КЫДЗИ КОЛХОЗНИКЛЫ СӦСТӦММӦДНЫ, ПЕЛЬКӦДНЫ ОЛАН КЕРКА
ӦТУВЪЯ ОВМӦС ПЫР ОЛАННОГ ВЕЖСЬӦ
Сӧвет Союз пасьта вежсьӧ сиктса овмӧс, крестьяналӧн оланногыс (бытыс). Унджык и унджык крестьяна ӧтувтчалӧны колхозъясӧ. Колхоз лыд лунысь лунӧ содӧ. Ӧні эм нин уна сюрс колхоз.
Колхозъясад кутісны ӧтувтчавны став уджалысь крестьянаыс эз сӧмын торъя сиктъясысь, весиг торъя быдса районъясысь, округъясысь, обласьтъясысь да крайясысь.
Ӧтувтчытӧм крестьянин да крестьянин-колхозник мӧда-мӧдсьыс ёна торъялӧны.
Колхозъясын вежсьӧ дзикӧдз, выль ногӧн тэчсьӧ оз сӧмын овмӧсыс, но и крестьянинлӧн оланногыс. Колхозас пырӧм бӧрын крестьянин водзӧ сувтӧны зэв уна выльторъяс. Сылы лоӧ велӧдчыны выль ногӧн уджавны му, велӧдчыны уджавны тракторӧн да му-видз уджалан сложнӧй машинаясӧн, перйыны сям наука велӧдӧм серти нуӧдны овмӧс, бурмӧдны скӧт, гортса пӧткаяс, с. в.
Тайӧ этша на. Сылы колӧ велӧдчыны вӧчны аслас войдӧръя посни керка-картаяс пыдди гырысь керкаяс, гырысь картаяс, складъяс, конюшняяс да мукӧдтор. Ӧтувъя овмӧсыд быд боксянь колӧ лоны бурджыкӧн ӧтувтчытӧм крестьянин овмӧсъяс дорысь.
И тайӧ на ещӧ абу ставыс.
Колхозникыд оз сӧмын бурмӧд овмӧссӧ, сійӧ тшӧтш вежӧ ассьыс оланногсӧ, семья пытшса, гортса олӧмсӧ.
Выль овмӧс лӧсьӧдігӧн тшӧтш сылы колӧ лӧсьӧдны выль, культураа оланног.
Важ омӧлик оланногсянь колхозниклы колӧ вуджны выль, культурнӧй, дзоньвидза оланногӧ.
Колхозъяс выль сикт вӧсна, сӧстӧм, дзоньвидза да культурнӧй сикт вӧсна вермасьӧмын водзмӧстчысьяс. Сы вӧсна колхозъяслы регыдджыкӧн колӧ лоны быд боксянь водзынджык котыртчытӧм крестьяна дорысь, налы оз сӧмын ков овмӧссӧ лючки нуӧдӧм боксянь петкӧдлыны бур пример, но и петкӧдлыны кыдзи бура лӧсьӧдны выль оланног. Со кутшӧмӧн колӧ лоны колхозъясыдлы. Кутшӧм колхоз эз на во та выйӧдз, колӧ зільны воштысьны. Колхозӧ пырӧм бӧрын крестьянинлы важ пӧльяс дырся туйтӧм гӧрсӧ да тшынасян сартассӧ шыбитӧмӧн колӧ эновтчыны важ ковтӧм лёк оланногсьыс, а медвойдӧр — кутчысьны бурмӧдны да сӧстӧммӧдны гортса олӧмсӧ.
Медым дзоньвидза да культурнӧй олӧм лои, медвойдӧр колӧ сӧстӧма видзны ассьыс оланінсӧ.
Колхозниклы овны пелька да культурнӧя колӧ оз сӧмын ас пондаыс да ас семья пондаыс, а став коллективыс вӧсна. Колхозниклы колӧ тӧдны — сылӧн бура олӧмыс колхоз бура олӧм саяс, а дзоньвидзалуныс — став коллектив дзоньвидзалун саяс. Колхозниклӧн кӧ семьяыс висьмас, сійӧ нин кучкӧ ӧтувъя овмӧсыслы.
Сідз кӧ, быд колхозниклы став вынсьыс колӧ зільны лӧсьӧдны культурнӧй да дзоньвидза оланног. Медвойдӧр пелька да сӧстӧма видзны оланінсӧ.
Олӧм да дурк оланін чужтӧ быд сикас висьӧмъяссӧ. Сідз кӧ, керка пытшкӧссӧ, гӧгӧрсӧ и, колӧ бура пелькӧдны.
Абу став колхозас оланінъясыс ӧткодьӧсь. Эмӧсь — олӧны ӧтувъя гырысь югыд керкаясын, а унджык колхозас на ещӧ сэтшӧм оланінъяссӧ стрӧитны эз вермыны, сэні колхозникъяс важ оланінъясас на олӧны.
