лобдой дырйи. Скипидарӧн юктӧдны оз ков. Кучиксӧ зыралӧм бӧрын ёна чӧсӧдӧ, зыралӧм местаас ёна чукӧрмӧ вирыс. Скипидар виӧ кучик вылысь тойясӧс, пытшъясӧс, лудікъясӧс, гагъясӧс да с. в. Кучиквывсӧ зыралӧм могысь, шуам, лобдой дырйи либӧ мӧс кӧ дундӧма, колӧ зыравтӧдзыс сорлавны шӧрипӧв шабді выйӧн. Сорлавтӧг кӧ зыралан, ёна кутас зыраланінсӧ сёйны да вӧлыд кутас шыбласьны. Важся, дыр нин висян ранаяссӧ кӧ мавтан скипидарнад, ранаыс ӧдйӧджык бурдас.
Иод настойка — Тайӧ миян сиктъясын тӧдӧны «ёдӧн». Сійӧ вӧчсьӧ иод порошкиысь спирткӧд сорлалӧмӧн. Зэв бур дезинфицируйтан лекарство. Виӧ быдпӧлӧс микробӧс, косьтӧ ранаяс; ранаыс ӧдйӧджык бурдӧ, висяніныс выльяялӧ. Мавтігӧн иодыс вермӧ пыдӧ кучикас пырны да вины микробъяссӧ пыдісьыс. Ранаяс бурдӧдігӧн медводдза лунъяснас бур мавтлыны иодӧн. Сӧмын быд лун мавтны оз жӧ шогмы, ранасӧ ёна сёйӧмысла.
Иодоформ — вывті дука виж порошки, ваын оз сыв. Порошкинас киськалӧны ранаяс, сотчӧминъяс, мокречьяс да мукӧдтор. Тайӧ порошкиыс вынаджык, киськалӧм бӧрас кӧ инмӧ ловъя яяс. Иодыд кӧ абу, быд дояин пожъялӧм бӧрын колӧ вӧсньыдика киськавны иодоформӧн.
Вина — Винаын эм 40% спирт. Неуна кӧ винатӧ сетан висьысь пемӧсыдлы, сылӧн бурджыка босьтчӧ сӧлӧмыс уджавны да рушкуас бурджыка петӧны сӧкъясыс; унджык кӧ сетан винатӧ, вермас сьӧлӧмыслысь уджалӧмсӧ сувтӧдны — сьӧлӧмыслӧн вермас лоны паралич; омӧля пондасны пусьыны-небзьыны рушкуас сёянъясыс. Вина виӧ микробъясӧс да сы могысь позьӧ пожъявны ранасӧ. Мӧсъяс да вӧвъяс дундывлігӧн, омӧля сьӧлӧм уджалігӧн, омӧля сёйиг-юигӧн, сетсьӧ пытшкӧсас бутылка джын мында вина, ӧтчыд лун кежлӧ.
Сода. — Еджыд порошки. Зэв бура сылӧ ваын. Тшӧкыдджыкасӧ сетчысьӧ пытшкӧсӧ, кодыр рушкуыс омӧля уджалӧ да сёяныс оз вермы бура пусьыныс-небзьыныс, шуам, рушкуас сёян шузигъясӧн да с. в. Кислотаӧн отравитчигъясӧн сода слабмӧдӧ кислоталысь вынсӧ.
Вӧвъяслы сетчысьӧ 25–50 граммӧдз (1–2 сёян пань). Мӧсъяслы 50–100 граммӧдз (2–4 сёян пань). Сэсся мунӧ мукӧд пӧлӧс лекарствояс вӧчигӧн, шуам, карлсбадскӧй сов вӧчигӧн. Тайӧ лекарство йывсьыс лоӧ на нӧшта висьталӧма.
Глауберӧвӧй сов. — Еджыд порошки; зэв бура сылӧ ва пиын. Этшаникӧн пытшкӧсӧ сетӧмӧн тайӧ бурмӧдӧ сёян пузьӧдӧм-небзьӧдӧмсӧ (
Сёйӧмсӧ бурмӧдӧм могысь позьӧ сетлыны сёян совкӧд шӧрипӧв сорлалӧмӧн, — пань мындаӧн, — лун кежлӧ кыкысь куимысь, рушку-сюв весалӧм могысь (слабительнӧй пыдди). Мӧсъяслы сетчысьӧ паньӧн-джынйӧн кымын сетӧм кежлӧ. Вӧвъяслы колӧ сетны грамм 400–500. Мӧсъяслы 500–1000 граммӧдз.
Дьӧгӧдь. — Дьӧгӧдь мунӧ кузя висян язваяс мавтны, шуам, гыж потласьӧмъяс, гыж дор доймалӧмъяс, кучиквывса висьӧмъяс да сідз водзӧ. Пытшкӧсӧ сетсьӧ, кодыр сёянъясыс рушкуас шузьӧны, грамм 10–25 (сёян пань джынсянь сёян пань мындаӧдз).
Сёян сов. — Сёян совтӧ быдӧн тӧдӧны кутшӧм. Пытшкӧсӧ сетӧм бӧрын бура заводитчӧ уджавны рушкуыс, лэдзӧны унджык сӧк, бурмӧ сёянлуныс (аппетитыс), ёнджыка гуракылӧ рушкуыс, сювъясыс; отсалӧ унджык вӧчны рушкуас солянӧй кислота да сійӧн бурмӧдӧ пузьӧдӧм-небзьӧдӧмсӧ сёянъясыслы рушкуас. Зэв бур лоӧ, пемӧсъястӧ кӧ кутан быд лун вердыштны сёян солӧн.
Вӧвъяслы сетны 1–2 сёян пань мында; мӧсъяслы 2–4 сёян паньӧдз; ыжъяслы, кӧзаяслы, порсьяслы — сёян пань мында лун кежлӧ.
Карлсбадскӧй сов. Тайӧ еджыд порошки, сов кӧра. Сетчысьӧ омӧля рушку-сюв уджалігъясӧн, омӧля сёйсигъясӧн да мукӧд дырйи. Татшӧм порошкисӧ сетӧм бӧрын пемӧсъяслӧн организмас став железаясыс бура уджалӧны: уна сӧкъяс артмӧны, бурмӧ рушку-сювлӧн уджыс; пемӧс ёнджыка сёйӧ да мӧс вӧраын унджык лоӧ йӧв да с. в. Тайӧ порошкиас сетчысьӧ вӧвъяслы сёян пань мындаӧн луннас кыкысь, асылын да рытын; мӧсъяслы кык сёян паньӧдз.
Сывдӧм солянӧй кислота. Тайӧ лекарствоыс вочсьӧ солянӧй кислотаысь ваӧн шӧрипӧв сорӧмӧн. Пытшкӧсӧ сетӧмӧн бурмӧдӧ уджсӧ рушку-сювъяслысь, бурмӧдӧ сёян чӧстӧмсӧ, бырӧдӧ рушкуас сёянъяс шузьӧмсӧ; бура кутасны уджавны пытшкӧсса железаясыс да заводитӧ организмын бура да уна артмыны сӧк. Бур сетны тайӧс быд пӧлӧс пытшкӧс висьӧмӧн висигӧн. Сетны сёян пань мындаӧн ведра ваӧ сорлалӧмӧн, лун кежлӧ кыкысь; куканьяслы чайнӧй пань мында. Ваӧн сорлавтӧг сетны оз позь.
Ми ӧні висьталам, кутшӧм эмӧсь лекарство турунъяс, дзоридзьяс, коръяс да с. в., кыдзи да кутшӧм кадӧ найӧс чукӧртны.
Льӧм пу кырсь. — Льӧм пу кырсь пытшкын эм уна дубильнӧй кислота. Мунӧ отвар вӧчӧмӧн либӧ настойӧн ранаяс мыськавны; позьӧ куш порошкинас киськавны. Ранаяс мыськалігӧн виӧ сэтысь микробъяссӧ. Сетчыссьӧ куканьяслы мытитігъясӧн ½–1 бутылка мындаӧн кыкысь лун кежлӧ; гырысь пемӧсъясыдлы — 1½–2 бутылкаӧдз.
Настойыс вочсьысьӧ со кыдзи: босьтны 2–3 сёян пань майкӧм льӧм пу кырсь. Пуктыны гырничӧ либӧ кутшӧмкӧ мӧд дозйӧ да сэтчӧ кисьтны бутылка ва. Вевттьыны пӧвйӧн да пуктыны войбыд кежлӧ пачӧ. Татшӧминъясӧ жӧ мунӧ быд кырсь.
Куим килля турун. Тайӧ турунсӧ быдӧн тӧдӧны; быдмӧ васӧд нюръясӧ. Сетчыссьӧ скӧтлы настой вӧчӧмӧн. Позьӧ и порошкинас сёяныскӧд сетны, кор пемӧсыд омӧля сёйӧ да аппетитыс абу. Настойсӧ бур сетны вӧвлы лобдойӧн висигӧн 2–3 сёян пань, либӧ мӧслы рӧмидзтӧмысь дугдӧмысь.
Шабді кӧйдыс. — Тайӧ кӧйдыссьыс вӧчӧны отвар 2–3 сёян пань бутылка ва вылӧ пуктӧмӧн. Сэтшӧм отварыс аслас нильӧгнас вевттьӧ слизистӧй оболочкасӧ да пусьӧм сёяныс кокньыдджыка мунӧ асмог петанінас. Сідз кӧ, тайӧ отварыс мунӧ слабительнӧй пыдди да рушку-сюв висигӧн доймӧмсӧ кокньӧдӧ. Сетчыссьӧ юны, яда сёянъяс сёйӧм бӧрын, медым ядыс эз вермы слизистӧй оболочка пырыс сюрны вирас да с. в.
Тусяпу тусь. — (
Бинт, — сійӧ лечитан кӧлуй; ковмывлӧ скӧтлы отсӧг сетігъясын. Сы вӧсна бинттӧ пыр колӧ дасьтыны. Позьӧ ньӧбны аптекаясысь. Бинт унаысь ковмывлӧ ранаяс тӧбны. Ранаяс позьӧ тӧбны важ мыськалӧм ки чышкӧдъясӧн, сӧмын колӧ вундыны кузяногыс 6–8 сантиметр пасьта. Ӧтар помас колӧ вурыштны кык шнур, мед кӧртавнысӧ лоӧ бурджык ранаяссӧ; вывті зэлыда кӧртавны оз позь, сэки вермас вир ветлан сӧнъясыс топавны да кӧртӧд сайтіыс пемӧсыдлӧн дубавны (лоӧ омертвенньӧ).
Компрессъяс. — Компрессъяс овлӧ кык пӧлӧс: кӧдзыд да шонтан компресс. Кӧдзыд компресс мунӧ доймӧмъяс, ранаяс да юр висигъясӧ (воспаленньӧяс дырйи). Кӧдзыд компресс вӧчсьыссьӧ со кыдзи: резинка мешӧкӧ сюйӧны лым либӧ йи торпыриг — сійӧ и лоӧ кӧдзыд компресс. Аслад кӧ резинка мешӧкыд абу да сиктсьыд он аддзы, позьӧ дӧра пиӧ вӧчны куим-ӧ-нёль пӧвсталӧмӧн. Шонтан компресс вӧчигӧн колӧ клеёнка либӧ воскӧвӧй бумага да кудель. Шоныд компресс вӧчӧны со кыдзи: висянінас пуктӧны ваӧн кӧтӧдӧм 3–4 пӧвсталӧм сӧстӧм рузум; вылас ляскӧны клеёнка, мед сійӧ рузумсӧ бура вевттис; клеёнка вылас колӧ тэчны вата либӧ кудель да вывтіыс бинтӧн бура тӧбны. Компрессӧ колӧ видзны 4–5 час, сы бӧрын рузумсӧ разьны да кӧтӧдыштны. Кӧтӧдыштӧм бӧрын пуктыны выльысь. Компрессӧ вежлавсьӧ 3–4 лун кежлӧ. Компресс вывті бур да коланатор. Выльӧн чотӧмъяс, кок сӧн нюжалан доймӧмъяс бурдӧны куш компрессӧн.
Кружка. — Кружкаяс ковлӧны клизмаяс пуктывны да ранаяс мыськигӧн; эмӧсь кӧрт, эмалируйтӧм да стекляннӧй кружкаяс. Эмалируйтӧм кружка лоӧ медбур; сійӧ ыджыд кружкаыс дай оз жугав, дай позьӧ сӧстӧма видзны; пыдӧсас эм неыджыд сюр, сэті петӧ ваыс. Сюрас сюйсьӧ резинӧвӧй трубка, пу либӧ гуттаперчевӧй (резинӧвӧй) пома. Татшӧм кружкасӧ кӧ ӧткӧнлы сьӧкыд ньӧбны, колӧ сиктсаыдлы лӧсьӧдны ӧти кружкасӧ. Мукӧд висьӧмъяссӧ бурдӧдігӧн татшӧм кружкатӧгыд немтор он вермы вӧчны. Кружкаас мед вӧлі тӧрӧ бутылка вит-ӧ-квайт ва. Ранаяс либӧ маткаяс кутан мыськыны да, кружканас колӧ босьтны пузьӧдлӧм дэбыд сӧстӧм ва. Лекарствоӧн кӧ кутан вӧдитчыны, оз ков водзджык лекарствосӧ кисьтны, водзджык кӧ кисьтан лекарствосӧ, сэки сійӧ пырас резина розяс да оз сорлась ваыскӧд; сійӧ абу бур. Веськыд сювъяс кӧ пемӧсыдлы кӧсъян пуктыны клизма, колӧ водзджык китӧ бура мыськыны, чунь гыжъястӧ шырны, китӧ бура мавтны вазелинӧн да вӧлисти асмогсӧ перъявны, сэсся васӧ майтӧгӧн быгъявны да позьӧ пуктыны клизма. Трубкасӧ сюйӧм бӧрын, мед ваыс кружкасьыс ӧдйӧджык лэччис, колӧ вылӧджык кружкасӧ лэптыны. Он кӧ лэпты, кружкасьыс ваыс оз мун. Кружканас вӧдитчӧм бӧрын дзик пыр жӧ колӧ кружкасӧ мыськыны да косьтыны. Мӧдысь клизма пуктігӧн сідз жӧ медвойдӧр колӧ кружкасӧ мыськыны да вӧлись клизмасӧ пуктыны.
Спринцовка. — Спринцовка резинка мач кодь, сӧмын нюжалӧмӧн моз ёсьмӧ. Резина мачсӧ кӧ топӧдан да ёсь помсӧ ваӧ сюян — бӧр паськалігас, сэки кыскӧ васӧ резина мач пытшкас. Сійӧн ранаяс мыськалӧны; ёсь помсӧ позьӧ пыдӧджык ранаас сюйны да бурджыка мыськыны. Тайӧ спринцовкаыс сійӧн и бур. Спринцовкасӧ позьӧ ньӧбны аптекаясысь.
Кок гыжъяс видлалан щипцы. — Татшӧм щипцынас видлалӧны, оз-ӧ вӧлыдлӧн гыжйыс вись. Шуам, висьӧ кӧ гыжйыс доймӧм либӧ бытшкысьӧм вӧсна, куш видзӧдӧмнад няйтӧсь коксьыд он вермы аддзыныд. Щипцынад топӧдыштлӧмсьыд веськалӧ дойманінас да, вӧлыд коксӧ нетшыштӧ. Оз кӧ вись, щипцынад видлалігад вӧлыд оз вӧрзьӧдчы. Скӧт кок висьӧмъястӧ тӧдмалігӧн татшӧм щипцыыд зэв буртор. Таӧн регыд верман тӧдмавны, висьӧ оз кок гыжйыс. Кодыр кутан вӧлыдлысь коксӧ видлавны, сэки оз ков вӧлыдлысь нырсӧ топӧдны (пуктыны закрутка). Сэки вӧлыд ныр доймӧмысла оз кут кывны кок доймӧмсӧ, он аддзы дояинсӧ. Колӧ видлавны лючкиа сідз, нырӧ закрутка пуктытӧг.
Кок гыж весалан пурт. — Кок гыж весалан пуртыд пань вӧчан кандрас кодь. Кутшӧма колӧ кок гыж видлалан щипцыыд, сэтшӧма жӧ колӧ кок гыж весалан пуртыд. Пуртнас позьӧ дзоньвидза дырйиыс весавны да шыльӧдны гыжсӧ. Щипцынад видлалігӧн кӧ гыжйыс доймӧ, сэті колӧ гыж весалан пуртнас весавны. Розьӧдны паськыда оз ков; вир кӧ пондас петны, колӧ дугӧдны: иодӧн мавтыштны да розьсӧ тупкыны ватаӧн. Вир кӧ кутас петны либӧ ор сора вир, колӧ ёнджыка да бурджыка лэдзны орсӧ, ранасӧ пожъявны спринцовкаӧн да бурдӧдны заводитчыны висянінсӧ.
Кутшӧм висьӧмъясӧн медсясӧ висялӧны скӧтъясыд. Кыдзи, кутшӧм отсӧг сетны висигас
Водзджык лои висьталӧма кутшӧм помкаяс вермӧны висьмӧдны гортса пемӧсъяс, кутшӧмӧсь помкаясыс висьӧмъяслӧн, кыдзи тӧдмавны висьӧмъяссӧ да сідз водзӧ. Ӧні тӧдмалам, кутшӧм висьӧмъяс пемӧсыдлӧн медся тшӧкыда овлӧны, кутшӧм помка вӧсна босьтӧны торъя висьӧмъяс да кыдзи сетны медводдза отсӧг ветеринар дінӧ шыӧдчытӧдз.
Тані ми кутам сёрнитны медсясӧ висьӧмъяс йылысь, медвойдӧр — вуджтӧм (незаразнӧй) висьӧмъяс йылысь. Видзӧдлам ӧні рушку висьӧмъяс да сюв висьӧмъяс вылӧ.
ГОРТСА ПЕМӦСЪЯСЛӦН ГЫРК ПЫТШКӦС ВИСЬӦМЪЯС
Гырк пытшкӧс висьӧмъясыд вермӧны скӧттӧ босьтны уна пӧлӧс помкаяс вӧсна. Медся тшӧкыда висьмӧны омӧль сёянъясӧн вердӧм вӧсна да вердны кужтӧм понда. Быд висьӧм йылысь сёрнитігӧн лоӧ торйӧн висьталӧма, мый понда висьӧмыс босьтӧ, кыдзи видзны сэтшӧм висьӧмсьыс, кыдзи тӧдмавны висьӧмсӧ да висигас сетны отсӧг, — колӧ тӧдны и со мый: пемӧсыд кӧ висьӧ, некор оз ков тэрмасьны отсӧг сетӧмӧн висьӧмсӧ бура тӧдмавтӧг, кутшӧм висьӧмӧн сійӧ висьӧ. Висьӧмсӧ тӧдмавны этша на, колӧ нӧшта тӧдмавны, кутшӧм помка вӧсна босьтіс висьӧмыс; бура висьӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын, зільны висьӧмсӧ бурмӧдны. Шуам, вӧв либӧ мӧс омӧль сёянӧн вердӧм вӧсна. Он кӧ дугды сійӧ сёяннас вердӧмысь, лекарствоясӧн бурдӧдӧмысь нинӧм бурыс оз ло.
Мый вӧсна скӧтлӧн вошӧ аппетитыс (сёян чӧстӧм)
Гортса пемӧс вермас сёйӧмысь дугдыны, воштыны сёйны чӧстӧмсӧ уна помка вӧсна. Отсӧг сеттӧдз медвойдӧр колӧ тӧдмавны, мыйла оз сёй. Помкасӧ тӧдмавны овлӧ зэв сьӧкыд; сӧмын верман бура тӧдмавны бура гӧгӧр видлалӧм бӧрын.
Кутшӧм оланіныс, мыйӧн вердан, вӧлӧн кӧ уджалан, кыдзи уджалан да сідз водзӧ.
Тшӧкыда помкаыс сёйтӧмыслӧн овлӧ гырк пытшкӧс висьӧмъяс понда, вом пытшкӧс висьмӧм понда да мукӧдтор вӧсна. Сэсся колӧ тӧдмавны, вошӧма-ӧ сёйны чӧстӧмыс, гашкӧ сёйнысӧ тшӧкыда колӧ, да сӧмын сёйнысӧ оз вермы. Пемӧсыд кӧ сёйнысӧ чӧстӧ, локтӧ сёян дінас. Локтӧ кӧ сёян дінас да оз вермы вомас босьтнысӧ либӧ босьтӧ кӧ да оз прамӧя курччав, сэки колӧ вом пытшкӧссӧ видзӧдлыны, абу-ӧ сэні кутшӧмкӧ дой, абу-ӧ кузь пинь либӧ оз-ӧ вежсьыны йӧв пиньяс. Пиньяс вежигас вӧлыд оз вермы лючки сёйнысӧ, курччавтӧг ньылалӧ, да сы вӧсна ёна омӧльтчӧ. Мукӧддырйиыс вӧлыд сёянсӧ лючки курччалӧ, бура, пинь шыыс лючки, сӧмын ньылыштнысӧ оз вермы. Сэки колӧ корсьны дойсӧ горшсьыс, оз-ӧ вись горшыс да сы понда оз вермы ньылавнысӧ. Оз кӧ сёян дінас матыстчыв, оз весиг видзӧдлы, сэки помкаыс гырк висьӧмын.
Мукӧддырйи пемӧсъяс сёйӧны туйтӧм сёянъяс: куйӧд-вольӧссӧ да с. в. Сыысь рушкуас зэв уна чукӧрмӧ кислота. Висьӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын колӧ пырысь-пыр жӧ заводитны бурдӧдны. Кыдзи бурдӧдны? Он кӧ вермы лючки тӧдмавны висьӧмсӧ, колӧ первой весавны рушку-сювсӧ. Сы могысь колӧ сетны глауберӧвӧй сов либӧ слабитӧдана мукӧд пӧлӧс лекарствояс. Оз кӧ бура чӧсты сёйныс, колӧ сетны кыкысь лун кежлӧ сёян пань мындаӧн карлсбадскӧй сов. Медбур сетны, мед рушкуыс, сювъясыс уджаласны. Солянӧй кислота сетсьӧ лун кежлӧ кыкысь (рытын да асылын), сёян паньӧн ведра ва пытшкӧ сорлалӧмӧн.
