КЫДЗИ ВӦДИТНЫ, ДӦЗЬӦРИТНЫ КАРТУПЕЛЬ
МЫЙ СЕТӦ КАРТУПЕЛЬ ОВМӦСЛЫ.
Картупель сетӧ зэв бур урожай. Со та кузя лыдпасъясыс. Мӧскуа обласьтувса опытнӧй станцияын 1925/26-ӧд воӧ гектар му вылысь зӧр воӧма 23 центнер. Сійӧс кӧ вуджӧдны кормӧвӧй единица вылӧ, лоӧ 2.800 килограмм единица. А сійӧ вояснас гектар вылысь картупель воӧма 267 центнер, либӧ 7.120 килограмм кормӧвӧй единица. Тайӧ петкӧдлӧ, мый картупель сетӧ куим мында унджык пӧтӧслунсӧ зӧр дорысь.
Картупель мортлы зэв колана быдмӧг. Овмӧсын сійӧ зэв унатор вылӧ мунӧ: мортлы сёйӧм вылӧ, скӧтлы вердас вылӧ, крахмал сэтысь вӧчӧны, спирт вӧчӧны. Торйӧн нин сійӧ ыджыд пӧльза сетӧ косӧд, зэртӧм, нянь артмытӧм воясӧ. Картупель мездӧ сэки овмӧсӧс сёянысь да кӧрымысь топалӧмысь, скӧтӧс сійӧн ёна позьӧ вердны да, дай аслыс мортлы ёна позьӧ сёйны да.
Медуна местаыс картупель улын Мӧскуаса да Ивановскӧй обласьтъясын. Сэні картупель улас местаыс кайӧ 12 прӧчентӧдз, а мукӧд районъясас, шуам, Меленковскӧй районын — 25%-ӧдз дай унджык на. Ленинградскӧй обласьтын картупель улын лыддьыссьӧ став кӧдза места письыс 9%, а Западнӧй обласьтын — 12 прӧчентӧдз да Белоруссияын — 10 прӧчентӧдз. Центрально-Чернозёмнӧй обласьтын вывті жӧ ёна вӧдитӧны картупельтӧ. Сы улын став кӧдза места пиысь 8% мында.
Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны: тайӧ местаясас сиктса овмӧсын картупельлы сетӧма зэв тӧдчана места. Сӧмын вузӧс вылӧ картупель этша на мунӧ. 1927ʼ воӧ став картупель урожайсьыс муніс вузӧс вылӧ сӧмын на 7,3%.
Бӧръя воясас статистика петкӧдлӧ, мый картупель медъёна вӧдитӧны, медуна местаыс сы улын этша муа районъясын.
Картупель ыджыд урожайысь кындзи бур и мукӧд бокъяссянь мукӧд кӧдзаясыс серти. Ми висьталім нин картупельлысь бура быдмӧм йылысь косӧд, зэртӧм воясӧ.
Нянь кӧдзаяс дорысь картупельлы этшаджык колӧ муас ваыс. Гожӧм заводитчигас — апрельын да майын, кор озджык зэр да косӧдджык кадыс, нянь кӧдзаяслы оз тырмы муас ваыс, а картупельлы сэки этшаджык колӧ ваыс.
Картупель медсясӧ быдмӧ, чукӧртӧ сёянторсӧ мусьыс юльын да августын, кор быдлаын медъёна зэрасьӧ. Сы понда и картупельыд бура вермӧ быдмынысӧ, весиг косӧд тулыса воясӧ, сідз жӧ и косӧд аръясӧ (августӧ да сентябрӧ).
Картупельтӧ нянь кӧдзаяс дорысь — зӧр, ид, шобді дорысь пуктӧны му вылӧ сёрӧнджык, сы понда нюжалӧ тувсов кӧдзан-пуктысян кадыс, озджык ков вывті тэрмасьны пуктысигас. Картупель воӧ сёрӧнджык нянь кӧдзаяс дорысь, сентябрын гӧгӧр, кор нин няньясыд овлӧны чукӧртӧмаӧсь. Сійӧ бара жӧ зэв бур овмӧсыдлы, этшаджык уджалысьясӧн унджык местаысь позьӧ чукӧртны-уджавны картупельсӧ да.
Сэсся картупель вӧдитан му вылад озджык сэтшӧма быдмыны ёг турунъясыд, озджык лоны кӧдзаяслы картупель бӧрад вредительясыд. Картупельӧс пуктӧм бӧрас пинёвтӧны да кымыныськӧ бугритӧны (окучивайтӧны) либӧ гӧрышталӧны картупель рад костъястіыс. Сыӧн мусӧ весалӧны ёг турунъяссьыс. Сыысь кындзи, ёна небзьӧ муыс и картупельсӧ босьтігас, гӧрӧмӧн картупельсӧ босьтӧны да. Сійӧ бара жӧ ёна виӧ ёг турунсӧ. Сы понда картупель бӧрын няня кӧдзаяс, шуам зӧр, воӧ бурджыка сю бӧрын дорысь.
Картупельсӧ дӧзьӧритігӧн тшӧкыда мусӧ небзьӧдӧмӧн муыс весавсьӧ ёг турунъясысь, сійӧн озджык вермыны муас кутчысьнысӧ и быдмӧг сёйысь гагъясыс. Кымын ӧд этша муас ёг туруныс, сымын этша лоӧ сёянторйыс быд пӧлӧс гагъясыслы. Сӧмын картупельыдлӧн тӧдчанлуныс кӧть и вывті ыджыд став овмӧсас, сы вылӧ тырмымӧн ӧнӧдз на абу видзӧдлӧма. Картупель улын муыс зэв на этша, урожайяс посньыдӧсь, вузӧс вылӧ вӧдитӧны вывті этша, картупель вӧдитӧм бурмӧдӧм кузя пӧшти нинӧм оз вӧчсьы.
Татшӧм лёка, омӧля картупель вӧдитӧм муніс сы вӧсна, мый бӧръя кадӧдзыс картупель вӧдитӧмсӧ нуӧдісны сӧмын торъя ас овмӧсас уджалысь крестьяна. Налӧн лёка уджалӧм, омӧль уджалан кӧлуйӧн уджалӧм, дерт, эз вермыны бурмӧдны картупель вӧдитӧмтӧ.
Ӧні олӧмыс вежсис. Сиктса овмӧс ӧдйӧ кутіс мунны коллективизация туйӧд. Вывті ӧдйӧ котыртчалӧны колхозъяс, кыптӧны совхозъяс. Став пӧлӧс кӧдзаяс вывті паськыда вӧдитӧмлы воссис туй. Тайӧ ӧні гӧгӧрвоана нин быдӧнлы. Ӧні ставыс нин тӧдӧны — сӧмын гырысь овмӧсъяс — колхозъяс да совхозъяс муяс вылын позьӧ паськыда нуӧдны удж машинаясӧн, тракторъясӧн, сідзи сувтӧдны уджсӧ, коді кыпӧдас уна пӧв сиктса овмӧслысь продукциясӧ, тшӧтш и картупельлысь продукциясӧ.
КУТШӦМ ПЕРЕМЕНАӦ ПУКТЫНЫ КАРТУПЕЛЬ.
Миян сиктса овмӧсын ӧнӧдз на ёна лёкторйӧн вӧлі куим переменаӧн муяс уджалӧм, коськӧмъяссӧ сёр гӧрӧм. Куим переменаӧн уджалігӧн медсясӧ вӧдитӧны нянь кӧдзаяс: первой мунӧ сю либӧ арся шобді, сы бӧрын, зӧр, ид да тувсов шобді.
Нянь кӧдзӧм бӧрын, кӧть кутшӧм нянь кӧдза оз кӧдзсьы, няньсӧ чукӧрттӧдз мусӧ ньӧти оз дӧзьӧритны, сідзикӧн арся кӧдзаяс бӧрын муыс дзонь воӧдз оз и вӧрзьыв, некутшӧм дӧзьӧр оз и аддзыв, ёна топалӧ да косьмӧ. Мыйӧн сэсся сэтысь няньсӧ чукӧртан, пырысь-пыр жӧ чорыда босьтчӧны сійӧ му вылас ёг турунъяс.
Куим переменаӧн уджалігӧн некытчӧ пуктыны сійӧ муяс вылас пропашнӧй быдтасъяс — картупель, корнеплодъяс да с. в.
Картупель бӧрын муыс зэв небыд, ёгтӧм, дай ваыс сэні уна кольӧ. Сідзкӧ картупель бӧрас зэв бур вӧдитны нянь. Уна вося (16 во чӧжся) опытъяс полтаваса опытнӧй станциялӧн петкӧдлісны, мый тувсов шобді быдмӧ картупель бӧрын бурджыка став нянь кӧдзаяс бӧрын дорысь. Картупель бӧрын сылӧн урожайыс воӧ куим центнер вылӧ унджык шобді, ид да зӧр бӧрын дорысь.
Сідзкӧ тувсов кӧдзаясӧс бурджык кӧдзны пропашнӧй быдмӧгъяс бӧрын — картупель бӧрын, корнеплодъяс бӧрын. А куим переменаӧн муястӧ уджалігӧн картупель бӧрын мӧд вонас муыс мунӧ коськӧм вылӧ. Тайӧн крестьянин вӧчӧ кык пӧлӧс урон — ӧти-кӧ, картупель улысь петӧм бур муыс некутшӧм пӧльзатӧг эновтчысьӧ, мӧд-кӧ, и скӧтыс сійӧ муяс вылас олігӧн пӧтсӧ оз вермы перйынысӧ, сэні скӧтыслы сёйныс туруныс абу тырмымӧн да.
Дерт эськӧ картупель бӧрын коськӧм вылас позьӧ кӧдзны зӧр сора вика да сійӧн босьтны ыджыдджык пӧльза куим переменаӧн вӧдитан му вылысь, сӧмын бара сэки, вика бӧрас, сюыс омӧльджыка быдмӧ. Медым эськӧ вика бӧрас сюыслӧн урожайыс эз чин, лоӧ вика улас, сю улас и, сюйны куйӧд.
Сідзкӧ медым босьтны картупельлысь бур урожай, колӧ сійӧс вӧдитны торъя переменаын. Торъя пропашнӧй переменаыс вермас лоны сӧмын уна переменаӧн муяс уджалігӧн.
БОБӦНЯНЬ КАРТУПЕЛЯ ПЕРЕМЕНА.
Сёйӧд местаын медбур му уджалан переменаяс тӧдмалігӧн, миянлы лоӧ паныдасьны клевер кӧдзӧмкӧд. Клеверыд бура быдмӧ, дай ас бӧрас мукӧд кӧдзаясыслысь урожайсӧ содтӧ. Нечернозёмнӧй полосаын бурджык кӧдзны клевертӧ кык во кежлӧ, мӧд вонас сійӧ бур урожай на вермӧ сетны да.
Тані ковмас лӧсьӧдны вит перемена либӧ квайт перемена. Сю вылӧ клевер кӧдзигӧн лоӧны со кутшӧм переменаяс: 1) викаӧн кӧдзӧм коськӧм, 2) сю, вывтіыс кӧдзӧма бобӧняньӧн, 3) бобӧнянь, 4) бобӧнянь, 5) картупель, 6) ид, зӧр, кӧйдыс вылӧ вика, анькытш да мукӧд сэтшӧмтор.
Татшӧм му уджалан переменаас став мусьыс квайтӧд юкӧныс картупель улын. Картупельыс пуктыссьӧ бобӧнянь бӧрас (бобӧнянь кык во вӧдитӧм мыстиыс). Бобӧнянь бӧрын му вылас картупельсӧ пуктігӧн бобӧнянь эжасӧ колӧ гӧрны арнас предплужника^Предплужникыс — ыджыд амысь водзвылас, вылынджык мӧд ичӧтик амысь кодь. Сійӧ водзвылас кульӧ эжасӧ да пӧрӧдӧ бӧрӧздаӧ, а ыджыд гӧрнас гӧрыштӧм муыс тыртӧ./^ плугӧн да пинёвтны. Сы пыдди му уджалысьлы бара урожайыс картупельлӧн тӧдчымӧн бурджык воас, сю бӧрын пуктӧм дорысь.
