ЕНЭЖСА МЕХАНИК
КАГА ДЫРЙИ
— Мыйла и тэрмасьныс? — дӧзмӧмӧн ропкӧдчис нывбаба, аддзис туй чукыльсяньыс Ньютонъяслысь неыджыд керкасӧ да. — Ӧткодь нин ӧд, детинаыс оз справитчы.
— Кысь нин, — декабр тӧлысся кӧдзыдсьыс чирзыштӧмӧн шуис мӧд.
— Веськыда шуны слаб, кадсьыс войдӧр чужи...
— Да торксьыны пондіс семьяыс, — бара нуӧдіс воддзаыс: — батьыс кулі, весиг писӧ эз виччысь. Мамыслы ӧні бара ыджыд шог — ӧтнасӧн кольӧ.
Сэсся ланьтісны кыкнаныс да тэрыбджыка пондісны восьлавны.
Некымын минут мысти найӧ пырисны нин сӧстӧм неыджыд комнатаӧ.
— Ставсӧ ньӧбинныд? — крӧвать вывсянь ньӧжйӧник юаліс Генриетта. Видзӧдлыштлывлӧй нин сы бӧрысь, дона суседкаяс. Отсыштӧй меным.
Нывбабаяс кыкнаныс копыртчывлісны зыбка дорӧ: дӧра ротъяс пытшкын тыдаліс юрситӧм дзоляник юр. Сьӧлӧмсяньыс жалитӧмпырысь кыкнанныс мӧда-мӧдныслы видзӧдлісны синманыс. Налы кажитчӧма, кагаыс пӧ оз нин лолав.
Тайӧ вӧлі пӧшти куимсё во сайын, 1642ʼ воын, Англияса Вулсторп нима дзоляник посёлокын. Тайӧ луннас, декабр 25-ӧд лунӧ (выль стиль серти кӧ, январ 4-ӧд лунӧ), Ньютон Генриетталӧн чужис пи Исаак. Ставмувывса йӧзыслы шуд вылӧ, Генриетта бур суседкаяслӧн висьталӧмъясныс эз збыльмыны. Слабиник кагаыс эз сӧмын пӧрысьӧдз ов, но сійӧ висьталіс миянлы выль туйяс, пырис став йӧзкост гырысь тайнаясӧ. Сійӧ туйясӧдыс ӧні век на мунӧны велӧдчӧм йӧз природа вылын выль вермӧмъяслань.
ЧЕЛЯДЬДЫРСЯ ОЛӦМ
Генриетта мездіс ассьыс писӧ кулӧмысь. Слабиник кага бурдіс, лои гӧрд чужӧма, здоровиник детина. Суседкаяс сӧмын дивӧпырысь довйӧдлісны юрнаныс.
Сӧмын тай мамыс борд улын Исааклӧн олӧмыс эз зэв дыр нюжав. Мамыс сылӧн выльысь муніс верӧс сайӧ, Исаакӧс колис быдтынысӧ бабыс ордӧ.
Бабыс вӧлі зэв бур сьӧлӧма, ёна кутіс радейтны ассьыс внуксӧ.
Дзоляник Исаак, грездса детинка, зэв бура оліс бабыс ордын дас кык арӧсӧдз.
Торъя нин лӧсьыда овсис гожӧмын, шондіа лунъясыс кажитчисны нӧшта на гажаджыкӧн вулсторпскӧй долинаас. Татшӧм лунъясӧ Исаак ылӧджык ветлывліс сикт дорсьыс. Эз сійӧ кӧдзӧдчыв челядьяс ворсӧмысь, сӧмын ёнджыка радейтліс ас кежас овны. Тшӧкыда вӧлі позьӧ аддзыны кыськӧ ю кыркӧтш доръясысь, кӧні ёна сійӧ мыйкӧ мӧвпаліс.
Исааклӧн бабыс зэв бура гӧгӧрвоис, мый внукыслы колӧ велӧдчыны. Кад воӧм бӧрын Исаакӧс кутіс бабыс ыстыны сиктса школаӧ. Исаак вӧлі бура велалӧ. Регыд сійӧ вӧлі гӧгӧрвоас велӧдысьяслысь висьталӧмсӧ; ёртъяслы тшӧтш вӧлі отсалӧ и. Ас гырся ёртъясыскӧд Исаак век вӧлі лӧсялӧ, зыксьӧмъяс эз вӧвлыны ньӧтчыд. Нем тӧждысьтӧг кольӧ вӧлі кадыс, Исаак зэв кокньыдика помаліс сиктса школа.
Баблы зэв сьӧкыд вӧлі янсӧдчыны донаторйыскӧд, сӧмын тӧдіс бабыс Исааклысь сюсьлунсӧ да жалитӧмпырысь сьӧлӧм доймӧмӧн Исааклы тшӧктіс велӧдчыны водзӧ.
Исаакӧс мӧдӧдісны Грантем нима матысса ичӧтик карӧ да индісны патераӧ Кларк аптекар ордӧ.
МЕДВОДДЗА ВИДЛӦГ
Сійӧ важся кадъясас Англия школаясын велӧдлісны стрӧгӧя. Тӧдӧмлунъяссӧ сюявлісны челядь юръясас мырдӧн — нӧйтӧмъясӧн да чорыд наказанньӧясӧн. Ӧти йӧйкодь велӧдысь вӧлі весиг ошйысьӧ, ӧти луннас пӧ менам классын дас кӧкъямыс овлӧ нӧйтӧмыс. Сэтшӧм велӧдӧмыс чорзьӧдіс тшӧтш челядьсӧ. Найӧ костын паськаліс шпионитӧм, омӧльджык велӧдчысьясӧс ӧтдортӧм. Медся нин ёна издевайтчисны выль пырысьяс вылын, яндысьтӧг нимтывлісны «кӧлуйӧн», весиг морт туйӧ эз пуктывлыны.