Дерт ӧтувъя оланінъясад бурджык. Ӧтув ыджыд керкаын сёйны, песласьны-косьтысьны, узьлыны, курӧгъясӧс видзны, эмӧсь торъя жыръяс. Сы вӧсна ӧтувъя оланінтӧ кокньыдджык пелькӧдны. Колхозъясыдлы татчӧ и колӧ рымасьны, медым зільджыка уджалӧмӧн вӧчны ыджыд, югыд, шоныд да сӧстӧм оланін.
Сӧмын ӧні унджык колхозас на уджалысьясыс, колхозникъясыс, олӧны асланыс важ керкаясас. Сідз кӧ, быд колхозниклӧн мог — мый верман, сӧстӧммӧдны ассьыныс оланінсӧ.
Видзӧдлам ӧні, мыйӧн омӧль вӧлі миян важ оланінъясным да кыдзи сійӧс бурмӧдны, медым ӧтувтчӧм бӧрын олӧмыс лои сӧстӧм.
МЫЙӦН ОМӦЛЬӦСЬ ВАЖ КРЕСТЬЯНА КЕРКАЯС.
Миян шӧркоддьӧм крестьянинлӧн, а медся нин гӧльяслӧн, керкаясыс ичӧтӧсь, дуркӧсь, ладтӧмӧсь. Пыран тӧлын сэтшӧм керкаад да, нырад лёк дук чаткӧ. Ва руа, керка пельӧсъясыс ватлалӧны. Ӧшинь воръясас тырыс чӧжсьӧма ва. Сэтшӧм тшыксьӧм сынӧда керкаын олігӧн ёна омӧльтчӧ мортлӧн дзоньвидзалуныс.
Сынӧдыд ёна колантор мортлы. Сӧстӧм сынӧд мортлы колӧ сёян-юан кодя жӧ.
Омӧля тӧлӧдӧм керкаясын олысь-уджалысьяс пыр бледӧсь, этша вираӧсь, унаӧн висьӧны чакоткаӧн. Дурк сынӧдын олігӧн оз вермыны бура быдмыны да сӧвмыны ни кага, ни пемӧс, ни быдмӧгъяс. Став ловъяыс сӧстӧм сынӧдтӧгыд косьмӧны, чикыртчӧны.
Быдӧн тӧдӧны — няньтӧг да ватӧг овны он вермы. Сы вӧсна и тӧждысьӧны водзвыв заптыны нянь да ва. Сэтшӧма жӧ колӧ тӧждысьны и оланінын сӧстӧм сынӧд вӧсна. Сӧмын та кузя крестьянаыд пӧшти оз и мӧвпыштлыны.
Мый вӧсна тшыкӧ сынӧдыс крестьяна керкаын? Дзескыд, ичӧт керкаын да нӧшта тӧлӧдтӧг куш олысьяс лолалӧмыс вӧсна нин сынӧдыс тшыкӧ, олысьясыслы оз тырмы сӧстӧм сынӧдыс.
Тӧлын уна йӧза собранньӧяс дырйи, рыт пукигъясын керкаас весиг лолавнытӧ лоӧ сьӧкыд, юрыд кольмӧ, сьӧлӧм тіпкӧм ӧддзӧ. Унаысь этша вираяс юр садьсӧ воштӧны, усьӧны обморокӧ.
Сідз кӧ, уна йӧз лолалан керкаын сынӧдыс тшыксьӧ, лоӧ сьӧкыд лолавнытӧ.
Сынӧдыд крестьяна керкаясын оз сӧмын лолалӧм вӧсна тшык. Сынӧд и тшыкӧ няйтысь да бусысь. Няйтсӧ керкаас, посводзас пыртӧны ывласянь кокъяснас. Няйтыс шоныд керкаын регыд косьмӧ, пӧрӧ бусӧ, бусыс кыпӧдчӧ сынӧдӧ, пуксьӧ стенъясӧ, джаджъяс, кӧлуйяс вылӧ.
Керка сынӧдын бусыд пыр эм. Видзӧдлӧй, кор шондіыс кольтаӧн моз ӧшинь пыр пырӧ керкаӧ, сэні бусыс тыдалӧ да бытьтӧ кымӧр моз сійӧ довъялӧ, кӧть чер ӧшӧд.
Буса сынӧдын лолалігӧн бусыс веськалӧ да пуксьӧ лолалан горшӧ, тыӧ. Сыысь кындзи, буса сынӧдӧн тыӧ пырӧны висьӧм чужтысьяс, микробъяс. Тшӧкыда морт висьмӧ чакоткаӧн (туберкулёзӧн).