Симбилейскӧй опытнӧй станцияын, Нижегородскӧй обласьтын, сю бӧрын картупельыс воис 148 центнер гектар вылысь, а бобӧнянь бӧрын — 190 центнер. Сідзкӧ тані бобӧнянь содтіс урожайсӧ картупельлысь 42 центнер гектар вылас.
Позьӧ лӧсьӧдны и вит переменаӧн муяссӧ уджалӧм, бобӧняньсӧ зӧр улӧ кӧдзӧмӧн. Тані кӧдзаясыс со кыдзи кутасны вежласьны: 1) зӧр, 2) бобӧнянь, 3) бобӧнянь да коськӧм, 4) ӧзим (сю), 5) картупель. Татшӧм вит переменанас уджалігӧн картупельыс пуктыссьӧ сю бӧрын, бобӧнянь босьтӧм мысти да клевер эжасӧ гӧрӧм мысьт и во бӧрын.
Тадзи квайт переменаӧн да вит переменаӧн уджалігӧн, бобӧняньыс мӧд вонас босьтсьысьӧ (ытшкыссьӧ) сӧмын ӧтчыд да юньӧдз скӧтӧс клевер эжа вылас лэдзлӧны. Турунӧс меститӧм бӧрын клевер эжасӧ гӧрӧны коськӧм улӧ да арнас сэтчӧ кӧдзӧны сю либӧ арся шобді.
Позьӧ нӧшта индыны сизим переменаӧн уджалӧм, ид вылас либӧ зӧр вылас бобӧнянь кӧдзӧмӧн: 1) викаӧн кодзӧм коськӧм, 2) ӧзим (сю либӧ арся шобді), 3) картупель, 4) зӧр, ид, бобӧнянь на вылӧ кӧдзӧмӧн, 5) бобӧнянь, 6) бобӧнянь, 7) зӧр либӧ ид.
Тані картупельыс пуктыссьӧ сю бӧрын, бобӧнянь бӧрас куим во мысти, да сы понда бобӧняньыс картупель урожайсӧ оз нин сэтшӧм тӧдчымӧн содты. Тадзи муяс уджалігӧн, колхоз кӧ либӧ совхоз ылын кӧрт туйяссянь либӧ крахмал вӧчан заводсянь, сизимӧд переменаас позьӧ кӧдзны шабді, а картупельсӧ позьӧ вердны скӧтлы.
Позьӧ веськыда шуны: бобӧнянь вӧдитігӧн, переменаясас став кӧдзаясыслӧн, сідз жӧ картупельлӧн, урожайыс ыджыдджык воӧ.
КОСЬКӦМ ВЫЛӦ КАРТУПЕЛЬ ПУКТӦМ.
Этша муа районъясын, торйӧн нин каръяс гӧгӧр, кӧні гожӧмын позьӧ инавны картупельтӧ, сійӧс кӧдзӧны торъя переменаӧ кындзи и коськӧмӧ. Тадзнассӧ, нёль переменаӧн уджалігӧн картупель улын лоӧ кык перемена либӧ джын муыс. Сӧмын сэки скӧтлы кӧрымыс этшаджык лоӧ овмӧсын, коськӧмас зӧр сора вика пыдди, бобӧнянь пыдди либӧ мукӧд пӧлӧс турун кӧдза пыдди картупель лоӧ да.
Коськӧм вылӧ колӧ пуктыны водз пуктана, регыд воысь сорт картупель, шуам, Эпикур, Бермонт да мукӧд сэтшӧм сортъяс. Кымын водз воас картупельыс да водзджык лоӧ босьтӧма сійӧс коськӧм вылысь, сымын унджык кадыс лоӧ сюсӧ кӧдзтӧдзыс мусӧ пинёвтны-дӧзьӧритны. Кымын дыр муыс олас коськӧмас, сымын бур лоӧ сюыслӧн урожайыс.
Картупель улӧ лӧсьӧдӧм коськӧмсӧ колӧ кыдз позьӧ водзджык арнас гӧрны да арся гӧрӧм вылас петкӧдны куйӧд 180 кымын центнер гектар вылӧ.
Картупель муысь босьтӧ уна вын, да картупель бӧрас сэсся сю урожайыс ичӧтджык воӧ тыртӧм коськӧм бӧрын дорысь. Сӧмын картупельыс воӧм ыджыд доходыс вештас тайӧс содтӧдӧн.
Мӧскуаса опытнӧй станцияын коськӧм вылӧ пуктӧм картупель сетӧма 102½ центнер гектарысь да картупель бӧрас сюыс воӧма — 18½ центнер. Тыртӧм коськӧм бӧрын войдӧрсӧ сюыс волӧма сӧмын куим центнерӧн унджык. Крестьяна гектар вылысь сюсӧ чукӧртӧны 9 центнер. Сідзкӧ опытнӧй станцияын мусӧ бура да лючки дӧзьӧритӧмӧн коськӧмыс сетӧма сю урожайсӧ кык пӧв унджык крестьяналӧн сёръя коськӧм дорысь дай сыысь кындзи на со мында картупель воӧма.
КЫДЗИ МУСӦ ДӦЗЬӦРИТНЫ КАРТУПЕЛЬЫС УЛӦ.
Уна переменаӧн, шуам кӧть нёль переменаӧн, му уджалігӧн кӧ картупельыс пуктыссьӧ торъя перемена вылӧ сю бӧрын либӧ пуктыссьӧ кӧ картупельыс коськӧмӧ, мусӧ картупель улас сэки колӧ заводитны дӧзьӧритнысӧ водзджык арнас, медбур — пырысь-пыр жӧ сюсӧ либӧ ид-зӧрсӧ чукӧртӧмыс бӧрын. Водз мусӧ гӧрӧмыс ёна содтӧ картупельыслысь урожайсӧ нечернозёмнӧй полосаын.
Арнас мусӧ дӧзьӧритны позьӧ кык ногӧн: либӧ няньяссӧ сэтысь чукӧртӧм бӧрас пыр жӧ петкӧдны сэтчӧ куйӧд да пыдіа гӧрны, либӧ, мукӧд уджъяс кӧ талялӧны да кадыс абу тырмымӧн, пинёвтны лущитны идзас подсӧ дискӧвӧй агасӧн, нёль амыся шабалатӧм плугйӧн либӧ прӧстӧй плугйӧн, сӧмын ляпкыда — 5–7 сантиметр судта. Лущитӧмнас небзьӧ муыс ляпкыдика да нетшкыссьӧны ёг турунъясыс, идза подйыс да. А плугнас пыдітіыс та бӧрын гӧрны позьӧ арнас, сентябр-октябр гӧгӧръясӧ.
Водз гӧрӧмнас муас ваыс унджык лоӧ дай выныс ёнджыка чукӧрмӧ муас, кык-куим тӧлысьнас арнад идзас, ёг турунъясыс сідз жӧ и куйӧдыс удитасны сісьмынысӧ да. Арнас гӧрӧм кежсьыс пинёвттӧгыс и кольӧны тӧв кежлас мусӧ.
Бутылицкӧй опытнӧй му вылын (важ Владимирскӧй губ.) няньсӧ чукӧртӧм бӧрас, гожӧм помнас мусӧ лущитлісны, а арнас пыдӧ плугйӧн гӧрлісны. Тулыснас сійӧс пинёвтӧны вӧлі да бара гӧрӧны, медым тӧвбыдӧн пуксьӧм-топалӧм мусӧ небзьӧдны. Лущитӧмнас, арнас да тулыснас гӧрӧмнас куим воӧн шӧркоддьӧм урожайыс картупельлӧн вӧлі воӧма 150 центнер гектарысь, а тулыснас гӧрӧмӧн да пуктысьтӧдзыс мӧдысь гӧрӧмӧн картупельыс вӧлӧм воӧ гектар вывсьыс сӧмын нин 137 центнер, 13 центнерӧн этшаджык вонас.
Татшӧмтор жӧ петкӧдліс и Симбилейскӧй опытнӧй станция (Нижегородскӧй крайын). Тані водз арнас гӧрӧмӧн гектар вылысь вӧлі воӧ 150 центнер, сёр арнас гӧрӧмӧн — 133 центнер, а тулыснас гӧрӧмӧн — 132 центнер. Сідзкӧ водз арнас гӧрӧмыс содтіс картупельлысь урожайсӧ 17 центнер гектар вылӧ. Тані жӧ тыдовтчис, мый сёр арнас ӧтчыд гӧрӧмыс тулыснас гӧрӧмыс серти картупельлысь урожайсӧ пӧшті оз содты. Сы понда нечернозёмнӧй полосаын картупель улӧ мусӧ колӧ гӧрны арнас кыдз позьӧ водзджык.
Бобӧняня переменаясӧн му уджалігӧн, кор картупельыс мунӧ бобӧнянь бӧрас, бобӧнянь эжасӧ быть нин колӧ гӧрны арнас, дай водзджык, медым бобӧнянь эжаыс, вужйыс удитіс сісьмынысӧ арнас жӧ. Торйӧн нин колӧ гӧрны водзджык, кык вося бобӧнянь кӧ вӧлі му вылас.
Картупельыд ӧд бура быдмӧ сӧмын небыд, бура дӧзьӧритӧм му вылӧ. Бобӧнянь эжатӧ сідз кӧ колӧ дзикӧдз бырӧдны. Бобӧнянь эжасӧ позьӧ бырӧдны либӧ бура гӧрӧмӧн либӧ эжасӧ лущитӧмӧн да сы бӧрын джуджыда гӧрӧмӧн.
Бура да джуджыда позьӧ гӧрны бобӧнянь эжаа мутӧ Сакка плугйӧн, предплужник эжа босьтысьӧн. Эжа босьтысьыс кульӧ эжасӧ 4½–5 сантиметр кыза да лэдзӧ бӧрӧздаас, а улысса пластсӧ плугйыс кокньыда да бура небзьӧдӧ да небыд мунас тыртӧ бӧрӧздаас путкыльтӧм эжасӧ. Муыс сэсся лоӧ шыльыд, посньыдик шыдӧса кодь.
Овмӧсын кӧ эжа босьтысьӧн плугйыс абу, вежон войдӧр гӧртӧдзыс мусӧ колӧ лущитны сантиметр 6 кымын судта. Лущитнысӧ колӧ четырёхлемешникӧн, рондальӧн либӧ пружинаа агасӧн. Лущитӧм муыд сэсся зэв бура гӧрсьӧ прӧстӧй плугйӧн, пластыс крӧшитчӧ, муыс зэв бура небзьӧ.
Он кӧ войдӧр лущит бобӧнянь эжаа мутӧ, прӧстӧй (эжа босьтысьтӧг) плугйӧн гӧрӧмӧн муыс оз ло сэтшӧм бур да эжасӧ бырӧдны дыр лоӧ дискӧвӧй агасӧн, дай муыс сэсся ёна бусмӧ.
КАРТУПЕЛЬ УЛӦ МУСӦ ВЫНСЬӦДӦМ.
Картупель босьтӧ мусьыс вынсӧ ёна унджык няньяс дорысь. Гектарысь 120 центнер картупель босьтӧ муысь 66 килограмм азот, 30½ килограмм фосфорнӧй кислота, 140 килограмм калий. А 15 центнер зӧр 30 центнер идзаснас гектарысь босьтӧ 47 килограмм азот, 23 килограмм фосфор кислота, 55 килограмм калий.
Сідзкӧ картупель урожай торйӧн нин уна босьтӧ муысь калий; зӧр дорысь картупельлы калийыс колӧ куим пӧв унджык. Сы понда картупель улӧ колӧ петкӧдны оз сӧмын азот да фосфор, но и калий. Картупельлӧн урожайыс лоӧ ыджыдджык, сы улӧ кӧ лоӧ петкӧдӧма куйӧд либӧ минерала мувынсьӧданъяс. Торйӧн нин бур вынсьӧдны минерала мувынсьӧданъясӧн лыаа муяс, куйӧдыс сэтысь ӧдйӧ сотчӧ-косьмӧ да.