Татшӧм омӧль оланінас Исаак пырысьтӧм-пыр кутіс шогсьыны, велӧдчӧмын зільлун быри. Сійӧ пондіс шогсьыны сиктса олӧм вӧсна, кӧні овны вӧлі лӧсьыд. Велӧдчӧмсӧ сійӧ дзикӧдз кутіс эновтны, медбӧръя велӧдчысьяскӧд ӧти лыдын лои.
Сӧмын тадзи эз вермы водзӧ кыссьыны. Исаакӧс бӧр пондіс кыскыны велӧдчӧмлань. Сӧмын колӧ вӧлі случай, коді эськӧ мед Исаакӧс бергӧдіс сійӧ туй вылас. Сэтшӧм случайыс лои.
Урокъяс костын ӧти переменаӧ Исаак сулаліс школа сад ӧграда дорын да видзӧдіс ышмӧм челядьяс ворсӧм вылӧ. Сылы окота вӧлі тшӧтш ворсны да эз лысьт, поліс, мый сійӧс, кыдзи выль пырысьӧс, кутасны нӧйтны.
— Видзӧд, Боб, со прӧста олан «кӧлуй» локтӧма. Мый эськӧ миянлы сійӧн вӧчны? — горӧдіс косіник, ыджыд тушаа детина.
— Час, ме пырысь-пыр видла, крепыда-ӧ сійӧ сулалӧ, — серамбанӧн кыввидзис мӧдыс да кияснас ӧвтчигтырйи котӧртіс ӧградалань.
Эз удит Исаак мӧвпыштны дорйысьӧм йылысь, кыдзи Боб ӧддзӧм йывсьыс сутшнитіс сылы кынӧмас. Сӧмын окнитіс Исаак да кусыньӧн уси муӧ. Пырысь-пыр жӧ сійӧс босьтісны кытшӧ горзысь челядь.
— Мый лои? — йӧз пӧвстті сюйсигмоз юаліс надзиратель. Ньютон муртса кыпӧдчис мусьыс да доймӧмысла кынӧмас кинас кутчысьӧмӧн вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис:
— Нинӧм... тӧдлытӧг ӧградаас менам зурассис.
Ньютон эз висьтав дойдысьсӧ, сы вӧсна сійӧс школаын ставӧн пондісны радейтны. Сӧмын сійӧ мӧвпыштіс дойдысьлы водзӧссӧ косӧдны. Кыдз Боб вӧлі велӧдчӧмнас медводзын мунӧ, Исаакыд кӧсйис панйыны сійӧс велӧдчӧмӧн. Татшӧми и водзӧс косӧдӧм вӧлі Исаак Ньютонлӧн.
Збыль, регыд кадӧн Исаак панйис Бобӧс да лоис медся бур велӧдчысьӧн классас.
Тайӧ местасӧ школаын велӧдчигӧн сійӧ сэсся эз нин эновтлы.
НЬЮТОН — ИЗОБРЕТАТЕЛЬ
Паськалісны гырысь способносьтъяс Исааклӧн. Ичӧтысяньыс нин сы йылысь кутісны дивуйтчӧмпырысь сёрнитны.
Тӧвнас урокъяс вылӧ колӧ вӧлі мунны пемыднас на. Ӧтчыд велӧдчысьяс школа пемыд подъезд дорӧ чукӧртчигӧн аддзисны югъялан чут, коді пемыдас лайкъялігтырйи матыстчис налань. Сувтӧмӧн найӧ кутісны видзӧдны сы вылӧ. Вӧлӧмакӧ — кабалаысь вӧчӧм пӧнарӧн урокъяс вылӧ локтӧ Ньютон. Донтӧм, прӧстӧй тор, дай мича. Татшӧм пӧнаръяссӧ Исаак уна вӧчаліс ёртъясыслы.
Сійӧ лӧсьӧдаліс выль ёртъясыслы уна пӧлӧс тешторъяс да тӧждысьліс выльмӧдавны налысь ворсӧмсӧ. Англияын медводзысь сійӧ вӧчис кабала змей да велӧдіс школьникъяссӧ змей качӧдны. Тайӧ ворсанторъяс ӧдйӧ паськалісны, челядьяслы лои медся муса ворсанторйӧн эштан кадъясас.
Ӧти пемыд войӧ ёртъясыскӧд качӧдіс зэв вылӧ да вывті ыджыд бумага змей, бӧжас биа пӧнар кӧрталіс да. Мӧд луннас карас сӧмын и сёрнитӧны вӧлі, войнас пӧ миян кар вылын ветлӧдліс комета.
Гортас Исаак уджалӧмӧн колляліс став прӧст кадсӧ. Пыр мыйкӧ стружитіс, пилитіс да зунясис быдсяма пӧлӧс изобретенньӧяс вылын.
Кор Грантем водзын пондісны стрӧитны ветрянӧй мельнича, Ньютон быд лун ветлывліс уджаланінас да видзӧдіс уджсӧ быдса часъясӧн. Корсюрӧ нуӧдлывліс ассьыс ёртъяссӧ, сӧмын найӧ ӧдйӧ дӧзмӧны вӧлі да мунасны шуасигтырйи:
— Мый сэн кажитчанторйыс. Вӧчасны да сэки локтам да ӧтпырысьӧн ставсӧ видзӧдлам.
Сӧмын Исаак вӧлі мӧд пӧлӧс мӧвпъяса. Недыр мысьт сійӧ гусьӧникӧн чуксаліс кодсюрӧӧс аслас ёртъяс пытшсьыс горт дорас да индіс керка вылас. Дивуйтчӧмпырысь, радлӧмӧн кутісны горзыны челядь. Нач стрӧитчан мельнича, сӧмын ичӧтик; бордъяссӧ тэрыба бергӧдліс тӧв. Сэсся том изобретатель думыштӧма мельнича пытшкас вӧчны и ловъя бергӧдлысьӧс. Сюйӧма пытшкас шырӧс да бӧжас кӧрталӧма кӧв. Кӧвсӧ тракйигӧн шырыс котралӧ кӧлеса гӧгӧрыс, а сійӧн бергӧдлӧ и бордъяссӧ.