Мед нин уна бусыд овлӧ сэтшӧм керкаясын, кӧні вӧчӧны кустара уджъяс. Кутшӧмкӧ грездъясын, шуам, вӧчӧны пу дозъяс, печканъяс, паньяс, чӧрсъяс; мукӧдлаын вӧчӧны кӧрта кӧлуйяс: пуртъяс, томанъяс, вилкаяс, с. в. Коймӧдлаын вӧчӧны сынанъяс, нёльӧдлаын — гындысьӧны. Мукӧд округъясын да районъясын став крестьянаыс сэтшӧм кустара ужъяс ужалӧны семьяыскӧд олан керкаын. Сэтшӧм керкаясас сынӧдыс пыр тырӧма бусӧн, а мукӧддырйи кислотаяссьыс да краскаяссьыс лыбӧны яда руяс.
Ёна тшыкӧдӧны керка сынӧдӧс няйт кӧлуйяс, дӧрӧм-гачьяс, кӧмъяс, сьӧдасьӧм кага рузумъяс, вольӧсъяс, няйт дозъяс, помӧйяс да быд сикас шыбласъяс.
Дӧрӧм-гачӧ новлігӧныс кутчысьӧ ньылӧм, няйт, бус. Няйтсьӧм да ньылӧма дӧрӧмсянь, оланінад видзигӧныд, сідз жӧ тшыкӧ сынӧдыс.
Ещӧ ёнджыка сынӧдыд тшыкӧ няйт кага рузумъясысь, вольӧсъясысь да. Крестьянин керкаад пыран да, дук сертиыс и тӧдан, эм абу сылӧн ичӧт кага. Кагаа керкаад сынӧдыс дурк, пыр и нырад чаткас кага рузум дукӧн.
Унджык гӧль да шӧркоддьӧм крестьяналӧн керкаясыс ӧти жыръяӧсь, дай сійӧ тырӧма ыджыд пачнас, быдсикас кӧлуйнас да. Сэтшӧм дзоля керкаын и олӧ семья, мукӧддырйиыс 8–10 мортӧдз. Шоч керкаысь он аддзы потан. Сэні жӧ пельӧсас ва тыра пельса; лӧкань, помӧй доз, йӧв гырничьяс. Тшӧкыда керкаас видзӧны быдсикас припассӧ — пызь, шыдӧсъяс, картупель да мукӧд пуктасъяс.
Кӧдзыдъяс дырйи керкаӧ пыртӧны весиг пемӧсъясӧс: кукань, баля, порсьпиян, с. в. Найӧ лэдзӧны сэтчӧ асмогсӧ, дурксьӧдӧны, тшыкӧдӧны сынӧдсӧ. Пемӧсъяс керкаад видзигӧныд керкатӧ пелькӧдны да сӧстӧма видзны он вермы; он вермы сӧстӧммӧдны сынӧдсӧ. Сэтшӧм керкаын регыд верман воштыны дзоньвидзалунтӧ.
Керка пытшса сынӧд ёна тшыкӧ пачсянь. Сёянъяс пуигӧн да нянь пӧжалігӧн пачысь петӧ сёян дукыс. Торйӧн нин омӧль, кор кутшӧмкӧ сёян пачад пузяс либӧ кыскигас пачас киськасяс. Киссьӧм сёяныс пачас сотчӧ, сотчӧм дукыс, чадыс, бара жӧ керкаӧ петӧ. А сэтшӧм чада сынӧдыд зэв лёк.
Олан керка пачын сёян тыра да ва тыра гырничьяс да чугунъяс видзӧмла, керкаын сынӧдыс пыр ва руа, медся нин тӧлын. Сідзсӧ, видзӧдігӧн бытьтӧ оз тӧдчы, кор восьтан керка ӧдзӧстӧ да пырас ывлаысь керкаас кӧдзыд сынӧдыс, сэки синмыдлы тӧдчӧ быдӧн сынӧдын сукмӧм ва руыс.
Керкаын ва руыс нӧшта нин уна чукӧрмӧ песласигъясын, новлан кӧлуй керкаын косьтігӧн, кӧтасьӧм кага рузумъяс, улӧсъяс косьтігӧн, паччӧр вылын нямӧдъяс, гынкӧмъяс косьтігӧн.
Ва руа сынӧдысла керка стенъясыс да йиркыс ватлалӧны, бакшасьӧны. Ванас бусыс няйтсьӧ.
Крестьяна керкаясын тӧвнас тшӧкыда кольмывлан. Кольмӧм вӧсна весиг кулӧны. Кольмӧмыс лоӧ со кыдзи: мортлы вир пытшкас веськалӧ кольмӧдан газ, угарнӧй газӧн шусьӧ. Сійӧ газыс артмӧ пачсӧ ваймытӧдзыс, шомас лӧз би быртӧдзыс пӧдлалӧм вӧсна. Лӧз биа на кӧ пачас ӧгырыс, сэки пӧдлавны пачтӧ оз на позь.
Кольмӧм мортлӧн ёна юрыс висьӧ, сійӧс шогӧдӧ, восӧдӧ. Ёна кольмӧмла весиг кулӧмӧдз волывлӧны, либӧ дыр кежлӧ торксьылӧ дзоньвидзалуныс.