Куйӧд. Картупель улӧ медбур лоӧ скӧт куйӧд. Куйӧдыд ёна содтӧ картупельлысь урожайсӧ. Нечернозёмнӧй полосаын уна опытнӧй станцияясын вӧчавлісны картупель улӧ куйӧд петкӧдӧмӧн опытъяс. Тыдовтчис, мый куйӧдтӧ колӧ картупель улӧ петкӧдны 180 центнер гектар вылӧ.
Лыаа местаын картупель вӧдитан опытнӧй му вылын вӧчавлісны опытъяс. Петкӧдлісны куйӧдсӧ картупель улас во войдӧр дай картупель пуктігас. Тайӧ опытъясыс со мый петкӧдлісны: картупельсӧ пуктытӧдзыс во войдӧр куйӧдсӧ кытчӧ вӧлі петкӧдӧма (картупельӧдз кӧдза улас на), картупель урожайыс содіс гектар вылӧ 105 центнер, картупель улас куйӧдсӧ кытчӧ вӧлі петкӧдлӧма, урожайыс картупельлӧн содіс 153 центнер гектарсьыс. Сідзкӧ картупель улӧ куйӧдсӧ сюйӧм му вылас урожайыс воис картупельлӧн 48 центнерӧн унджык гектар вылас во войдӧр куйӧдсӧ петкӧдӧм местаӧ дорысь. Сю улӧ куйӧдсӧ петкӧдӧм местаас сюыс воис 5½ центнер унджык.
Центнер сюсӧ кӧ артавны 6 шайтӧн, куйӧдыс содтіс урожайсӧ сюыслысь 33 шайт дон вылӧ. А картупель улас куйӧдалӧм местасьыс кӧ 48 центнер унджык воӧм картупельсӧ артавны 1 шайт да 80 урӧн центнер, лоӧ 86 шайт да 80 ур. Сідзкӧ картупель улас куйӧдсӧ петкӧдӧмыс сетӧ лишнӧй (унджык) доход 53 шайт да 40 ур дон гектар вылысь.
Картупель улӧ нечернозёмнӧй полосаын куйӧдсӧ бурджык петкӧдны арын, позьӧ, дерт, петкӧдны тулыснас, тӧлын и.
Картупель улӧ минерала мувынсьӧданъяс. Абу ӧд став муыс ӧткодь вына, абу быдлаын ӧтмында став пӧлӧс сёянторъясыс кӧдза-пуктасъяслы. Нечернозёмнӧй полосаын сёйӧдджык (суглинистӧй) муясӧ медсясӧ колӧ азот, фосфор. Калийыс сэні тырмымӧнджык. Лыааджык (супесчаннӧй) муясӧ да лыаа муясӧ медвойдӧр колӧ азот, сэсся калий. Тані бара фосфор тырмымӧнджык. Сьӧд муа местаясӧ (чернозём вылӧ) медтӧдчана вынсьӧданыс — фосфорно-кислӧй мувынсьӧданъяс, сэсся азота мувынсьӧданъяс, сы бӧрын вӧлисти калия мувынсьӧданъяс.
Калия да азота мувынсьӧданъясӧн вынсьӧдӧм лыаа муяс вылын картупельлӧн урожайыс ёна ыджыдджык воӧ, кӧть и торйӧн тайӧясӧн мусӧ вынсьӧдан. Кык пӧлӧс мувынсьӧданъясӧн (шуам азотӧн да калийӧн, калийӧн да фосфорӧн) вынсьӧдӧм му вылӧ картупельлӧн урожайыс воӧ ичӧтджык, куимнан пӧлӧс мувынсьӧданъяснас ӧтпырйӧ вынсьӧдӧм дорысь.
Бутылицскӧй опытнӧй му вылын люпин (турун) бӧрын картупель урожайыс воӧма 149 центнер гектар вылысь, а люпин бӧрын да нӧшта фосфорнӧй пызьӧн вынсьӧдӧмӧн воӧма нин 160 центнер. Содӧма фосфорнӧй пызьнас вынсьӧдӧм пондаыс 11 центнер гектар вылӧ. Люпин бӧрын да нӧшта калия сольӧн вынсьӧдӧмӧн воӧма картупельыс 219 центнер. Содӧма нин калия сольнас вынсьӧдӧмыс понда 70 центнер картупель гектар вылӧ. Тайӧ видлӧгыс петкӧдлӧ, мый лыаа муяс вылын картупельыслысь урожайсӧ калия мувынсьӧданъяс ёнджыка содтӧны фосфорнӧй пызь дорысь.
Крестьяна муяс вылын важ Рязанскӧй губерня улын, 1927 да 1928 воясӧ вӧчлісны видлӧгъяс суперфосфатӧн картупель улӧ муяссӧ вынсьӧдӧмӧн. Ӧти суперфосфатыс содтӧма картупельыслысь урожайсӧ сёйӧдджык да лыааджык муяс вылын 20–22 центнер гектар вылӧ, а сьӧд му вылын 25–27 центнер гектар вылӧ. Картупель улӧ суперфосфатӧн мусӧ вынсьӧдӧмыс сетіс чистӧй доход 25 шайт.
Калийнӧй сольӧн картупель улӧ мусӧ вынсьӧдӧмӧн картупельыслӧн урожайыс шӧркоддьӧма содіс лыааджык му вылын 17 центнер, сёйӧдджык му вылын — 10 центнер да джын, а сьӧд му вылын — 12 центнер гектар вылӧ. А суперфосфат да калия соль ӧтилаын содтісны урожайсӧ 26–30 центнер. Став пӧлӧс минерала мувынсьӧданъясыс — суперфосфат, калийнӧй соль да серно-кислӧй аммоний урожайсӧ нӧшта ёна содтісны: лыааджык му вылын 46 центнер, сёйӧдджык му вылын 50 центнер да сьӧд му вылын 97 центнер гектарысь либӧ 36-сянь 50 прӧчентӧдз став урожайсьыс.
1926ʼ воӧ Татарскӧй республикаын вӧчалісны зэв уна видлӧгъяс картупель улӧ минерала мувынсьӧданъяс сюйӧмӧн. Тайӧ видлӧгъясыс со мый петкӧдлісны: вынсьӧдтӧм му вылысь воӧма картупель урожайыс 70 центнер гектарысь, 100 центнер куйӧдӧн вынсьӧдӧм му вылысь — 113 центнер картупель, став пӧлӧс минерала мувынсьӧданъясӧн вынсьӧдӧм му вылысь — 116 центнер да джын картупель. Сідзкӧ став пӧлӧс минерала мувынсьӧданъясӧн вынсьӧдӧм му вылысь картупель урожайыс воис 36 центнер да джын унджык гектарсьыс, нинӧмӧн вынсьӧдтӧм му вылысь серти.
Артавны кӧ картупельыслысь донсӧ 1 шайтӧн да 80 урӧн центнер, минерала мувынсьӧданъяс содтісны картупельлысь урожайсӧ 65 шайт вылӧ дорысь унджык, а мувынсьӧданъясыс сулалісны сӧмын 27 шайт. Воис чистӧй доход нелямын кымын шайт.
Вӧліны видлӧгъясыс минерала мувынсьӧданъясӧн бӧръя вояснас и Мӧскуаса обласьтын. Тані видлӧгъясыс минерала мувынсьӧданъяснас сідз жӧ содтісны картупельыслысь урожайсӧ лыааджык дай сёйӧдджык муяс вылас.
Туласа опытнӧй му вылын сёйӧдджык места вылын став пӧлӧс минерала мувынсьӧданъяс содтісны картупель урожайсӧ 34 центнер гектар вылӧ. Мӧскуаувса пруднӧй опытнӧй му вылын, сёйӧдджык местаын жӧ, содіс картупель урожайыс 31 центнер вылӧ.
Минерала мувынсьӧданъястӧ гектар вылӧ колӧ сюйны со мыйтаӧн: куим центнер да джын суперфосфат либӧ сизим центнер фосфорит пызь; центнерӧн-джынйӧн калийнӧй соль, либӧ куим центнер 15 прӧчента сильвинит да центнерӧн-джынйӧн серно-кислӧй аммоний.
Картупель улӧ тайӧ став сикас минерала мувынсьӧданъясӧн (суперфосфат либӧ фосфор пызь, калийнӧй соль либӧ сильвинит да серно-кислӧй аммоний) вынсьӧдӧмыс сувтӧ 27 шайт гектар вылӧ, мувынсьӧданъяссӧ складсьыс вайӧм донсӧ артавтӧг.
КУЙӦД ДА МИНЕРАЛА МУВЫНСЬӦДАНЪЯС.
Картупель улӧ позьӧ петкӧдны куйӧдтӧ ӧтнассӧ либӧ минерала мувынсьӧданъяскӧд ӧтвыв. Став пӧлӧс минерала мувынсьӧданъясӧн картупель улӧ мутӧ вынсьӧдігӧн (фосфорно-кислӧй, калия да азота мувынсьӧданъясӧн) картупель урожайыд воӧ куйӧдӧн вынсьӧдӧм бӧрын кодя жӧ. Сідзкӧ став пӧлӧс мувынсьӧданъясыд вежӧны куйӧдтӧ.
Мӧскуа бердын опытнӧй му вылын 180 центнер куйӧд петкӧдӧм бӧрын картупельлӧн урожайыс воис гектарысь 133 центнер, а став пӧлӧс минерала мувынсьӧданъяс сюйӧм бӧрын гектар му вывсьыс воис 127 центнер картупель. Минерала мувынсьӧданъясыд сӧмын 6 центнер быд гектарысь этшаджык картупель урожайсӧ сетісны куйӧд дорысь.
Мӧскуа бердын жӧ мӧд опытнӧй му вылын 180 центнер куйӧд бӧрын воис картупельыс 161 центнер, а став пӧлӧс минерала мувынсьӧданъяс бӧрын — 158 центнер гектарысь, либӧ 3 центнерӧн сӧмын этшаджыкыс. Сійӧ жӧ опытнӧй му вылас 180 центнер куйӧд да став пӧлӧс минерала мувынсьӧданъясыс ӧтвыв сетісны урожайсӧ 360 центнер куйӧд мында жӧ гектарысь. Сідзкӧ картупель улӧ джын куйӧдсӧ позьӧ вежны минерала мувынсьӧданъясӧн.
Трунда — мувынсьӧдан жӧ. Овлӧны нитшка нюръяс дай нитштӧм, васӧд нюръяс. Нитшка нюръясын трундаыс вылітіыс нитшка на, абу на нитшкыс удитӧма лючки сісьмынысӧ да. Сійӧ нитшкыс вывті бур скӧт оланінтӧ (карта, гид) вольсавны, куйӧд васӧ ёна юӧ да, оз лэдз бокӧ куйӧд васӧ пышйынысӧ да.
Васӧд нюръясса трундаас унджык зӧла да озджык трунда кодяыд васӧ ю. Кыкнан сикас трундаас эм уна азот. Нитшка трундаысь кӧдзаыд азотсӧ регыдджык вермӧ босьтнысӧ.
Мӧскуа бердса опытнӧй му вылын видлалісны, кыдзи содтӧны урожайсӧ картупельлысь нитшка трунда да видзвыв трунда. Кыкнан пӧлӧс трундасӧ вӧлі дасьтӧма, лӧсьӧдӧма му вылас кыскавтӧдз во войдӧр — тэчӧма чукӧръясӧн да киськалӧма ваӧн. Арнас трунда чукӧръяссӧ вӧлі выль пӧв тэчӧма. Тулыснас кыскалісны му вылӧ дай гӧрисны. Видзвывса трундаӧн вынсьӧдӧм местаысь картупельлӧн урожайыс воис 102 центнер, а нитшка трундаӧн вынсьӧдӧм местаысь 119 центнер.