Ньютон олан керкаын эз вӧв часі, сытӧг вӧлі он вермы кад кежлӧ воны школаӧ, а аптекар Кларк ордын вӧлі олӧны уна велӧдчысь. Эз йӧрмы и татчӧ Исаак. Керкаас вӧчис ваа часі. Быд лун Ньютон киськаліс аслас вӧчӧм приборӧ ва, коді войтӧн войталіс сэтысь да бергӧдліс дзоляник чурбачокӧс. А чурбачокыс лэччиг-кайигас стрелкаяссӧ йӧткаліс циферблат кузьта. Заводитчӧмсянь да помӧдз ставсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма Исаак аслас киӧн. Велӧдчысьяс эз кутны сёрмыны школаӧ.
Кларк патерщикъяс пӧвстын вӧлі нывка, кодкӧд ёна пондіс дружитчыны Ньютон. Медым гажӧдыштны сійӧс, Исаак лӧсьӧдіс нёль гӧгыля телега самокат. Сэн позьӧ вӧлі пукавны да вугсӧ личкӧмӧн ветлыны колана ӧдӧн.
МАТЕМАТИКА ДА ЫЖЪЯС
Ньютон вывті чорыда сетчис велӧдчӧмӧ. Мый сійӧ тӧдмавліс учебникъясысь, сійӧс опытъясӧн прӧверяйтіс, изобретенньӧяссӧ применяйтліс. Медся нин сылы вӧлі кажитчӧ математика да ывлавыв велӧдӧм. Комната стенъясас вӧлі сылӧн гижалӧма быдсяма пӧлӧс арталӧмъяс — сійӧ арталіс задачаяс, вӧчаліс выкладкаяс практическӧй уджъяссьыс. Исаак уна да чорыда уджаліс. Ассьыс велӧдчӧмлунсӧ кыпӧдӧм могысь школаас велӧдӧмторъяссӧ нӧшта ыджыда тӧждысис тӧдмӧдны да паськӧдны.
Сӧмын ньӧти виччысьтӧг тайӧ уджыслы воис пом. Кор Ньютонлы тыри дас вит арӧс, мамыс сылӧн бара дӧваӧн коли да писӧ корис ас дінас, сиктӧ.
— Оз кажитчы али мый гортас воӧмыс? — сёрни костас норасьӧмпырысь юаліс Генриетта пиыслысь, кор аддзис сылысь зумыштчӧм чужӧмсӧ.
— Оз, оз мамӧ. Ме тэнӧ зэв ёна радейта, — пырысь-пыр вочавидзис Исаак, — сӧмын меным решитны колӧ...
— Мый решитны?
— Задача, мамӧ. Ме сійӧс ачым лӧсьӧді.
— Ф-фу, ӧд чудак кутшӧм. — Весиг скӧрмис Генриетта. — Дзикӧдз тэнӧ сэні велӧдӧмаӧсь. Лучшӧ вай овмӧс кузяыд артав. Тэ ӧд ыджыд нин, а сэтшӧм удж уджалан. Меным ӧтнамлы сьӧкыд. Оз жӧ позь быд удж кузя лэччысьны Джек вылӧ.
— Ладнӧ, мамӧ, — шуис Исаак.
Некымын лун мысти колӧ вӧлі кузнечаӧ мӧдӧдны роботник Джекӧс телега дзоньтыны. Мамыс Исааклы тшӧктіс ыжъясӧс дӧзьӧритны.
— Сӧмын эн босьт сьӧрсьыд тетрадьястӧ, ыжъясыд ещӧ пышъяласны, — чорыда шуис мамыс, аддзыліс пиыслысь асывнас артасьӧмъяс вылын пукалӧмсӧ да.
Исаак ышловзис да муніс Джекӧс вежны.
Коли кык час. Генриетта уджаліс град йӧрын. Друг кодлӧнкӧ кок шы кыліс.
Генриетта чатӧртчис да синсӧ кинас кымалӧмӧн видзӧдліс. Туй кузя кашкигтырйи котӧртіс гӧрдӧдӧм чужӧма Исаак.
— Мый лои? — повзис мамыс.
— Решиті, решиті, — рад сьӧлӧмӧн горӧдіс Исаак да саяліс керкаӧ.
Генриетта уськӧдчис сы бӧрся. Исаак комнатаас пызан сайын нин пукалӧ да тэрыба гижӧ аслас тетрадьӧ.
— Мый нӧ тэ лоӧмыд? — порог дорас сувтӧмӧн мамыс юаліс Ньютонлысь.
— Пырысьтӧм-пыр, мамӧ, — артасигтырйи юрнас довкнитіс Исаак. — Ӧні на сӧмын задачаӧс ассьым эштӧдны верми.
— Ыжъясыд нӧ кӧнӧсь? — бӧрдан горӧн горӧдіс Генриетта.
— Ыжъясыд и отсалісны. Ме найӧс артавлі, — тэрыба кыввидзис Исаак. — Да чӧвлы, мамӧ, эн сорав менӧ.
Генриетта кияснас кутчысис юрас да котӧртіс ыжъяссӧ чукӧртны.
ЙӦЙМӦМ ЛИБӦ ЫЖЫД ВЕЖӦРА МОРТ
Тадзи нуӧдіс овмӧссӧ Исаак, шоръясӧ пуктавліс тӧлӧн бергалан мельничаяс, бордъяс вылӧ давленньӧсӧ тӧвлысь тӧдмалӧм могысь. Керка стенас лӧсьӧдіс зэв ыджыд шонді часі, ваа часі дорысь на бурджыкӧс (сійӧ часісӧ видзӧны «Лондонса королевскӧй обществоын»).