Тшӧкыда кольмалӧм вӧсна морт лоӧ этша вира, вир сӧнъясыс (нервъясыс) тшыксьӧны.
Уна крестьяна керкаын оз тырмы лунъя югыдыс. Крестьяналӧн керкаыс пемыд, ӧшиньяссӧ посниӧс вӧчалӧны да, сэсся унджыкысьсӧ ӧти банас ӧшиньясыс. Сы вӧсна шонді югыдыс ӧтар боксянь и сӧмын пырӧ. А вой бана ӧшиньӧдыд шондіыс оз и пырав.
Медэтша лунъюгыдыс крестьяна керкаӧ веськалӧ тӧвнас, ӧшинь стеклӧяс кыза йизьӧмысла.
Керка пытшкын мед вӧлі югыд. Мортлы югыдыд сёян да сынӧд кодя жӧ колӧ. Югыдтӧг дзоньвидзалун ни, олӧмыс ни оз вермы лоны. Весиг быдмӧгъяс югыдтӧг кулӧны. Кӧдзад кӧ пемыдінӧ кутшӧмкӧ кӧйдыс, сійӧ оз чуж, кӧть и чужас, пыр жӧ бӧр кулас. Дерт, шуам, картупель гуын видзигӧн нырсялӧ, но ӧд сійӧ еджыд ныръясыс ньӧти абу быдмӧг кодьӧсь.
Югыд тырмытӧмыс понда сідз жӧ усьӧ дзоньвидзалуныс и мортлӧн, торйӧн нин посни челядьлӧн. Пемыд керкаын олігӧн челядь быдмӧны бледӧсь, омӧльӧсь, гуын картупель ныръяс кодьыдӧсь жӧ.
Пемыд да ва руа керкаын олігӧн челядьлӧн тшӧкыда овлӧ рахит (лыясыс небзьӧны, чукыльтчӧны).
Колӧ югыдджык биӧн овны и рытын. Мед нин омӧль сартаса биӧн овны. Сійӧ югыдсӧ этша сетӧ, а тшыныс да ӧгырыс сыысь зэв уна. Сійӧ тшыкӧдӧ сынӧдсӧ, сёйӧ синъястӧ да тыястӧ висьмӧдӧ. Сартас дорсьыд бурджык овны лампаӧн. Сӧмын и сэтысь на саа тшыныд петӧ да сынӧдад дук лэдзӧ. Медбур лоӧ электричество. Сомын сійӧ ёна на этша сиктын эм.
Насекомӧйясӧс колӧ виавны керкаысь. Сиктад пӧшти быд крестьяна керкаын олӧны тӧрӧканъяс, гутъяс, лудікъяс, пытшъяс.
Тӧрӧканысь оз и мынлыны унджык крестьяна керкаас. Оз пӧ тай ёна ӧбӧдитчыны тӧрӧканъясыд, — ещӧ шуасны олысьясыс. А збыльысьсӧ эськӧ тӧрӧканъясыд зэв ыджыд лёктор вӧчӧны: сёйӧны, тшыкӧдӧны няньтӧ да мукӧд сёянторъяс, лякӧсьтӧны керка стенъяс, пӧтӧлӧк, пач, сёян-юан дозъяс. А войнад и морттӧ на найӧ курччалӧны. Тӧрӧкан курччалӧмсьыс яй вылын лоӧны гӧрд пятнояс. Сэсся ӧд и узьнытӧ бура оз лэдзны курччалігас.
Гутъяс тӧрӧканъяс дорсьыд нин лёкӧсь.
Гутъяс тшӧкыда пуксьывлӧны куйӧд вылӧ, морт асмог вылӧ да ляксьӧмнас пырӧны керкаӧ. Керкаын найӧ пуксьӧны мортъяс вылӧ, нянь вылӧ да мукӧдлаӧ. Сідзи гутъяс мортӧс да сёянъяс лякӧсьтӧны, няйтӧсьтӧны, пыртлӧны керкаӧ висьӧмъяс.
Гут пыр вуджӧ брюшнӧй тиф, вирӧн мытитӧм да уна мукӧд пӧлӧс висьӧмъяс.
Медъёна ӧбӧдитӧны мортӧс тойяс, пытшъяс да лудікъяс.
Сӧмын тайӧяс оз быд керкаын овны. Олӧны найӧ дзескыд, дурк да буса керкаясын. Сӧстӧм, пельк крестьяна керкаясын, кӧні тшӧкыдджыка мыськавлӧны джоджсӧ, пелькӧдлӧны гӧгӧрбок буссьыс, вежлавлӧны дӧрӧм-гачсӧ да узьлан кӧлуйсӧ — сэні тайӧ вреднӧй олысьясыс абуӧсь.
Став паразитъяс пытшсьыс медлёкыс тойяс. Найӧ оз сӧмын курччавны мортӧс, но новлӧдлӧны сыпнӧй да возвратнӧй тиф.
Кӧні абу тойыс, сэні абуӧсь татшӧм висьӧмъясыд.