Медым куйӧдыд бурджык, вынаджык лоӧ, колӧ скӧт оланінтӧ нитшка трунданас вольсавны. Тайӧ вольӧсыс бур сійӧн, куйӧдсьыс газӧн петан аммиаксӧ оз лэдз пышйынысӧ да. Сы вӧсна и нитшка торфӧн вольсалӧм куйӧдыд бурджык идзасӧн вольсалӧм куйӧд дорсьыд. Опытнӧй му вылын идзас вольӧса куйӧд вылӧ картупельыс быдмис 145 центнер, а нитшка трунда вольӧса куйӧд вылӧ 177 центнер гектарӧ.
Нитшка трунда вольӧс содтіс картупель урожайсӧ 32 центнер гектарӧ.
Картупель улӧ зэв жӧ бур мувынсьӧдантор — компост видзвывса трундаысь. Компостсӧ лӧсьӧдігӧн трунда дінас содтысьӧ либӧ извесьт, либӧ пӧим.
Пӧим. Зэв жӧ бур мувынсьӧдантор и пач пӧим. Кӧтасьлытӧм пӧимын эм 9–10 кымын прӧчент калий, 3–4 прӧчент фосфор да уна извесьт. Сідзкӧ пӧим абу куш сӧмын калия мувынсьӧдантор, а позьӧ шуны и фосфорно-кислӧй мувынсьӧданторйӧн.
Картупель улӧ пӧимсӧ колӧ петкӧдны 10 кымын центнер гектар улӧ. Новозыпковскӧй опытнӧй станцияын картупель улӧ петкӧдӧм куим центнер калия соль содтіс картупельыслысь урожайсӧ 19 центнер, а 12 центнер пӧим содтіс урожайсӧ 33 центнер гектар вылӧ. Сідзкӧ пӧим ёнджыка картупель урожайсӧ содтӧ калия мувынсьӧдан дорысь.
Носовскӧй опытнӧй станцияын ӧкмыс центнер пу пӧим содтіс картупельлысь урожайсӧ 45 центнер гектар вылӧ. Тайӧ видлӧгас пӧимсӧ вӧлі разӧдӧма му вылас дай быд пуктан картупель улӧ кисьтӧма сёян пань мында.
Бутылицкӧй опытнӧй му вылын (важ Владимирскӧй губерняын) картупель улӧ петкӧдӧм 12 центнер пӧим содтіс урожайсӧ картупельыслысь 18 центнер да джын гектар вылӧ. Сэні жӧ вӧлі видлӧг люпинӧн да пӧимӧн ӧтвыв мусӧ вынсьӧдӧмӧн. Пӧимсӧ люпиныскӧд (люпинсӧ кӧдзӧма вӧлі куйӧд пыдди) тшӧтш вӧлі гӧрӧма. Пӧимӧн да люпинӧн вынсьӧдӧм понда картупельлӧн урожай лои ыджыдджык 33 центнерӧн гектарас. А вот пӧим, люпин да фосфор пызь содтісны нин картупель урожайсӧ 51 центнер мында гектар вылӧ.
Сідзкӧ пӧимлӧн выныс ыджыдджык, кор муын тырмымӧн азота мувынсьӧданъясыс кӧть сійӧс (азотсӧ) и люпинӧн сюйӧма муас.
Извесьт да картупель. Миян Союзын ёна паськыда ӧні известкаалӧны вӧдитан муяссӧ. Сы понда колӧ тӧдны картупель йылысь сёрнитігӧн, содӧ-ӧ, содӧ кӧ, ёна-ӧ содӧ картупельлӧн урожайыс мусӧ известкаалӧм понда.
Мӧскуа обласьтувса опытнӧй станцияса опытнӧй му вылын вӧчлісны видлӧгъяс омӧлик дай ёна куйӧда местаяс вылын картупель улӧ известка сюйӧмӧн. Видлӧгъясыс со мый петкӧдлісны.
Вынсьӧдтӧм му вылас воис картупельыс 145 центнер да джын, а известкаалӧм му вылас — 138 центнер да джын гектарысь. Известкаалӧм му вылас 6 центнерӧн гектар вылӧ этшаджык картупель урожайыс воис. А мӧд участок вылын 160 центнер куйӧд вылӧ картупель урожай воис 206 центнер да джын, а сымда жӧ куйӧд вылӧ да нӧшта известка содтӧмӧн воис нин картупель урожайыс 238 центнер гектарысь, либӧ 31 центнер да джын вылӧ унджык. Сідзкӧ куйӧда бур муяс известкуйтӧмнас вайӧны картупельлысь гырысьджык урожай.
Медбур известкатӧ сюйны сю улӧ, коськӧмӧ. Сю улӧ сійӧс сюйигӧн, нёль переменаӧн кӧ муясыс уджавсьӧны, картупельыс известка бӧрас лоӧ мӧд кӧдза нин, а картупельсӧ бобӧнянь бӧрын вӧдитан квайт да сизим переменаӧн кӧ муясыс уджавсьӧны, картупельыс известка бӧрас лоӧ витӧд да квайтӧд воясас. Тані картупельыдлӧн, дыр мысти нин известка бӧрад мунӧ да, оз нин урожайыс чин мусӧ известкаавлӧм пондаыс. Сэки известка вылас кутасны мунны сю, зӧр, бобӧнянь. А найӧ известкаалӧм му вылад ёна бурджыка быдмӧны.
Картупельтӧ оз ков известка улад пуктыны нӧшта и сы понда, вермас сэки парша висьӧмӧн картупельыс висьмыны да. Кымын унджык кӧдза сайӧ известка бӧрын картупельтӧ пуктан, сымын бур.
КУТШӦМ СОРТ КАРТУПЕЛЬЯС ОВЛӦНЫ.
Кӧні ёнджыка вӧдитӧны картупельсӧ, бӧръя 3–4 вонас лои тӧдмалӧма, кутшӧм картупель кӧйдысъяс пуктӧны крестьяна асланыс муяс вылӧ. Вӧлӧмкӧ крестьянаыд вӧдитӧны зэв омӧль картупель. Тӧдмалӧм 100.000 гектар картупель улысь сӧмын 2.500 гектар сюрис бур сорта картупельӧн. Сӧмын кык прӧчент да джын картупель улын бур сорт кӧйдысъясӧн пуктӧма, а став мукӧд местаас вӧдитӧны сорӧн йывмӧм^Йывмыны — рочӧн кӧ —
Татшӧм картупельыслӧн крахмалыс этша, сӧмын 15–16%, а мукӧддырйиыс сыысь на этша, лэччывлӧ 11–12%-ӧдз. Сэсся йывмӧм сортъяса сора картупельлӧн урожайыс вывті ичӧт.
Торъя сортъяссӧ сорӧмыс омӧль нӧшта и сійӧн, оз ӧти кадӧ ставыс воны да — сёян да скӧтлы вердан сорта картупельясыс воӧны ӧдйӧджык заводса картупель сортъяс дорысь. Сора сорта картупельяс пытшкад сэсся уна вотӧм картупель эм. Вотӧм картупельясыд регыдджык висьмӧны, сісьмӧны.
Медвойдӧр заводитӧ сісьмыны сора сорта картупель чукӧр пытшкад сёян (столӧвӧй) сорт картупель, сысянь сэсся и мукӧдыс тшӧтш висьмӧ сісь висьӧмнас. Сы понда, медым лои бур сорт картупель да мед эз жӧ кут и сісьмыны, медвойдӧр колӧ омӧлик кӧйдыс пыддиыс лӧсьӧдны ыджыд урожай сетысь бур сорт картупель кӧйдыс. Опытнӧй станцияясын видлӧгъясыс петкӧдлӧны, мый йывмӧм омӧль сорт картупель кӧйдыссӧ бур сорт картупель кӧйдысӧн вежӧмыс содтӧ картупельыслысь урожайсӧ 20–25 прӧчент вылӧ.
Картупельлӧн эм 1000 кымын сорт. Та мында картупель сортыс нин зэв бура петкӧдлӧ, мый картупельӧс позьӧ кокньыда бурмӧдны. Мый вылӧ картупельсӧ вӧдитӧны, сэтшӧм сорт и босьтӧны. Эмӧсь мортлы сёян (столӧвӧй) сортъяс, скӧтлы вердан (кормӧвӧй) сортъяс да заводскӧй сортъяс. Мортлы сёян сортъясыс регыдджык быдмӧны, водзджык воӧны мӧд кык пӧлӧс сортъяс сертиыс, сылӧн этшаджык крахмалыс да унджык азота сёянторъяс. Тайӧ сортыс тӧлын кынмӧ, сісьмӧ.
Скӧтлы вердан сортъясыс дырджык быдмӧны, дырджык оз воны, тӧлын видзигӧн озджык сісьмыны, кынмыны, сэсся тані и крахмалыс унджык мортлы сёян сортъясын дорысь.
Заводскӧй картупель сортъяс мунӧны заводъясӧ вина да крахмал вӧчӧм вылӧ. Тані крахмалыс прӧчент 20 кымын эм либӧ сыысь на нӧшта унджык. Тайӧ сортъясыслы быдмынысӧ кадыс унджык колӧ, тӧлын видзигӧн озджык тшыкны, сісьмыны.
Бӧръя воясас чернозёмнӧй да нечернозёмнӧй полосаясын тӧдмалӧны опытнӧй станцияясын картупельлысь уна пӧлӧс сортъяс, кӧні кутшӧм сорт картупель медбура вермӧ быдмыны. Видлалігӧн тӧдмалӧны картупельыслысь со мыйяс: ыджыд-ӧ урожайыс воӧ, кымын прӧчент крахмалыс, уна-ӧ крахмал воӧ гектарув картупель урожайсьыс, гырысьӧсь-ӧ шӧркоддьӧм картупельясыс, дыр-ӧ быдмӧ, ёна-ӧ гырыся-посньыда картупельыс.
Торйӧн нин бура да гӧгӧрбокджык тӧдмалӧны картупель сортъяссӧ картупель вӧдитӧм да тӧдмалӧм могысь нарошнӧ лӧсьӧдӧм станцияясын да муяс вылын. Мӧскуаса обласьтын картупель сортъяс тӧдмалӧм кузяыс уджалӧ Корневскӧй селекционнӧй картупель станция, Мӧскуа бердса (Песчанно-картофельнӧй) опытнӧй му, а Ивановскӧй обласьтын — Бутылицкӧй опытнӧй му.
Тані ми вайӧдам, мый петкӧдліс бӧръя сизим воӧн Бутылицкӧй опытнӧй му вылын картупель сортъясӧс тӧдмалӧмыс. Тані быд во вӧлі тӧдмалӧны 100 сортӧдз картупельяссӧ да ичӧт урожай сетысь, этша крахмала да висьӧмъяслы кокньыда сетчысь сортъяссӧ бракуйталӧны; сё сорт письыд сэсся коли медбур урожай сетысь дай мукӧд бокъяссянь медбурыс сӧмын 10 сорт.
Мортлы сёян водз воысь сортъяс пиысь медыджыд урожай сетӧ да медуна крахмалыс Эпикур сортын. Эпикур гырыся быдмӧ, сылӧн корйыс еджыд. Тайӧ сортыс озджык сетчы висьӧмъяслы, сісьмӧмлы, озджык кынмы. Сизим вонас шӧркоддьӧм урожайыс Эпикурлӧн воис гектарысь 117 центнер, крахмалыс 15 прӧчент да джын, а гектар урожайысь крахмалыс чукӧрмӧ 18 центнер.
Эпикурысь кындзи мортлы сёйӧм вылӧ вӧдитан сортъяс пиысь бур жӧ и Смысловскӧй сорт картупель. Сійӧ урожайсӧ сетіс гектарысь 153 центнер. Крахмалыс тайӧ картупеляс 16,8 прӧчент. Тайӧ кузьмӧс картупель, еджыд рӧма. Воӧ шӧркодь кадӧ, абу тшыкысь тӧлын видзигӧн. Медбура быдмӧ лыаа кокни муяс вылын.
Позьӧ сэсся индыны Рихтер (важ Император) сорт картупель вылӧ. Тайӧ туйӧ вӧдитны мортлы сёйӧм вылӧ дай заводса сорт пыдди. Быдмӧ тайӧ картупельыс гырыся. Гектар вылысь воӧ 135 кымын центнер. Крахмалыс 18,8 прӧчент. Гектар урожайысь крахмал урожайыс чукӧрмӧ 25,3 центнер. Бура быдмӧ лыааджык муяс вылӧ. Тӧлын видзигӧн абу тшыкысь.