Быд субӧтаӧ Джеккӧд ӧтлаын Исаак ветлывліс Грантемӧ нянь да овощьяс вузавлыны. Гортас бӧрсӧ локтігӧн мудериник Джекыд чӧв оліс. Сылы эз вӧв выгӧднӧ висьтавлыны Генриетталы, кыдзи сылӧн томиник кӧзяиныс Кларк керка дорӧ воигмоз на чеччыштас телегасьыс да шуас:
— Тэ, Джек, вузась сэн, а ме удж дорӧ кутчысьла.
Ньютон вӧлі аптекар библиотекаӧ пӧдласяс да сэн кад кольӧм тӧдлытӧг важ нигаяс пӧвстын зэв дыр пукалӧ. Мукӧддырйи татысянь ветлывліс кар сайӧдз. Сэн сійӧ нигаӧн да тетрадьӧн водас вӧлі туйдорса потшӧс бердӧ да велӧдчӧ. Удж помалӧм бӧрын Джек локтас аптекар ордӧ, оз кӧ сэсь аддзы Исаакӧс, сійӧ тӧдӧ нин — веськыда локтас Исаак куйланінӧ.
Ӧтчыд Исаак аслас потшӧс бокын ёна ылаліс ниганас. Ньӧти виччысьтӧг друг равӧстіс кодкӧ кыз гӧлӧса. Исаак дрӧгмуніс, сэсся лэптіс юрсӧ.
— Вайлы татчӧ тетрадьястӧ! Висьтала вот мамыдлы, кыдзи тэ уджалан. Мед збыльысь чорыдджыка да бурджыка тэ дорӧ кутчысьлас.
Исаак водзын сулаліс дядьыс, а неылын, туй вылас, вӧв доддьын пукаліс Джек.
Дядьыс нига видлалігкості Исаак сувтіс кок вылас.
— Мый нӧ тэ тайӧ, тадзи и пукалан быдса лунъясӧн тайӧ лыдпасъяс вылын? — дивуйтчӧмӧн юаліс дядьыс.
— Да, — юрсӧ копыртіс да надзӧник шуис Исаак. Дядьыс ланьтыштіс, бергӧдлыштіс киясас нигасӧ да чорыда шуис:
— Сідз. Сӧв доддяс.
Телегаын пукалігӧн Исаак, дядьыс тшӧктӧм серти, мыжапырысь кутіс висьтавлыны. Сійӧ висьтавліс неокотапырысь, туйбокса пуяс вылӧ видзӧдігмоз, сэсся вочасӧн пыр ӧддзис да бӧрас нигасӧ восьтӧмӧн пондіс висьтавлыны ассьыс бӧръя достиженньӧяссӧ. Сійӧ нин чайтіс, мый сы водзын абу дядьыс, а кодкӧ мӧд морт, коді сьӧлӧмнас кылӧ сылысь висьталӧмсӧ.
— Ме кужа татшӧм задачаяссӧ артавны куим ног, — висьталіс сійӧ нигасӧ листалігмоз, — воддзаыс артавсьӧ сідзикӧн...
Дядьыс видзӧдіс скӧрпырысь, корсюрӧ видзӧдлывліс нига вылас, кыті чуньяснас новлӧдліс сылӧн вежапиыс.
Гортӧдзыс Исаак висьтавліс математикаысь ассьыс выль восьтӧмторъяссӧ да задачаяс выль ногӧн арталӧмъяс.
Кор воисны керка дорӧдз, дядьыс чеччыштіс телегасьыс да ыджыд восьласӧн пырис керкаӧ. Исаак ышловзис да шогпырысь пондіс отсавны зумыштчӧм Джеклы лэдзавны вӧв. Кор сылы немтор нин вӧлі вӧчны керка дорын, сійӧ пырис посводзас. Сӧмын ӧдзӧсыс вӧлі пӧдса. Исаак ӧдзӧс пырыс кыліс дядьыслысь висьталӧмсӧ да мамыслысь скӧр сёрнисӧ. Кабырас чуньяссӧ бертлалігмоз шогӧн бӧр петіс посводзысь.
— Сюрыштас, тыдалӧ, талун тэа-меалы, Джек, — шуис сійӧ Джеклы да пуксис стенбердса лабичас.
Некымын минут пукаліс зумышӧн, сэсся киыс сылӧн пырис питшӧг пиас, кыскис дона нигасӧ да восьтіс колан лист бок. Быттьӧ неокотапырысь, син пӧвнас, Исаак видзӧдліс сэтчӧ. Пырысь-пыр жӧ плешсьыс чукыръясыс бырины, мышнас лӧсьыдджыка мыджсис стенас да... вунӧдіс ставсӧ ас гӧгӧрсьыс.
Ньӧти виччысьтӧг друг кыліс гора серам.
— Волӧй татчӧ, Генриетта, — горӧдіс дядьыс порогсяньыс, — но и лӧсьыд жӧ нин сылы, морыдлы, ставыс веськыд.
— Мый меным сӧмын тэкӧд вӧчны-а, — бӧрдан гӧлӧсӧн шуис мамыс, — тэнад дядьыд убедитіс менӧ. Аски мунан Грантемӧ велӧдчыны, овмӧс бӧрсяыс ме нин... кыдзкӧ-мыйкӧ ачым...
Радысла сералӧмӧн да бӧрдӧмӧн Исаак уськӧдчис мамыслы голяас, а дядьсӧ муртса эз джагӧд кутлігас.
— Кывзы менсьым кывсӧ, Генриетта, — висьталіс дядьыс прӧщайтчигас, — Исаак либӧ йӧймас, либӧ лоӧ ыджыд мортӧн.
ЯБЛӦГ ДА НАУКА
Грантемын велӧдчыштӧм бӧрын Ньютон 1661ʼ воын пырис Кембридж карса университетӧ. Вӧлі сійӧ тайӧ каднас дас ӧкмыс арӧса зонмӧн, еджыд юрсияса, лӧсьыд чужӧма, шӧркоддьӧм тушаа зонка.