КЫДЗИ БУРМӦДНЫ, СӦСТӦММӦДНЫ КЕРКА ПЫТШКӦС.
Крестьянакӧд кӧ кутан сёрнитны, кыдзи лӧсьӧдны культурнӧя, бура оланногсӧ, кыдзи колӧ видзны керка пытшсӧ, коді сюрӧ шуасны:
— Ставыс эськӧ сійӧ бур, сӧмын миян зэв сьӧкыд сійӧс олӧмас вайӧдны. Карын — мӧд сёрни. Сэні позьӧ пелькӧдчынытӧ, позьӧ сӧстӧма овны. Сэні ӧд абу скӧтыд, абу скӧт картаясыд, уличьяс вылад абу няйт и. Сэсся и керкаяссӧ мӧд ногӧн вӧчӧма. Олӧны гажа жыръя керкаясын. Кухняас пусьӧны-пӧжасьӧны, мыськасьӧны. А миян сиктын — ставыс ӧтилаын, ӧтилаын олӧны, пӧжасьӧны, сэні жӧ песласьӧны, сэтчӧ жӧ тӧвнас и скӧтсӧ да курӧгъяссӧ пыртӧны. Татшӧм керкаад он вермы сӧстӧма овны.
Дерт, сьӧкыд пелькӧдны татшӧм керкатӧ. Сӧмын и тані позьӧ лӧсьӧдны бурджык дзоньвидза условйӧяс.
Ӧтувъя овмӧс вылӧ вуджӧм ёна кокньӧдӧ тайӧ могсӧ.
Ӧд крестьяна керкаын медыджыд тырмытӧмторйыс — сійӧ омӧль, сьӧкыд сынӧд. Сідз кӧ, быд олан керка пытшкысь медвойдӧр колӧ сынӧдсӧ бурмӧдны, мед вӧлі сӧстӧм свежӧй, дзоньвидза сынӧд.
Кыдзи сійӧс вӧчнысӧ?
Медвойдӧр колӧ тӧждысьны керка пытшкӧстӧ ывласа сынӧдӧн тӧлӧдыштавлыны. Кӧть кутшӧм нин пельк керкаыд, а сынӧдыд мортъяс лолалӧмӧн да керка пытшса быдсяма руалӧмъясӧн век нин тшыкӧ. Сы понда колӧ тшӧкыда тӧлӧдлывлыны оланінтӧ тӧлын и гожӧмын.
Быд олан керкаын колӧ лоны форточка. Шоч керкаын сиктад эм форточкаыд. А абу ӧд эськӧ и сьӧкыд ӧшиняд форточкатӧ вӧчыштны. Быд колхозниклы колӧ зільны форточка вӧчӧм вӧсна. Медбур вӧчны форточкатӧ ӧшиньӧ.
Форточкатӧ колӧ восьтывлыны унджыкысь луннас. Торйӧн нин колӧ восьтывлыны форточкатӧ асывнас, сэки керка пытшса сынӧдыс вой бӧрад ёна дука да. Сідз жӧ колӧ восьтывлыны форточкатӧ и рытын, узьны водтӧдз да лунын керка пелькӧдіг-чышкигъяс кежлӧ.
Ёна бур ичӧтика восьтӧм форточкатӧ кольыштны войбыд кежлӧ, мед кӧть и кӧдзыд ывлаыс. Мукӧд странаясын (шуам, Америкаын) — унаӧн узьӧны восьса форточкаӧн тӧлын и гожӧмын — во чӧж. Сы понда сэсся сэні этшаджыкӧн и чакотканад висьӧны, керка пытшса сӧстӧм сынӧд вӧсна тӧждысьтӧм инъясын дорысь.
Медым форточкасяньыс оз босьт прӧстуда, колӧ, дерт видзчысьыштны сыысь. Кор восьса форточка, сэки оз ков восьсӧн видзны ӧдзӧс, мед керка пырыс толыс эз ветлы. Оз ков форточка водзын пукавны пӧсялігъясӧн, шуам, тшай юигӧн, сьӧкыд удж бӧрын да. Видзны колӧ керка пыр ветлан тӧлысь (сквознякысь) и посни челядьӧс.
Кӧть и весиг форточкаыс керкаын абу, позьӧ вежны сынӧдтӧ керкасьыд ӧшиньяс, ӧдзӧсъяс либӧ пач струбатӧ восьтӧмӧн.
Некор оз ков вунӧдны — олан керкаясысь сынӧдсӧ вежлалӧмӧн ёна позьӧ видзны дзоньвидзалунтӧ.
Колӧ бура ломтыны да дӧзьӧритны ломтысигас пачтӧ, мед эз вӧв чад да кольман дука.
Мед пачыс вӧлі справнӧ, мед кыскис бура тшынсӧ. Пескыс омӧля ломтысьӧ да пачыс тшынӧдӧ медсясӧ саӧн струба тырӧм пондаыс.