Вылынджык индӧм шӧркодь кадӧн воысь сортъяс пиысь, коді туйӧ мортлы сёйӧм вылӧ дай заводъяслы вылӧ, позьӧ индыны Народнӧй (важ Царскӧй) сорт картупель вылӧ. Тайӧ сортыс, Корневскӧй опытнӧй станция висьталӧм серти, бур Мӧскуаса обласьтлы.
Мортлы сёйӧм вылӧ водзджык воысь сортъяс — Королевскӧй почечнӧй да Миндальнӧй. Тайӧ сортъясыс бурӧсь лыаа муяс вылӧ.
Скӧтлы вердӧм вылӧ вӧдитан сортъяс пиысь бур — «
Бур жӧ скӧтлы вердан сорт пиысь и Крюгер сорт картупель. Тайӧ сортыс дыр оз во. Картупельыс гӧгрӧс еджыд рӧма. Тӧлын видзигӧн абу тшыкысь. Бур кокни сёйӧдджык муяс вылын да сьӧд му вылын вӧдитны.
Сёрӧн воысь заводса крахмала сортъяс пиысь медыджыд урожайяс сетӧны — Вольтман, Силезия, Гавронек, Сас да Знич сортъяс.
Вольтман сорт картупельыс шӧркоддьӧм гырся, йӧрышнас гӧгрӧс, гӧрд рӧма. Бура артмӧ кокни сёйӧдджык да лыааджык муяс вылӧ. Абу тшыкысь тӧвйӧдігӧн. Крахмалыс тані 20%-ӧдз кайӧ.
Ыджыд урожай жӧ сетӧ и Силезия сорт. Картупельыс быдмӧ шӧркоддьӧм гырся, кольк кодь йӧрышнас, еджыд рӧма. Вольтман сорт моз жӧ артмӧ лыааджык да кокни сёйӧдджык муяс вылӧ. Тӧвйӧдны бура позьӧ. Крахмалыс тані эм 18,5 прӧчент мында. Туйӧ Асыв-Войвывса районъясын вӧдитны.
Гавронек да Сас сорт картупельяслӧн крахмалыс 18,5 прӧчент. Воӧны тайӧяс сёрӧн. Тӧвйӧдны туйӧм боксянь абу омӧль. Шогмӧны вӧдитны шӧрса да рытыввывса районъясын. Бура быдмӧны кокни лыааджык муяс вылӧ.
Знич — заводса сёр воысь сорт. Картупельясыс гӧгрӧсӧсь, еджыд рӧмаӧсь, посньыдикӧсь. Крахмалыс 19 кымын прӧчент. Шогмӧ вӧдитны сьӧкыд сёйӧдджык муяс вылын шӧрса округъясын. Бура позьӧ тӧвйӧдны.
Тайӧ сортъясыс медыджыд урожайяс сетӧны, дай медуна налӧн крахмалыс. Сӧмын абу быд во ӧткодь урожайыс ни крахмалалуныс. Гожӧм мӧд джынйыс кӧ, кор картупель чукӧртӧ крахмалсӧ да мукӧд пӧлӧс сёянторъяс, зэра, сэки урожайыс ичӧтджык воӧ, картупельыс омӧльджыка быдмӧ дай абуджык крахмала картупельыс.
Тулыснас кӧ шоныд поводдяыс пукалӧ, гожӧмнас зэрышталӧ, а арыс кос, сэки урожайыс ыджыдджык воӧ, дай крахмаладжык картупельыс. Вольтман сорт картупель 1924ʼ воӧ (а сэки картупельыслы вӧлі бур воыс) Бутылицкӧй опытнӧй му вылын сетіс гектар вылысь урожайсӧ 179 центнер, а 1926ʼ воӧ (а сійӧ воас вӧлі кӧдзыд гожӧмыс да зэра арыс) воис урожайыс гектарысь 150 центнер, либӧ 29 центнер вылӧ этшаджык, дай 4 прӧчент вылӧ этшаджык крахмалыс вӧлі картупеляс. Сэтшӧмтор жӧ петкӧдлісны торъя воясӧ и мукӧд сорт картупельяс.
КЫДЗИ УНДЖЫК КАРТУПЕЛЬ КӦЙДЫС ЛӦСЬӦДНЫ.
Ми висьтавлім нин, бур сорт кӧйдысысь бурджык и картупель урожайыд воӧ. А ӧні миян бур сорт картупель кӧйдысъясыд этша на, абу на тырмымӧн. Бур сорт картупель контрактация нуӧдысь да бур сорт картупельсӧ разӧдысь организацияяс оз на вермыны тырмымӧн, колӧм мында бур сорт картупельяссӧ лӧсьӧдны.
Медым ӧдйӧджык унджык бур сорт картупель кӧйдысъяс лӧсьӧдны да разӧдны, Носовскӧй опытнӧй станция уна во чӧж нуӧдіс опытъяс унджык бур сорта картупель кӧйдысъяс лӧсьӧдӧм могысь вундалӧмӧн картупельсӧ пуктӧмӧн. Тайӧ опытъясыс сетісны зэв бур результатъяс.
Вӧчсьӧ тайӧ со кыдзи: картупель кӧйдыссӧ вундалӧны кымын син (ныр туй) картупеляс, сымда жӧ тор вылӧ. Быд картупельын эм квайтсянь 10 синмӧдз (ныр туйӧдз). Вундалӧны картупельсӧ сідзи, медым быд вундӧм торйын картупель яйыс вӧлі ӧтмында. 16 килограмм картупельын лоӧ 500 кымын син (ныр туй).
Тулыснас, апрель тӧлысь помасигӧн, вундалӧм картупель койдыссӧ пуктӧны шоныдкодь парникӧ. Сэні найӧ вужъясьӧны, картупель рӧсадаыс быдмыштас, а сы кості ывлаыс шондӧдас нин, оз нин кут кынмавны, да май тӧлысь мӧд джынъяс картупель рӧсадасӧ пуктӧны выль пӧв бура куйӧдалӧм да дӧзьӧритӧм град вылӧ. Носовскӧй опытнӧй станция сійӧ жӧ (медводдза) вонас 400 грамм картупель кӧйдысысь босьтіс 80 килограмм картупель кӧйдыс вылӧ. Мӧд вонас сійӧ картупель кӧйдыссӧ пуктісны му вылӧ.
Абу кӧ та вылӧ парникыд, позьӧ, дерт, пуктыны ныр туя торйӧдлӧм картупельтӧ бура куйӧдалӧм град вылӧ.
ГЫРЫСЬ-Ӧ КАРТУПЕЛЬ КОЛӦ ПУКТЫНЫ.
Унджык кӧдзаясыс, шуам няньяс, анькытш, бобӧнянь да мукӧд сэтшӧмторъяс, быдмӧны кӧйдысысь. А картупель быдмӧ клубеньсьыс (му пытшса кызӧм заясысь). Быд клубеньын (картупельын) эм кымынкӧ ныр туй, синъясӧн сійӧс шуӧны.
Сэтысянь и быдмыны заводитчӧны картупельлӧн коръясыс да вужйыс.
Кор клубеньыс (картупельыс) заводитӧ чужны, ныръявны, быд синмысь вермӧ петасыс артмыны. Увланьыс заводитӧ быдмыны, нюжавны вужйыс, а сыысь кындзи мӧдӧдчӧны веж петасъясыс. Мыйтакӧ петасъясыс мыччысьӧны ортсӧ, сэтысь артмӧ картупель корйыс, а мукӧдыс му пытшкас и кольӧны, сэні рӧдйӧны-паськалӧны, сэтысь и сэсся картупельыс артмӧ.
Картупель синсяньыс чужысь петасъясыс медпервойсӧ быдмыны сёянсӧ босьтӧны мам-картупельсьыс. А мыйӧн сэсся мыччысяс ортсӧ да кымынкӧ листасяс, сёянсӧ нин босьтӧ мусьыс да сынӧдсьыс. Сідзкӧ кымын пуктӧм картупельыс (мам-картупельыс) ыджыд, сымын ӧдйӧ да бура заводитас быдмыны выль картупель петасыс. Заграничаса да Сӧвет Союзса агрономъяс опытнӧй станцияясын, шуам, Шатиловскӧй опытнӧй станцияын (Туласа важ губ.), Безенчукскӧй опытнӧй станцияын (Самараса важ губ.) да мукӧдлаын гӧгӧрбок да бура тӧдмалісны картупельлысь быдмӧмсӧ разнӧй пӧлӧс гырся картупельяс кӧйдыс пуктӧмӧн.
Гырысьӧс-ӧ колӧ пуктыны картупельтӧ. Видлӧгъяс петкӧдлӧны со мый: картупельлӧн урожайыс медыджыд воӧ гырысь картупель му вылӧ пуктӧмӧн (4–5 картупельлӧн сьӧктаыс 400 грамм). Шӧркоддьӧм картупель пуктӧмӧн (8–10 картупель 400 граммын) урожайыс воӧ этшаджык, а медічӧт нин урожай воӧ посни картупель пуктӧмӧн.
Сӧмын гырысь картупельыд сетӧ бур урожайтӧ, шоча кӧ сійӧс пуктан, муыс кӧ картупель улад бур, бура дӧзьӧритӧма, куйӧдалӧма.
Гырысь картупельысь артмӧ ыджыдджык позтыр, ёнджыка быдмӧ. Сэсся бурджыка быдмысь позтырыд кузьджыка и быдмӧ, сёрӧнджык и воӧ. Сы понда гырысь картупельтӧ пуктыны медсясӧ шогмӧ да медуна пӧльзасӧ сійӧ сетӧ чернозёмнӧй полосаын, сэні гожӧмыс кузь да, арыс шоныд да.
Кӧні гожӧмыс дженьыдджык, кӧні водз воӧ арыс, сэні бурджык пуктыны шӧркоддьӧм гырся картупель. Опытнӧй станцияяслӧн видлӧгъясыс петкӧдлісны — шӧркоддьӧм гырся пуктӧм картупель тӧдчымӧн регыдджык воӧ. Сідзкӧ водзджык картупельтӧ босьтӧм вылӧ колӧ пуктыны шӧркоддьӧм гырся картупель.
Кымын посньыдӧс картупельтӧ пуктан, сымын тшӧкыда колӧ визьысь визьӧ да визяс картупельысь картупельӧ пуктыны. Кӧть эськӧ и тадзнассӧ кӧйдысыс унджык мунӧ, сӧмын бара урожайыс унджык воас да содӧм урожайыс уна пӧв вештас сійӧ кӧйдыссӧ. Сыысь кындзи, тшӧкыда пуктӧм картупельыд водзджык воӧ, дай крахмалыс сэні унджык.
Бутылицкӧй опытнӧй му вылӧ (Владимирскӧй важ губ.) пуктӧны шӧркоддьӧм гырся картупельсӧ 16 центнер гектар вылӧ, а сэні матігӧгӧрса крестьянаыс посни картупельсӧ пуктӧны сӧмын 4–8 центнер гектар вылӧ. Шоча пуктӧмыс понда сэсся крестьяналӧн гектар му вывсьыс воӧ зэв этша урожайыс, 60–70 центнер гектар вылысь сӧмын.
Бутылицкӧй опытнӧй му вылын шӧркоддьӧм гырся картупель пуктӧмӧн гектар вылысь босьтлісны 234,5 центнер урожайсӧ, а посни картупель пуктӧмӧн — 165,5 центнер, либӧ 69 центнер вылӧ этшаджык. Тайӧ урожайсьыс кӧ чинтыны кӧйдыс пудсӧ, шӧркоддьӧм картупель пуктӧм помысь чистӧй урожайыс лоӧ 217 центнер гектар вылӧ, а посни картупель пуктӧм помсьыс — 156 центнер, либӧ 61 центнерӧн этшаджык. Сыысь кындзи шӧркоддьӧм картупель пуктӧмӧн озджык уна лоны урожаяс посни картупельясыс, а посни картупель пуктӧмӧн урожаяс посни картупельыс лоӧ кык мында.