Англияса университетъясын сэки гӧль йӧзӧс ёна вӧлі увтыртӧны: гӧль велӧдчысьяслы озыръяс пиянлы век вӧлі колӧ отсавны. Сӧмын тайӧ эз вермы сувтӧдны Исаакӧс, радпырысь сійӧ муніс быдтор вылӧ, медым сӧмын эськӧ позис велӧдчыны водзӧ.
Ньютонӧс веськыда позьӧ шуны асшӧр велӧдчӧм мортӧн. Ичӧтысяньыс сійӧ быдторйӧдз вошйыліс ачыс. Университетас сійӧ сідзжӧ регыд гӧгӧрвоис, мый профессоръяслӧн лекцияяс сылы сетӧны этша, сы вӧсна сійӧ пондіс судзӧдавны колана нигаяс да велӧдчыны гортас ӧтнасӧн. Регыдӧн экзаменъяс вылас сійӧ аслас сюсьлуннас да гырысь способносьтъяснас пондіс йӧртны велӧдысьяссӧ.
Ньютон эз прӧста лыддьы нигаяссӧ, а дыр да чорыда мӧвпаліс лыддьӧм бӧрас.
1665ʼ воын чума висьӧмысь пышйӧм могысь Ньютон локтіс гортас, Вулсторпӧ, недыр кад кежлӧ. Тан сылы зэв сьӧлӧм вылас воис ӧшинь улас быдмысь яблӧг пу, сы улын сійӧ пукавліс быдса часъясӧн да ёна мӧвпавлывліс. Ӧтчыд яблӧг пуысь сійӧ пукалігӧн уси муӧ ӧти яблӧг. Ньютон дрӧгмуні, сэсся видзӧдліс яблӧг вылас да синъяссӧ эз нин вештыв некытчӧ сы вылысь. Сійӧ мӧвпавны пондіс, мыйла быдтор муӧ гылалӧны, кутшӧм вын найӧс кыскӧ уліас, а оз, шуам, ӧшавны сынӧдас.
Сідз пукаліс сійӧ вӧрзьывтӧг некымын час. Мамыс унаысь прӧйдитліс сы дінті да дивуйтчӧмӧн видзӧдлывліс синмас. Сійӧ чайтіс нин онмовсьӧмӧн сійӧс. Бӧрын повзьыштӧмӧнкодь надзӧник чукӧстіс:
— Исаак!
Пиыс эз шыась, а пондіс водзӧ видзӧдны важ мозыс да шы сеттӧг вӧрӧдны вомнас.
— Исаак, кад нин сёйны мунны!
Исаак видзӧдліс мамыс вылӧ, быттьӧ муртса вермис торйӧдчыны мыйыськӧ. Сэсся синъясыс сылӧн югдісны, чеччис да зэв топыда кутыштлӧмӧн окыштіс мамсӧ.
Тайӧ каднас юрас сылы воис мӧвп, мый муыс ас дінас кыскӧ быдсямапӧлӧсторсӧ, кыдзи ӧні кыскис яблӧгсӧ. Тайӧ мӧвпыс вайӧдіс мӧд мӧвпӧ, мый муыс ачыс, кыдзи и кодзувъяс либӧ планетаяс, кутсьӧ шондіӧн да сы вӧсна дугдывтӧг бергалігас оз лэбзьы бокӧ, тӧдтӧминӧ, а вӧчалӧ кытшъяс.
Ньютонлӧн тайӧ восьтӧмыс вӧлі ыджыдторйӧн став мувыв йӧзыслы. Ещӧ сё во сайын на Ньютон чужтӧдз мӧд зэв тӧдчана велӧдчӧм морт — Николай Коперник — чуймӧдіс став ёна велӧдчӧм йӧзсӧ сійӧн, мый муыс пӧ оз сулав ӧти местаын, кыдзи мӧвпалісны сійӧ кадъясӧ, а дугдывтӧг гӧгралӧ шонді гӧгӧр.
Коли сійӧ кадыс, некод нин ӧні оз мӧвпав мӧд ногӧн. Коперник дай мукӧд учёнӧйяс збыльысь петкӧдлісны став йӧзыслы тайӧ выль истинасӧ.
Сӧмын та бӧрын йӧзыс кутісны юр жугӧдлыны мӧд ыджыдтор вылын. Кутшӧм жӧ вын кутӧ енэжса телӧяссӧ енэжас? Мыйла найӧ — муыс и тӧлысьыс и, лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувъясыс и, сідз жӧ кытшлалӧны енэжас асланыс туйӧд мӧда-мӧдкӧд зурасьтӧг?
Сё во нӧйтчисны велӧдчӧм йӧз тайӧ юасянъяссӧ тӧдмалӧм вылын.
Ньютон сетіс ӧтвет. Мыйла яблӧгыс уси муӧ? Мыйла из, кӧть сэсся мый вылнаӧдз сійӧс шыбит, бӧр усьӧ муӧ? Сы вӧсна, мый налӧн эм сьӧкыдлун. А мый сійӧ сьӧкыдыс?
Тайӧ ставыс артмӧ муӧн кыскӧм вӧсна. Му кыскӧ ставсӧ, кыдзи, шуам, магнит кыскӧ кӧртӧс, сы вӧсна быдтор усьӧ му вылӧ.
Ставсӧ тайӧс тӧдлісны нин Ньютонӧдз, сӧмын таысь водзӧ мунныс эз вермыны.
Ньютон вӧчис зэв ыджыд воськов водзӧ.