Ичӧт, дзескыд керкаын мукӧддырйиыс пачыс омӧля ломтысьӧ керкаас сынӧд тырмытӧмысла. Восьтыштан кӧ сэки неуна ӧдзӧстӧ, ӧшиньтӧ, либӧ восьтан форточкатӧ — пескыс бура мӧдӧдчӧ ломтысьны.
Мед эз кольмӧд пачыд, струбатӧ колӧ тупкыны, кор нин пачас абу лӧз биыс, сійӧ лӧз бисьыс и кольман, газыс пач тупкӧм бӧрас лоӧ да.
Пач струбатӧ колӧ весавны быд тӧлысьӧ этша вылӧ ӧтчыд.
Пусян пӧжасян пачыс кӧ омӧля шонтӧ керкатӧ, колӧ тэчны кирпичысь ичӧт пач. Кӧрт пачтӧ оз ков пуктыны, сійӧ ломтысигӧн керкаын сынӧдыс омӧль, дай регыд кежлӧ шоныдсӧ сійӧ сетӧ.
Сэсся кӧрт пачсяньыс тшӧкыда сотчывлӧны посни челядь.
Ми висьтавлім нин, мися, пачсянь керкаын сынӧдыс тшыкӧ, сёянъясыс пачас сотчӧны да, пакталӧны да. Олан керкаын абу бур пусьынытӧ. Важся сиктын мӧд ногӧныс сьӧкыд и вӧлі вӧчнысӧ. Крестьянин семьялы сыысь кындзи некӧн пусьынысӧ вӧлі. Дзик нин мӧднога ӧтувъя овмӧс вылӧ вуджигӧн. Сэні ӧд позьӧ лӧсьӧдны ӧтувъя пусян пӧжасянінъяс, ӧтувъя сёянінъяс. Тадзинас сёйӧм-юӧмыс вылӧ этшаджык прӧдуктаяс мунасны, этшаджык кадыс мунӧ сёян-юансӧ пуӧм-пӧжалӧмыс вылӧ, дай олан керкаыд сӧстӧмджык лоӧ.
Крестьяна керкаын пусигӧн, кӧзяйкалы колӧ дӧзьӧритны, мед сёяныс пачас пуигӧн эз сотчы, эз пактав. Сёйӧм бӧрын керкасьыд сынӧдсӧ колӧ вежны.
Тшыкӧ сынӧдыс и керка пытштӧ дурка видзӧмла.
Оз позь пыркӧдны да весавны керкаын паськӧм. Паськӧмтӧ пыркӧдны-весавны колӧ ывлаын либӧ посводзын, мед сэтысь пыркӧдӧм бусыс эз сюр керка пытш сынӧдӧ.
Висьтавлім жӧ нин — керкаӧ уна няйт пыртлӧны и кӧмкотъяснас, кокъяснас. Гожӧмын и тӧлын колӧ чышкыны керкаӧ пыригӧн коктӧ либӧ кӧмкоттӧ няйтсьыс да буссьыс.
Сы могысь посводзӧ пыранінӧ либӧ пос помас лӧсьӧдны кок чышкан кӧрт, гартӧм идзас да мукӧд сэтшӧмтор.
Тӧлын кокысь лымсӧ пыркӧдны, а гожӧмын буссӧ чышкыны колӧ керкаӧ пыранінӧ лӧсьӧдны кос рос либӧ ветьӧк, а медбур лоӧ сапӧг весалан тшӧтка.
Кӧт кыдзи эн видзчысь, а керкаад век жӧ нин бусыд мыйкӧ мында эм. Сійӧс колӧ тшӧкыдджыка чышкавны керка пытшса кӧлуй вывсьыд. Керка колӧ быд лун чышкыны ӧтикысь-кыкысь ва роскӧн либӧ тшӧткаӧн. Бур сэки джоджӧ киськыштавны кӧтӧдӧм пильнӧй пызь.
Стенъяс, лабичьяс, сунлабичьяс (залавкаяс) да мукӧдлаті колӧ чышкавлыны кӧтӧдӧм ветьӧкӧн. Кос роскӧн да кос ветьӧкӧн чышкигӧн бусыс сынӧдас кайӧ, кольӧ керкаас да сійӧ буса сынӧднас жӧ и лоӧ лолавны.
Тайӧ быдлунъя пелькӧдчӧмыс кындзи колӧ этшапырысь вонас кыкысь пелькӧдны бура став керка пытшкӧстӧ. Медбур тайӧс вӧчны тулыс заводитчигӧн (кор босьтавсьӧны тӧвся мӧд пӧвста рамаяс) да гожӧм помын. Тайӧ пелькӧдчигъясас керка пытшкысь петкӧдлыны колӧ став кӧлуйсӧ — пызанъяс, лабичьяс, крӧватьяс, дозъяс, паськӧм, узьлан кӧлуй. Пуа кӧлуйяс да дозъяс мыськалӧны, а небыд кӧлуй пыркӧдӧны, весалӧны дай тӧлӧдӧны (ывлавылын).