Пемӧсъясӧс восӧдӧм
Восӧдӧм вермӧ лоны гортса пемӧсъяслӧн уна пӧлӧс помкаяс вӧсна. Шуам, юр вем висьӧмъяс, гырк пытшкӧс висьӧмъяс вӧсна помка омӧль сёянъяс сёйӧм бӧрын дундалӧм вӧсна, вуджан висьӧмъяс вӧсна да с. в. Вӧвъяслӧн восӧмыд овлӧ сӧмын сьӧкыда висигӧн. Мӧсъяслӧн да понъяслӧн, вӧвъяслӧн дорысь, восӧмыс кокньыдджыка мунӧ.
Кутшӧмкӧ чорыдтор кӧ горшас сюрас мӧсъясыдлы либӧ понъясыдлы, восӧны нин. Мӧсъяс восӧмысь оз ков ёна повны. Мукӧд висьӧмъяс дырйиыс, шуам, рушкуыс кӧ тырӧма, восӧмыс найӧс кокньӧдӧ. Восӧмысь позьӧ дугӧдны сӧмын помкасӧ бырӧдӧмӧн. Ёна нин кӧ дыр восӧ, колӧ повны омӧльтор лоӧмысь. Ветеринар дінӧ шыӧдчытӧдз, позьӧ сетны сӧмын сода, вӧвъяслы да мӧсъяслы сёян пань мында. Сэсся колӧ нюжъявтӧг, регыдджык шыӧдчыны ветеринар дінӧ; сійӧ вермас висьтавны мый понда пемӧсыд восӧ да сетас пемӧсыдлы отсӧг — лекарство.
Скӧтлӧн мытитӧм
Мытитӧмыд абу бур. Сэки сёяныс оз удит лючки пусьыныс-небзьыныс да петӧ дзоньӧн. Пемӧсыд сэки омӧльтчӧ. Вермӧ босьтны мытитӧм вердны кужтӧм вӧсна. Шуам, тулысын кос турун вывсянь кӧ пырысь-пыр жӧ лэдзан веж кокув сёян вылӧ либӧ ваа сёянъясӧн вердан. Мытитлӧны кынмӧм понда да рушку тырӧм вӧсна, кодыр сёянъясыс заводитчӧны рушкуас шузьыны. Рушку тырӧм понда кӧ мытитӧ, сэки асмогыс зэв дука. Мытитны кӧ кутіс веж турун вылӧ друг лэдзӧм вӧсна, сэки колӧ дугдыны веж туруннас вердӧмысь, сетны кос сёян да ваа сёянъясӧн этшаджык вердны.
Кынмалӧмъяс бӧрын — сувтӧдны скӧтӧс шоныд гидӧ; кынӧмсӧ колӧ вевттявлыны шоныд паськӧмъясӧн. Гидсӧ бура вольсавлыны да видзны тӧв ветлӧмысь (сквознякъясысь). Рушку тырӧм вӧсна кӧ мытитӧ — колӧ весавны косьтӧм сёянъяссӧ рушкусьыс. Сы могысь медвойдӧр юктавны слабитӧдана лекарствоӧн.
Рушку весалӧм бӧрын позьӧ сетны льӧм пу кырсь настой бутылка мында либӧ солянӧй кислота кыкысь лун кежлӧ сёян паньӧн ведра ваӧ сорлалӧмӧн. Позьӧ зырыштны слабитӧдӧм бӧрас кынӧмсӧ скипидарӧн. Сэки вирыс кутас лючки бура важ мозыс жӧ ветлыны гырк гӧгӧрас да бура пондас уджавны рушку-сювъясыс. Оз на кӧ тайӧн дугдыны мытитӧмысь, колӧ шыӧдчывны ветеринар дінӧ. Найӧ вермасны лючки висьталӧм бӧрад тӧдмавны, мый вӧсна мытитӧ, да сетны колана лекарство.
Гырк йӧрмӧм
Вӧвъяслӧн да мӧсъяслӧн гырк йӧрмӧмыс овлӧ гырк пытшкӧсса мукӧд висьӧмъяс дырйи. Мӧсъяслӧн тшӧкыда гырк йӧрмӧмыд овлӧ дундӧм висьӧм (тимпанит) дырйи. Рушку тырӧм бӧрын, кишка-рушку висигӧн (
Кодыр овлӧны гырк йӧрмӧмъясыс, позьӧ сетны мӧсъяслы ӧти бутылкасянь бутылкаӧн-джынйӧнӧдз кымын кослунъя вый.
Сэсся колӧ китӧ бура мыськыны, гыжъястӧ шырны да кишкасьыс перъявны асмогсӧ кинад; вӧчны да пуктыны клизма; сэсся боксӧ зыравны шӧрипӧв сорлалӧм кослунъя выйӧн да скипидарӧн. Бурдӧм бӧрас первойя лунъясас колӧ вердны сэтшӧм сёянъясӧн, мед гырксӧ выльысь эз йӧрт, шуам, уль турунӧн, мӧссёркниӧн да мукӧд сэтшӧмторйӧн. Тшӧкыда йӧртлывлӧ гырксӧ порсьяслысь да понъяслысь. Тӧдны гырк йӧрмӧмлысь помкасӧ сьӧкыд. Мукӧддырйиыс гырк пытшкӧс йӧртӧмысь скӧтыд оз вермы асмогасьнысӧ лун кык-куимӧдз. Сэки асмогыс вермас гырк пытшсьыс петны восӧмӧн.
Мӧсъяслӧн рушку дундӧм (тимпанит)
Тайӧ висьӧмыс тшӧкыда овлӧ мӧсъяслӧн, кодыр найӧ сёйӧны кокньыда шузяна сёянъяс да сёйӧм бӧрас рушкуас артмӧны газъяс. Сійӧ газъясыслы воштысьныс некытчӧ лоӧ да, мӧсъясыдлысь либӧ ыжъясыдлысь зэв ёна дундӧдӧ шуйга боксӧ-паксӧ
Медым эськӧ эз босьт татшӧм лёк висьӧмыс, оз ков вердны скӧтӧс уль пӧжсьӧм да шузьыны заводитчӧм турунӧн; сідзжӧ оз ков сетны ӧтпырйӧ уна клевер турун, сісь картупель да кынмалӧм турунъяс. Кӧтасьӧм, пӧжсьыны заводитчӧм турунъяс позьӧ сетлыны ичӧтикаӧн да сорлавны кос турункӧд. Оз ков тулысъясын кос турун вывсянь пырысьтӧм-пыр лэдзны уль турун вылӧ. Тулысын уль турун дінас колӧ скӧтӧс велӧдны ньӧжйӧникӧн; асывнас колӧ лэдзны йирсьыштны кос турунӧн вердӧм бӧрын. Веж турунӧн вердӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр оз ков юктавны. Кынмалӧм да кӧтасьлӧм турун скӧтлы сеттӧдз колӧ бура косьтыны.
Мыйяс серти тӧдны тайӧ висьӧмъяссӧ
Висьмысь мӧс дугдӧ рӧмидзтӧмысь, рушкуыс (
Кыдзи бурдӧдны тайӧ висьӧмсьыс
Колӧ дзик пыр жӧ дугӧдны рушкуас газ артмӧмсӧ. Тайӧ висьӧмыс вывті лёк, вермас регыдӧн пемӧстӧ вины. Сідзкӧ колӧ пырысь-пыр жӧ сэтысь газсӧ лэдзны. Мый вермас крестьянин ачыс вӧчны ветеринар локтӧдз? Медводз колӧ сювсьыс перъявны асмогсӧ да пуктыны клизма. Дундӧминсӧ киськавны шӧрипӧв сорлалӧм ваа скипидарӧн либӧ куш кӧдзыд ваӧн; сэсся зыравны идзас ёкмыльӧн. Зыралӧм бӧрас кывсӧ кыскыштавлыны, мед горзьӧдас. Быд горзьӧдігӧн петӧ неунаӧн газыс. Сэсся висьысь мӧссӧ позьӧ котрӧдлыштны. Вомас кӧртвом моз сюйны дьӧгӧдьӧн мавтӧм гез, мед няклялӧ. Няклялігас кутас мунны дулльыс да ӧдйӧджык бурдас рушкуыс. Оз кӧ татшӧмторъясыд отсавны, колӧ босьтны ӧти стӧкан тыр кослунъя вый (позьӧ шабді вый), стӧкан джын дьӧгӧдь да стӧкан джын карасин. Куимнанторсӧ кисьтны бутылкаӧ, бура гудравны да юктавны мӧскӧс. Тайӧ лекарствояссӧ позьӧ сетны сӧмын мӧсъяслы; вӧвъяслы да ыжъяслы тайӧ лекарствояс сетны оз позь.
Лекарствоясыс кӧ некутшӧм отсӧг оз сетны, висьысь мӧсъяслы, колӧ вӧчны операция, сы вылӧ эм струмент — шусьӧ троакарӧн. Сійӧн розьӧдӧны рушкусӧ (еджыд кругӧн помйӧма розьӧданінсӧ). Сӧмын та дінӧ кутчысьны аслыд оз ков. Татшӧм операциятӧ вермас бура вӧчны сӧмын ветеринар. Некутшӧм кокньӧд кӧ мӧскыслы оз ло, синмыс тырӧ синваӧн, заводитчӧ пӧдны, дундӧмыс содӧ да сідз водзӧ. Бурджык сэтшӧм мӧстӧ начкыны яй вылӧ. Висьмӧм бӧрас пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ сетны глауберӧвӧй сов грамм 500 кымын. Бурдӧдӧм бӧрас сэсся лун куим-ӧ-нёль оз ков сетны веж турун.
Вӧвъяслӧн лобдойӧн (коликӧн) висьӧм
Лобдойӧн быд во висьмывлӧ уна вӧв, дерт унаӧн сыысь и кулӧны. Тайӧ висьӧмсӧ крестьяна шуӧны «шырӧн», пель дінас пӧ кайӧма шыр. Бытшкан кӧ пӧ пель боксьыс шырсӧ (пель бокса железасӧ), вӧв бурдас. Весиг сійӧ пельдінса железасӧ курччавлывлӧны, мед ямас. Сэсся висьысь вӧв дінас корӧны кӧнӧвалъясӧс.
Кӧнӧвалъяс няйтӧсь, сімӧм шылаӧн бытшкӧны пельдінса железасӧ, гыжъялӧны нырсӧ вир петтӧдзыс да заразитлӧны вӧлыслысь вирсӧ.
А заразитчас кӧ вирыс, вӧлыд кулӧ. Тайӧ висьӧмыс вывті чорыд да, висьмӧмсяньыс сутки тыртӧдзыс и вермас вӧлыд кувны.
Лобдойӧн висьмысь вӧв дінӧ колӧ корны ветеринарӧс. Позьӧ и аслыд неуна отсыштны. Сӧмын некутшӧм ногӧн оз ков корны кӧнӧвалӧс. Кыдзи тӧдны тайӧ лобдойӧн висьӧмсӧ да висигас кыдзи сетны вӧвлы отсӧг?
Рушку сювйыс вӧлыдлӧн зэв чувствительнӧй. Омӧль сёянъяс, тшыкӧм, пӧдӧм, кынмалӧм турунъяс зэв тшӧкыда вӧвлысь рушку-сювъяссӧ висьмӧдӧны. Татшӧм висьӧмъяс вермӧны вӧлӧс вины. Лобдойӧн вӧвъяс висьмывлӧны уна помкаяс вӧсна; со кутшӧм сылӧн помкаясыс:
1. Уджалӧм бӧрын пӧсялӧм вӧлӧс кӧдзыд ваӧн юкталӧмысь, кӧдзыдінын видзӧмысь;
2. Тшыкӧм, няйт да шузян сёянъясӧн вердӧм вӧсна (сэтшӧм сёянъясыс рушкуас шузьыны вермӧны) либӧ тшыкӧм няйт турунысь;
3. Вывті вердӧм вӧсна либӧ горша сёйӧм понда, няня сёян либӧ веж турунӧн вывті ёна вердігъясӧн (сыысь вермас воспалитчыны рушкуыс);
4. Ковъяс понда. Ковъясыс дойдалӧны вӧв сювъясыслысь слизистӧй оболочкасӧ да тупкалӧны вир сӧнъяссӧ;
5. Уль сёян вывсянь кӧ друг вуджӧдан кос сёян вылӧ либӧ кос вывсянь уль вылӧ. Вермас босьтны вуджан висьӧмъяс дырйи.
6. Шуам, вӧв дыр нин эз сёйлы зӧр, сэсся друг сёяс зэв горша, бура курччавтӧг да уна. Рушкуас оз вермы пусьыныс-небзьыныс сёяныс да, чужӧны микробъяс. Сёян заводитчӧ шузьыны. Рушкуыс вӧвлӧн висьмӧ да вӧв заводитчӧ шыбласьны;
7. Лобдой овлӧ и сюӧн (тусьнас) вердӧм помысь; сьӧкыд удж бӧрын кӧ бура шойччӧдтӧдз вердан сюнас либӧ ёна вердӧм бӧрын кутан пырысьтӧм-пыр жӧ уджавны. Бӧръя кык помка вӧснаыс скӧтыд медся ёнасӧ и висьмӧдчывлӧ.
Кыдзи тӧдны лобдой висьӧмсӧ
Лобдойӧн висьысь вӧв мунігӧн сувталӧ, пӧсялӧ, рушкуыс дундӧ, ӧти-мӧд кок вылас вежласьӧ — сувтчӧ, бӧжнас ӧвтчӧ, зільӧ водны да голясӧ нюжйӧдлӧ водзӧ. Ёна нин кӧ висьмӧ, шыбитчӧ муӧ, туплясьӧ, пырысьтӧм-пыр жӧ бӧр чеччӧ да бара видзӧдӧ кынӧм вылас, кокъяссӧ паськӧдӧ, пуксьывлӧ пон моз, сьӧкыда лолалӧ, гӧрбыльтчӧ, ружтӧ, быттьӧ кӧсйӧ асмогасьны, сӧмын асмогыс оз пет. Оз пыр сэтшӧмӧсь овлыны признакъясыс висьысь вӧвъяслӧн. Тулыс-арын вӧвъястӧ босьтлывлӧны кынмалӧмъясысь прӧстудаа коликъяс. Висьысь вӧв сэки инас оз ӧшйы: коксьӧ воддза кокъяснас, видзӧдӧ кынӧм вылас, бӧр кокъяссӧ лэпталӧ кынӧм улас, пӧсялӧ. Сӧмын кынӧмыс оз дунды мукӧд пӧлӧс лобдой дырйи моз, а весиг топалӧ.
Кыдзи отсавны лобдойӧн висьысь вӧвъяслы
Лобдойӧн висьӧм да мӧсъяслӧн дундӧм висьӧм вывті ӧдйӧ да чорыда паськалӧны. Ньӧти оз позь нюжӧдчыны отсӧг сетӧмын ветеринар локтӧдз. Пырысьтӧм-пыртӧ ӧд ветеринарнӧй врачӧс либӧ пельшӧрӧс он на вермы аддзыны. Сідзкӧ колӧ тӧдны, кыдзи сетны медводдза отсӧгсӧ. Отсӧгсӧ колӧ сетны со кыдзи: отсӧг сеттӧдз вӧлӧс сувтӧдны шоныд, ыджыд гидӧ. Колӧ бура мыськыны китӧ, чунь гыжъястӧ шырны, мед сювсӧ вӧлыдлысь эн пегырт, да перъявны асмогсӧ, кытчӧдз кинад судзан. Сы бӧрын пуктыны кружкаӧн ведра джын мында майтӧг быгъя ваа клизма. Сэтшӧм кружкаыд кӧ абу, позяс розя резина помӧ пуктыны воронка да васӧ ньӧжйӧникӧн сэтчӧ кисьтны.
Вермӧ на кӧ вӧлыд ветлынысӧ, абу на кӧ ёна слабитӧма, колӧ восьлӧн новлӧдлыны. Ёна кӧ дундӧма кынӧмыс, ӧдйӧ новлӧдлыны оз позь. Колӧ сетны глауберӧвӧй сов 400–500 грамм кымын либӧ 1–1,5 бутылка шабді вый.
Колӧ кынӧмсӧ зыравны идзасӧн, киськавны выйӧн либӧ ваӧн шӧрипӧв сорӧм скипидарӧн. Сы бӧрын кынӧмсӧ эжавны шоныд торъясӧн. Лобдойнас кӧ кынмӧмысь висьмас, колӧ сэки бурджыка шонтыны. Шонтӧм могысь позьӧ юктавны кык кымын бутылка нинпу дзоридз настойӧн. Абу кӧ нинпу настойыд, позьӧ куш шоныд ваӧн юктавны да шоныд ваысь клизма пуктыны; сы бӧрын вевттьыны шоныд пасьясӧн.
Мед вӧв эз висьмы лобдойӧн, оз ков мудзӧм вӧвлы пырысь-пыр сетны зӧр, ид, сю. Зӧрйӧн, сюӧн, идйӧн вердӧм бӧрын оз жӧ ков уджавны часӧн-джынйӧн мында, оз ков босьтчыны друг сьӧкыда уджавны.
Мед вӧлыд зӧрсӧ оз сёй вывті горша, позьӧ сорлавны шырӧм идзасӧн (шырны идзассӧ кык-куим сантиметр кузя). Сэсся няня кӧрымӧн вердлытӧм вӧвлы некор оз ков сетны уна зӧр либӧ омӧля косьтӧм зӧр. Оз ков вердны сісь тшыкӧм турунӧн. Уль клевер турунӧн вердігӧн колӧ сёӧдны ичӧтикаӧн, омӧльджык турунӧн сорлалӧмӧн.
Медым кынмӧмысь лобдойӧн вӧлыд эз висьмы, пӧсь вылысь кӧдзыдінын видзны оз позь. Тӧв йылын сулӧдігӧн тӧвсьыс мыйӧнкӧ колӧ вевттьыны. Лобдойӧн уна вӧвъяс висьмалӧны омӧль лясниын либӧ ляснитӧг вердӧмысь, няйт пытшкын вердӧмысь.
Сідзкӧ колӧ лӧсьӧдны вӧлыдлы бур лясни. Кок улас вӧлыдлы турунтӧ сетӧмӧн талясьӧ куйӧдас, сэсся сійӧ куйӧд сорнас туруныс сюрӧ вӧв рушкуӧ, да сы вӧснасӧ и тшӧкыдджыкасӧ висялӧны кишка-рушку пытшкӧс висьӧмъяснас.
Тайӧ висьӧмъяс босьтігӧн колӧ нюжӧдчытӧг корны ветеринарӧс.
Яда турунъясӧн отравитчӧм
Скӧтыд луд вылын йирсигас бӧрйӧ сёяна турун. Сӧмын ӧд тулысъяснад, кодыр яда турунъясыс быдмӧмаӧсь бур турун дорсьыс кузьджыка, тшыг йывсьыс горша сёйигас вермас сёйны тшӧтш яда турунсӧ да отравитчыны. Мукӧд турунъясыс ядаӧсь сӧмын быдмигас, ульнас. Косьтӧмӧн налӧн ядыс вошӧ. А мукӧд туруныс весиг косьтӧм бӧрас ассьыс ядалунсӧ оз вошты. Сэсся ӧд турунъясыдлӧн да няньясыдлӧн сідзжӧ овлӧны висьӧмъяс, шуам, ужпинь, шомшеп. Висян турунъяс да няньяс сёйӧмысь вермасны жӧ отравитчыны пемӧсъясыд.
Кыдзи тӧдны отравитчӧмсӧ
Отравитчӧм висьӧмыд скӧтӧс босьтӧ друг тшыг вылӧ вердӧмысь. Отравитчӧм пемӧсыд дугдӧ рӧмидзтӧмысь да сёйӧмысь; вомсьыс петӧ быгзьӧм дулльыс, сьӧкыда лолалӧ да ньылалӧ, кокъясыс тірӧны, кӧдзыдӧсь. Босьтчӧ мытитны, асмогыс овлӧ вир сора. Коскас кӧ личкыштан, зэв ёна сэті доймӧ. Яда турунъястӧ кӧ уна сёйӧма, пемӧсыд йӧйкодь сяма: котралӧ, кытчӧ сюрӧ пырӧ, синъясыс гырдмӧны либӧ бугыльясыс оз вӧрны, быттьӧ узьӧны. Ёна отравитчигъясӧн лоӧ бӧръя кокъясас паралич, оз кут вермыны ветлӧдлынысӧ. Ёна нин кӧ слабмас пемӧсыд, жарыс (температураыс) нормальнӧй дорсьыс чинӧ, сэки позьӧ чайтны — пемӧс оз нин ловзьы-бурд.
Кутшӧм отсӧг сетны отравитчӧм пемӧслы
Тӧдан кӧ: отравитчис яда турун сёйӧм понда, колӧ пырысьтӧм-пыр лӧсьӧдны бадь пу отвар да юктыштавлыны сійӧн луннас куим-ӧ-нёльысь, литра джынйӧн кымын юкталӧм кежлӧ. Пырысь-пыр жӧ дугдыны сэтшӧм турунӧн вердны, кутшӧм турунӧн отравитчис. Сювъяс пырыс пытшкӧсас мед ядыс озджык вермы йиджны, сетны шабді кӧйдыс отвар. Мед эськӧ ӧдйӧджык рекмис рушкуыс яда турунъясысь позьӧ сетны слабитӧм могысь 600–1000 грамм глауберӧвӧй сов. Бадь пу отварсӧ сетны позьӧ слабитӧдӧм мыстиыс нин. Кудзыс кӧ вир сорӧн петӧ, вӧркъясыс висьмӧмаӧсь нин. Сэки колӧ пуктыны кос вылас компресс.