Ставсӧ кӧ кыскӧ му, сідзкӧ и тӧлысьӧс сійӧ жӧ кыскӧ, — мӧвпаліс сійӧ. Мыйла нӧ эськӧ тӧлысьыс оз усь му вылас? Сы вӧсна, мый тӧлысьыс оз жӧ сулав ӧти местаын — бергалӧ. Муыслӧн выныс тырмӧ сӧмын, медым кыскыны тӧлысьсӧ да тшӧктыны сійӧс гӧгравны ас гӧгӧрыс, а не сетны лэбзьыны мирӧвӧй пространствоас. Нӧшта и сы вӧсна, мый тӧлысьыс сідз жӧ кыскӧ мусӧ, а ставсӧ ӧтлаын — мусӧ и, тӧлысьсӧ и, кодзувъяссӧ и, кыскӧ ас дінас шонді. Нӧшта сыысь кындзи енэжса став телӧясыс мӧда-мӧдсӧ сідзи жӧ кыскӧны да сійӧн действуйтӧны тшӧтш и шонді вылӧ.
Тадзи артмӧ мирӧвӧй ыджыд равновесийӧ. Тайӧ равновесийӧ вӧснаыс быд енэжса телӧ аддзӧ ассьыс туйсӧ, найӧ ветлӧдлӧны мӧда-мӧдыскӧд зурасьтӧг ыпъялан светилӧ гӧгӧрыс.
Тайӧ тӧдчана мӧвпъяс эз регыдӧн локны Ньютонлы юрас. Сійӧ дыр мӧвпаліс ӧтисянь мӧд догадкаӧ вуджӧмӧн, кытчӧдз эз во тайӧ выводас. Медым тайӧ выводыс лоӧ збыльӧн, сійӧс колӧ вӧлі бура петкӧдлыны математическӧй гырысь арталӧмъясӧн.
Ньютон кутчысис тайӧ ыджыд уджас.
Кор тайӧ уджыс вӧлі помасьӧ нин, Ньютон аддзис, мый лыдпасъяс висьталісны сійӧс, мый водзджык сылӧн вӧлі юрас. Ньютон радысла эз вермы ачыс помавны арталӧмсӧ да ёртыслы тшӧктіс.
Ньютон восьтіс всемирнӧй закон. Сэтшӧм закон, кодлы подчинитчӧ шонді и, тӧлысь и, му и, кодзувъяс и. Ньютон тайӧ законсӧ шуис всемирнӧй тяготенньӧ законӧн.
Ньютон зэв бура тӧдмӧдіс енэжса механика, кыдзи ветлӧны енэжса телӧяс, кутшӧма зависитӧны найӧ мӧда-мӧдсьыныс, кыдзи вӧчӧма вселенная.
КЫДЗИ НЬЮТОН УДЖАЛІС
1666 воын, либӧ 24 арӧсӧн чужӧмсяньыс Ньютонӧс вӧлі индӧма профессорӧ Кембриджскӧй университетӧ.
Ӧні сійӧс нинӧм нин эз понды торйӧдны аслас кажитчана уджъясысь. Ӧтитор нӧшта сораліс уджъясас да опытъясас — дзоля жалӧванньӧ, ёнджыка нин сійӧн, мый сійӧ ньӧтчыд эз ӧткажитлы некодӧс сьӧмӧн.
Коді сы дорӧ шыасьлас, быдӧнлы удждӧ.
Сійӧс ошкӧмыс, кыдзи ыджыд учёнӧйӧс, дугдывтӧг кыпаліс. 1671ʼ воын Англияса медтӧдчана научнӧй учрежденньӧ «Лондонскӧй королевскӧй общество» бӧрйис сійӧс аслас шленӧ. Сӧмын Ньютонлы ыджыд шленскӧй взносъяс мынтыны вермытӧм вӧсна регыдӧн бӧр лои ӧткажитчыны сійӧ почётнӧй нимсьыс. Но ӧтказсӧ эз примитны, обществоыс мездіс сійӧс шленскӧй взносъяс мынтӧмсьыс. Сійӧ жӧ вонас Ньютон вӧчис зеркальнӧй телескоп^Енэжса телӧяс видзӧдан труба (петкӧдлӧма обложка вылас)./^.
Кызь квайт во профессоралігӧн сійӧ ӧтчыд ветліс Кембриджысь гожся шойччӧг вылӧ.
Гырысь способносьтъясыскӧд сійӧ йитліс удж вылӧ зільлунсӧ да ыджыд терпенньӧсӧ. Дас витысьӧн вӧчлывліс ассьыс научнӧй уджъяссӧ. Быдсяма математическӧй арталӧмъяссӧ сійӧ прӧверяйтлывліс уна сикаса способъясӧн. Кор вӧлі босьтчас кутшӧмкӧ научнӧй вопрос бердӧ, став мӧвпсӧ чукӧртас ӧтилаӧ да вунӧдас весиг асгӧгӧрса олӧмсӧ. Кор кодкӧ кӧ юалас вӧлі Ньютонлысь, кыдзикӧн воис сійӧ всемирнӧй тяготенньӧ законӧдзыс, учёнӧй висьталӧ: — дугдывтӧг сы йылысь думайтӧмӧн.
Кор вӧлі сійӧ оз эшты, гортса роботничаыс сёянсӧ сылысь дзоньнас бӧр нулас. Овлывліс, мый столӧвӧйӧ петӧм пыдди веськалас ывла вылӧ да чуймас сэсся:
— Мыйла нӧ ме тані?
Сэсся бергӧдчас, гырысь воськовъясӧн пырас кабинетас да бара пуксяс уджавны: вунӧдас, мый сійӧс сёйны корлісны.
Ӧтчыд сёйигӧн мӧвпыштіс сійӧ ассьыс другъяссӧ гӧститӧдны да петіс мӧд вежӧсӧ чӧскыд винала. Коли вит минут, дас, дас вит. Кӧзяин век абу. Гӧсьтъяс пондісны чуймавны. Ньютонлӧн ёртыс муніс тӧдмавны, мый лоӧма. Регыд бӧр локтіс столӧвӧйӧ.