Татысь тыдалӧ, бурджык пуктыны шӧркоддьӧм гырся картупель, посни картупель дорысь. Шӧркоддьӧм гырся картупель пуктӧмӧн урожайыс ыджыдджык воӧ, дай картупельясыс гырысьджыкӧсь артмӧны.
Картупельсӧ шӧри вундӧмӧн пуктӧм. Гырысь картупельыд бурджык урожая посниджык картупельяс дорысь. Гырысь картупель пуктӧмӧн гырысьджык жӧ картупельясыс и урожаяс лоӧны. Тайӧ кык бур качествоыс гырысь картупельяслӧн оз вош весиг гырысь картупельсӧ шӧри вундӧмӧн пуктігӧн. Сэки урожайыс ыджыд жӧ воӧ. Кыдзи нӧ колӧ вундыны картупельсӧ — кузя ногӧныс, али вомӧныс, ӧтгырсяа кыкнан торсӧ, али оз.
Ми сёрнитім нин, клубеньыс (картупельыс) — му пытшкас кызӧм заыс. Клубеньыслӧн медпӧрысиныс занас ӧтлаасяніныс. Сыладорас медуна крахмалыс, йывланяс (вужланяс) унджык белок да сэні жӧ выль петасыслы унджык сёяныс. Сы понда йывланьса (вужланьса) картупель торйыс ыджыдджыкӧс урожайсӧ сетӧ задінса торйыс дорысь.
Картупель йывланьыс унджык синмыс. Медым эськӧ кыкнан картупель торйыс ӧткодьджыкӧсь вӧліны, картупельсӧ вундӧны кузяногыс, а оз вомӧныс.
Кымын гырысьӧсь картупель торъясыс, сымын ыджыд урожайыс воӧ. 80 грамм сьӧкта картупель джынъяс сетӧны урожайсӧ сы сьӧкта быдса картупельяс мында жӧ.
Гырысь картупель кӧйдыссӧ кӧ вундалан заладорсяньыс вомӧныс коймӧд юкӧнсӧ кымын да пуктан ыджыдджык йывладорсӧ, урожайыс воас сымда жӧ либӧ весиг унджык сійӧ тор сьӧкта жӧ быдса картупельяс пуктӧм дорысь.
Сідзкӧ гырысь картупель кӧйдысысь позьӧ вундыны заланьтіыс коймӧд юкӧн мындаыс либӧ весиг джынсӧ да сійӧс кольны сёйӧм вылӧ, либӧ скӧтлы вердӧм вылӧ. А йывланьса мӧд джынсӧ либӧ кык коймӧд юкӧна торсӧ пуктыны. Тадзнассӧ картупель кӧйдысыс этшаджык мунас, а урожайыс оз чин.
Шӧри вомӧныс вундӧм йывланьса (вужланьса) торйыс урожайсӧ коймӧд юкӧн мындаыс унджык сетӧ заланьса торйыс дорысь. Картупель кӧйдыссӧ кӧ торйӧдан куим пельӧ, урожайыс чинӧ, заланьса торъясыс урожайсӧ сетӧны коймӧд юкӧн мында этшаджык йывланьса торъясыс дорысь.
Сідзкӧ гырысь картупель кӧйдыссӧ кык пельӧ торйӧдӧмӧн пуктігӧн сійӧ жӧ картупель кӧйдыснас позьӧ пуктыны кык ыджда му дай босьтны кык мында урожай быдсаӧн картупельсӧ пуктӧм дорысь.
КОР ДА КЫДЗИ ПУКТЫНЫ КАРТУПЕЛЬСӦ.
Картупельтӧ оз ков водз пуктыны. Сійӧс пуктан кадыс тувсов кӧдзаяс (шобді, зӧр, ид) кӧдзӧм бӧрын. Ӧд картупельыдлы быдмынысӧ босьтчыны колӧ шоныдыс унджык няня кӧдзаяслы дорысь. Картупель вужъясьӧ, петассӧ лэдзӧ 4–5 градус шоныд поводдяӧн, а тӧдчымӧн быдмынысӧ сылы колӧ нин 10 градус шоныдыс Цельсий серти.
Картупель петасъясыд зэв ёна полӧны, кӧдзыдсьыд. Весиг 1–2 градус шоныд дырйи найӧ кынмӧны, кулӧны Сідзкӧ картупельтӧ пуктыны оз ков тэрмасьны. Дыр кӧ пуктӧм картупельыд куйлас кӧдзыд да васӧд муад, вермас сісьмыны. Центральнӧй-чернозёмнӧй обласьтъясын да Украина войвылын кӧ колӧ пуктыны апрель мӧд джынъяс да май заводитчигӧн, нечернозёмнӧй полосаын да центральнӧй районъясын — май мӧд джынъяс нин.
Картупель пуктан кадыд поводдя сайын: сёр да кӧдзыд тулыса воясӧ колӧ сёрӧнджык сійӧс пуктыны, а шоныд тулыса воясӧ водзджык колӧ пуктыны.
Ливенскӧй опытнӧй му вылын (Орловскӧй важ губерняын) кык вося видлӧгъяс разнӧй кадӧ картупель пуктӧмӧн петкӧдлісны со мый: май 15-ӧд лунӧ пуктӧм картупель кык вонас шӧркоддьӧм урожайсӧ сетіс гектарысь 145 центнер, май 22-ӧд лунӧ пуктӧм картупель — 165 центнер, а май 29-ӧд лунӧ пуктӧм картупель — 170 центнер.
Кыдзи пуктыны картупельсӧ. Картупель позьӧ пуктыны уна ногӧн: 1) гӧр улӧ, 2) плуг улӧ, 3) маркер да окучник улӧ да 4) нарӧсьнӧ картупель пуктанъясӧн (картофелесажалкаӧн шусьӧны).
Медъёна картупельсӧ пуктӧны гӧр улӧ да плуг улӧ ӧти гӧрыштӧм кост кольӧмӧн. Плуг улӧ пуктігӧн картупельсӧ колӧ пуктавны оз бӧрӧзда пыдӧсас, а бӧрӧзда бокас сюйыштны, мед картупель улас вӧлі небыд муыс.
Тимирязевскӧй сельско-кӧзяйственнӧй академияса ферма вылын, Мӧскуа дінын, маркерӧн либӧ метчикӧн му вылас вӧчыштӧны неыджыд бӧрӧздаяс 54 сантиметр мӧда-мӧдсьыс костъясӧн кузяногӧныс и вомӧныс. Кузянога да вомӧна бӧрӧздаяс ӧтлаасянінас пуктӧны картупельсӧ, неуна личкыштӧны муас. Пуктӧм бӧрас тыртӧны картупельсӧ 7–9 сантиметр джуджда муӧн костъястіыс бугритан гӧрйӧн (окучникӧн) гӧрӧмӧн.
Татшӧм ногӧн картупельсӧ пуктӧмыс бур, картупель улас и вылас небыд муыс лоӧ да. Картупель вывтіыс бурысялӧм муыс регыдджык косьмӧ, шоналӧ. Тадзи картупельтӧ пуктыны торйӧн нин бур улын, васӧд муяс вылӧ да сёйӧдджык сьӧкыд муяс вылӧ, кӧні картупельыс дыр оз пет пуктӧм бӧрас.
Бутылицкӧй опытнӧй му вылын разнӧй ногӧн картупельсӧ пуктӧм кузя видлӧгъясыс сетісны уна пӧлӧс урожайяс. Нёль воӧн шӧркоддьӧм урожайыс медыджыд воис маркер да окучник улӧ пуктӧминысь. Со лыдпасъясыс та кузя: маркер да окучник улӧ пуктӧмӧн гектарысь картупель урожайыс воис 196 центнер, татшӧм жӧ урожайыс воис плуг улӧ картупельсӧ бӧрӧзда бокас пуктӧмӧн, гӧр улӧ пуктӧмӧн воис 175 центнер (21 центнерӧн этшаджык) да плуг улӧ картупельсӧ бӧрӧзда пыдӧсас пуктӧмӧн воис картупель урожайыс сӧмын 163 центнер гектарысь.
Сідзкӧ картупельтӧ колӧ сідзи зільны пуктыны, мед эськӧ пуктӧм картупель улас вӧлі мыйтакӧ небыд муыс.
Колхозъясын картупельтӧ позьӧ пуктыны кык рада шведскӧй машинаӧн. Татшӧм машинанас гектар вылӧ картупель пуктыны ковмас 4 морталун да 10 вӧлалун. Тайӧ машинаыс со кутшӧм.
Кӧльӧсаяс выліас крепитӧма ящик. Сэтчӧ пуктыссьӧ картупельыс. Ящиксяньыс картупельыс лэччӧ сошникъясӧ да пуктысьӧ муас. Сошник бӧрсяыс мунӧны мӧда-мӧдыслы пельӧсӧн лӧсьӧдӧм кык диск, найӧ тыртӧны сошникӧн пуктӧм картупельсӧ. Ящиксяньыс сошникас картупель петанінас (семяпроводӧн шусьӧ) эм аслыспӧлӧс приспособленньӧ, да сійӧ картупельсӧ лэдзӧ пыр ӧткодь коставлӧм мысьт да ӧтылнаӧ картупельысь картупельӧ усьӧ муас.
Эмӧсь сложнӧйджык америкаса типа картупель пуктан машинаяс. Татшӧм машинаыс оз сӧмын пукты картупельсӧ, а тшӧтш и минерала мувынсьӧдан муас сюйӧ.
Тайӧ машинасӧ вӧчӧма воддза машина мозыс жӧ пӧшти, сӧмын талӧн кык сошникыс; ӧти сошник пырыс сюйсьӧ муас мувынсьӧданыс, а мӧд сошникыс картупельсӧ пуктӧ. Тайӧ машинаас доддялӧны кык вӧв. Тайӧ машинанас лунын верман уджавны кык гектар му.
Бӧръя каднас кутісны нин уджавны таысь на ещӧ сложнӧй машинаӧн. Сійӧ ӧтпырйӧ куим рад картупель пуктӧ. Быд радлы вылӧ вӧчӧма 4 диск, воддза кык дискыс бӧрӧздасӧ вӧчӧны, а мӧд кык дискыс картупельсӧ пуктӧны дай бугритӧны. Тайӧ машина бердас уджавны колӧ кык морт да куим вӧв. Луннас позьӧ тайӧн пуктыны нёль кымын гектар картупель. Татшӧм машинанас позьӧ тракторӧн уджавны. Сэки нӧшта нин уна вермӧ уджавны машинаыс.
Тшӧкыда-ӧ колӧ картупельсӧ пуктыны. Картупель кӧйдыс гырся кындзи, урожай содтӧм могысь колӧ нӧшта тӧдны, ыджыдӧс-ӧ костъяссӧ кольны картупельысь картупельӧ да визьысь визьӧ. Мӧскуа бердса опытнӧй му вылын картупельысь картупельӧдз 35 сантиметр костъяссӧ кольӧмӧн да визьысь визьӧ 56 сантиметрӧдз костъяссӧ лӧсьӧдӧмӧн гектар му вылысь картупель урожайыс воис 178 центнер. Сы ыдждаӧс жӧ костъяссӧ визьысь визьӧ кольӧмӧн да визяс картупельысь картупельӧдз 44 сантиметрӧдз костъяссӧ лӧсьӧдӧмӧн, гектарысь картупель урожайыс воис 188 центнер, а картупельысь картупельӧдз 53 сантиметр мында костъяссӧ кольӧмӧн урожайыс воис нин 197,5 центнер гектарысь.
Сідзкӧ тані шочджыка пуктӧмнас урожайыс содӧма 19,5 центнер вылӧ гектарас. Сы понда картупельтӧ оз ков тшӧкыда пуктыны: тшӧкыда пуктігӧн картупель кӧйдысыс унджык мунӧ, урожайыс ичӧтджык воӧ. Сэсся сэки уна картупельяс посни лоӧны.