Кишка-рушку висьӧм пемӧсъяслӧн
Водз тулысъясын либӧ сёрджык аръясын гортса пемӧсъясыд тшӧкыда висьмывлӧны кишка-рушку висьӧмъясӧн. Кишка-рушку висьӧмыс овлӧ зэв уна помка вӧсна: кынмалӧм турунъясӧн вердӧмысь, вӧлӧс уджалӧм бӧрын пӧсьйывсьыс кӧдзыдінӧ сувтӧдӧмысь.
Вермӧны висьмӧдны и ковъяс. Оз кӧ ӧти помка вӧсна босьтны кишка-рушку висьӧмъясыс, абу жӧ ӧткодьӧсь признакъясыс висьӧмыслӧн. Кодыр кынӧмыс дундӧма, кор оз сёй, аппетитыс абу. Либӧ мытитӧдӧ, либӧ гырксӧ йӧртӧ, мукӧддырйиыс восӧдӧ, слабмӧдӧ да сідз водзӧ. Мӧсъяслӧн кишка-рушку висьӧмлӧн медводдза признакыс: дугдӧ рӧмидзтыны, вӧвъяслӧн — дугдӧ сёйӧмысь, слизистӧй оболочкаясыс вом пытшкӧсас да ныр пытшкӧсас гӧрдӧдӧны, яйыс биалӧ (температураыс содӧ), пельясыс да кокъясыс кӧдзалӧны, оз сёй, а ёна юӧ, кынӧмыс гуракылӧмсьыс дугдӧ. Мукӧддырйиыс 4–5 лун мысти пемӧсыд кулӧ.
Кыдзи бурдӧдны кишка-рушку висьӧмъясысь
Медвойдӧр колӧ тӧдмасьны, кутшӧм помка вӧсна босьтіс висьӧмыс, да сійӧ помкасӧ бырӧдны. Шуам, дзоньвидза мӧс тшыкӧм картупельӧн вердӧмысь кутіс мытитны. Сідзкӧ колӧ медвойдӧр дугдыны сісь картупельӧн вердӧмысь. Мӧс кӧ дундіс чукӧрын куйлӧм уль турунӧн вердӧм вӧсна, вердӧмсьыс колӧ дугдыны. Помкасӧ кӧ он вермы тӧдмавны, мый понда висьмис кишка-рушкуыс, ветеринарнӧй врач либӧ пельшӧр отсӧг сеттӧдз колӧ дугдыны вердӧмсьыс; сетлыны сӧмын юан да вердны рушкуас бурджыка небзян сёянъясӧн. Сэсся позьӧ надзӧникӧн заводитны лючки вердӧмӧдз. Позьӧ юктӧдны бутылка мындаӧн быд куим час бӧрти шабді кӧйдыс отварӧн; кынӧмсӧ зыравны шӧрипӧв сорлалӧм ваа скипидарӧн да вевттьыны мешӧкъясӧн либӧ мукӧд торйӧн. Гырксӧ кӧ йӧртіс пемӧсыдлысь, колӧ сетны глауберӧвӧй сов грамм 500 кымын. Мытитӧмысь пуктыссьӧ клизма бадь пу отварысь.
Веськыд кыз сюв висьӧм
Асмогасянінтіыс пемӧсъяслӧн ортсыас мыччӧдсьывлӧ кулак кодь кымын гӧрд ёкмыль, — сійӧ веськыд кыз сювйыс петавлӧ. Веськыд сювйыс вермӧ скӧтлӧн ортсӧдз кузя нюжавны. Веськыд сюв ортсӧ петӧ гырк йӧрмигъясӧ, кодыр висьысь скӧт ёна пычкысьӧ. Тшӧкыда овлӧ сюв петӧм порсьяслӧн да куканьяслӧн, шома торъясӧн вердӧм вӧсна. Петас кӧ сювйыс ортсӧ, колӧ отсӧг сетны да сюйны петӧм сювсӧ. Он кӧ бӧр сюй, вермас вирыс сувтны.
Сідзкӧ петӧм сювсӧ колӧ пузьӧдлӧм дэбыд ваӧн няйтсьыс мыськыны, весавны сибдӧм турун идзасысь, мавтны выйӧн либӧ госӧн, сэсся вӧвлысь либӧ мӧслысь задладорсӧ вылӧджык лӧсьӧдны да заводитны сюйны петӧм сювсӧ. Сювсӧ сюйигӧн колӧ видзчысьны, медым эз гыжъяссьы да доймав сювйыс. Сювсӧ колӧ сюйны вочасӧн. Сюйӧм бӧрас бура юктӧдны шоныд ваӧн льӧм пу либӧ бадь пу кырсьысь настойӧн. Мед эськӧ сювйыс мӧдысь эз пет, колӧ бырӧдны сюв петан помкасӧ шуам, гырк йӧрмӧмысь. Сідзкӧ колӧ бырӧдны гырк йӧрмӧмсӧ.
Вывті кӧ слаб пемӧсыд, колӧ бурджыка вердны, омӧльджыка уджӧдны да бурджыка дӧзьӧритны. Мед эськӧ ёнмис гырк пытшкӧсыс, бурджыка вердны.
Кыдзи отсавны виньдӧм скӧтлы
Тшӧкыдджыкасӧ виньдывлӧны да кувлӧны мӧсъяс со мыйясысь.
Виньдывлӧны бура шыртӧм картупельӧн да мӧссёркниӧн вердӧмысь. Ӧти лясниысь уна мӧскӧс вердігӧн пемӧсыд тэрмасьӧ сёйнысӧ либӧ сёйигъясын мыйыськӧ повзьӧ да сэсь виньдӧ. Мед эськӧ скӧтыд эз виньды, колӧ вердны торъя лясниясын (кормушкаяс). Картупельтӧ да мӧссёркнитӧ бура шырӧмӧн сетны. Мӧслысь виньдӧмсӧ тӧдмавны кокньыдджык гырк пытшкӧс висьӧмъяс дорысь. Виньдӧм скӧтӧс заводитӧ горзьӧдлыны, дулльыс петӧ, восӧдӧ, сьӧкыда лолалӧ. Виньдӧм пемӧсыд нюжӧдӧ сьылісӧ да юрсӧ, повзьӧмакодь да быттьӧкӧ пыр кӧсйӧ кызӧктыны. Виньдӧмторъяс кӧ дорын, позьӧ киӧн видлӧмӧн тӧдны мыйӧн виньдіс, а пыдын кӧ — позьӧ тӧдны вылынджык индӧм признакъяс серти.
Мыйӧн казялан пемӧслысь виньдӧмсӧ, колӧ пырысь-пыр жӧ сетны отсӧг. Колӧ юктӧдны стӧкан мында шабді выйӧн либӧ кӧнтусь выйӧн. Юктавны колӧ сулея помысь. Сулея горшсӧ колӧ пуктыны вом бокас, пиньтӧм инас, мед оз сулеясӧ курччы. Юкталігас колӧ юрсӧ вылӧджык лэптыны. Юктавны колӧ кыклы: ӧтилы колӧ юрсӧ кутны, мӧдлы выйнас юктавны. Выйсӧ сетӧм бӧрын малалӧмӧн кӧ казялан виньданторсӧ, колӧ ӧтар-мӧдар боксяньыс йӧткыны гыркланьыс. Позьӧ кӧ перйыны, вомсӧ паськӧдны, кывсӧ кыскыны да кинад заводитлыны перйыны горшсьыс виньданторсӧ. Пыдын кӧ виньданторйыс, сэки дерт бур отсӧг сетны ачыд он вермы, а сӧмын вермас сетны ветеринар. Мукӧддырйи ветеринартӧ он вермы аддзӧдны, а отсӧгтӧ сеттӧгыд мӧскыд вермас кувны.
Сідзкӧ колӧ аслыд кутчысьлыны отсӧгтӧ сетны, гашкӧ и верман мездыны кулӧмысь.
Колӧ босьтны ньӧр либӧ кыз сутуга да кусыньтны крук моз. Помас гартны сӧстӧм рузумъяс, мавтны выйӧн да ньӧжйӧникӧн сюйлыны горшас (пищеводас). Ньӧрйыд либӧ сутугаыд кӧ мытшасьӧ сюйигад горшас, колӧ надзӧникӧн йӧткыштны рушкуланьыс. Оз кӧ мун, колӧ бӧр перйыны, бара выйӧн мавтны да выльысь сюйлыны. Оз кӧ нинӧм артмы, пемӧстӧ лоӧ начкыны яй вылӧ. Сэсся ӧд аслыд йӧткыны сибданторсӧ ньӧрнад либӧ сутуганад зэв ӧпаснӧ. Виньдӧм бӧрас колӧ пыр жӧ корлыны ветеринарӧс. Отсӧг сетны аслыд колӧ сэки кутчысьны, кор ветеринар матысь оз сюр.
Лӧдз лёльӧяс скӧт ку пытшкӧсын
Татшӧм лёльӧясыс овлӧны скӧтлӧн кучика-яя костас, асмогасянінас да рушкуас. Скӧт видзысь унаысь аддзывлӧ скӧт ку вывсьыс неыджыд уна пыкӧсъяс. Пыкӧсас эм дзоляник розь. Сэті тыдалӧны лёльӧясыс (
Кодыр тайӧ лёльӧясыс веськалӧны скӧтлы рушкуас да сювъясас, найӧ сэні вердчӧны дась сӧкъяснас да скӧттӧ омӧльтчӧдӧны. Пытшкӧссьыс найӧ гожӧмын асьныс петӧны. Позьӧ найӧс вӧтлыны ков вӧтлан лекарствоясӧн. Бурджык пемӧстӧ петкӧдлыны ветеринарлы. Сійӧ сетас лекарствосӧ да велӧдас вӧтлыны.
Килаяс
Пемӧсъяслӧн овлӧны уна пӧлӧс килаяс: кынӧмас (
Сювъясыс сэтшӧм пыкӧс кодьсьыс зэв лӧсьыда тӧдчӧны ки улад. Весиг позьӧ бӧр розьӧдыс сюйлыны пытшкӧсас, сӧмын сійӧ бӧр жӧ петӧ-а.
Килаясӧн висигӧн скӧтлы колӧ сетны шойччӧг, вердны бур небыд сёянъясӧн да бурдӧдӧм могысь шыӧдчыны ветеринарнӧй врач либӧ пельшӧр дінӧ.
КОВ ВИԌӦМЪЯС
Миян сиктъясын скӧтъясыд вывті ёна висялӧны ков висьӧмъяснад. Уна скӧт сы помысь и кулӧ. Медся нин ёна кулӧны ыжъяс.
Уна крестьяна норасьӧны скӧт кулӧм вылӧ. Шулывлӧны: верда пӧ тай вывті бура-а, да бур турунӧн, видза-дӧзьӧрита бура, а став ыжъяс пӧ нин куліны. Крестьяниныд оз тӧдлы и оз казявлы надзӧникӧн мунан висьӧмсӧ да шулывлӧ: друг пӧ ёна висьтӧгыс и куліны. Видзӧдлан кӧ бурджыка — кулӧны ков висьӧмъяс понда. Ковъясыс веськалӧны скӧтлы гырк пытшкӧсас да заводитчӧны зэв ӧдйӧ рӧдмыны. Найӧ быдмӧны дась сёян вылас, сӧкъяснас вердчӧны да лэдзӧны яд, сы вӧсна и висьмӧны да кулӧны скӧтыд.
Ковъясыс вайӧны омӧльторсӧ со мыйӧн на: найӧ веськалӧны тыас да мус пытшкӧсас да сёйӧны-розьӧдлӧны. Сійӧ дойяс пырыс сэсся вермӧны скӧтыдлы сюрны мукӧд пӧлӧс микробъяс да висьмӧдны мукӧд висьӧмъясӧн. Сідзкӧ ковъясыд отсалӧны мукӧд пӧлӧс висьӧмлы скӧтсӧ висьмӧдны. Таысь кындзи ковъясыд сюрлӧны тшӧтш и яй пытшкысь. Сэтшӧм яйтӧ сёйны оз позь.
Крестьяниныд порсьтӧ либӧ мӧстӧ начкас, сэсся яйсӧ вузавлыны кутас, а яйыс ковйӧсь. Яй пытшкӧсса ковйыс кӧ сюрӧ мортлы гырк пытшкас, регыдӧн быдмӧ зэв кузь лентаӧн. Сійӧ ковсӧ шуӧны солитерӧн. Солитерӧн висьысь морт асмогасигъясӧн лэдзӧ ковсӧ асмог сорӧн. Мӧсъяс нюлӧны сійӧ асмогсӧ да сы вӧсна и бара висьмӧны ковнас. Мукӧд пӧлӧс ковъясӧн вермӧны заразитны понъяс. Кыдзи скӧтӧс босьтӧ быдпӧлӧс ков висьӧмыс да кыдзи видзчысьны, бурдӧдны, висьталам быд висьӧм йылысь торйӧн.
Мус лудік
Скӧт медъёна висьӧны мус лудік висьӧмӧн — мус ковъясӧн. Мус ковйыс — яй рӧма, чӧд кор модаа (крестьяна тайӧ ковсӧ шуӧны «мус лудікӧн»). Татшӧм ковйыс олӧ мус пытшкынджык. Крестьянаыд шулывлӧны: быд мӧслӧн да ыжлӧн пӧ эм мус лудікыд да сыысь омӧльыд абу. Тайӧ абу веськыд сёрни. Лудікыд тыртӧ да измӧдӧ сӧп ва нуан сӧнъяссӧ. Сӧп ваыс кӧ оз пет сюв пытшкас, сёяныс оз кут гырк пытшкӧсас лючки небзьыны. Измӧмыс мус пытшкас скӧтыдлӧн нэм кежлас кольӧ.
Посни скӧт (ыжъяс) мус лудікысь мукӧд воас ёна кулӧны, торъя нин зэра да шоныд гожӧм бӧрын, сэки кокньыдджыка паськалӧ татшӧм висьӧмыс да.
Кыдзи нӧ чужӧ да паськалӧ мус лудікыс
Мус пытшкас быд лудік вайӧ уна кольк (колькъясыс зэв посньыдикӧсь, позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп пыр). Тайӧ колькъясыс сӧп ва нуан сӧнъяс кузя петӧны сюв пытшкас да асмогнас скӧтыд найӧс кытчӧ сюрӧ паськӧдӧ. Лудік колькъясыс кӧ сюрӧны васӧдінӧ либӧ ваӧ, чужӧны лёльӧяс (зародышъяс). Лёльӧяс олӧны, кытчӧдз оз веськавны ва гуранын олысь гаг позйӧ (
Сёйиг-юигӧн найӧ веськалӧны скӧтыдлы сюв пытшкас. Известка кышыс гырк пытшкас сылӧ да сӧп ва нуан сӧнъясӧдыс лёльӧясыс веськалӧны скӧт мускас. Сэні сэсся лёльӧясыс быдмӧны ыджыд мус ковйӧ.
Кыдзи видзны мус ков висьӧмысь
Ӧні ми тӧдам: тайӧ висьӧмыс вермӧ сюрны васӧд пӧскӧтинаысь, гаг позъяинысь. Вермас шедны и нюрвывса кос турунӧн вердігӧн. Медсясӧ тайӧн висьмӧны гожӧмын да арын. Мед эськӧ оз висьмыны тайӧ висьӧмнас, оз ков видзны скӧтӧс васӧд муясын, торъя нин ыжъясӧс. Колӧ пӧскӧтинатӧ косьтыны.
Висьысь ыжъяслысь куйӧдсӧ колӧ петкӧдны кос муяс вылӧ. Начкӧм бӧрын висьысь ыжъяслысь муссӧ сёйны ни ортсӧ шыбитны оз позь. Колӧ сійӧс гуавны. Тӧлын да арын дзоньвидза ыжъяссӧ оз ков вердны нюрвывса турунӧн. Мус ковъясӧн висьӧмысь скӧтӧс видзны сьӧкыд, дерт ԍӧлӧмысь кутчысьӧмӧн позьӧ видзны.
Ӧтнад он вермы нюръяс да пӧскӧтинаяс косьтыны, колхозъясӧ котыртчӧмӧн татчӧ он нин мытшась.
Кыдзи тӧдны тайӧ висьӧмсӧ
Гожӧмын кӧ висьӧмыс шедас, кутас тӧдчыны сӧмын тӧлысь кык-куим мысти.
Скӧтыд ёна омӧльтчӧ. Сӧмын шыртӧм ыжъяслысь омӧльтчӧмнысӧ сьӧкыд казявны. Висьысь скӧт омӧля сёйӧ, мукӧддырйиыс асмогыскӧд петӧны лист кодь вӧсни ковъяс. Аддзан кӧ ковсӧ асмогсьыс либӧ начкӧм бӧрын мус лудіксӧ муссьыс, позьӧ веськыда висьтавны — тайӧ висьӧмӧн висьӧны став скӧтыд, коді оліс висьыс скӧтыдкӧд ӧтлаын. Босьтӧ дундалӧм, мытитӧны, лунысь лунӧ омӧльтчӧны, ыжъяс слабитӧны, тувччынысӧ оз вермыны, кызӧдӧ да с. в. Гырысь скӧтыд мус лудік висьӧмсӧ кокньыдджыка лэптӧны ыжъяс да куканьяс дорысь.
Кыдзи позьӧ бурдӧдны
Тайӧ висьӧмъяссьыс колӧ бурдӧдны четырехлористӧй углеродӧн. Сійӧ сетчысьӧ ыжъяслы 15 куб. см мында, мӧсъяслы унджык. Тайӧ лекарствосӧ миянысь аддзыны он на вермы, гашкӧ регыд лоас ветеринарнӧй амбулаторияясын. Тайӧн лечитӧм йывсьыд колӧ сёрнитлыны ветеринаркӧд. Сійӧ вермас висьтавны, кыдзи лечитны да видзны тайӧ висьӧмъясысь. Ёна омӧлик ыжъясӧс бурджык начкыны яй вылӧ, а мӧсъяссӧ гуавны.
Дзоньвидза ыжъясӧс кутчысьны бура вердны. Туруныд мед вӧлі косінысь, сёян пытшкӧ содтывлыны вына кӧрымъяс — жмык, зӧр пызь, ид пызь да с. в.
Висьысь скӧтӧс зэв бур вердыштавлыны быд лун сёян солӧн либӧ солӧсь мешӧк колӧ ӧшӧдны лясни дорас, мед солӧсь мешӧксӧ нюлісны. Вердны солӧн ёна оз жӧ позь, ёна вердӧмысь скӧтыд вермас отравитчыны.
Ва гадь кодь ковъяс (
Тайӧ сикас ковъясыс овлӧны мус пытшкын, ты пытшкын, вем пытшкын да мукӧдлаын. Кытчӧ ва гадь кодь ковъясыс овмӧдчӧны, сэні найӧ мӧс нэм чӧжыс олӧны да быдмӧны кулакысь ыджыдджыка на. Татшӧм ковъясӧн скӧт висьмӧ уна ногӧн. Сюрӧ кӧ ты пытшкас — скӧтыд кутас кызны, мус пытшкӧсыс омӧльтчӧ, омӧля сёйӧны, дундалӧны да с. в.
Кыдзи нӧ тайӧ висьӧмнас пемӧсъяс висьмӧны
Висьысь скӧтӧс начкӧм бӧрын кӧ мус-тысӧ понлы сетан, понйыслӧн гырк пытшкас быдмӧ лента кодь вӧсньыдик ковъяс. Ковъяс петӧны асмогасигъясас торпыригӧн. Ковлӧн быд торпыриг тырӧма уна колькйӧн. Ковъяслӧн колькъясыс нинӧм лотӧг вермӧны овны ортсын тӧлысь кык-куим кӧдзыдысь да жарысь повтӧг. Татшӧм колькъясыс кӧ скӧтлы веськалӧны гырк пытшкас, наысь бара чужӧны ва гадь кодь ковъяс да висьмӧдӧны скӧтӧс.
Кутшӧм висьӧмъяс овлӧны ва гадь кодь ковъяс понда
Тыпышса ковйӧн висьӧм
Тайӧ висьӧмнас ёна висьлӧны ыжъяс да мӧсъяс. Висьмӧны ёнджыкасӧ луд вылын ветлігӧн. Тайӧ висьӧмнас висьӧны мус ковйӧн висьӧмъяс моз жӧ. Сы вӧсна тайӧ висьӧмсьыс колӧ бурдӧдны мус ковйӧн висьӧмъяс лекарствоӧн жӧ.
Бергалан висьӧм
Татшӧм висьӧмӧн висьмӧдӧны лента кодь ковъяс. Сійӧ лента кодь ковйыс ваболь кодь. Сылӧн колькъясыс сы дыра жӧ олӧны ортсын кӧдзыдысь да жарысь повтӧг. Тайӧ лента кодь ковъясыслӧн колькъясыс сідз жӧ йирсигӧн сюрӧны скӧт гырк пытшкӧсӧ, сэсся налӧн сылӧ чорыд кышыс да пӧрӧны лёльӧӧ (зародышӧ). Сійӧ лёльӧясыс сюрӧны вир ветлан сӧнъясӧдыс юр вемъясӧ.
Юр вемас пӧрӧ проса ыджда ва гадь кодь ковйӧ. Сійӧ ковйыс вермӧ быдмыны юр вем вылас чипан кольк ыдждаӧдз да ёна кутас юр вем вылас личкыны, сы вӧсна ыж заводитӧ бергавны.
Кутшӧм признакъясыс висьӧмыслӧн
Висьысь скӧтлӧн юрыс вывті пӧсь, юрсӧ новлӧдлӧ уліті, пиньяснас герчкӧ, вомсьыс быг петӧ, ёна омӧльтчӧны да бергалӧны, сы понда и шусьӧ «бергалан висьӧмӧн» (вертячка). Бурдӧдны юр вем висьӧдысь ковсьыд он вермы. Мед эськӧ бергалан висьӧмнад скӧтыд оз висьмы, колӧ понъясӧс быд во кыкысь лечитны. Понъясыс разӧдӧны висьӧмсӧ. Сетлыны тшыг вылӧ ков вӧтлан лекарство 5–10 грамм мында. Ичӧтджык кӧ понйыд, этшаджык сетны. Лекарствосӧ сетӧм бӧрын понтӧ оз ков сійӧ луннас лэдзны. Колӧ видзны дом помын. Асмогъяссӧ сійӧ лунсьыс чукӧртны да гуавны, мед эз вермыны мукӧд скӧт либӧ бӧр ачыс понйыс висьмыны. Лекарство сетӧм бӧрын кӧ понтӧ лэдзан вӧля вылӧ, ёнджыка вермас сэтшӧм висьӧмыд паськавны.