Став керка пытшсӧ — стенъяс, джодж, пӧтӧлӧк, ӧшиньяс, лабичьяс, пӧлатьяс колӧ чышкыны да мыськыны пӧсь ваӧн, а ещӧ бурджык кунваӧн (пач пӧим сорӧн пуӧдӧм ваӧн). Пачсӧ колӧ белитны мелӧн либӧ извесьтӧн, да штукатуритӧма кӧ, и стенъяссӧ тшӧтш. Та бӧрын керка пытштӧ колӧ косьтыны — бурджыка пач ломтыны да дырджык видзны восьсӧн ӧшиньяс да ӧдзӧс (а кӧдзыд дырйи сӧмын форточка восьтыны). Тадзи пелькӧдӧмӧн керкаыд лоӧ сӧстӧм, оз ло дурк, буса, няйт.
Оз ков видзны олан керкаын сьӧд белльӧ, ва да лякӧссьӧм кага рузумъяс, няйт дозъяс, помӧйяс да быдся пӧлӧс шыбласторъяс.
Сьӧд белльӧ, кага рузумъяс колӧ пыр жӧ петкӧдны олан керкасьыд чуланӧ, посводзӧ либӧ чардак вылӧ.
Посни кагаясӧс дӧзьӧритӧмын сідз жӧ гӧгӧр колӧ сӧстӧма видзны.
Кодсюрӧ крестьянкаяс пиысь шуӧны, он пӧ вермы сэтшӧм сӧстӧма овны, медым эськӧ кага рузумъяссьыд дукыс ньӧти эз пет. Сідзи-ӧ? Пырӧй карса нёньпом кагаясӧс видзан керкаӧ либӧ бурджык яслиӧ. Сэні уна дас кага олӧны, а «челядь дукыд» сынӧдсьыс оз кыв, либӧ муртса-муртса кылӧ. А сэні ӧд унджыкысьсӧ сійӧ жӧ крестьянкаяс кагаяссӧ дӧзьӧритӧны, дай быд мортлы лоӧ дӧзьӧритны оз ӧти кагаӧс, а унаӧс.
Мыйла нӧ крестьяна керкаын кагасьыс петӧ лёк дукыс, а детдомъясын да яслиясын оз пет кагаяссьыс дукыс?
А со мыйла:
Детдомъясын да яслиясын оз олан керкаас видзны кӧтасьӧм да няйт кага рузумъяссӧ, а пыр жӧ сійӧс петкӧдӧны чуланӧ либӧ посводзӧ; оз мыськавны ни оз косьтыны кага дӧрӧмъястӧ да рузумъястӧ кагаяс оланінас, видзӧдӧны, мед кагаясыс оз куйлыны кӧтасьӧм вольӧсъяс вылын. Кӧтасяс кӧ либӧ няйтсяс, ляксяс, пыр жӧ вежӧны кага вольӧсъястӧ да рузумъястӧ. Кагалысь вольӧссӧ вевттьӧны клеёнкаӧн, мед сійӧ эз кӧтась да лаксьы кагасяньыс.
Кагаясӧс быд лун купайтӧны да вежӧны налысь белльӧсӧ. Нёльзьӧ кӧ кагаыс, нёльзянінсӧ киськышталӧны порошкиӧн (талькӧн шусьӧ).
Быд колхозӧ колӧ лӧсьӧдны ясли, дай оз сӧмын гожӧм кежлӧ, а во гӧгӧр чӧж кежлӧ.
Ясли мездӧ нывбабаӧс кага вӧсна пыр тӧждысьӧмысь, велӧдӧ мамъясӧс лючки дӧзьӧритны, видзны кагаяссӧ. Яслиын кагаӧс видзигӧн олан керкаыд сӧстӧмджык лоӧ и.
Оз ков кольны сёйӧм бӧрад сёян дозъястӧ мыськытӧг. Сысянь олан керкаын ва руыс содӧ, сынӧдын лёк дукыс унджык лоӧ. Сэсся мыськытӧм дозъяс бердад гутъяс да тӧрӧканъяс ёнджыка воӧны. Сёйӧм бӧрын дозъяс пыр жӧ колӧ мыськыны да бура косӧдны.
Быд кӧзяйка тӧдӧ, няйт дозйыд кӧ дырджык мыськытӧгыд сулалас, косьмас, сэки сьӧкыдджык мыськавнытӧ, озджык мын сэтысь няйтыс.
Сёй дозъяс мыськӧм бӧрас колӧ косьтыны — тӧлын пачын, а гожӧмын шонді водзын (этшапырысь нин ӧтчыд вежоннас).
Торйӧн нин колӧ татшӧм косьтӧмыс йӧв гырничьяслы, йӧлыс йиджӧ гырничас да, шоммӧмысла гырничсьыс дук заводитӧ петны да.