КЫДЗИ ВОӦДНЫ КАРТУПЕЛЬТӦ ВОДЗДЖЫК.
Гырысь каръяс бердын, шуам, Мӧскуа, Ленинград, Харьков гӧгӧр выгӧднӧ овлӧ картупельтӧ водзджык воӧдны. Сэсся ӧд и аслыныс крестьянаыдлы, колхозъяслы колӧ картупельыс вӧлӧга вылас арнад водзджык. Водзджык, юнь помасиг кежлӧ гӧгӧр, воӧдӧм картупельыд эськӧ и оз сет ёна ыджыд урожайтӧ, сӧмын бара сійӧс позьӧ донӧнджык вузавны, водз лоӧ овмӧсын пуктас вӧлӧга. Сэсся ӧд картупельтӧ водз воӧдӧмыс выгӧднӧ и со мыйӧн: сэки позьӧ картупельтӧ пуктыны коськӧмӧ.
Картупель увсьыс муыс петӧ тӧлысьӧн-джынйӧнӧдз войдӧр сюсӧ кӧдзтӧдзыс да муыс удитас на шойччыны, удитас чукӧртны сюыслы колан сёянторъяссӧ. Кымын водз лоӧ картупельсӧ босьтӧма коськӧмсьыс сю кӧдзтӧдзыс, сымын ыджыд лоӧ сю урожайыс, шуам, сюсӧ кодзтӧдзыс кӧ картупельсӧ кык вежон войдӧр босьтан, сэки тӧдчымӧн сюыс лоӧ омӧльджык.
Картупельсӧ важӧн нин водз воӧдӧны Мӧскуа бердса крестьяна. Бӧръя воясас картупель водз воӧдӧм йылысь тӧдмалісны Мӧскуа бердса опытнӧй му вылын.
Медым ӧдйӧ быдтыны да водз босьтны картупель урожайтӧ, колӧ бӧрйыны бурджык, чӧскыдджык регыд воысь столӧвӧй сорт картупель кӧйдыс.
Водз воӧдӧм вылӧ бур «
Медым эськӧ ӧддзӧдны картупель воӧмсӧ, бӧрйӧм картупель кӧйдыссӧ заводитӧны нырсьӧдны шоныд да югыдінын. Нырсьӧднысӧ колӧ заводитны муас пуктытӧдз тӧлысьӧн-джынйӧн войдӧр, март мӧд джынъяс либӧ помас. Водзджык либӧ сёрӧнджык нырсьӧдны пуктӧм картупельлӧн урожайыс ичӧтджык воӧ.
Нырсьӧдӧны со кыдзи. Март воддза джынъяс бӧрйӧны кӧйдыс вылӧ курӧг кольк гырся картупельяс, тэчӧны сійӧс ляпкыдик кӧрзинаясӧ, 16 кымын килограммӧн быд кӧрзинаӧ, да пуктӧны сійӧс шоныд да югыдінӧ.
Эм кӧ овтӧм шоныд да югыд ин, картупельсӧ разӧдӧны джоджас вӧсньыдика, сантиметр 20–25 кыза. Тадзи и олӧ картупельыс пуктытӧдзыс. Пуктігкежлас картупельясыслӧн лоӧны нин кыз, дженьыд, ён сьӧдов петасъяс.
Воддза картупель пуктыны колӧ бура небзьӧдӧм му вылӧ. Куйӧдыд нюжӧдӧ картупель воӧмсӧ. Сы понда картупельтӧ бурджык пуктыны куйӧд бӧрас мӧд кӧдза мыстиыс.
Пуктӧны нырсьӧдӧм картупельтӧ, кор нин оз кут асывъяснас кынмавны, кор лоӧ шоныд поводдя — май мӧд джынъяс. Пуктӧны зыр улӧ, беддьӧн розьӧдӧминӧ, гӧр улӧ; костъяссӧ визьысь визьӧ кольӧны 54 сантиметр, а визяс картупельыс картупельӧдз 36 сантиметрӧдз.
Нырсьӧдӧм картупельыд быдмӧ ёна ӧдйӧ. Сӧмын пуктыны колӧ нырнас выліӧ. Пуктӧм бӧрас колӧ мусӧ небзьӧдны да кокньыдика бугритны. Босьтӧны урожайсӧ юнь тӧлысь мӧд джынъяс либӧ юль заводитчигӧн.
Ёна-ӧ ӧддзӧдӧ картупельыслысь воӧмсӧ пуктытӧдзыс нырсьӧдӧмыс, позьӧ аддзыны Мӧскуа бердса опытнӧй му вылын видлӧгъясысь. Тані тӧдмалӧма, корджык кутшӧм урожай воӧ нырсьӧдтӧм да нырсьӧдӧм картупельлӧн. Урожайыс со кутшӧм воис (гектар вылысь центнерӧн):
| Кор босьтӧма | Нырсьӧдтӧм | Нырсьӧдӧма. |
| юль 10-ӧд лунӧ | 22 | 69 |
| юль 20-ӧд лунӧ | 58 | 94 |
| август 1-а лунӧ | 87 | 103 |
| август 11-ӧд лунӧ | 115 | 106 |
Татысь тыдалӧ, мый юль 10-ӧд лунӧ картупельсӧ босьтігӧн нырсьӧдӧм картупельыслӧн урожайыс куим пӧв унджык нырсьӧдтӧм картупельыслӧн дорысь, сёрӧнджык нин — юль 20-ӧд лунӧ босьтігӧн нырсьӧдӧм картупель сетіс урожайсӧ ӧтиӧн-джынйӧн пӧв унджык, а августын нин налӧн урожайясыс пӧшти оз торъявны.
Юль заводитчигӧн выль картупельлӧн доныс овлӧ 14–15 шайт центнер. Сідзкӧ гектарысь 70 центнер картупель урожай сетас валӧвӧй доход 1000 шайт.
Водз воӧдӧм вылӧ картупель пуктігӧн бур быд пуктан картупель улӧ кисьтыштны грамм сизим кымын суперфосфат. Суперфосфатыс ӧддзӧдӧ картупель быдмӧмсӧ. Регыдджык да ӧтпырйӧджык вежӧдӧ, коръясьӧ, водзджык дзоридзалӧ да водзджык позтырасьӧ. Водз, юльын, урожайсӧ босьтігӧн унджык воӧ картупельыс дай чӧскыдджык.
Нырсьӧдӧм картупельяс улас суперфосфатсӧ кисьтыштӧмыс содтӧ сылысь урожайсӧ 4–5 центнер гектар вылӧ.
Кӧдзыд да зэра тулысӧ, кор надзмӧ картупельлӧн быдмӧмыс да позтырасьӧмыс, суперфосфат ӧддзӧдӧ картупельыслысь быдмӧмсӧ, сэки суперфосфатыс картупельыслысь урожайсӧ ёнджыка нин — центнер 13–18 кымын гектар вылас содтӧ.
Водз воӧм картупельсӧ босьтӧм. Том, нэр картупель босьтігӧн позьӧ картупель коръяссӧ нетшкытӧг кольны, а видзчысьӧмӧн кинад пурйыштны да позтырсьыс гырысь картупельяссӧ сӧмын босьтны, сэсся бӧр тыртыштны мунас, мед позтырас кольӧм посни картупельясыс водзӧ быдмасны.
Мӧскуа бердса опытнӧй му вылын 1928-ӧд воӧ бура куйӧдалӧм местаӧ вӧлі пуктӧма нырсьӧдӧм Эпикур сорт картупель. Ӧти участокысь лои став картупельсӧ водз, юль 12-ӧд лунӧ, босьтӧма. Воис сэтысь урожайыс 66 центнер гектарысь. Артавны кӧ сьӧм вылӧ — 1.062 шайт дон. А мӧд участокысь юль 12-ӧд луннас вӧлі босьтӧма коръяссӧ нетшкытӧгыс сӧмын гырысь картупельяссӧ. Чукӧрмис 57 центнер гектарысь. А август 25-ӧд лунӧ дзикӧдз босьтігас ещӧ на чукӧрмис 199 центнер картупель. Кык пӧрйӧ ӧти местасьыс босьтӧм картупель воис 256 центнер гектарысь. Сійӧ нин сьӧм вылас арталӧмӧн кайӧ 2172 шайт донӧдз.
А коймӧд участок вылысь картупельсӧ босьтісны ӧтчыдысьӧн ставсӧ август 25-ӧд лунӧ. Чукӧрмис 266 центнер гектарысь, 1662 шайт дон. Тайӧ опытыс петкӧдлӧ — картупельсӧ кык пӧрйӧ босьтӧмыс сетӧ доходсӧ кык мында ӧтчыдӧн водз, юль воддза джынйын, босьтігӧн дорысь да сетӧ 25 прӧчент вылӧ унджык ӧтчыдӧн жӧ, сӧмын сёрӧн босьтігӧн дорысь.
КАРТУПЕЛЬӦС ПУКТӦМ БӦРАС ДӦЗЬӦРИТӦМ.
Картупельлӧн петасъясыс тыдовтчӧны пуктӧм бӧрас вежон куим кымын мысти, а кӧдзыд поводдя сулалігӧн сыысь на сёрӧн. Тайӧ каднас кӧ чорыдджыка зэрыштавлас, муыс вылітіыс коркаасяс, торйӧн нин сёйӧдджык муяс либӧ сьӧд муяс. Сэсся сыысь кындзи му вылас мӧдӧдчӧны быдмыны уна ёг турунъяс. Сы понда картупельсӧ пуктӧмыс бӧрын ковмас пинёвтны петасъяссӧ. Пинёвтӧмнас бырасны ёг турунъясыс му вывсьыс, небзяс му вылысыс, а косӧдінъясын муыс озджык косьмы.
Пинёвтны колӧ бурджыка му кузяногыс дай вомӧныс. Пинёвтӧмыс кӧ мунӧ коръяс мыччысян каднас нин, кузяногнас да вомӧннас пинёвтӧмӧн бӧр веськаласны ӧтар ногыс пинёвтігӧн водтӧдӧм картупель коръясыс.
Мӧдысь пинёвтны колӧ картупель коръясьӧм бӧрас, кор нин коръясыс лоӧны сантиметр 10 кузя кымын. Мӧдысьыс пинёвтӧны бара жӧ ёг турунъяссӧ му вывсьыс бырӧдӧм могысь. Агаснас нетшкӧм ёг турунъяссӧ му вывсьыс колӧ кежӧдны, мед бӧр эз вужъясьны да босьтчыны быдмыны. Кокни лыаа му вылын кӧ картупельыс, мед пинёвтігас картупельлӧн нэриник коръясыс эз нетшкыссьыны, колӧ пинёвтны кӧрт пиня пу агасӧн либӧ кокни кӧрт агасӧн.
Мыйӧн картупель корйыс нюжалас сантиметр 15–20-ӧдз мусяньыс, нечернозёмнӧй полосаын колӧ нин заводитчыны картупельсӧ бугритны.
Картупель бугритӧны, медым картупель позтыръяс гӧгӧрыс лоӧ унджык небыд муыс, мед бурджыка пондасны быдмыны картупельясыс да артмасны выль картупельяс. Бугритӧм бӧрын сынӧдыс кокньыдджыка мутіыс ветлӧ, ёг турунъясыс оз лоны визь костъясас, дай коркаыс оз ло му выліас. Медводзысьыс бугритнысӧ колӧ ёна видзчысьӧмӧн, мед картупель коръясыс оз тырны мунас. Тырӧм картупель коръяссӧ колӧ лӧсьӧдыштны киӧн.
Мӧдысьсӧ бугритны колӧ вежон кык кымын мысти первойысь бугритӧм бӧрас. Шӧркоддьӧм поводдяа гожӧмын позьӧ кольны картупель мутӧ кыкысь бугритӧм кежсьыс. Зэра гожӧмъясӧ, торйӧн нин сьӧкыд сёйӧд муяс вылын, ёг турунъяс ёна быдмигӧн бур нӧшта коймӧдысь бугритны. Картупель дӧзьӧритӧмысь дугдӧны, кор нин коръяснас тыртас картупельлысь визь костъяссӧ.