Кыдзи видзны скӧтӧс ва гадь кодь да мукӧд пӧлӧс ковъясӧн висьӧмысь
Висьысь скӧтӧс начкӧм бӧрын оз ков шыблавны ортсӧ либӧ понъяслы ковъя мусъяссӧ да тыяссӧ, мед оз артмыны понъяс гыркын лента кодь ковъяс. Гырк пытшкӧссӧ висьлӧм скӧтлысь колӧ гуавны муӧ. Понъяслы колӧ быд тулысын да арын сетлыны ков вӧтлан лекарство — «камала». Лекарство сетӧм бӧрас асмогсӧ колӧ муӧ гуавны. Лекарство сетӧм бӧрын понъясӧс лэдзны вӧлявылӧ оз позь.
Сӧмын тадзи вермам бырӧдны тайӧ висьӧмсӧ.
Яй пытшкӧс ковъяс
Тайӧ висьӧмъясыс ва гадь кодьӧсь жӧ, сӧмын найӧ олӧны скӧт яй пытшкӧсас да неуна посньыдджыкӧсь, анькытш тусь гырсяӧсь кымын. Татшӧм ковйыс шусьӧ — финнозӧн. Рӧдмӧ да паськалӧ тайӧ ковйыс ва гадь модаа ков моз жӧ.
Сы вӧсна татчӧ оз ло гижӧма, кыдзи паськалӧны. Татшӧм ковйыд олӧ яй пытшкас скӧт нэм чӧжыс. Крестьяна оз и тӧдлыны висьмӧмсӧ да сӧмын начкӧм бӧрас, кор яйсӧ нуасны клеймитны вузалӧм вылӧ, сӧмын сэки казялӧны. Дерт, сэтшӧм яйсӧ бракуйтӧны. Сэтшӧм ковйӧсь яйсӧ кӧ пон либӧ морт сёяс, сылӧн гырк пытшкас артмӧны лента кодь ковъяс. Сійӧ шусьӧ солитерӧн. Солитерыс морт гырк пытшкын олӧ скӧтын моз жӧ яй костас да сідз жӧ морт нэмыс олӧ, он кӧ вӧтлы ков вӧтлан лекарствоясӧн. Сійӧ солитер колькъясыс, кодыр йӧзыд скӧт оланінӧ асмогасьӧны, скӧтлы нювсигас вермас сюрны гырк пытшкас да вир ветлан сӧнъясӧдыс локны яй костас. Сэн сэсся артмӧны ва гадь кодь ковъяс. Татшӧм ковъясыс висьмӧдӧны скӧтӧс уна ног. Ковъясыс вермӧны веськавны кытчӧ сюрӧ: сьӧлӧмас, синмас, юр вемас да яй пытшкас. Вӧтлыны татшӧм ковъястӧ яй пытшсьыд некыдзи он вермы. Колӧ ёна видзны татшӧм висьӧмсьыд скӧттӧ. Тайӧ солитер висьӧмсӧ вермӧ паськӧдны морт асмог пырыс. Сідзкӧ оз ков скӧт оланінӧ асмогасянінъяс лӧсьӧдны.
Вӧв ковъяс
Вӧвъяслӧн тшӧкыдджыкасӧ овлӧны ыджыд юра кузь ковъяс, сантиметр 30–40 кузя, шусьӧны аскаридаӧн. Сэтшӧм ковъяс вывті уна овмӧдчӧны сюв пытшкас да висьмӧдӧны вӧвтӧ. Висьӧмыслӧн признакъясыс лобдой висьӧмлӧн кодь жӧ да и шусьӧ глистнӧй коликӧн. Кыдзи лобдойӧн висьӧдӧ, сы йылысь вылынджык гижӧма нин вӧлі. Сыысь ӧтар аскаридаӧн висигӧн вӧлыд нырнас ниртчӧ, ӧвтчӧ бӧжнас, курччалӧ кынӧм боксӧ, мукӧддырйиыс асмогнас петӧ ковйыс да с. в.
Казялан кӧ висьӧмсӧ, пырысь-пыр колӧ шыасьны ветеринар дінӧ. Сійӧ сетас ков вӧтлан лекарство да велӧдас, кыдзи бурдӧдны.
ТЫ-ГОРШ ВИСЬӦМЪЯС (
Ты пытшкӧс да лолалан горш висьӧмъяс овлӧны быдсяма пӧлӧс помкаяс вӧсна. Шуам, кынмалӧмъясысь, сьӧкыда уджалӧмъясысь, пӧсь вылысь кӧдзыд ваӧн юкталӧм бӧрын, доймалӧм бӧрын, омӧль турунӧн вердӧмысь, скӧт оланінсӧ дурка видзӧмысь да с. в.
Медся тшӧкыда овлӧ кынмалӧмъясысь.
Скӧтлӧн кызӧм
Кызӧмыс кывтӧм пемӧсыдлӧн абу аслыспӧлӧс висьӧм. Кызӧдӧмыс вермас лоны уна пӧлӧс висьӧмъяс вӧсна, шуам, лолалан горш висьӧмысь, пытшкӧс висьӧмысь, мус лудік висьӧмысь. Вермас кызӧдны чакоткаӧн висигӧн либӧ ты-мус воспалитчигӧн; сідзжӧ вермас кокньыд висьӧмъясӧн висигӧн, шуам, несъялӧм висьӧмӧн висигӧн да сідзи водзӧ.
Кызӧктӧм серти, кыті висьӧ, тӧдны зэв сьӧкыд. Вермас тӧдны сӧмын ветеринар. Тані лои висьталӧма, мый понда овлӧны кызӧмъясыс, шуам, буса турунӧн вердӧм понда. Сэки колӧ пырысь-пыр дугдыны сэтшӧм туруннас вердӧмысь, сэки пемӧсыд кызӧмысь дугдас.
Медся тшӧкыда пемӧсъясӧс кызӧдлӧ тулыс-арын, кодыр найӧ поводдя вежласигӧн кокньыдика кынмыштлӧны: зэригъясӧн, кӧдзыд ваӧн юкталӧм бӧръясын да сідзи водзӧ.
Вӧвъяслӧн кызӧмыс овлӧ лӧз лёльӧяс горшас овмӧдчигӧн (
Кызӧмыс скӧтыдлӧн овлӧ — точ, тшӧкыд, кокньыдик либӧ чорыд. Висьӧмъяс серти кызӧдӧ. Шуам, горш висьӧмъясӧн кызӧмыс кос, кызӧны кузя да видзчысигтырйи (доймӧ). Ёнджыка кызӧдӧ, кор пемӧсыс шоныдінсянь ывла вылӧ веськалӧ, кӧдзыд сынӧдсӧ лолалӧмысь кызӧктігас мукӧддырйиыс вомсьыс петлывлӧ шыж да нырсьыс зырымыс. Кокньыдик кызӧмъястӧ позьӧ регыдӧнджык бырӧдны. Шуам, кокньыдика кынмӧмысь кӧ кызӧдӧ, сӧмын колӧ вӧвтӧ шоныд, пелька видзан гидӧ йӧртлыны да мед эз вӧвны тӧв ветланінъяс. Юктавлыны колӧ шоныд ваӧн, вердлыны небыд сёянъясӧн. Кодыр ныр пырыс ор кодь либӧ вом пырыс шыжыс петӧ, колӧ скипидар либӧ дьӧгӧдь руӧн ныр-вом весьтас руӧдны. Кыдзи лекарствосӧ вӧчны да руӧдны? Ведраӧ кисьтыштны кружка мында пӧсь ва да содтыны сэтчӧ сёян пань мында скипидар либӧ дьӧгӧдь да ныр-вом весьтас мешӧкӧн ӧшӧдны, кыдзи тай зӧрйӧн вердігӧн ӧшӧдлӧны зӧбня.
Овлӧны пемӧсъяслӧн кызӧмъяс и мукӧд вуджана висьӧмъяс понда. Медвойдӧр колӧ тӧдмавны, мый понда пемӧсыд кызны кутіс. Он кӧ вермы тӧдмавнысӧ, колӧ шыӧдчывны ветеринар дінӧ.
Лолалан горш пыктӧм (
Тайӧ висьӧмыс тшӧкыдджыкасӧ овлӧ вӧвъяслӧн. Тшӧкыдджыка овлӧ и мукӧд пӧлӧс пемӧсъяслӧн.
Мыйысь висьӧдӧ? Кодзыд ваӧн юкталӧмысь, кынмӧмысь да зэра поводдяяс дырйи, тӧла лунъяс дырйи ывла вылын видзӧмысь. Кызӧдлӧ и вуджана висьӧмъясысь, юр висьӧмъяс дырйи.
Кыдзи висьӧдӧ? Пемӧсъяслӧн овлӧ коса кызӧдӧмъяс. Сэки найӧ сьӧкыда сёянсӧ ньылалӧны, жарныс содӧ (
Бурдӧм могысь позьӧ сетны лӧсялана порошок, сэсся дерт видзны сійӧ помкасьыс, мыйысь босьтіс висьӧмыс.
Мыйысь босьтлӧ кызӧм висьӧм, вылынджык вӧлі висьталӧма нин. Бурдӧдӧм могысь горшсӧ колӧ скипидарӧн да кӧнтусь выйӧн шӧрипӧв сорлалӧмӧн зыравны. Сэсся позьӧ сёян пань тыр пӧсь ва пытшкӧ пуктыны скипидар, дьӧгӧдь либӧ креолин (пӧсь васӧ оз жӧ ков вывті пӧся вӧчны, мед скӧт ныр-вомтӧ эз сот) да ныр-вом весьтас кутны минут 8–10.
Запал
Вӧвъясыд тайӧ висьӧмнас висигӧн сьӧкыда лолалӧны — пӧдӧны. Ныр розьясыс лолалігас ёна паськалӧны. Ордлыясыс лолыштігас паськавлӧны. Пакъясыс тэрыба тіпкӧны. Ортсӧ лолыштігас кык пӧръя здыкнитӧ да кынӧм шӧрас артмывлӧ гуран.
Тайӧ висьӧмыслӧн помкаыс зэв уна. Тӧдны вермас сӧмын ветеринарнӧй врач либӧ пельшӧр. Лечитны тайӧ висьӧмсьыс зэв сьӧкыд. Позьӧ лечитны сӧмын сэки, кодыр верман тӧдмавны висьӧм помкасӧ. Татшӧма висьысь вӧвнад оз ков уджавны. Колӧ вердны бур сёян-юаӧн, рушкуас ӧдйӧ небзьысь сёянъясӧн. Лёк сёянъясӧн кӧ кутан висьысь пемӧстӧ вердлыны, сылӧн рушкуыс кутас дундавны, сы вӧсна сьӧкыдджык лоӧ лолавнысӧ.
Пытшкӧсӧ позьӧ сетлыны сёян пань мында нянь костӧ пуктӧмӧн карлбадскӧй сов. Позьӧ видлыны скипидарӧн да дьӧгӧдьӧн ныр-вом весьтас руӧдны.
МОЧЕВӦЙ ДА ПОЛӦВӦЙ ОРГАН ВИСЬӦМЪЯС
Кутшӧм отсӧг сетны пемӧслы, кудзыс кӧ оз пет?
Татшӧм висьӧмыс тшӧкыдджыкасӧ овлӧ чаньяслӧн, бычӧяслӧн, ай порсьяслӧн, овлӧ и энь скӧтлӧн. Помкаыс кудз йӧрмӧмыслӧн зэв уна: вӧркъяс висьӧм, кудз гадь висьӧм, кудз петан розьыс тырлӧ изйӧн, пыкӧсъясӧн, няйтӧн. Ньӧти кӧ кудзыс оз пет, вермас кудз гаддьыс потны. Кудзасян розьсӧ весалӧм могысь колӧ шыӧдчывны ветеринаръяс дінӧ. Кудз гадь тырӧмсӧ позьӧ тӧдны кынӧмсӧ малалӧмӧн, сэки кудз гаддьыс доймӧ (
Некор оз ков гудйысьны асмогасянінас идзасӧн либӧ желльӧн. Колӧ видзӧдлыны — кузь розь дорас абу-ӧ чукӧрмӧма замазка кодь сера няйтыс. Позьӧ кырымтӧ майтӧгӧн мыськавны да мавтны вазелинӧн либӧ выйӧн, сэсся асмогасянінас сюйӧмӧн кокньыдика пычйӧдлыштны кудз гадьсӧ.
Мукӧддырйи пемӧсыд кынмӧм бӧрын оз вермы асмогасьнысӧ. Кудз гадьсӧ босьтлӧ судорога. Сэки колӧ кучик вывсяньыс гадь весьттіыс зыравны скипидарӧн да вевттьыны тушасӧ шоныд дӧраӧн. Пуктывлыны тшӧкыдджыка шоныд ваа клизма да кудз гадьсӧ небыдика кырымнад зыравны (массажируйтны). Кудз гадьсӧ паралич кӧ босьтас, колӧ тӧдмавны, мый понда босьтіс да бырӧдны сійӧ помкасӧ.
Тӧдны да личӧдны параличсьыс вермас сӧмын ветеринар.
Сьӧд моча. (
Татшӧм висьӧмнад ёнджыка висьмывлӧны вӧвъяс тулысъясын (дерт, вермӧны висьмыны и мукӧд кадъясӧ). Помкаыс тайӧ висьӧмыслӧн — сьӧкыд уджалӧм да кынмалӧм, (шуам, дыр уджавтӧг вӧлӧс друг уджӧдасны чорыда либӧ кӧдзыд гидъясын видзасны). Сэтшӧм кывтӧм пемӧсыдлы яяс артмӧ сэтшӧм вещество, коді почкаяс пыр мунӧ мочевӧй пузырӧ (кудз гаддьӧ) да петӧ мочаыскӧд (кудзыскӧд).
Кыдзи висьӧдӧ скӧтӧс? Уджалігӧн вӧлыд ёна пӧсявлӧ. Гидняысь петкӧдігӧн быттьӧ слабмӧма бӧр кокъяснас да оз вермы лючки тувччавныс: Мукӧддырйи чотӧ и водз кокъяснас, додь помас шатлалӧ. Усяс кӧ, он вермы чеччӧднысӧ (чеччас кӧ, бӧр усьӧ). Та бӧрын позьӧ гӧгӧрвоны сьӧд моча (кудз) петӧмсӧ. Зад вывсӧ малалӧмӧн позьӧ казявны яй чорзьӧмсӧ да дрӧжжитӧмсӧ. Вӧвлӧн вошӧ аппетитыс, сьӧкыда курччалӧ сёянсӧ. Висьӧмыс мунӧ лун 3–4, но вермӧ и нюжавны, да лоны кувтӧдзыс.
Кыдзи бурдӧдны? Отсӧг сетігӧн медвойдӧр колӧ вӧвтӧ видзны сӧстӧм да ыджыд гидняын — мед эз доймав чеччиг-водігас. Кучиксӧ колӧ зыравны идзасӧн да вевттьыны шоныд торъясӧн. Тшӧкыдджыка вежлавны вольӧссӧ, юктавны шоныд ваӧн да вердны бурджык сёянӧн. Шуам, бур небыд турунӧн да пызя ваӧн (оз позь сетны няня сёянъяс тусьӧн).
Куйлӧ кӧ, колӧ ӧти-мӧд бок вылас бергӧдлывлыны, мед куйлӧмсьыс эз воссьы бокыс.
Кодыр вӧвнас он уджав, оз ков вердны сійӧс уджалана вӧлӧс моз ёна бур сёянъясӧн. Колӧ видзны сӧстӧм, ыджыд гидняын, лэдзлыны пальӧдчыштны вӧля вылӧ, видзны кынмӧмысь, бырӧдны (эм кӧ оланінас) тӧв ветланінъяс. Казялан кӧ вӧлыдлысь висьмыны заводитчӧмсӧ, колӧ сетны сылы шойччӧг. Уджавны кӧ кутан, висьӧмыс нӧшта ёнджыка ӧддзас.
Вира моча
Вира мочаыд овлӧ сэки, кодыр сы пытшкӧ петӧны вир шарикъяс. Оз ков тайӧ висьӧмсӧ сорлавны воддза, сьӧд мочаа, висьӧмыскӧд. Сьӧд мочаыд ӧд овлӧ краска веществоысь, коді яй пытшсьыс петӧ, а тані гӧрд вир шарикъясысь. Воддза висьӧмнад висигӧн мочаыс овлӧ сьӧд, а тані гӧрд.
Вермӧ татшӧм висьӧм босьтны уна пӧлӧс помка вӧсна: шуам, кодыр петӧны вир нуан сӧнъясыс почкаысь мочевӧй пузырӧ либӧ моча петанінас, лёк турунъясысь, мисьтӧм гӧпса ва юӧмъясысь да с. в.
Медым эз босьт скӧттӧ татшӧм висьӧмыд, оз ков вердны кутшӧм сюрӧ турунъясӧн, юктавны гӧпса мисьтӧм ваясӧн. Бурдӧдігӧн колӧ гырк пытшкӧс весалӧм могысь сетны скӧтлы 400 грамм мында шабді кӧйдыс отвар; сэсся квасцы грамм 20 кымын бутылка ва пиын.
Тыра мӧсъяслы сьӧкыда куканясигӧн отсӧг сетӧм
Сьӧкыда куканясьӧмъясыд мӧсъясыдлӧн овлӧны тшӧкыда. Сэтшӧм кадъяснас миян крестьяна унджыкысь корлывлӧны отсасьныс «тӧдысьясӧс», кодъяс немторсӧ оз тӧдны, гудрасьӧны няйтӧсь кияснас мӧс гӧгӧрыд, лыддьӧдлӧны быдсяматорсӧ, юкталӧны аслыспӧлӧс лекарствоясӧн. Дерт, мӧстӧ татшӧм «лечитӧм» бӧрад унаысь начкывлӧны.
Гырысь убыткаяс лэптӧны миян ӧтка крестьяна да колхозникъяс мӧсъяс сьӧкыда куканясьӧм вӧсна. Сы вӧсна колӧ быдӧнлы тӧдны, мыйысь овлӧны сьӧкыда куканясьӧмъясыс, кыдзи видзчысьны да сетны сьӧкыда куканясигъясӧн отсӧг.
Тані лоӧ висьталӧма, мый вӧсна овлӧны сьӧкыда да нелючки куканясьӧмъяс, кутшӧм отсӧг верман ачыд сетны ветеринар локтӧдз либӧ ветеринарыс кӧ абу матігӧгӧрын. Тӧдӧ кӧ крестьяниныд, кыдзи сетны отсӧг сьӧкыда куканясигӧн, дерт оз сэтшӧм тшӧкыда пондыны кулавны скӧтыд.
Медся ёна колӧ тӧдны, кутшӧм помкаясыс сьӧкыда да нелючки куканясьӧмъяслӧн. Торъя дӧзьӧритӧмъяс миян сиктъясын тыра мӧсъяс бӧрсяыд абу, тыра мӧсъяс олӧны ӧтвыв став скӧтыскӧд. Сідзкӧ помкаыс сійӧ, мый ми огӧ на кужӧ верднысӧ, видзнысӧ да дӧзьӧритнысӧ тыра мӧсъясӧс. Видзам ми найӧс тӧвъяснад кӧдзыд гидын либӧ вывті пӧсь да дурк инын. Торйӧн видзӧм йылысь огӧ мӧвпыштлӧй. Пальӧдчывны ывлаӧ гажа лунъясӧ тӧвъяснад огӧ лэдзлывлӧ. Тӧвбыд скӧтыд олӧ гидын. Гидъяс омӧля вольсавлывлам, видзам кын куйӧд вылас. Скӧтлы некытчӧ водны куйӧдысла, а водасны кӧ, сӧмын кынмалӧны. Кынмалӧмыд дерт абу шань мӧскыдлы дай куканьыдлы. Татысь ми аддзам, кутшӧм омӧля ми видзам тыра мӧсъястӧ. Быд крестьянинлы колӧ тӧдны, мый тыра мӧскӧс колӧ торйӧн вердны, видзны да дӧзьӧритны. Ёна кӧ кутан вердны бур, вына сёянъясӧн: няньӧн, жмыкӧн, ӧтрубӧн да с. в., сійӧ абу жӧ бур. Сэки мӧскыд вермас госсявны, куканьыс чужӧ косіник, омӧлик, куканясьӧмыс сьӧкыда мунас. Омӧля вердны бара абу бур — мӧс омӧльтчӧ, куканьыс тшыгъялӧ да чужӧ омӧлик.
Сідзкӧ колӧ кужны вердны, быдтор сетны буретша, мед мӧскыд эз госсяв, мед эз омӧльтчы ни. Оз ков вердны тыра мӧскӧс кынмалӧм либӧ пӧдӧм турунъясӧн. Медбура лӧсялӧ бур посни турун да ичӧтика ӧтруб сора жмык.
Бӧръя тӧлысьяснас оз ков вердны идзасӧн. Идзасад ӧд пӧтӧслуныс этша; уна кӧ сійӧс мӧсъясыд сёясны, сӧмын сьӧктӧдӧ рушкусӧ, дзескӧдӧ гырк пытшкӧссӧ.
Ӧти сёян вывсянь мӧд вылӧ скӧтӧс вуджӧдны пырысьтӧм-пыр оз позь. Вуджӧдны кӧ кӧсъян, колӧ надзӧникӧн велӧдны мӧд пӧлӧс сёянӧ, мед эз босьтны гырк пытшкӧс висьӧмъяс: тимпанит, кынӧм висьӧм, запор, либӧ мед эз шыбит куканьсӧ. Кукань шыбитӧмыс тшӧкыда овлӧ ӧти сёян вывсянь мӧд вылӧ вуджигӧн.