— Пукалӧ уджалан пызан сайын да гижӧ, — кисӧ паськӧдлӧмӧн висьталіс сійӧ.
Вывті ёна уджалӧмысла Ньютон вӧчис сы мында, весиг дивуйтчыны лоӧ, кыдзи тайӧ ставыс сылӧн артмис кӧть эськӧ ёна уджалӧмӧн, квайтымын вонас.
Ӧтчыд, гортсьыс петігӧн, Ньютон вунӧдіс кусӧдны сисьсӧ гижан пызан вывсьыс, да сійӧс пӧрӧдіс ичӧтик гортса понйыс. Ставыс, мый вӧлі пызан вылас, сюрс мында опыт гижӧдпасъяс — сотчис. Кор Ньютон аддзис тайӧс, повзьӧмысла весиг ӧти кыв эз вермы шуны. Полан вӧлі видзӧдны сійӧ чужӧм вылӧ. Сэсся чеччысис улӧс вылӧ, кияснас тупкис чужӧмсӧ да сьӧкыдапырысь понйыслы шуис: — «Ак, Алмаз, Алмаз. Вермин кӧ тэ тӧдны, кутшӧм ыжыд омӧльтор вӧчин».
Та бӧрын Ньютон чорыда висьмис, весиг вошис бур вежӧр вывсьыс. Сӧмын ёртъясыс зіля босьтчисны да бӧр бурдӧдісны.
НЬЮТОН ДА НАУКА
Ньютон восьтӧм всемирнӧй тяготенньӧ законъяс серти позис тӧдмӧдны енэжса да мувывса уна лоӧмторъяс. Аслас восьтӧм законнад, сложнӧй вычисленньӧясӧн Ньютон арталіс уна гырысь задачаяс: сійӧ вычислитіс сьӧкталун, ыдждалун да ӧдйӧмунанлун некымын енэжса телӧяслысь, веськыда индіс, кутшӧм форма мулӧн, аддзис лун да войлысь ӧткузя локтӧмлысь помкасӧ, саридзлысь прилив-отлив да уна мукӧдторъяслысь помкаяс.
Ньютон кулӧмсянь сё во мысти 1846 воын лои сэтшӧм дивӧтор.
Учёнӧйяс Ньютон закон серти енэжса светилӧяслысь бергалӧмсӧ видзӧдігӧн аддзисны енэжса медбӧръя планетаӧн (кыдз сэки чайтлісны) Уранӧн тайӧ законсӧ нарушитӧм.
Планетаыс ветлӧдліс шонді гӧгӧр аслас туйсьыс неуна бокӧ кежышталӧмӧн, а эз Ньютон висьталӧм закон серти. Но и ачыс на Ньютон аслас научнӧй гижӧдас индыліс, мый планетаяс вермасны кежны асланыс туйысь, кор найӧ матіті мунӧны кутшӧмкӧ мӧд ыджыд планета дорті — сэки мӧд планетаыс тшӧтш кыскӧ ас бердас. Сійӧ весиг арталіс, кодарладорӧ да уна-ӧ вермӧ лоны кежӧмыс.
Тайӧ индӧдъяснас пӧльзуйтчӧмӧн учёнӧйяс пондісны вӧчавны арталӧмъяс. Вӧлӧмкӧ, Ураныслысь аслыссяма бергалӧмсӧ позьӧ висьтавны сӧмын йӧзыслы тӧдтӧм на кутшӧмкӧ мӧд планета ветлӧмӧн. Арталӧмъяс веськыда индісны весиг места вылас, кӧні колӧ лоны планетаыс. Сійӧс он вермы аддзыны куш синъясӧн, вывті ылын мусяньыс да. Кор видзӧдлісны вычисленньӧяс индӧм серти енэжас ён телескопӧн, учёнӧйяслы мыччысис выль, югыд, ньӧтчыд аддзывтӧм светилӧ.
Сідзикӧн, эз миянӧн аддзан Уран ло медбӧръя планетанас енэжын, а сюри мӧд, кодӧс нимтісны Нептунӧн.
Сідз сё во мысти петкӧдчис Ньютон законлӧн ыджыд выныс, и код тӧдас, оз-ӧ отсав водзӧ восьтыны выль тӧдлытӧм миръяс.
Эз сӧмын астрономияын тыдовтчы Ньютонлӧн ыджыдлуныс. Тшӧтш и мукӧд наукаясын ыджыда паськаліс сылӧн тӧдӧмыс.
Медся нин гырысь заслугаяс Ньютонлӧн математикаын, сійӧ восьтіс сэтшӧм артасян способъяс, кодъясӧн сӧмын и позьӧ докажитны сылысь всемирнӧй тяготенньӧ законсӧ. Сійӧ способъяснас ӧні на пӧльзуйтчӧны учёнӧйяс, кор налы ковмас тӧдмавны енэжса либӧ мувывса кутшӧмкӧ явленньӧяс.
Математикаӧ способносьтъяс Ньютонлӧн вӧліны гырысьӧсь.
Му вылын медся тӧдчана математик Лейбниц сетіс учёнӧйяслы артавны зэв сьӧкыд, асьнас лӧсьӧдӧм задача. Задачасӧ гижӧм бӧрын рытнас Ньютон ӧтветсӧ аддзис узьны водан кадысь водзджык.
Сідзжӧ сэтшӧм жӧ сьӧкыд задача сійӧ арталіс и мӧд учёнӧйлысь Бернуллилысь да аслас кырымпастӧг лэдзис журналӧ. Бернулли пырысь-пыр гӧгӧрвоис, кодкӧд сійӧ паныдасьӧма.
— Гыжъяс сертиыс тӧдмала левсӧ, — ӧтветсӧ лыддигӧн шуис сійӧ.