Бугритны позьӧ гӧрйӧн, а медбур нарошнӧ картупель бугритан гӧрйӧн (окучникӧн шусьӧ). Тайӧ кыкнанладор бокас мусӧ шыбитӧ. Бордъяссӧ позьӧ паськӧдны, векньӧдны, сы серти сэсся гӧрыштӧ паськыдджыка либӧ векньыдджыка. Позьӧ гӧрыштны пыдӧджык либӧ ляпкыдджыка. Сы серти сэсся картупель позтыръяс бердас позьӧ унджык чукӧртны небыд мусӧ либӧ этшаджык.
Медбур картупельтӧ ӧткодь костъясӧн пуктыны визьысь визьӧ дай визяс картупельысь картупельӧ. Сэки позьӧ бугритны картупельтӧ кузяногӧныс дай вомӧныс. Гӧр улӧ либӧ плуг улӧ пуктігӧн бугритны картупельтӧ позьӧ, сӧмын ӧтар ногыс да ёг турунъяссӧ радъяссьыс лоӧ нетшкыны киӧн либӧ коканӧн кокны. А кор и визяс (радас) картупельысь картупельӧдз ӧткодь костъясыс, сэки позьӧ и вомӧныс тшӧтш бугритны да сэки ёг турунъясыд ставыс нетшкысясны.
Картупель корсӧ ытшкӧм. Органическӧй веществоясыс, сідзжӧ дерт и крахмалыс, артмӧ быдмӧг коръясас. Сы понда картупель кор ытшкыны кор лёздытӧдзыс да кынмавтӧдз оз позь некутшӧм ногӧн. Оз жӧ ков коръяссӧ вывті ёна быдмӧмысла (шуам, градъяс вылын) катайтӧмӧн пӧрлӧдлыны, чегъявны. Сідзнассӧ урожайыс ичӧтджык воӧ дай крахмалыс этшаджык лоӧ картупеляс.
Тамбовса опытнӧй станцияын ытшкисны картупель корсӧ юнь 23-ӧд лунӧ. Гектарысь лои 27 центнер картупель кор, а туруныс сэтысь артмис 4,5 центнер. Корсӧ ытшкытӧминысь картупель урожайыс воис 176,5 центнер гектар вылысь, а корсӧ ытшкӧминысь — 105,5 центнер гектарысь. Корсӧ ытшкӧмыс понда гектар вылысь урожайыс ичӧтджык воис 71 центнер вылӧ, либӧ 40% вылӧ.
Сійӧ нӧшта абу на ставыс. Корсӧ ытшкӧминас крахмалыс картупеляс этшаджык лоӧма, картупельясыс посниджыка быдмӧмаӧсь, дай ёна посни картупельыс ёна содӧма. Крахмаллӧн прӧчентыс чиніс 15,5 прӧчентсянь 13,5 прӧчентӧдз, либӧ 2 прӧчент вылӧ. Корсӧ ытшкытӧминын посни картупельыс вӧлі 14%, а корсӧ ытшканінын — 27%, матӧ кык пӧв унджык.
КАРТУПЕЛЬЛӦН ВИСЬӦМЪЯСЫС.
Зэра воясӧ картупель кок йылас и заводитӧ сісьмыны.
Мӧскуаса станция тӧдмалӧм серти бӧръя 35 воас 12 воӧ картупельыс сісьмыліс. Сідзкӧ быд куим во пиын ӧти вонас картупель сісьмӧ.
1928-ӧд воӧ, ёна зэра сійӧ вонас вӧліс да, вузӧс картупель вӧдитанінъясын картупельсӧ босьтігас вӧлі нин 20%-ыс сісь. Урожайыс лои ичӧт картупельыслӧн, корйыс ёна водз куліс да.
А коръястӧгыс крахмалыс картупеляс эз кут воны, сы понда картупельыс ньӧжмис быдмӧмсьыс. Сэсся ёна сісьмис картупельыс и видзигас, тӧвйӧдігас.
Сісьмынысӧ заводитӧ со кыдзи да кысянь. Картупель коръяс вылас лоӧны руд чутъяс. Кор улі бокас чут гӧгӧрыс еджыд кодь лоӧ — сійӧ и эм картупель кортӧ да картупельтӧ сісьтысь тшакыс.
Тӧла дырйи картупель сісьтысь тшакъясыс разалӧны ӧти корсянь мӧд корйӧ. А зэрнас киссьӧны муас, ваыскӧд пырӧны му пытшкас да картупель пытшкас. Картупельыс быттьӧ лӧмӧссьӧ. Вундыны кӧ картупельсӧ сійӧ лӧм пырыс, ми казялам, мый заводитӧ сісьмыны картупель яйыс, сэті гӧрдов сім рӧма яйыс.
Картупельсӧ босьтігкежлӧ оз на вывті ёна сісь висьӧмыс картупельясас паськав, картупель сісьтаныс (шуӧны зародышӧн, спорыӧн, тшакӧн) му пытшкас оз пыдӧ, сантиметр дасӧдзся оз на пырны да. Мед нин ёна висьмӧны картупельясыд босьтігас, сэки картупельясыс сісь коръясас инмалӧны да. Картупельӧ веськалӧм (сибдӧм) сісь висьӧм зэв посньыдик спорыясыс кутасны сісьтыны картупельсӧ тӧвйӧдігас.
Медкокньыда висьмӧны сісь висьӧмнад мортӧн сёян (столӧвӧй) регыд воысь сортъяс, медомӧля сісьмӧны скӧтлы вердан да заводскӧй сортъяс.
Миян крестьяна овмӧсъясын картупельыд ёна пыр сісьмӧ, уна сикас сортъяс сорӧмӧн вӧдитӧны да. Шуам, столӧвӧй сорт, кокньыда висьмӧ, регыд заводитӧ сісьмыны му вылын. А сысянь висьмӧны и висьӧмсьыс повтӧмджык картупель сортъясыс, шуам, заводскӧй сорт картупель позтыръяс.
Сэсся, вӧлӧмкӧ, сьӧкыд сёйӧд му вылын картупельтӧ уна во чӧж вӧдитігӧн, картупельыс сэні йывмӧ, посньыдджыка быдмӧ. Германияын та кузя со мый вӧчӧны: во сизим кӧкъямыс бӧрын картупель кӧйдыссӧ вежӧны. Босьтӧны сійӧ жӧ сорт картупель кӧйдыссӧ лыаа му вылысь. Лыаа му вылын вӧдитӧм картупельыд озджык сісьмы.
Ёнджыка картупельыд сісьмӧ омӧлик, куйӧдтӧм муяс вылын, татшӧминас картупельыс слабджык да.
Заграничаын дай миян Союзын картупель сісьмӧмкӧд вермасьӧны му вылысь сісьмысь картупель корсӧ бордосскӧй жидкосьтӧн киськалӧмӧн, кадын картупель корсӧ ытшкӧмӧн да му вывсьыс весалӧмӧн.
Мӧскуаса станцияын видлӧг петкӧдліс, мый бордосскӧй жидкосьтӧн сісьмысь картупель коръяссӧ киськалӧмыс чинтӧ сісьмысь картупельыслысь прӧчентсӧ. Киськышттӧм му вылын сісь картупельыс вӧлӧма 10–12%, а киськалӧм му вылын чинӧма 1–2%-ӧдз. Урожайыс киськалӧм му вылас воӧма 20–30% вылӧ унджык.
Бордосскӧй жидкосьтнас киськышталӧм пондаыс урожайыс содӧма, сэні картупель коръясыс вежӧсь кольӧны да висьӧмсӧ киськалӧмнас виӧ да, найӧ и водзӧ крахмалсӧ вӧчӧны да, сэні картупельыс быдмӧ босьттӧдзыс да. А киськышттӧм му вылас картупель корйыс лёздӧ сісьмӧмысла, дай картупельыс дугдӧ водза-водз быдмӧмсьыс.
Кадын кӧ, кор на коръясас мыччысисны медводдза чутъясыс, гӧгӧрвоан, ӧтчыд киськыштӧмӧн позьӧ бырӧдны висьӧмсӧ.
Колӧ босьтны ӧти прӧчента бордосскӧй жидкосьт. 100 литр татшӧм жидкосьтсӧ вӧчӧм вылӧ колӧ босьтны ӧти килограмм меднӧй купорос да сывдыны сійӧс 50 литр ваын да килограмм соттӧм извесьт, кодӧс торйӧн сідз жӧ 50 литр ваӧн сорлалӧны.
Кыкнан сорассӧ (меднӧй купороса да известкаа сорасъяссӧ) ӧтлаалӧны, сійӧн и киськалӧны сісьмыны босьтсьӧм картупель коръястӧ. Вӧчӧм бӧрас пыр жӧ колӧ киськавны; суткиысь кӧ дырджык сулалас тайӧ сорасыд, оз нин шогмы, картупельтӧ оз нин мезды сісьмӧмсьыд. Гектар ув картупель киськавны ковмас 700–800 литр жидкосьт. Сідзкӧ гектар вылӧ ковмас 7–8 килограмм меднӧй купорос да сымда жӧ соттӧм извесьт. Гектар картупель киськалӧмыс, уджсӧ и материалсӧ лыддьӧмӧн сувтӧ квайт кымын шайт.
Картупель корсӧ ытшкӧм. Тӧлын картупель сісьмӧ, медсясӧ босьтігас сы вылӧ корсяньыс сісь висьӧмыс вуджӧ да. Мед корсяньыс висьӧмыс эз вудж, сісьмысь корсӧ колӧ ытшкыны лун 12–14 войдӧр картупельсӧ босьттӧдзыс. Ытшкӧм корсӧ колӧ либӧ сотны, либӧ компост вылӧ используйтны. Эз кӧ кадын ло ытшкӧма сісьмысь корсӧ, картупельсӧ оз ков босьтны кынмавтӧдзыс. Кӧдзыдыс виалӧ зародышъяссӧ висьӧмыслысь.
Сісьмывлӧ картупельыд и воысь воӧ ӧти пӧдвалын либӧ гуын видзигӧн. Казяланныд кӧ картупель видзанінсьыд сісьмӧмсӧ картупельлысь, гожӧмнас, кор оз ло картупельыс сэні, колӧ джоджсӧ, пӧтӧлӧксӧ, стенъяссӧ мавтны известкаӧн да выль картупельсӧ сюйтӧдзыс пыр восьсӧн видзны.
Йывман висьӧмъяс. Картупельлӧн сісь висьӧм кындзи эмӧсь нӧшта мукӧд пӧлӧс висьӧмъяс, шусьӧны йывман висьӧмӧн.
Овлӧны со кутшӧм сикас висьӧмъяс. Листыс вывлань гартчӧ доръяссяньыс. Чорзьӧны сэтшӧм листъясыс, лоӧны вижов рӧмаӧсь да кокньыда чегъясьӧны.
Мӧд пӧлӧс висьӧм — листыс мылькъя-гуранъяса лоӧ. Висьмӧм кустыс тшӧкыда муас ляскысьӧ.
Сэсся овлӧны картупель листъяс вылын муртса тӧдчысь посни чутъяс, кодъясӧс позьӧ аддзыны сӧмын югыдінӧ видзӧдӧмӧн.
Эмӧсь нӧшта мукӧд пӧлӧс висьӧмъяс на.
Киевса опытнӧй станция тӧдмаліс да, лист гартчӧм висьӧмыс чинтӧ урожайсӧ 49% вылӧ, листын мылькъя-гуранъяса висьӧм чинтӧ урожайсӧ 47% вылӧ, посни чута висьӧмыс — 17% вылӧ да сідз водзӧ.
Дерт, оз став сортыс ӧткодя висьмы и тайӧ висьӧмъяснас. Тайӧ висьӧмыскӧд вермасьӧм могысь колӧ вежны кӧйдыссӧ, сэсся бура пыр бӧрйыны бур, дзоньвидза картупельяссӧ.
Гожӧмын колӧ му вылысь нетшкыны да шыблавны висьмӧм кустъяссӧ. А босьтігас кӧйдыс вылас бӧрйыны медбур, дзоньвидза позтыръяссьыс.