Оз ков юктавны кӧдзыд йиа ваӧн да вӧтлывлыны тӧвъясын ю вылӧ юктавны. Бурджык лоӧ, кутан кӧ юктавны гортад шонтӧм ваӧн.
Тыра мӧскыдлы колӧ чӧскыд, бура пузьӧм сёян да сӧстӧм юан.
Скӧт оланіныд, медся нин тыра мӧс оланіныд, колӧ лоны югыд да шоныд. Шоныдінын видзигӧн мӧскыдлы колӧ этшаджык кӧрым. Ӧд этша сёйӧмнад озджык ло ыджыд рушкуыс, тыра мӧскыдлы озджык мешайтчы. Сэсся шоныдінад олігӧн озджык сійӧ кынмав.
Скӧт оланінъясысь сынӧдсӧ колӧ тшӧкыдджыка вежлавны. Он кӧ кут вежлавны, мӧскыдлы сьӧкыд лоӧ лолавнысӧ, ёна пондасны рӧдмыны микробъяс, кодъяс висьмӧдӧны скӧтӧс.
Мича поводдяяс дырйи колӧ лэдзлывлыны тыра мӧскӧс ывла вылӧ пальӧдчыны.
Мӧд кынӧм джын вылас кӧ нин мӧскыд, кодӧ видзны усялӧм-доймалӧмъясысь, оз ков накӧд лёка вӧдитчыны, гидысь став гурансӧ шыльӧдны. Гурансьыд ӧд скӧтыд, водас кӧ, сьӧкыда чеччӧ. Мӧс кӧ доймас, вермас шой кукань вайны.
Арын куканясьӧмъяс мунӧны кокньыдджыка. Гожӧмнас, тыра каднас, мӧскыд бура сёйӧ, оз кынмав, оз дука дурк гидын ов. Сы вӧсна бура быдмӧ мам рушкуас куканьыс да ёнджык мамыс бурджыка вермӧ куканясигас вӧтлыны куканьсӧ.
Мӧс тырсялӧ кодзтӧм ӧшкӧд ветлӧм бӧрын.
Воддза нӧйтчӧм бӧрас кӧ мӧскыд оз нин нӧйтчыв, позьӧ чайтны — тырсялӧма. Мӧс нӧйтчӧ мӧдысьсӧ вежон 3–4 мысти. Дерт, воддза кынӧм джыннад верман ылавны на. Мӧд кынӧм джын вылӧ нин кӧ петіс, сэки кокньыдджык нин тӧдмавны. Нёльӧд-витӧд тӧлысьяс вылын тӧдчымӧн нин рушкуыс ыдждӧ. Квайтӧд тӧлысьнас позьӧ ортсысянь малалӧмӧн кокниа казявны рушку пышсьыс куканьсӧ. Веськыд боксяньыс кӧ сувтӧмӧн ки пыдӧснад кокньыдика да тэрыбджыка кучкышталан мӧскыдлы да ки пыдӧстӧ кӧ недыр видзан кынӧм вылас, сэк куканьыдлӧн кылӧ вӧрӧшитчӧмыс. Ӧтиысьтӧ видлӧмӧн он на вермы лючки казявны, сы вӧсна колӧ мӧдысь дай коймӧдысь видлыны. Татшӧм видлалӧмсьыд повнытӧ нинӧм, таысь куканьыдлы омӧльыс абу. Тыра абу мӧскыд, позьӧ тӧдмавны асмогасянін сертиыс.
Тӧлысь кык войдӧр куканясьтӧдз, мӧскӧс колӧ дугдыны лысьтӧмысь; йӧла мӧсъясӧс — тӧлысь войдӧр.
Куканясьтӧдзыс мӧскыс ачыс йӧвсӧ уна чинтӧ. Вежон кык-куим войдӧр пыктӧ сылӧн вӧраыс. Сы вӧсна он вермы бура тӧдны, корджык мӧскыс куканясяс. Колӧ тӧдны, кутшӧм кадӧ мӧскыд нӧйтчис, сэки бӧльӧ верман веськыда висьтавны ваян кадсӧ.
Тайӧ нига помас лоӧ лэдзӧма календар. Сы серти позьӧ артавны, кутшӧм кадӧ нӧйтчӧмӧн кор куканясяс.
Куканясьны мӧс заводитчӧ оз другӧн. Мукӧддырйи нюжалӧ 6–7 часӧдз. Лючки куканясьӧмъясыд мӧскыдлӧн овлӧны пырджык ньӧжйӧн. Повны сыысь оз ков.
Кодыр мӧскыд куканясьӧ вывті нин дыр, ёна пессьӧ, мучитчӧ, либӧ куканьыс тыдовтчылас нин да оз вермы петнысӧ, сэки мӧслы ковмас сетны отсӧг.
Сьӧкыда куканясигъясӧн ӧдйӧджык колӧ вайӧдлыны ветеринарӧс. Матігӧгӧрын кӧ абу сійӧ да оз кӧ позь корны, шуам, рӧспуттьӧяс дырйи, колӧ кутчысьны отсӧгсӧ сетны аслыд. Отсӧгтӧг мӧс вермас кувны.
Медвойдӧр колӧ тӧдмавны помкасӧ сьӧкыда куканясьӧмыслысь. Мукӧддырйи куканьсӧ видзысь гаддьыс (мӧс пытшкын) водзджык потӧ, да сы вӧсна куканясян кадыс нюжалӧ, — либӧ оз лючки колана ногӧн куканьыс куйлы мам рушкуас, ыджыд куканьыс да ичӧт петаніныс, оз тырмы мӧскыслӧн аслас выныс вӧтлыны куканьсӧ да с. в.
Сы вӧсна колӧ кияссьыд шырны гыжъястӧ, мыськыны майтӧга ваӧн, мавтны вазелинӧн да надзӧникӧн сюйны китӧ да видлыны кутшӧмджык ногӧн куйлӧ куканьыс. Медым тӧдны, лючки-ӧ куйлӧ куканьыс, колӧ тӧдны куканьыслысь петана ногъяссӧ да кутшӧм нелючкияс вермасны лоны.
Кутшӧм ногӧн куканьыс лючки бура петӧ
Кукань вермас петны юрнас — кокъяссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн, либӧ петӧ веськыда — бӧр кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн. Кукань кӧ петӧ юрсяньыс, сылӧн медводз мыччыссьӧ водз кокъясыс, сэсся юрыс; бӧрӧн кӧ — бӧр кокъясыс да бӧжыс.
Казялан кӧ, мый куканьыс оз сідзи пет, кыдзи тані висьталӧма, а, шуам, мышкунас либӧ кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, юрсӧ кусыньтӧмӧн да мукӧд ног — сійӧ абу бур. Сэтысь и колӧ корсьны помкасӧ сьӧкыда куканясьӧмсьыс.
Мӧскыд кӧ вайӧ кык кукань ӧтпырйӧ, ӧтиыс петӧ юрладорнас, а мӧдыс бӧрладорнас.
Сьӧкыда куканясьӧм абу на сійӧ нелючкиа куканясьӧм — оз ков сорлавны. Сьӧкыда куканясигӧн куканьыс вермас лючки петана ногӧн лоны, но оз вермы петнысӧ. Шуам, мамыслӧн этша выныс, либӧ куканьыс ыджыд да ичӧт петаніныс. Кодыр куканьыс лючки куйлӧ, сэк сылы отсӧгтӧ сетны кокньыдджык.
Мӧскыдлӧн кӧ эбӧсыс абу да оз кӧ вермы вӧтлынысӧ, позьӧ сійӧс юктӧдыштны стӧкан джын мында роч винаӧн. Сійӧ кӧ оз отсав, позьӧ кокньыдика кыскӧмӧн отсалыштны мамыслы куканьсӧ вӧтлыны.
Нелючкиа куканясьӧмъяс
Нӧшта, сьӧкыда куканясьӧмъяссьыд ӧприч, тшӧкыда овлӧны нелючки куканясьӧмъяс. Помкаыд нелючкиа куканясьӧмын зэв уна.
Овлӧ сідзи: мӧскыд оз вермы куканясьнытӧ, юрыс куканыслӧн кусыньтчӧма бок вылас да, либӧ кынӧм улас да. Сэки яндзимӧдыс тыдовтчывлӧны сӧмын водз кокъясыс. Овлӧ и сідзи, мый кокъясыс кытчӧ сюрӧ сюркнясьӧмаӧсь, шуам, кынӧм улас да с. в
Дерт, овлӧны мам рушкуын татшӧм нелючки ног куйлӧмъяс, кор он вермы нинӧм тӧдны, он вермы веськӧднысӧ, шуам, мышнас кӧ петӧ.
Кыдзи да кутшӧм отсӧг сетны
Мӧс кӧ заводитчас куканясьны, оз ков некор тэрмасьны отсӧг сетӧмӧн, шуам пырны кинад маткаӧ да мукӧд ног. Час кык кымын кӧ пессяс мӧскыд, омӧльыс сыысь нинӧм на абу.
Кодыр ёна нин нюжалас, колӧ тӧдмавны, абу-ӧ петан ногас кутшӧмкӧ нелючкияс да босьтчыны нелючкияссӧ веськӧдны.
Бара висьтала, мый быд нелючкиа ног куканясигӧн колӧ корны ветеринарӧс.
Ачыд кӧ кутан отсӧгсӧ сетны, колӧ куканьсӧ бӧр йӧткыштны маткаас да веськӧдны кокъяссӧ. Бечёвка гезйӧн кӧ куканьсӧ лоӧ кыскыны, гезсӧ колӧ босьтны небыдджыкӧс, пуан ва пиын бура пузьӧдӧмӧс да вазелинӧн мавтӧмӧс. Чужтысян ваыс кӧ муніс водзджык да маткаас оз тырмы, позьӧ кружкаӧн маткаас пуктыны клизма — шабді кӧйдысысь отвар.
Куканьыс кӧ ловъя на да кӧсъян ловйӧн кыскыны, оз ков нӧрӧвитны кыскӧмсӧ, сэки вермас гӧг сӧныс топавны сылӧн, сы вӧсна куканьыс пӧдӧ.
Куканясьтӧдз да куканясьӧм бӧрын висьӧмъяс
Куканясьӧм бӧрын да куканясьтӧдз медводдза лунъясас мӧскӧс колӧ ёна дӧзьӧритны, сэки ӧд кокньыдджыка вермӧ сійӧ висьмыны слаблун вӧснаыс. Мыйӧн куканясяс, пырысь-пыр жӧ колӧ идзасӧн зыравны кынӧмсӧ да кокъяссӧ, няйтсӧ идравны, видзны мӧскӧс шоныд гидын, мед эз кынмав, вежлавлыны тшӧкыдджыка вольӧссӧ, мыськавлыны вӧрасӧ дэбыд ваӧн, пыктас кӧ — зыравлыны вазелинӧн либӧ выйӧн. Куканясигӧн мӧсъясӧс бур вына сёянъясӧн ёна вердны оз ков.
Куканясьтӧдз куйлан висьӧм
Кымынкӧ лун куканясьтӧдз войдӧр, а мукӧддырйи тӧлысь водзджык мӧсъяс оз кутны вермыны сувтны кок йыланыс, сӧмын куйлӧны. Сэки тыра мӧслӧн ыджыд кынӧмысла слабитӧ задйыс, да оз вермы сулавнысӧ.
Помкаыс тайӧ висьӧмыслӧн омӧля вердӧм сайын. Тшӧкыдджыкасӧ тайӧ босьтӧ тулысын, кор бур туруныс бырӧ, сэсся босьтӧ пӧрысь мӧсъясӧс, кодъясӧс оз нин позь тырсьӧднысӧ. Куканясьӧм бӧрын тайӧ висьӧмыс бӧр прӧйдитӧ. Лечитӧм некутшӧм бур оз вай, сӧмын колӧ куканясьтӧдзыс бура видзны, тшӧкыда вежлавны вольӧссӧ, да дыр куйлігъясӧн бергӧдлывлыны ӧти-мӧд бок вылас.
Яндзим петӧм
Яндзим петлывлӧ куканясьтӧдз войдӧр дай куканясьӧм бӧрын. Том на кӧ мӧскыд, первой на кӧ вайӧ, яндзим петӧмыд оз овлывлы. Помкаыс талӧн омӧля вердӧм сайын, матка кутан связкаяс слабитӧм сайын да куканясьтӧдзыс тӧлаинын куйлӧм сайын.
Организмыслы тайӧ оз сэтшӧма мӧрччы, повны сыысь нинӧм. Куканясьӧмъяс бӧрын бӧр прӧйдитӧ. Петавлӧ сӧмын куйлігӧн, сувтас кӧ, бӧр пырӧ.
Петӧм яндзимсӧ позьӧ мыськавлыны дэбыд ваа содаа растворӧн либӧ льӧм пу кор ваӧн. Сэсся мед куйлігъясас мышладорыс вӧлі вылынджык.
Шой кукань вайӧм (выкидыш)
Мукӧддырйи, мӧсъяс куканясьӧны кадсьыс водзджык да, куканьыс овныс оз на вермы.
Шоймӧмыс уна пӧлӧс помка вӧсна вермӧ лоны. Тӧдмавнысӧ мукӧддырйиыс овлӧ зэв сьӧкыд.
Вӧвъяслӧн вермас лоны бӧръя тӧлысьяснас ёна уджалӧм понда, уна кӧдзыд ва юӧмысь, кын турунӧн вердӧмысь, либӧ усьӧм-доймӧм понда. Шоймӧмъяс овлӧны повзьӧмъясысь.
Шоймыны вермӧны быд кадӧ, тшӧкыдджыкасӧ сизимӧд тӧлысьяснас. Воддза куим тӧлысьнас кӧ кукань либӧ чибӧ шоймӧ мам кынӧмас, сэки оз ёна тӧдчы мамыслы.
Бӧръя тӧлысьясӧ шоймигӧн сьӧкыдджыка нин мунӧ: дугдӧны сёйӧмысь, гӧрбыльтӧны мышсӧ, лэптӧмӧн бӧжсӧ видзӧны, пычкысьӧны да тшӧкыда водлывлӧны. Мукӧддырйи визувтлӧ вир либӧ нильӧг ва (
Шой шыбитӧм бӧрын лечитны сёр нин, колӧ водзджык видзчысьны, кужӧмӧн вердны, буретша уджавны да с. в.
Оз ков тыра кынӧма скӧтӧс вердны кын турунӧн, юктавны кӧдзыд ваӧн, бӧръя тӧлысьяснас ёна сьӧкыда уджӧдны да с. в.
Колӧ лэдзлыны пальӧдчыны, видзны ыджыд, югыд гидын да мукӧд скӧтысь торйӧн, мед оз доймав.
Шоймыны вермӧны вуджана висьӧмъяс дырйи да лобдойӧн висигӧн. Лобдойӧн висигӧн вӧвтӧ ёна босьтлӧны судорогаяс да вӧлыд шыбласигас доймалӧ.
Казялан кӧ мӧслысь кадсьыс водзджык вайны кӧсйӧм, колӧ вештыны тэрмӧдлысь помкасӧ.
Пиасьӧм бӧрын куйлан висьӧм
Сьӧкыда куканясьӧмъяс бӧрын мӧсъяс висьмавлӧны куйлан висьӧмӧн. Висьӧмыс мунӧ 2–15 лунъясӧдз. Мукӧддырйи мукӧд скӧтыс сёйӧ-юӧ, лысьтӧ и асмогасьӧ лючкиа, а чеччыныс оз вермы.
Тшӧкыдджыкасӧ овлӧ медводдзаысь куканясьысьяслӧн. Помкаыс татшӧм висьӧмыслӧн сэні, мый сьӧкыда куканясигъясӧн либӧ кор ыджыд куканьыс, мамыслӧн нюжалӧны нервъясыс, связкаясыс либӧ чегӧны лыясыс.
Кыдзи лечитны. Куйланінсӧ мӧскыдлысь колӧ бура вольӧсавны. Мӧссӧ бергӧдлывлыны ӧти-мӧд бок вылас да этшаджыкаӧн вердны. Бур вайӧ скипидарӧн зад вывъяссӧ да тушасӧ идзасӧн зыралӧм. Вердны колӧ бурджык сёянӧн. Быд кык-куим лун мысти заводитлыны сувтӧдны кок йылас, оз-ӧ нин вермы сувтнысӧ. Лун дасысь кӧ нин дыр нюжалӧ, мӧс ӧдвакӧ нин бурдас, бурджык начкыны яй вылӧ.
Няйт петтӧм
Бурногӧн куканясьӧм мысти няйтыс мӧсъяслӧн петӧ пырысьтӧм-пыр жӧ либӧ квайт час тыртӧдз. Дай лун кык кӧ оз пет, и сэки на ёна повны оз ков. А сыысь кӧ нин дыр оз пет, вермас пемӧсыд висьмыны.
Кодыр няйтыс петны оз вермы, мӧсъясыд гӧрбыльтчӧны, лэптӧны бӧжнысӧ да пычкысьӧны.
Медводдза лунъяснас сёйӧны юӧны бура, лысьтӧны. Сӧмын, оз кӧ петнысӧ вермы няйтыс, матка пытшкыс заводитчӧ сісьмыны, мӧсъясыд жугыльтчӧны, дугдӧны сёйӧмысь, омӧльтчӧны, жарыс содӧ. Весиг кувны вермасны.
Кыдзи бурдӧдны
Лун-мӧд на кӧ сӧмын олӧ няйтыс петтӧгыс, оз ков немтор вӧчны, сӧмын позьӧ кокньыдика кыскыштавлыны, мед ӧдйӧджык петас. Мед оз сюр кок улас няйтыс, колӧ вундыны да кольны, ёна дженьыдӧдз вундыны оз жӧ позь — бӧр вермас пырны, маткаас да йӧрмыны.
Воддза кык лун бӧрас кӧ оз пет няйтыс, колӧ сійӧс перйыны. Лючки-бура дойдавтӧг перйыны вермас сӧмын ветеринар.
Абу кӧ сійӧ, вӧлисти аслыд кутчысьны колӧ.
Войдӧр колӧ маткасӧ мыськыны креолит растворӧн, сэки вермас няйтыс петны ачыс.
Оз кӧ пет, вазелинӧн колӧ бура китӧ мавтны да сюйӧмӧн быд бородавкаысь певнад да водз чуньнад торйӧдавны няйтсӧ. Перъялӧм бӧрас маткасӧ бура мыськыны 1% креолит растворӧн либӧ карболовӧй кислотаӧн.
Васӧ лӧсьӧдны клизма кружкаӧ да резина трубкасьыс помсӧ сюйны ньӧжйӧникӧн, мед некыт эз доймав.
Мый керны, няйтсӧ кӧ сёяс мӧскыд
Он кӧ идрав няйтсӧ, мӧскыд вермас сійӧс сёйны. Мӧскыс сёйӧ сӧмын ассьыс няйтсӧ, мӧд мӧслысь оз нин сёй. Сёйӧм мыстиыс мӧскӧс босьтлывлӧ быдсяма гырк пышкӧс висьӧмыс: омӧльтчӧ, дугдӧ сёйӧмысь йӧвсӧ чинтӧ, дундалӧ, мытитӧ. Бура куканясигӧн вежӧн-мӧд мысти няйтыс ставнас петӧ, а оз кӧ пет, колӧ сетлывлыны 200 грамм мындаӧн куимысь луннас глауберӧвӧй сов (сетны быд куим час пытшкын ӧтчыд).
Дыр кӧ нин мӧскыд висьӧ, колӧ сетлывлыны сёян пань мындаӧн луннас кыкысь солянӧй кислота (рытын да асылын юкталігъясас ведра тыр ваӧ кисьтӧны).
Порсьяс няйт петіганыс сёйлывлӧны весиг ассьыныс пиянсӧ. Сідзкӧ, мед няйтсӧ эз сёйны, колӧ сійӧс пырысьтӧм-пыр жӧ дзебны.
Матка усьӧм
Маткаыс вермӧ усьны сьӧкыда куканясьӧм вӧсна, кодыр ёна пычкысьӧмӧн мӧскыд вӧтлӧ куканьсӧ, либӧ няйтыс кӧ эз пет, няйтсӧ вӧтлӧм могысь пычкысигӧн да кужтӧг отсӧг сетӧмъяс вӧсна. Медся кокньыда матка вермӧ усьны куканясьӧм бӧрын, кор мӧскыд куйлӧ да задладорыс улынджык.
Усьӧм маткаыс — мешӧк кодь яй шмак, вылысас эмӧсь зэв уна тшак кодь йӧнгыльяс.
Миян сиктъясын крестьянкаяс петӧм маткасӧ шулывлӧны тшакӧн. Колӧ пӧ вундыны сійӧ тшаксӧ, сэки пӧ и мӧскыд бурдас.
Сійӧ абу тшак, а матка. Вундыны сійӧс оз позь, колӧ заводитлыны няйтсӧ торйӧдӧм бӧрын бура мыськавны да сюйны бӧр аслас важ местаас.
Мыськавны да лючки сюйны вермас сӧмын ветеринарнӧй врач либӧ фельдшер. Абуӧсь кӧ найӧ, колӧ кутчысьлыны отсӧгсӧ сетны аслыд. Отсӧг сеттӧг мӧс вермас кувны.
Маткасӧ няйтсьыс бура торйӧдӧм бӧрын да мыськӧм бӧрын колӧ пуктыны мича рузум вылӧ, мед эз няйтсьы. Мӧскыд кӧ куйлӧ, сэки сюйнысӧ сӧкыдджык, а сы вӧсна бурджык лоӧ, сувтӧдан кӧ сійӧс. Он кӧ вермы сувтӧднысӧ, колӧ мышладорас сюявны унджык идзас, мышладорыс мед век вылынджык вӧлі. Сюйны матка колӧ тэрмасьтӧг, а сюйӧм бӧрын кырымтӧ кутны сэні минут 20 кымын. Кок йылас кӧ мӧскыд, да вермӧ кӧ ветлыныс, колӧ новлӧдлыштны.
Рӧдитӧм бӧрын биа висьӧм (
Татшӧм висьӧмыд босьтлывлӧ лун кык-куим мысти вайӧм бӧрас. Босьтӧ ёнджык да госа, мича, яя мӧсъясӧс.