Гырысь уджъяс Ньютонлӧн эм и свет тӧдмалан йылысь. Сійӧ петкӧдліс, мый шонділӧн югӧрыс абу ӧти пӧлӧс рӧма, а артмӧ сизим пӧлӧс рӧмысь. Ӧшкамӧшка буретш и петкӧдлӧ тайӧ рӧмъяссӧ. Ньютоныс ачыс вӧлі дивуйтчӧ тайӧторйыс вылӧ да гижис, мый тайӧ «медся шензяна выль тӧдмалантор».
Та вылӧ индӧмӧн сійӧ висьталіс, мыйла быдсяма пӧлӧс предметъяс природаын имеитӧны аслыспӧлӧс рӧм. Мый вӧсна зависитӧ мегыр кодь формаыс ӧшкамӧшкалӧн, весиг кужис тӧдмавны вещественнӧй состав да строенньӧсӧ енэжса телӧяслысь. Ньютон гӧгӧрвоис да висьталіс, кыдзикӧн шы паськалӧ сынӧд пыр да воӧ миян пельӧдз. Сійӧ восьтіс закон, код серти сынӧд часьтъясыс водзӧ передавайтӧны звуксӧ маятник моза колеблитчӧмӧн. Тайӧ законнас пӧльзуйтчӧмӧн сійӧ корсис звук ӧдйӧмунанлуныслысь вычисляйтан способ.
Теплота видлалӧмын Ньютон вӧчис медводдза воськов.
Сійӧ аддзис постояннӧй температура, кор пуӧ ва, сылӧ металл. Сійӧ висьталіс сійӧ кад серти вывті смелӧй догадкаяс, мый ваас эм сотчан вещество, и мый алмаз сідзжӧ сотчантор. Ӧні, васьыс водород перйӧмӧн да сійӧс ва газӧ пӧртӧмӧн, ми используйтам сійӧс югдӧдчан да ломтысьӧм вылӧ. А алмаз йылысь, медся чорыд из йылысь, тӧдам, мый сійӧ — углерод состав, сотчӧ пӧшти ставнас.
Электричество сідзжӧ эз коль бокӧ ёна аддзысь, ыджыд исследователь синъяс улысь. Ньютон медводз аддзис, мый нойӧн ниртӧм стеклӧ круг притягивайтӧ кокньыдик телӧяс — электричество сэні артмӧ да. Мировӧй наукасӧ Ньютон озырмӧдіс уна выльторъясӧн. Найӧ пуктісны выль туйяс водзӧ вылӧ мирсӧ тӧдмӧдӧмын.
Прӧста абу шуӧма, мый Ньютонӧдз да Ньютон бӧрын некод на ещӧ эз во ыджыдторъясӧ естествознанньӧ тӧдмӧдӧмын, и мый Ньютонсянь заводитчӧ прамӧйджыка йӧзкост мывкыд кыптӧмыс да олӧмсӧ гӧгӧрвоӧмыс.
НЬЮТОН МИЧМӦДІС ЧЕЛОВЕЧЕСТВОСӦ
Ньютонлысь восьтӧмъяссӧ учёнӧй мирыс пырысьтӧм-пыр эз лыддьы збыльӧн. Сійӧ абу и дивӧ. Ӧдвакӧ сэки вӧлі вит-квайт морт, кодъяс эськӧ гӧгӧрвоисны помӧдз сійӧ мӧвпъяслысь коланлунсӧ. Ньютон аслас сюсьлуннас сэтшӧма панйис ассьыс нэмсӧ, сӧмын бӧрвылас сылӧн уджъясыс отсалісны выль наукаяс висьталӧмлы.
Кор ыджыд учёнӧйлысь значенньӧсӧ сёрӧнджык гӧгӧрвоисны велӧдчӧм йӧз, сійӧс пондісны окружайтны поклонъясӧн да почётъясӧн.
Сійӧс ошкӧмыс паськаліс ылӧдз му пасьтала. 1693 воын сійӧс бӧрйӧны наукаяс Парижскӧй академияӧ шленӧн. Унджык олӧмыс Ньютонлӧн ветымын арӧсӧдз муніс гӧльпырысь, сӧмын тайӧ вонас ӧтпырысьӧн ставыс вежсьӧ — сылы пондісны сетны ыджыд удждон.
Сэсся бӧрйисны сійӧс «Лондонскӧй королевскӧй обществоӧ» юралысьӧн да тайӧ постын уджаліс кувтӧдзыс.
Сӧмын тайӧ ставыс ньӧти эз веж Ньютонлысь раминик характерсӧ. Кӧть сійӧ и вӧчаліс гырысь открытийӧяс, век жӧ тӧдіс, мый тӧдмаліс сійӧ сӧмын ичӧтика, мый нӧшта ковмас тӧдмавны водзӧ олысь мувывса йӧзыслы.
— Ме кага кодь, — висьтавліс ачыс, — коді ворсӧ берег дорын да ӧктӧ изторъяс, а сы водзын тыдалӧ ыджыд ньӧтчыд аддзывтӧм океан.
Ньютон бура гӧгӧрволіс сідзжӧ, мый эз кӧ сыӧдз уджавны мукӧд гырысь учёнӧйяс, и сылы эз позь эськӧ вӧчны тайӧ открытийӧяссӧ. Сы вӧсна сійӧ шуис ӧтчыд:
— Ме кӧ аддза мукӧдъясысь ылысьджык, сійӧ сӧмын сы вӧсна, мый ме сулалі великанъяс пельпом вылын.
Мир система йылысь висьталӧмыс Ньютонлӧн изложитӧма «
Март 20-ӧд лунын (выль стиль серти 31ʼын) 1727 воын бырис «небеснӧй механик».
Куліс Ньютон 85 арӧсӧн Англия столичаын, Лондонын.
Сійӧ гу вылӧ сувтӧдӧма мраморысь вӧчӧм пӧв гижӧдӧн:
«Радуйтчӧй став йӧз, мый тіян пӧвстын вӧлӧма тіянӧс татшӧма баситысь морт».