Висьысь мӧс оз сёй, оз ю, дугдӧ рӧмидзтӧмысь, ӧти-мӧд кок вылас вежласьӧ, баксӧ, кокъясыс слабмӧны, шатласьны заводитчӧ да усьӧ, гыркыс йӧрмӧ, ньылавны оз вермы, вомсьыс петӧ дулльыс, пельясыс кӧдзалӧны да лун 2–3 мысти мӧскыд кулӧ.
Кулӧмысь мездыны мӧскӧс вермас сӧмын ветеринар. Сійӧ аслыс сяма приборӧн (
Медым татшӧм висьӧмыс эз босьт, колӧ тыра мӧскӧс тӧлысь кык кымын водзджык вайӧмсьыс лэдзлывлыны ывла вылӧ гуляйтны.
МӦС ВӦРА ВИСЬОМЪЯС
Мӧскӧс ми видзам, мед сійӧ сетіс миянлы бур сёянтор — йӧв. А йӧлыс лоӧ сӧмын сэки, кодыр йӧв вӧчан аппаратыс — мӧс вӧраыс лоӧ дзоньвидза.
Сідзкӧ колӧ мӧс вӧратӧ дӧзьӧритны, мед эз висьмав. А висьмас кӧ, ӧдйӧджык бурдӧдны.
Ӧд дыр кӧ кутас мӧс вӧраыд висьны, вермас висьӧмысла косьмыны да йӧвсӧ бурдӧм бӧрас дугдыны лысьтыны.
Тані ме кӧсъя дженьыдика висьтыштны вӧра висьӧмъяс йылысь, кыдзи позьӧ бурдӧдны да видзчысьны висьӧмъяссьыс.
Вӧра пыктӧм (
Мӧсъяслӧн вӧраыс пыкталӧ куканясьтӧдзыс. Сійӧ пыктавлӧмыд абу висьӧм, а нормальнӧйтор, коді тшӧкыда овлывлӧ. Повны сыысь оз ков.
Кутшӧм помкаыс. Вӧраыс пыктывлӧ сы вӧсна, мый мам рушкуас куканьыс аслас сьӧктанас либӧ уна чужтысян ваысла личкысьӧ да вир нуан сӧн асас вирыс чукӧрмӧмысла и пыктӧ. Куканясьӧмъяс бӧрын татшӧм пыктӧмъясыд бӧр бырӧны.
Кыдзи висьӧдӧ. Вӧраыс гӧгӧрбок ӧткодя пыктӧ, вывті ёна ыдждӧ да сы вӧсна мӧскыд сулалӧ кокъяссӧ паськӧдӧмӧн. Водас кӧ, сьӧкыда чеччӧ, вӧраыс мешайтӧ чеччыныс. Нёньясыс тӧдчӧмӧн чорзьӧны, пыкӧса кодьӧсь жӧ. Вӧрасӧ кӧ чуньнад личкыштан, гӧптасьлӧ, да гӧптасьӧмыс дыр оз шыляв. Татшӧм пыкталӧмсӧ оз ков сорлавны вӧра воспаленньӧкӧд.
Воспаленньӧ дырйи вӧраыс ёна доймӧ, оз сет малавны мӧскыд, а пыкталӧм дырйи сылӧн оз доймы.
Кыдзи лечитны. Ёна кӧ пыктӧма, сійӧ мешайтӧ мӧскыдлы водны-чеччынысӧ дай ветлынысӧ.
Медым мӧссӧ пыкӧсыс эз дойдав, колӧ эськӧ пыкӧссӧ бырӧдыштны. Сы могысь мавтны вазелинӧн, свежӧй порсь госӧн да вӧрасӧ шыльӧдыштавлыны (массажируйтны) кинад, этшаджык сетлывлыны сёян да юан.
Бур лоӧ, кутан кӧ луннас кыкысь сетлывлыны сёян пань мындаӧн кык нянь шӧрӧм костын сов.
Куканясьӧм бӧрын куканьсӧ колӧ видзны мам нёнь дінас. Кор куканьыс торйӧн видзсьӧ, лысьтывлыны луннас куим-ӧ-нёльысь.
Йӧв петтӧм
Ялавичьяслӧн куканясьӧм бӧрын йӧлыс оз овлывлы. Вӧраыс ичӧт да лысьтігас петӧ зэв этша. Сэтшӧм ялавичлысь кӧ куканьсӧ он верд мукӧд мӧсъяс йӧлӧн, куканьыд вермас висьмыны да кувны. Колӧ водзджык тӧдмавны, мый вӧсна абу йӧлыс. Оз-ӧ нёнявны мукӧд куканьяс, либӧ абу-ӧ сёян сайын.
Йӧвсӧ содтӧм могысь мӧскыдлы позьӧ сетны кыкысь лун кежлӧ сёян пань мындаӧн карлсбадскӧй сов.
Мӧс вӧра воспаленньӧ
Мӧс вӧра воспалитчӧм тшӧкыда овлӧ миян мӧсъясыдлӧн. Сэки мӧслӧн ёна чинӧ йӧлыс. Мукӧддырйи дзикӧдз вӧраыс косьмӧ — йӧлыс бырӧ.
Кутшӧм помкаясыс тайӧ висьӧмыслӧн
Вӧра вермас висьмыны доймалӧм помысь, но тшӧкыдджыка заразитчӧм вӧсна. Заразаыс вермӧ сюрны дойяс пыр, нёнь пырыс. Сэсся ӧд вӧраас воӧ зэв уна вир сӧн. На кузя вермӧ веськавны заразаыс. Воспаленньӧыс вӧраыслӧн куим пӧлӧс: 1) Кодыр висьмӧ кучикыс, 2) Кучиквывса яйыс да 3) Йӧв вӧчан железаыс.
Дерт, сэсся, кыті кутшӧм часьт висьӧ, сэтшӧмӧсь жӧ лоӧны и признакъясыс.
Кучиквывса (поверхностнӧй) воспаленньӧыс вермас лоны доймӧмысь, гыжнаясысь, кынмалӧмысь да урӧда видзӧмысь. Татшӧм воспаленньӧыд дыр эз висьӧд; бурдӧ лун 3–4 мысти, сӧмын колӧ пелька видзны вӧрасӧ. Татшӧм кучиквывса воспаленньӧ дырйиыд мӧскыд сёйӧ-юӧ, йӧвсӧ оз чинты, жарыс оз сод. Лечитӧм могысь колӧ мыськыны вӧрасӧ дэбыд ваӧн, косӧдны да мавтны вазелинӧн либӧ порсь госӧн. Пыдітіджык нин кӧ висьмис тканьыс, коді эм железа костас, сэки пыктӧ вӧраыслӧн ӧти либӧ кыкнан четвертьыс. Кодыр висьмӧ вӧра, мӧс чинтӧ йӧвсӧ, мукӧддырйи лысьтӧ гырдӧн. Татшӧм висьӧмыс сідзжӧ вермӧ босьтны доймӧм да заразитчӧм понда. Висьӧмыс кӧ нюжалӧ, висян нёньсьыс петӧ йӧлыс ва кодь, рысьмӧ да бӧрыннас дзикӧдз дугдӧ петӧмсьыс. Мӧскыс дугдӧ сёйӧмысь — босьтӧ запор, жарыс содӧ-биалӧ. Сӧмын татшӧм сьӧкыд висьӧмыс овлӧ шочджыка, унджыкысьсӧ овлӧ кокньыдджыка. Кокньыда кӧ висьӧмыс мунӧ, колӧ лечитігас тшӧкыда лысьтывлыны, вежлавны вольӧссӧ да зыравны выйӧн либӧ корны ветеринарлысь кампарнӧй мазь.
Пытшкӧс воспаленньӧ дырйи, кодыр висьмӧ железаыс, вӧраыслӧн висьмӧ векджык ӧти четвертьыс; признакъясыс пыдіса висьӧмъясыслӧн со кутшӧмӧсь: кучикыс вӧраыслӧн чорзьӧ, кырымнад кӧ инмӧдчылан, ёна доймӧ, кокъяснас вийсьӧ мӧскыд, мышсӧ гӧрбыльтӧ. Шуйгаладор вӧраыс кӧ мӧскыдлӧн висьмис, ветлігас шуйга бӧр кокнас вӧра доймӧмысла чотӧ, бӧриса вӧра джынйыс кӧ ставнас висьӧ, мӧскыд омӧля вермӧ ветлынысӧ, дугдӧ сёйӧмысь содӧ жарыс, шузьӧ вӧра пытшкас йӧлыс либӧ пырысьтӧм-пыр лысьтӧм бӧрас рысьмӧ. Кузя кӧ мӧскыдлӧн висьӧмыс нюжалас, йӧв пондас петны ор кодь. Тайӧ висьӧм дырйиыс колӧ шыӧдчывны ветеринар дінӧ.
Нёнь потласьӧм
Он кӧ кут мӧскыдлысь нёньсӧ мавтлыны госӧн, видзан кӧ сійӧс няйта, мӧс нёньыд вермас вартчыны-потласьны да висьмыны, кывек висьӧмыс вермас вуджны и вӧраас. Медым нёньыс эз потлась, колӧ лысьтытӧдзыс войдӧр мыськавны дэбыд майтӧга ваӧн да лысьтӧм бӧрас мавтлыны госӧн. Висьмас кӧ да ёна потласяс, мӧскыд лысьтігас ёна вийсьӧ, оз сетчы лысьтынысӧ. Потласьӧм нёньяссӧ колӧ нӧшта быд лысьтӧм бӧрын мавтлыны цинкӧвӧй мазьӧн.
Нёнь пупышъяс
Мӧсъяслӧн тшӧкыда петавлӧны нёнь вылас пупышъяс (бородавкаяс). Пупышъясыс овлӧны уна сикаса, шуам, мукӧд пупышыс чорыд, яй вылас кайӧма ыджыда да дойдӧ мӧскӧс лысьтігас, мукӧдыс небыдӧсь, паськыдӧсь да пыдынӧсь — кучик пиас да сідз жӧ висьӧдӧны найӧс. Мукӧд мӧскыслӧн татшӧм пупышъясыс овлӧны вӧра пасьтаыс. Кутшӧмӧсь помкаяс тайӧ висьӧмыслӧн, ӧні оз на вермы наукаыс лючки висьтавны, сӧмын тӧдӧны, мый ӧти мӧссянь мӧдлы вуджӧ татшӧм висьӧмысь, лысьтысь киӧн.
Дерт, абу кос пупышъяссьыд мынтӧдчыныд сэтшӧм сьӧкыд, сӧмын регыдӧн нинӧм-тор оз артмы. Мукӧддырйиыс найӧ бырӧны асьныс нач бурдӧдтӧг. Оз кӧ бырны, колӧ заводитчыны лечитны. Кос пупышъяссӧ бырӧдны кокньыдджык тыра дырйиыс, кодыр мӧскыд оз лысьты. Лечитӧм могысь колӧ кӧртавлыны пупышсӧ кучик дінтіыс сунисӧн да лунысь лунӧ кӧртӧдъяссӧ зэлӧдыштавны, сэки пупышъясыд бырӧ, топӧдӧм вӧснаыс вирыс оз понды сэтчӧ локны да.
Небыд, паськыд пупышъяссьыд, кодъяс кучик пытшкас пыдынӧсь, мынтӧдчыныд сьӧкыд, сійӧс сӧмын верман бырӧдны ветеринар индӧдъясӧн да сійӧ сетӧм лекарствоясӧн либӧ бурдӧдас ачыс ветеринарыс.
Мӧс нёнь лӧмасьӧм
Мукӧддырйиыс мӧсъяслӧн нёньясыс лӧмасьӧны да доймалӧмысла мешайтӧны лысьтынысӧ. Лӧмӧссигас кучикыс гӧрдӧдӧ налӧн, гӧрд чут местаас чукӧртчӧ ва, сы бӧрти артмӧ лӧмыс. Татшӧм лӧмӧссьылӧмыд овлӧ урӧда да няйт гидъясын видзӧмъяс понда.
Лечитігӧн колӧ водзджыксӧ мыськыны няйтысь, вольӧссӧ вежлавны тшӧкыдджыка да мавтлыны лӧмъяссӧ цинкӧвӧй мазьӧн.
Мый керны йӧлыс кӧ мӧскыдлӧн вежсьӧ
Висьысь мӧсъяслӧн овлӧ йӧв: вир сора, ва кодь, шузьӧма да с. в. Йӧв вермӧ вежсьыны налӧн уна пӧлӧс помкаяс вӧсна: вӧра висьмигъясын, сёянъяс вежсьӧм понда, куканьысь гажтӧмтчӧм понда, кузя ветлӧмъяс вӧсна да с. в.
Быдпӧлӧс висьӧмъяс дырйи колӧ войдӧр бура тӧдмавны помкасӧ, бӧрын кутчысьны бурдӧдны.
Йӧв шоммӧм
Кодыр мӧс сетӧ шузьӧм йӧв, сэки абу дзоньвидза сылӧн вӧраыс, шуам, гожся жар поводдяяс дырйи ёна ветлӧмысла пӧсялӧма либӧ мукӧд помкаясысь. Медым босьтны бур йӧв, колӧ вӧчавны мӧс оланінъясӧ вентиляторъяс, бура йӧвсӧ сысъявны, лысьтігӧн (мичаа пӧсь ваӧн мыськалӧм да косьтӧм) сӧстӧм дозъясӧ. Йӧлыс кӧ, шуам, рысьмӧмӧн петӧ вӧрасьыс, колӧ лысьтывлыны помӧдзыс, мый эм йӧлыс; колян кӧ вӧраас йӧвсӧ, сійӧ бара шузьӧдӧ выльысь артмӧм йӧвсӧ. Омӧль сёянъяс сёйигъясӧн мӧслы сетсьӧ сёян пань мындаӧн лун кежлӧ кыкысь лежнӧг сорӧн карлсбадскӧй сов.
Вира йӧв
Вирыс йӧв пытшкас вермӧ лоны вӧра доймӧм мысти, висигӧн да ранаяс кӧ эмӧсь. Овлӧ вирыс и сэки, кодыр ёна локтӧ вӧра дінас, шуам нӧйтчигӧн либӧ куканясьӧм бӧрын. Вермӧ босьтны и сёянъясысь. Лечитігӧн колӧ бырӧдны помкасӧ, мый понда босьтіс да бура став йӧвсӧ лысьтывлыны вӧрасьыс, кисьтыштлывлыны сӧстӧм кӧдзыд ваӧн. Ёна да дыр кӧ нин вирыс мунӧ колӧ шыӧдчыны ветеринар дінӧ.
ДОЙЯС БУРДӦДОМ ЙЫЛЫСЬ
Мышвыв да пельпом висялӧм
Мышкувылыд да пельпомыд висялӧны вӧвъяслӧн, сийӧсӧн да седелкаӧн доймалӧм понда.
Медым вӧлыдлӧн некыті эз доймав, колӧ доддясян кӧлуйтӧ лӧсьӧдны буретша, мед вӧлі стӧч вӧв сертиыс пукалӧ. Доймас кӧ ӧд вӧлыд, мукӧддырйиыс бура дыр некытчӧ оз шогмы доддявлыныд, кӧть сэсся сэтшӧм коланінӧ. Вермӧ воссьыны и верзьӧмӧн ветлыны кужтӧм понда, кодыр лёкысь зыркӧдӧны вӧв мышку вылад.
Доймӧм мыстиыс дойыс пыктӧ, пӧсь петӧ да гӧныс вольсӧ.
Бурдӧдны дой верман сӧмын сэки, кор дугдылан вӧвнад уджалӧмсьыд да буретша вӧв сертиыд лӧсьӧдан сийӧс-заводсӧ. Пыкӧсыс кӧ сӧмын доймалӧм вӧсна, позьӧ пуктывны йиысь компресс либӧ мавтыштлыны тшӧкыдджыка кӧдзыд сёйӧн. Доймӧма кӧ вӧлыдлӧн пельпомыс либӧ мышкувылыс кучик зыртӧмӧдз, сэки позьӧ компресстӧ пуктыны 2% креолин растворӧн. Кодыр висьмасны вӧвъяс пытшкӧсса дойясӧн, колӧ шыӧдчыны ветеринар дінӧ.
Дойяс бурдӧдӧм
Дойясыд кывтӧм пемӧсъясыдлӧн овлӧны зэв тшӧкыда. Быд доймӧм бӧрын колӧ медводз, мунӧ кӧ вирыс, сувтӧдны вирсӧ да вӧлись кутчысьны бурдӧдны. Тюрӧбӧн кӧ дойсьыс вирыс петӧ, мед оз заразитчы, колӧ дойсӧ вылітіджык кӧртавны да пырысь-пыр жӧ корны ветеринарӧс. Петӧ кӧ, шуам, пемыд вир, повны сыысь нинӧм, сӧмын колӧ кӧртавны бинтӧн да видзыштны йиӧн либӧ лымйӧн, сэсся и сувтас.
Миян сиктъясад тшӧкыда дойястӧ мавтлӧны быдсяма пӧлӧс торъяснас: нӧкъя сирӧн, няйтӧн, сёйӧн да с. в. Сэтшӧм торъясӧн мавтны дойяс некор оз ков. Бур пыдди сійӧн сӧмын верман вайны лёкӧс — пежӧдны дойсӧ либӧ вирсӧ, код помысь вӧлыд вермас нӧшта ёнджыка висьмыны да кувны.
Вирсӧ сувтӧдӧм бӧрын дойсӧ колӧ бура пожъявны креолин растворӧн, а сӧстӧм кӧ, пожъявтӧгыс мавтны иодӧн да киськалыштны неуна иодоформ порошокӧн. Кӧртавтӧм на кӧ — кӧртавны. Кӧртавны кӧ оз позь, шуам, тушаяс вылын кӧ дойыс, вӧвтӧ колӧ домавны, мед эз вод да няйтӧсьт дойсӧ. Аскинас ньӧжйӧникӧн, кокньыдика бинтсӧ разьны да, орыс кӧ дойсьыс оз пет, позьӧ киськыштны иодоформӧн либӧ борнӧй кислотаӧн да бӧр кӧртавны. Петӧ кӧ орыс, сӧстӧм ваӧн мыськыны, мавтны мыйӧн колӧ да сідз жӧ кӧртавны.
КУЧИКВЫВ ВИСЬӦМЪЯС ГОРТСА КЫВТӦМ ПЕМӦСЪЯСЛӦН
Водзын вӧлі висьталӧма нин, кутшӧм коланатор кывтӧм пемӧсъяслы кучикыс, кутшӧм бур вайӧ да мездӧ бура дӧзьӧритӧм кучиквыв висьӧмъясысь. Тані сӧмын лоӧ висьталӧма кутшӧм висьӧмъяс овлӧны, кыдзи видзчысьны да лечитны.
Лудан висьӧм
Лудан висьӧмыд кывтӧм пемӧсъястӧ босьтӧ омӧля, дурка видзӧм вӧсна. Тайӧ висьӧмыс вермӧ ӧти пемӧс вывсянь мӧд пемӧс вылӧ вуджны.
Висьмӧдӧны лудан висьӧмӧн синмӧн аддзытӧм микробъяс, кодъяс вермӧны сюрны пемӧс кучик вылад. Микробъяс овлӧны куим пӧлӧс. Вӧвъясӧс ёнджыкасӧ висьмӧдӧ зудень паразит. Сэтшӧм паразитыс овмӧдчӧ скӧтыдлы кучик вылас да кучика-яя костас пырӧны. Сэсся висьмӧдӧны пемӧсъястӧ. Тайӧ висьӧмсӧ сӧмын вермас аддзыны ветеринар микроскоп пыр.
Кутшӧмӧсь нӧ признакъяс лудан висьӧмъяслӧн?
Вӧлыд кутас ёна гыжъясьны, кытчӧ сюрӧ зырасьны, гӧныс быдӧн вуштысяс гыжъясьӧмлаыс, потласяс да сэті вагаддясьӧ, ва гадьясыс потласьӧны. Дыр кӧ лудан висьӧмыс нюжалӧ лечиттӧг, вӧлыд ёна омӧльтчӧ, ичӧтджык аппетитыс да уджалігъясӧн ёна мудзӧ.
Мед эськӧ эз омӧльтчы да эз кувтӧдз ло, колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ босьтчыны лечитны. Лекарствоясӧн мавттӧдз колӧ кучик вывсӧ бура небыдик кунваӧн да майтӧга ваӧн мыськавны. Мыськалӧм бӧрас косьмыштас да, колӧ шӧрипӧв карасинкӧд сорӧм дьӧгӧдьӧн кучик вывсӧ тшӧткаӧн ёна сынавны. Либӧ кык пунт мында табак пуктыны ведра джын ва пытшкӧ да пуӧдны, сэсся сійӧ отварнас 2 лун пытшкын ӧтчыд зыравлыны кучик вывсӧ, кытчӧдз оз бурд.
Лудан висьӧмӧн висьысь скӧтӧс колӧ торйӧн видзны мукӧд скӧтсьыс, мед эз вермы вуджны мукӧд скӧтлы лудан висьӧмыс. Мазьясӧн мавтігӧн оз ков мавтны став тушасӧ ӧтпырйӧ, а колӧ ӧти лунӧ ӧтилаті, мӧд лунӧ мӧдлаті.
Мокречӧн висьӧм
Мокречнад ёна висьлывлӧны вӧвъяс, висьмӧны тшӧтка увъясыс, вӧв шегъяс (бабка гӧгӧрыс), кодыр сэтчӧ сюрӧны бактерияяс кучик потласьӧм да доймӧм инсьыс. Тшӧкыдджыкасӧ мокречыд босьтӧ няйт гидняясын (конюшня) видзигӧн, няйт туйяс кузя ветлігӧн.
Кутшӧмӧсь признакъясыс? Кучикыс тшӧтка улас висьмӧны заводитчигас гӧрдӧдӧ, пыктӧ да пӧсь висьӧминас артмӧны посньыдик ва гадьяс. Гадьсьыс потӧм бӧрас петӧ неуна югыд ва. Сэсся пыктӧм кучик вылас артмӧны складкаяс, потласьӧны да чорзьӧны. Висяніныс ёна доймӧ, гӧныс усьӧ да кокъяснас чотӧ. Ёна нюжалӧм мокреч дырйиыд артмӧны язваяс, пыдӧдз потласьӧ.
Татшӧм мокречтӧ лечитныд ковмас ёна нин дыр, да кучикыс висянінас ёна кызӧ, пыктӧ вевдорланьтіыс.
Висьӧм заводитчигас, кодыр сӧмын на гӧрдӧдыштӧма, сэки колӧ бура весавны няйтысь и мавтны 3% карболӧвӧй кислота 100 грамм ва вылӧ сорӧм растворӧн.
Сы бӧрын позьӧ пуктыны шоныд компресс. Босьтны рузум, куим-ӧ-нёльысь кусыньтны, кӧтӧдны креолин либӧ карболовка растворӧн да пуктыны висянінас, вевттьыны клеёнкаӧн да клеёнка вывтіыс бура кӧртавны бинтӧн.
Кучик вылас кӧ артмӧны язваяс либӧ потласьӧминъяс, позьӧ киськыштавны иодоформӧн. Лӧмӧссьӧма кӧ, мавтлывлыны иод, глицеринӧн шӧри сорны да. Тшӧтка улыд ӧд доймывлӧ и гез йылын вӧлӧс видзигӧн, кодыр гезйыс сюрӧ тшӧтка улас да вольснитчӧ. Доймис кӧ гезйӧн, вӧлыдлӧн тыдалӧ вольснитчӧминыс, сідзи жӧ потӧ и. Сэки позьӧ вольснитчӧминсӧ бурджыка цинкӧвӧй мазьӧн мавтны.
Кучик вылас овлӧны и мукӧд паразитъяс
Мукӧд пӧлӧс паразитъяс тшӧкыдджыкасӧ миян скӧтыдлӧн овлӧны тойяс да пытшъяс. Тойясыд рӧдмӧны ёнджыкасӧ омӧльтчӧм пемӧсъяс вылын да омӧля видзӧм-дӧзьӧритӧм вӧсна. Сы вӧсна колӧ тӧдны: лечитӧмысь ӧприч колӧ бурджыка дӧзьӧритны скӧттӧ. Тойяссӧ виӧм могысь позьӧ зыравлыны скӧтлысь кучик вывсӧ; ӧти ведра ва пытшкӧ стӧкан креолин сорны да сійӧ растворнас бура зыравны. Тӧвъясын зыравны растворӧн оз позь. Сэки скӧтыд вермасны кынмыны да висьмыны. Тӧвъясын тойяссӧ весалӧм могысь колӧ шыӧдчывны ветеринар дінӧ, сійӧ мый шуас, кыдзи тшӧктас бурдӧдны. Тойясыд ёна ӧбӧдитӧны мам нёнь дінсьыс торйӧдӧм куканьясӧс — вердны кужтӧмла да омӧль видзӧм понда.
СКӦТЛӦН КОК ДА КОК ГЫЖ ВИСЬӦМЪЯС
Гыж пыдӧс пыкталӧм-дзенӧдӧм
Кок гыж пыдӧс пыктӧм позьӧ аддзыны весалӧм бӧрын гӧрд либӧ гӧрдов лӧз пятнояс серти. Сэтшӧм пятноясыд артмӧны яя-гыжъя костас вир сюрӧмысла, кодыр изъя да чорыд туй вывті ветлан, сэки доймалас да, либӧ оз артмы вӧлыдлы подков дорӧмыс да. Он кӧ помкасӧ бырӧд, сюрӧны сэтчӧ микробъяс да кок гыж пыдӧссӧ яй дінтіыс орсьӧдӧны. Пыдӧстіыс орыслы некыті лоӧ петныс да, петлывлӧ кок гыж вевдортіыс. Омӧля дзенӧдалӧм прӧйдитӧ ачыс. Сӧмын колӧ вӧвтӧ шойччӧдыштны. Тшӧкыдджыкасӧ дзендалӧ дорӧм вӧсна. Пыр кӧ вӧлыд кутіс дорӧм бӧрын чотны, колӧ копытнӧй щипцыӧн видлавны, кыті ёна доймӧ, да абу кӧ зургысьӧма либӧ боксяньыс доймӧма да вӧлыд ёна чотӧ, колӧ дойманінтіыс боксяньыс розьӧдны гыж розьӧдан кандрас кодь пуртӧн яйӧдзыс да орсӧ бура лэдзны, пожъявны спринцовкаӧ босьтӧм креолин растворӧн, бура косӧдны ватаӧн, ватасӧ кӧтӧдны иодӧн да сюявны топыдджыка ранаас.
Лечитігӧн вӧлӧн уджавны оз позь, сэки вермас висьӧмыс чорыдджыка босьтны, колӧ быд лун ватасӧ розьсьыс перйывны, орыс кӧ петӧ, пожъявны да выльысь иода ватанас сюявны.
Кок гыж дор доймӧм
Овлывлӧ вӧвъясыдлӧн нелючки дорӧм вӧсна, кӧсӧй кок понда да ветлігъясӧн либӧ лым пытштіыс ветлігӧн нелючкиа тувччас да. Сэки вывті ёна доймӧ кокыс вӧлыдлӧн, пыктӧ да орсялӧ.
Овлывлӧ подковӧн доймӧмъяс том вӧвъяслӧн, найӧс дорӧмысь колӧ видзчысьны. Либӧ сэтшӧм вӧвъяснад лымъяс пытшті бергӧдчыны да кежны надзӧнджык, тэрмасьтӧг.
Отсӧг сетігӧн колӧ рана гӧгӧрсьыс бура шырны гӧнсӧ, вундавны чуктӧм гыжсӧ гӧптӧн моз, мед эз дойдав ранасӧ, перъявны няйтсӧ да гӧнсӧ, кодӧс сюйис подкова кокнас тальччигӧн, мыськыны креолина дэбыд ваӧн, мавтны иодӧн да кӧртавны.
Кок гыж пыдӧс бытшкысьӧм
Кок гыжъяс да пыдӧсыс вермӧ бытшкысьны ёсь торъясӧн: кӧрт тувйӧн, проволокаӧн, стеклӧӧн, ёсь пуясӧн да с. в.
Бытшкысьӧм бӧрас вӧлыд друг заводитӧ ёна чотны. Мукӧддырйиыс весиг оз вермы тувччавнысӧ.
Кыдзи лечитны? Медвойдӧр колӧ бура видлавны, абу-ӧ бытшкан торйыс сэтчӧ кольӧма, кыті бытшкысис.
Аддзан кӧ кӧрт тув либӧ мӧд тор, колӧ перйыны; сідзи, мед эз кольны торъясыс. Чукӧрмӧма кӧ ор, орсӧ колӧ лэдзны да ранасӧ пожъявны креолин растворӧн, да сэтчӧ сюявны иода вата.
Ёна кӧ гыжйыс пӧсь, позьӧ видзны сійӧ коксӧ кӧдзыд сёй пытшкын, либӧ кӧдзыд сёйнас мавтны да тшӧкыдджыка сёйсӧ вежлавны, либӧ киськалыштны кӧдзыд ваӧн.
Орыс кӧ дыр оз дугды петӧмсьыс, позьӧ вӧчлыны ванна. Пу ведра джын дэбыд ваӧ пуктыны стӧкан джын креолин, сюйны коксӧ ведраас да видзны минут 15–20.
Гыж чегӧм
Гыжъясыс ёна чегъясьлывлӧны мӧсъяслӧн. Тӧлын видзигӧн налӧн гыжйыс быдмӧ, гыжйыс зыртчынысӧ сулалӧмнас оз вермы да. Тулысын луд вылӧ гыжъяссӧ тшӧтшкӧрттӧг лэдзӧны да, налӧн чегъясьӧ ветлігас. Чегны вермас яй дінтіыс, да тувччалігас ёна доймӧ.
Мед эськӧ гыжйыс эз чегъясь да эз ло видзны гожӧмнад гортын, колӧ быд тулысӧ луд вылӧ лэдзтӧдз дженьдӧдавлыны гыжъяссӧ. Мӧскыд кӧ кутас чотны, колӧ видлавны бура, код местаӧд чегӧма да кытчӧдз позьӧ дженьдӧдны. Потӧминсӧ иодӧн мавтны, кӧртавны да мӧстӧ кымынкӧ лун сулӧдны картаад.
Кок сӧн нюжалӧмъяс да суставъяс вӧрзьӧм
Скӧтыдлӧн шливдӧмла либӧ нелючки тувччӧмла вермӧ вӧрзьыны суставыс да ёна нюжавны либӧ оръявны кок сӧнъясыс. Кок лы помыс кӧ вежсисны ӧти-мӧд дінсьыс — сэки суставыс вӧрзьӧма. Овлӧ и сідзи, мый кык лы помыс бӧр воасны аслас важ местаас, а сӧмын нюжаласны сӧнъясыс.
Кывтӧм пемӧсъясыдлӧн сустав вӧрзьӧмыд шочджыка овлывлӧ.
Медся тшӧкыдасӧ вӧрзявлывлӧны мӧсъяслӧн тазобедреннӧй суставъясыс да пидзӧс лыясыс.
Кодыр суставыд вӧрзяс, пемӧсъяслӧн кокыс ёна нюжалӧ, доймӧ да пыктӧ, а мукӧддырйиыс весиг оз вермыны тувччынысӧ.
Абу кӧ вӧрзьӧма суставыс, а сӧмын нюжалӧмаӧсь сӧнъясыс, сэки пемӧсыдлӧн сустав гӧгӧрыс пӧсялӧ, сійӧ кутас чотны. Бурдӧдӧм могысь, колӧ бырӧдны воспаленньӧсӧ, мавтлывлыны тшӧкыдджыка кӧдзыд сёйӧн либӧ вӧчлывлыны кӧдзыд компрессъяс. Жарыс бырӧм бӧрын чотӧ на кӧ скӧтыд, позьӧ зыравлыны кампарнӧй спиртӧн.
Вӧрзьӧма кӧ суставыс, сэки скӧттӧ бурдӧдныд сьӧкыд. Кӧть и важ местаас кок лы помсӧ вайӧдан, вермас бӧр торксьыны. Бурдӧдӧм могысь колӧ корлыны ветеринарӧс. Абу кӧ сійӧ, колӧ босьтчыны веськӧдны аслыныд.
Ачыд кӧ он вермы некыдз веськӧдны, лоӧ мӧстӧ начкыны яй вылӧ.
ЛЫ ДА СЮР ЧЕГЪЯЛӦМ
Медся тшӧкыда лыыд чеглывлӧ вӧвъяслӧн. Лыыд вермӧ чегны ёна кучкӧм, усьӧм да ёна тракнитчӧм вӧсна.
Лы чегӧмтӧ тӧдмалігӧн лыыс места вывсьыс вешъясьӧ да кырым улад дзуртӧ.
Мӧсъяслӧн чеглывлӧ сюрыс, мукӧддырйи ставнас. Отсӧг сетігӧн ранасӧ колӧ няйтысь бура весавны, мыськыны креолин растворӧн. Ветеринар локтӧдз, воспаленньӧсӧ либӧ пыкӧсъяссӧ бырӧдӧм могысь колӧ дойсӧ кӧртавны кӧдзыд ваысь компрессъясӧн.
ВУДЖАНА ВИСЬӦМЪЯС
Юрдой висьӧм
Юрдой висьӧмнад висьмӧны вӧвъяс да чаньяс. Висьмӧдӧны найӧс синмӧн аддзытӧм микробъяс. Тайӧ висьӧмыс вӧвъясӧс, осёлъясӧс да мулъясӧс кындзи, некутшӧм пемӧсӧс оз висьӧд. Микробъясыс тшӧкыдджыка овлӧны вӧв ныр розьясын да лимфатическӧй железаясас, кыті медъёнасӧ и висьмӧдӧны. Висьӧмыс вӧвъясыдлы сюрӧ да паськалӧ лудъяс вылын висьысь вӧвъяскӧд ӧтилаын ветлігӧн да нӧшта ӧти-мӧдыс висьмӧны ӧти гидняын олігӧн, сёян пыр либӧ юигъясӧн, ӧти юкмӧсысь кӧ юкталӧны вӧвъястӧ. Крестьянаыд шулывлӧны, мый ӧтчыд пӧ и висьлӧ вӧлыд юрдойнад аслас нэмӧн, — тайӧ абу веськыд сёрни, висьмыны вермӧ оз сӧмын ӧтчыд.
Дзоньвидза скӧтлӧн нормальнӧй температура 38°С градусъясӧдз.
Кыдзи висьӧдӧ: висьӧмысь вӧвлӧн содӧ жарыс 40–41 градусъясӧдз, дугдӧ сэки сёйӧмысь, лоӧ жугыль, кызӧктавлывлӧ, ныр розьысь петӧ ор да пыкталӧны пельдінса, тшӧкаувса лимфатическӧй железаясыс. Бӧръя помыс чукӧртчӧ сэтчӧ ор, орсӧ лэдзӧм могысь железасӧ колӧ вундыны да ранасӧ бурдӧдны. Лючки бура висьӧм мунігӧн висьӧдӧ вежон 2 кымын. Сӧмын ӧд мукӧддырйи чорыда висьӧдлӧ, кокъясыс пыкталӧны, нарывъясысь паськалӧны мукӧдлаӧ, лолалан горш дінас весиг железаыс пыктӧмла, коді вермас вӧвтӧ пӧдтыны.
Юр дойыд абу лёк висьӧм, сы вӧсна гежӧдджыка и кулавлӧны, сӧмын сійӧ висьӧмыс ёна омӧльтчӧдӧ вӧвъястӧ да дыр оз вермыны сы бӧрын бурдны: торксьӧ гырк пытшкӧсыс, омӧля кутӧ пузьӧдны сёянъяссӧ рушкуыс да сідз водзӧ.
Висьӧм бӧрын оз ков вӧвтӧ лэдзны мукӧд вӧвъяс дінӧ, висьысь вӧвтӧ видзны торйӧн да шыӧдчывны ветеринар дінӧ. Бура видзӧмӧн, дӧзьӧритӧмӧн да кадӧ бурдӧдны кутчысьӧмӧн озджык сэтшӧм лёка вермы висьӧдныс. Висигӧн видзны пӧсь да дурк дука гидын оз ков. Вердны небыдик веж турунӧн. Жарыс кӧ чиныштӧ, позяс сетлывлыны няня сёянъяс да гажа, мича лунъясӧ лэдзлывлыны пальӧдчыны ывла вылӧ, мед оліс шондіа да пельк сынӧд вылас.
Юрдойӧн вӧвтӧ висьӧдігӧн медбур лекарствоыс лоӧ бура вердӧм да дӧзьӧритӧм. Ёна нин висьӧмсьыс колӧ видзны чаньясӧс. Налӧн организмыс омӧльджык на гырысь вӧвъяс дорысь, оз на вермыны сэтшӧма косясьны висьӧмыскӧд да ёнджыка висьӧдӧ, кулалӧныджык.
Пыкӧса нарывъяс вылӧ позьӧ пуктывны шабді кӧйдысысь припарка, мед регыдджык небзис да позис вундыны, либӧ ачыс письтіс. Вундавны аслыс оз ков, а колӧ нулыны ветеринар дінӧ, сэн жӧ амбулаторияын сетасны дой мыськалан да мавтан лекарство.
Ныр розьсьыс ор петӧмысь позьӧ вӧчлыны скипидар либӧ креолин отвар, руӧн лолӧдан. Вӧчсьӧ со кыдзи: посни турун торпыриг заваритны пӧсь ваӧн да содтыны сэтчӧ сёян пань мында скипидар либӧ креолин, кӧдзалыштӧм бӧрас сюйны мешӧк пытшкӧ да ӧшӧдны вӧв юр вылӧ. Видзнысӧ колӧ минут 10–15.
Йӧйман висьӧм
Йӧйталан висьӧмнад висьӧны став гортса кывтӧм пемӧсъясыд, а сідзжӧ и мортыд. Мукӧд пӧлӧс висьӧмнад ӧд висьӧны кадъясӧнджык, шуам, гожӧмын, а йӧйталан висьӧмыд кор сюрӧ босьтӧ.
Висьмӧдӧ йӧйман висьӧмӧн микроб, кодӧс ӧнӧдз на оз вермыны аддзыны микроскопъяс пыр.
Йӧйман висьӧмысь скӧт гырк пытшкӧ сюрӧ йӧймӧм пон пурӧмысь либӧ мукӧд кывтӧм пемӧсъяссянь. Микробъясыс дульнас сюрӧны рана пырыс организмӧ да мунӧны нервъяс кузя, кайӧны юр вемӧдзыс вир нуан сӧнъяс кузя; найӧ оз вермыны мунны, кыдзи мукӧд микробъяс мунӧны.
Медся тшӧкыдасӧ тайӧ висьӧмнад висьӧны да паськӧдӧны пурӧмӧн понъяс, кӧинъяс да каньяс.
Йӧй висьӧмӧн висьысь кӧинъяс пырӧны сиктъясӧ да каръясӧ, сэні уна йӧзӧс да скӧтӧс пурӧны да разӧдӧны висьӧмсӧ.
1925 воӧ Вятка карӧ пырӧма йӧймӧм висьӧмӧн висьысь кӧиныд да курччалӧма 18 мортӧс. Ӧні на кӧиныслӧн чучелаыс Вятскӧй скӧт лечитан лечебничаын сулалӧ.
Кывтӧм пемӧсыд заразитчӧм бӧрад некутшӧм висян признакъяс оз сет, кытчӧдз микробъясыс нервъяс кузяыс оз локны юр вемӧдзыс. Юр вемӧдзыс локтӧдз прӧйдитлывлӧ 2 вежонсянь куим тӧлысьӧдз.
Шуам, матітіджык кӧ юрланьтіыс понйыд либӧ кӧиныд пурас, регыдджык и воас юр вемас висьӧмыс. Висьмас кӧ йӧйман висьӧмнад, лечитныд он нин вермы; лечитны кӧ, колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ курччалӧм бӧрас. Сы йылысь висьталӧма лоӧ водзынджык на.
Висьны заводитчигас понйыд места вылас оз инась, полӧ йӧзсьыс, дзебсясьӧ пемыдінъясӧ, курччалӧ да сёйӧ сёйтӧм торъяс: пу, изъяс да с. в. Мунас ывла вылӧ да кӧнкӧ ветлас лун-мӧд-коймӧд, курччасяс-пурсяс, быттьӧкӧнӧсь палялас да волас гортас. Пондас ниртчыны, нювсьыны, полӧ нӧйтӧмысь, куталӧ абутӧм гутъясӧс. Татшӧм признакъястӧ кӧ казявлан, колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ понтӧ мыччӧдлыны ветеринарлы, он кӧ мыччӧдлы, вермас уна скӧтӧс да мортӧс висьмӧдны.
Кодыр понйыд йӧймас, ёна кутас усьласьны, быдӧнӧс курччавны-пурны зырӧдӧ эравтӧг, увтчытӧг. Дыр висьӧдӧм бӧрын босьтӧ паралич, ӧшӧдчӧ улыс пинь аныс, петӧ дулльыс, сьӧкыда лолалӧ, быттьӧкӧнӧсь виньдӧма, гӧныс сувтӧма, ёна омӧльтчӧ, бӧр кокъяснас оз кут вермыны ветлӧдлынысӧ да кулӧ.
Заразитчӧмсяньыс висьмытӧдзыс оз петкӧдлыны признакъяссӧ: вӧвъяс 5–8 вежон, мӧсъяс 3–4 вежон, понъяс 3–6 вежон чӧж да с. в.
Висьмыныд кӧ заводитчис нин, закон серти лечитны сэтшӧмъясӧс оз позь, а пурӧм скӧтӧс бурдӧдны колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ.
Йӧйман висьӧм вӧвъяслӧн
Вӧлыд тайӧ висьӧмнад ёна вежсьӧ, сылӧн олан сямыс: ёна жугыльмӧ, места вылас оз инась, шыбласьӧ сёян вылад, водӧ, чеччӧ, лэптӧ вевдор парсӧ, курччасьӧ, кокӧ кокъяснас мусӧ, шыбласьӧ скӧт да йӧз вылӧ. Сёянсӧ оз вермы ньылавны да петӧ бӧр ныр розьӧдыс, вомсьыс петӧ дуль, герчкӧ пиньяснас, синъясыс ломзьӧны, гӧрдлӧ да гӧрдлан шыыс абу сэтшӧм мича, быттьӧ гӧлӧсыс сибдӧма, курччалӧ асьсӧ, быдӧн нетшкӧ яйсӧ кусӧкнас. Парализуйтчӧны бӧр кокъясыс да кулӧ 4–5 лун бӧрын висьӧм босьтӧмсяныс.
Йӧйман висьӧм мӧсъяслӧн
Йӧйман висьӧмыд став кывтӧм пемӧсыслӧн мунӧ ӧтмозакодь, йӧй — йӧй и эм, кыдз шуасны, асьнысӧ оз тӧдны, мый вӧчӧны. Виӧны асьнысӧ сідз жӧ и мӧсъясыд. Люкалӧны стенсӧ, виӧны кокъяснас, гарйӧны мусӧ, шыбласьӧны йӧз вылӧ да с. в.
* * *
Йӧйман висьысь скӧтлӧн да мукӧд пемӧслӧн вошӧ садьыс, сы вӧсна тшӧкыда кӧинъясыд пыравлывлӧны сиктъясад, курччалӧны скӧтӧс да йӧзӧс.
Мед эськӧ эз вермы паськавны татшӧм лёк висьӧмыс, казялӧм мысти пырысьтӧм-пыр колӧ домавны висьыс понъясӧс да каньясӧс, мед эз вермыны ветлӧдлынысӧ да паськӧдны висьӧмсӧ. Ме висьталі нин, мый висьӧм босьтӧм бӧрад понтӧ либӧ каньтӧ лечитныд он нин вермы. Сы вӧсна колӧ пырысь-пыр лечитны курччалӧм скӧтсӧ. Курччаліс кӧ мортӧс, нюжӧдчытӧг колӧ мӧдӧдны вӧчавны йӧйман висьӧмысь уколъяс. Кымын водзджык да унджык вӧчан уколъяссӧ, сымын унджык надея висьмытӧм вылӧ. Уколъяс йӧйман висьӧмысь вӧчалӧны быд гырысь карын да нуӧдӧны тӧлысьӧдз.
Кыті курччаліс висьысь понйыс, ранасӧ колӧ сотны дон кӧртӧн, мед сюран микробсӧ виис, либӧ чорыд азотнӧй кислотаӧн; сэтшӧмторъясыс кӧ абуӧсь, ёнджыка мавтны иодӧн.
Став кывтӧм пемӧсӧс, чайтан кӧ, мый висьмис, колӧ видзны торйӧн, мед эз вермыны пышйыны да курччавны кодӧскӧ.
Ӧні заводитісны вӧчавны уколъястӧ йӧйман висьӧмсьыд и кывтӧм пемӧсъяслы. Висьӧмыс кӧ босьтіс нин, сэки некутшӧм уколъяс оз вермыны сетны отсӧг.
Висьысь скӧтлысь яйяссӧ сёйны оз позь. Чайтан кӧ, пемӧсыд йӧйман висьӧмӧн висьмис, колӧ петкӧдлыны яйсӧ ветеринарлы.
Чакотка (
Чакоткаӧн висьмыны вермӧны став гортса кывтӧм пемӧсъяс, сідзжӧ и висьмӧны мортъяс.
Тайӧ висьӧмнас висьмӧдӧ бедь модаа бактерия, тайӧ бактериясӧ вӧлі аддзӧма медвойдӧр немецкӧй учёнӧй Кох. Сы серти и шусьӧны микробъясыс «
Медся ёнасӧ тайӧ висьӧмыс висьмӧдӧ мӧсъясӧс. Миян обласьтын чакоткаыд мӧсъяс пытшкын бура ёна нин паськалӧма, сӧмын омӧля на тӧдмалӧма, ёна-ӧ висьӧны.
Визинын ветеринарнӧй врач Попов Н. С. видлалӧма мӧсъяссӧ колхоз «Возрожденньӧысь» да 27 мӧс пытшкысь сюрӧма чакоткаӧн висьысь 7. Со ӧд 27 мӧс пытшсьыд мыйта сюрӧма. Быд коммунаӧ, быд колхозӧ корлыны колӧ ветеринарӧс видлавны мӧсъясӧс.
Чакотка микробъясыс быд местаын паськалӧма вывті ёна. Сюрӧ скӧтыдлы лолалігас сынӧдсьыс, сёйиг-юигӧн либӧ мукӧд кывтӧм пемӧс вылысь. Медсясӧ кокньыда босьтӧ чакоткаыд урӧда, пемыд картаясын, кӧдзыдінъясын видзӧмысь да омӧля вердӧм вӧсна.
Тайӧ висьӧмыдлӧн микробъясыс рӧдмӧны организм пытшкын зэв надзӧн, да и висьӧмыс мунӧ надзӧникӧн. Висьӧмсӧ казявтӧдз кольӧ уна тӧлысь да во, вӧлись кутас тӧдчыны висьӧмыс. Микробъясыс вермӧны быдлаті висьмӧдны, косьтӧ висьысь пемӧстӧ, тшӧкыдджыкасӧ висьмӧдлывлӧны тысӧ. Висьысь мӧсъясыд вермӧны асланыс йӧлӧн висьмӧдны мортъясӧс, а сы вӧсна, чайтан кӧ, мӧскыд висьӧ туберкулёзӧн, колӧ петкӧдлыны ветеринарнӧй врачлы либӧ пельшӧрлы.
Ветеринар вермас веськыда висьтавны, висьӧ али оз мӧскыд. Тӧдӧ кучик улас либӧ синмас лэдзӧмӧн аслыспӧлӧс ветеринарнӧй инструментӧн, коді шусьӧ туберкулинӧн, сійӧ туберкулиныс оз нин пӧръяв. Висьӧ кӧ мӧскыд чакотканад, йӧвтӧ сылысь сёйны оз позь, сэки вермас став йӧв сёйысьыс заразитчыны чакотканас. Ёна нин кӧ чакотканас висьмӧма, лечитны он нин вермы да вермас скӧтыдлы кувтӧдз лоны. Мед эз ло кувтӧдз, колӧ висьысь мӧскӧс начкыны да яйсӧ петкӧдлыны ветеринарлы.
Овлӧ ӧд сідзи, висьысь мӧслысь висянінъяссьыс яйсӧ шыблаласны, а дзоньвидза инсӧ кольӧны. Шыблавлӧны сёйны шогмытӧмла, мукӧддырйи тушасӧ ставнас.
Кыдзи висьӧдӧ
Ты пытшкас да сювъясас кӧ заразаыс сюрӧ, артмӧны вижов йӧнгыльяс — органыс висьмӧ да скӧтыд омӧльтчӧ, кувтӧдзыс вермас лоны и. Сійӧ йӧнгыльясыс вермасны известкаасьны, да сэки вермас бурдны. Куш видлалӧмӧн да кывзӧмӧн бура тӧдмавны кывтӧм пемӧслысь чакоткаӧн висьӧм зэв сьӧкыд, абу на кӧ сэтшӧм ёна босьтӧма висьӧмыс, шуам, мукӧддырйи скӧтыс видзӧдны кажитчӧ дзоньвидза, а збыльысьсӧ висьӧ чакоткаӧн. Тӧдны позьӧ со мыйяс серти: гӧныс оз ло дзоньвидзалӧн кодь мича, слизистӧй оболочкаясыс виртӧмӧсь; вердан-юкталан, шуам, бура, а мӧскыд ёна омӧльтчӧ, сьӧкыда лолалӧ. Висьысь пемӧсӧс ёна кызӧдӧ да кызӧмыс аслыспӧлӧс — дженьыд, мисьтӧм, кызігӧн ныр розьыс паськавлӧ, ордлыясыс вӧрӧны, сювъясыс кӧ висьмӧны чакотканад, мӧстӧ мытитӧдӧ, гӧныс сувтӧма. Вӧраас кӧ кутчысьлан мышладорсяньыс, вӧрасӧ малалігӧн казялан йӧнгыльяс, йӧнгыльыс оз доймы да ӧтарӧ содӧ. Йӧлыс висьысь мӧслӧн висьӧм заводитчигас микроскопӧн видзӧдлытӧг оз вежсьы, сӧмын ёнджыка нин кодыр висьмӧ — кизьӧрмӧ да везъявны кутӧ.
Медся бур лекарство висьысь пемӧсъяслы, кодъяс висьӧны чакоткаӧн, лоӧ шонді югыд, кос сӧстӧм оланін да бур сёян-юан. Мортъясӧс-тай Крымӧ лечитчыны мӧдӧдӧны шонді югыд вӧсна. Сідз жӧ и кывтӧм пемӧсыдлы колӧ шонді югыдыд. Чакотка микробъясыс медся ёна полӧны шонді югыдсьыс да кос сӧстӧм сынӧдысь.
Сідзкӧ колӧ висьысь скӧтӧс видзны сӧстӧм кос сынӧд вылын да шонді югӧр улын. Вердны бура, сёянсӧ вежлалӧмӧн. Дурка да пемыдінын видзӧмнад ёнджыка паськалӧ скӧт пӧвстад чакоткаа висьӧмыд. Висьысь скӧтӧс мукӧдысь видзны колӧ торйӧн, мед эз вермы висьмӧдны дзоньвидза скӧтсӧ. Скӧтнӧй дворӧ либӧ шоныд гидъясӧ вентиляция лӧсьӧдны сынӧдсӧ весалӧм могысь, чистӧя видзны оланінсӧ да шоныд лунъясӧ лэдзлывлыны гидысь пальӧдчыштны вӧля вылӧ. Чакоткаӧн висьысь мӧсъяслӧн кук пияныс чужӧны омӧльӧсь да чакотощнӧй мамсяньыд вермӧны кокньыдджыка висьмыны. Сӧмын бура видзӧмӧн да дӧзьӧритӧмӧн ми вермам видзны скӧтӧс чакоткаӧн висьмӧмысь.
Стригущӧй лишай
Тайӧ висьӧмыс висьмӧдӧ став кывтӧм пемӧссӧ. Бактерияыс, коді висьмӧдӧ, шусьӧ плесневӧй грибокӧн. Татшӧм бактерияясыд тшӧкыдджыкасӧ овлӧны кучикас да юрси вужъяс.
Юрси вужъяс олӧмысь, пемӧсъяслӧн заводитчас усны юрсиыс. Вӧвъяслы тайӧ висьӧмыс вуджӧ ӧта-мӧдсяньыс либӧ доддясян кӧлуйсяньыс.
Медсясӧ ёна висьмӧны лопатка да ордлы гӧгӧрыс либӧ седелка улыс. Куканьяслӧн, овлӧ, юрас да вом гӧгӧрас артмӧны зэв ыджыд да чорыд лӧмъяс.
Висьысь скӧтлӧн гӧныс усьӧ да шӧрас заводитчӧ быдмыны выль гӧн. Яйыс оз сэтшӧма луд, кыдзи лудан висьӧмъяс дырйи лудӧ.
Висьӧмсӧ кӧ он кут лечитны, вермас паськавны став туша пасьталаыс.
Ме висьталі нин, мый висьӧмыс босьтӧ ӧти-мӧдсяньыс либӧ доддясян кӧлуйсянь; мед эськӧ эз вермы вуджны ӧти пемӧс вывсянь мӧд пемӧс вылӧ, колӧ висьысь вӧвлысь став сийӧс-заводсӧ мыськавны бура, чорыд кунваӧн.
Кыдзи лечитны. Скӧтӧс кӧ регыд на висьӧмыс босьтӧма, колӧ сійӧс мыськыны турунвиж майтӧгӧн. Турунвиж майтӧгнад мыськалӧм бӧрад аскинас позьӧ мавтлыны мазьӧн. Мазьсӧ вӧчны дьӧгӧдьысь да госысь шӧрипӧв сорӧмӧн да дӧзьӧритны кучиквывсӧ, сэки вермас висьӧмыс бӧр прӧйдитны. Кузя нюжалӧм висьӧмтӧ лечитны сьӧкыдджык нин да лоӧ бура дыр лечитны.
Порсь рожа висьӧм
Рожа висьӧмыд порсьясыдлӧн тшӧкыда паныдасьлӧ миян обласьтын, — вет. врач Н. С. Попов висьталӧм серти. Ёна нин тайӧн висялӧны Визин районын. Тайӧ сэтшӧм жӧ вуджана висьӧм да, порсьясыд вермӧны тайӧ висьӧмсӧ паськӧдны сёян-юан пыр, ӧтилаын луд вылын ветлігӧн гырк пытшкӧ дойяс пыр сюрӧм бӧрын да сідз водзӧ. Заразитчӧмсяньыс порсьыд оз на висьмы лун 3–5. Уна порсьяс тайӧ висьӧмнад кулӧны. Сы вӧсна быд крестьянинлы колӧ тӧдны тайӧ висьӧм йылысь, кыдзи видзчысьны да, порсьыд кӧ висьмас, бурдӧдны.
Тайӧ висьӧмыс мунӧ куим ногӧн.
Медся кокниа мунан висьӧмыс шусьӧ крапивничаӧн.
Тайӧн висигӧн порсьыдлӧн эбӧсыс бырӧ, температураыс содӧ 41–42 градусӧдз. Кучик вылас лоӧны сьӧдов-гӧрд чутъяс, чутъяссяньыс артмӧны ва гадьяс; вермӧны потны да лӧмасьны. Мукӧддырйиыс тайӧ висьӧмыс вермӧ мунны зэв сьӧкыда да порсьясыдлӧн пельясыс вермасны омертвейтны (кувны), бӧжыс, гыжъясыс да с. в. Тайӧ висьӧмнас висигӧн порсьясыд омӧля сёйӧны да вывті ёна юӧны. Овлывлӧны и запоръяс.
Септицемическӧй формаыс рожа висьӧмыдлӧн сьӧкыдджыка нин мунӧ крапивнича висьӧм дорысь. Сэки нӧшта нин порсьыд оз кут вермыны овнытӧ. Висьӧм заводитчигас порсьыд восӧ. Температураыс кайӧ 41–42 градусӧдз да кузя жарыс нюжалӧ, асмогасьлывлӧ висьӧм босьтігас шоча, сэсся босьтӧ мыт висьӧм да асмогыс вывті чорыд дука, синъяссьыс петӧ синваыс, син кучикыс ёна гырдмӧ, кучикыс пыктӧ да гӧрдӧдӧ, чуньнад кӧ визьнитан, гӧрдӧдӧмыс бырлӧ. Порсьясыд тайӧ висьӧм дырйиыс кулӧны 4–5 лунъяснас. Овлӧ — нюжалӧм висьӧмыс хроническӧй формаӧ пӧрӧ. Хроническӧй формаыс рожа висьӧмыслӧн нюжалӧ ёна кузя, да признакъясыс абу сэтшӧм тӧдчанаӧсь. Порсь пияныс сэки омӧля быдмӧны, вежон 10 бӧрти висьӧм заводитчӧмсяньыс вошӧ аппетитыс, омӧля ветлӧны да тшӧкыда кызӧны, голявывса да пель кучикыс гӧрдӧдӧ, температураыс сэки нормальнӧй. Мукӧддырйиыс тайӧ формаа висьӧмъяс дырйиыс лоӧ паралич бӧръя кокыслӧн да порсьыд оз вермы ветлӧдлынысӧ.
Тайӧ куим форма висьӧмыс оз ӧткодя висьӧд. Сиптицемическӧй формаа висьӧмнас висигӧн унджыкыс кулӧ, крапивнӧй форма висьӧм дырйи шоча овлӧ кулӧмыд, пырджык бурдӧны, а хроническӧй формаӧ пӧрӧм бӧрын оз нин вермыны бурдныс.
Порсьясыд тайӧ висьӧмнад висьӧны сӧмын асланыс нэмӧн ӧтчыд. Порсь пиянӧс куим тӧлыссяысь томӧс оз висьӧд, медъёнасӧ висьӧны 3 тӧлыссянь арӧсӧдз.
Татшӧм висьӧм дырйиыд колӧ висигас нюжӧдчытӧг шыӧдчыны ветеринарнӧй врач дінӧ.
Медбур лоӧ, тайӧ висьӧмсьыс кӧ кутан видзчысьны. Оз ков висьысь порсьясӧс лэдзны ветлыны вӧля вылӧ мукӧд, дзоньвидза, порсьяскӧд, вердны ӧти дозйысь да с. в.
Ӧні ёна рожа висьӧмысь видзӧм могысь вӧчалӧны уколъяс, кыдзи йӧзлы писти висьӧмысь. Сэтшӧм уколъяссӧ вӧчалӧны ветеринаръяс.
Злокачественнӧй катаральнӧй горячка
Тайӧ висьӧмнас висялӧны сӧмын мӧсъяс. Тайӧ зэв лёк вуджана висьӧм. Висьысь 100 мӧс пытшкысь кулӧ 80–90 мӧс, а коді оз кув — синтӧммӧ, висьмысь пемӧсыдлӧн содӧ температураыс 41–42 градусӧдз, синъясыс пемдӧны, вывті ёна петӧ синваыс, полӧ югыдысь да синъяссӧ омӧля и паськӧдлӧ, юрыс пӧсь да ныр розьсьыс петӧ вир. Слабмӧны кокъясыс да оз вермыны сулавнысӧ: пырджык куйлӧны, герчкӧны пиньяснас, асмогыс висьӧм заводитчигас кос, сэсся бӧрыннас кизьӧрмӧ да овлӧ вир сора.
Висьӧмыс мӧсъясыдлы шедӧ пемыд васӧд гидъясын видзигӧн. Гожӧмнад озджык паныдасьлывлы татшӧм висьӧмъясыс, сэки вӧля вылад ветлӧны да.
Медбур лоӧ, тайӧ висьӧмсьыс кӧ кутан видзчысьны, скӧттӧ видзны косӧд гидын, мед вӧлі югыд да вылын местаын.
Тайӧ висьӧмыд оз висьӧд ставсӧ ӧтпырйӧ, а сӧмын ӧткымын мӧскӧс босьтӧ. Миян крестьянаяс тайӧ висьӧм вылад оз видзӧдлывлыны, а вуджана висьӧмыд кӧ гидад пырас, сійӧс регыдӧн сэтысь он бырӧд.
КЫДЗИ БӦРЙЫНЫ ЙӦЛА МӦС
Мӧскыд сетӧ крестьянаыдлы кык пӧлӧс бур: йӧлӧн вердӧ да куйӧд сетӧ. Миян мӧсъястӧ ёнджыкасӧ куйӧд пондаыс и видзӧны. Бур йӧла мӧс паськӧдӧм да видзӧм вӧсна и омӧля тӧждысьӧны.
Тшӧкыда кывлан сиктъясын норасьӧм: мӧсъяс пӧ ичӧт доход вайӧны. Мӧсъяслӧн йӧлыс лоӧ бура вердӧм-видзӧм сайын. Сэсся ӧд и мӧсъясыд абу ӧткодьӧсь. Мукӧд мӧстӧ кӧть кутшӧма верд да кутшӧм бура видз, уна йӧв сетны оз вермыны. А мукӧд мӧсъясыс омӧльджыка вердӧмӧн унджык йӧв вермӧны сетны.
Дерт, крестьянаыдлы ыджыдджык йӧла мӧскӧс выгӧднӧджык видзнытӧ.
Кӧть и миян скӧтыд абу вывті бур рӧд, сӧмын лючки-бура вердӧмӧн вермас содтыны йӧлалунсӧ.
Мыйяс серти позьӧ тӧдны йӧла мӧскӧс.
Медвойдӧр мӧслысь колӧ видлыны вӧрасӧ. Ыджыд вӧраа мӧсъяс овлӧны кык помка вӧсна: йӧла понда да госа яя понда. Колӧ тӧдны, мый вӧсна вӧраыс ыджыд. Уна йӧла вӧралӧн кучикыс вӧсньыдик, вӧра вылас гӧныс этша, да нёньясыс мӧда-мӧдсяньыс ылынӧсь, воддза нёньясыс вылынджыкӧсь бӧръя нёньяс дорсьыс, бӧрсяньыс видзӧдігӧн вӧра шӧртіыс гуран кодь тӧдчӧ. Йӧла мӧслӧн лысьтӧм бӧрас вӧра кучикыс чукыртчӧ бӧрланьтіыс.
Госа яя ыджыд вӧралӧн бӧрладорсяньыс омӧля тӧдчӧ гураныс дай лысьтӧм бӧрас озджык кӧрсьы кучикыс (запасыс этшаджык). Мукӧд йӧла мӧслӧн нёньяс бӧрас либӧ гырысь нёньяс костас нӧшта эмӧсь кык либӧ куим посньыдик нёньяс.
Колӧ вӧрасӧ бурджыка видзӧдлыны, абу-ӧ вӧраас пыктӧмъяс либӧ йӧгъяс петӧмаӧсь. Йӧгъяс овлӧны чакоткаӧн висьысь мӧслӧн.
Абу-ӧ сэні бородавкаяс. Найӧ вермӧны мӧс лысьтысь ки пыр вуджны мукӧд мӧсъяс вылысь, мешайтӧны лысьтыны. Бырӧдны найӧс зэв сьӧкыд овлӧ.
Сэсся кымын ыджыдӧсь вӧрадінса вир ветлан сӧнъясыс, сымын бурджык вӧраыс — уна вирыс сэтчӧ воӧ да.
Вӧратӧ видлалӧм бӧрын, дерт, колӧ на и мукӧдлаті видзӧдлыны. Ӧти-кык признак серти оз позь шуны сійӧ мӧскӧс йӧлаӧн.
Кодыр став признакыс лӧсялӧ йӧла мӧслы, сэки позяс шуны: тайӧ мӧскыс йӧла.
Йӧла мӧс кажитчӧ абуджык яя, юрыс векньыд, кузь дай ёна тӧдчӧны тушаас лыясыс.
Сюра кӧ мӧскыс, сюръясыс вӧсньыдикӧсь, сьыліыс веськыд, куыс вӧсньыдик дай небыд. Кузь, веськыд мышкуа. Ёна кӧ лайкъя мышкуыс, позьӧ чайтны — мӧскыс пӧрысь нин либӧ тыра. Паськыд морӧса мӧслӧн дзоньвидзаджык тыыс да сьӧлӧмыс.
Ордлы костъясыс паськыдджыкӧсь да рушкуыс ичӧтик. Кокъясыс дженьыдикӧсь-вӧсньыдикӧсь. Медся бур признакъясыс йӧла мӧскыдлӧн: ыджыд вӧра, ыджыд вир ветлан сӧнъяс кӧ эмӧсь вӧраас. Мӧстӧ ньӧбигӧн кӧ признакъясыс лӧсялӧны, мӧскыд йӧла сюрӧ да верман йӧла мӧс рӧд паськӧдны.
Мӧс бӧрйигӧн колӧ тӧдны, кор куканясьӧма мӧскыс, мӧскыд ӧд куканясьӧм бӧрти бурджыка лысьтӧ, 6–7 тӧлысь бӧрын йӧлыс ёна чинӧ.
Сэсся колӧ тӧдны мӧскыдлысь дзоньвидзалунсӧ. Висьысь мӧскӧс сьӧкыд лысьтыны. Мукӧдыс лысьтынысӧ оз сетчы, йӧвсӧ кутӧ.
Колӧ мӧстӧ босьтігӧн ветеринарлы петкӧдлыны.
Кыдзи тӧдны кывтӧм пемӧсъяслысь пиасян кадсӧ.
Колӧ тӧдны кутшӧм кадӧ тырсяліс пемӧсыд, тӧдан кӧ тырсялан кадсӧ тані лоӧ лэдзӧма календар, код серти позьӧ тӧдны куканясьӧм кадсӧ.