Коляс сёянъяссӧ, помӧйсӧ колӧ чукӧртны ведраӧ да тшӧкыдджыка петкӧдлыны керкаысь. Помӧй ведраяс, лӧканьяс, тазъяс колӧ тшӧкыдджыка мыськавлыны да тӧв йылын косьтыны.
Олан керкаын некутшӧм ёгӧссян удж оз ков нуны. Медбур лоӧ, сэтшӧм уджъяссӧ нуны кӧ лӧсьӧдан нарошнӧ сы вылӧ помещенньӧ.
Сиктын, шуам, кутшӧмкӧ ӧти ремеслӧӧн унаӧн уджалӧны. Сэки колхозлы сійӧ уджсӧ нуны позьӧ лӧсьӧдны нарошнӧ помещенньӧ. Ӧтувъя вынӧн сійӧс зэв бура позьӧ вӧчны.
Оз ков мыськавны да косьтыны олан керкаын белльӧ. Гожӧмын, дерт, позьӧ песласьны-косьтысьны посводзын, сарайын. Сӧмын тӧвнад некӧнджык овлӧ-а. Но уна крестьяналӧн эмӧсь тӧвъян да гожъян керка. Позьӧ гожъян керкасӧ шонтывны, либӧ пывсянын песласьны. А косьтысьны пыр позьӧ посводзын, сарайын либӧ чардак вылын.
Колхозлы ӧтувъя пывсян вӧчигӧн колӧ вӧчны торъя вежӧс белльӧсӧ пеславны да косьтыны.
Мыйкӧ понда кӧ быть лоӧ олан керкаын песласьны, оз ков резны, киськавны песласигас, бӧрас джоджсӧ бура мыськавны да керкасӧ тӧлӧдыштны.
Олан керкаын оз ков видзны скӧтӧс да курӧгъясӧс. Керкаын кӧ олӧны гортса пемӧсъяс — кукань, ыж, порсь да курӧг — сӧстӧма олан керкатӧ он вермы видзны. Пемӧсъяс няйтсьӧдӧны, дурксьӧдӧны керкатӧ, сынӧдсӧ тшыкӧдӧны. Скӧтӧс олан керкаын видзигӧн гидня кодь жӧ и керка пытшкыд лоӧ.
Пемӧсъясӧс керкаын видзӧм колі важӧн нин дзикӧдз бырӧдны.
Пемӧсъясыдлы кӧ эм бура шонтӧм гид, сійӧ бур нин. Татшӧм гидтӧ позьӧ вӧчны нитш вылын срубйысь.
Медбур вӧчны ӧти помещенньӧ пачӧн. Сэтчӧ и йӧртлывлыны скӧтӧс да курӧгъясӧс верднысӧ.
Гырысь колхозъясын колӧ лоны нарошнӧ помещенньӧяс скӧт да курӧгъяс видзны.
Оз ков сьӧлавны джоджӧ. Некор оз ков сьӧлавны да сульны зырым джоджӧ. Сійӧ зэв омӧльтор. Сійӧ джоджтӧ сьӧдӧдӧ. Сэсся ӧд и мукӧд олысьясыслы сысянь вермас вуджан висьӧм сюрны.
Шуам, чакоткаӧн висьысь морт дулльын, шыжын, эмӧсь чакотка висян микробъяс. Джоджсьыс шыжыс, дуль-зырым косьмӧны, налӧн колясъясыс да на пытшкысь бактерияясыс сорласьӧны бусыскӧд да кайӧны буснас сынӧдӧ.
Сынӧдыскӧд пырӧны тыӧ. Сідзи дзоньвидза морт висьмӧ висьысь мортсянь вуджан висьӧмъясӧн. Мукӧдыс ӧд дзик весьшӧрӧ, привычка кузя сьӧлалӧны. Сэтшӧм лёк привычкатӧ колӧ шыбитны.
Сьӧлавны да зырым сульны колӧ ус чышкӧдӧ либӧ сӧстӧм рузумӧ. Ус чышкӧдтӧ либӧ рузумтӧ кӧлӧ тшӧкыдджыка вежлавны, мед эз уна чукӧрмы няйтыс да микробъясыс (заразаыс).
Чакоткаӧн висьысьлы позьӧ кашельсӧ лэдзны сӧмын торъя, сы вылӧ лӧсьӧдӧм дозйӧ, заразасӧ виысь жидкосьт сэтчӧ пуктыны да. (Кыдзи видзны чакоткаӧн висьысь мортӧс, кыдзи вины заразасӧ кашельсьыс — колӧ юавны врачлысь, пельшӧрлысь либӧ сестралысь).
Керкаын мед вӧлі тырмымӧн лунъя югыд дай рытын би югыд. Медым лунын ӧшинь пыр югыдыс бура пырис, ӧшиньястӧ колӧ чышкавлыны буссьыс, няйтсьыс. Гожӧмын ӧшиньяс ёна тырлывлӧны гут туйӧн. Сійӧс колӧ ва ветьӧкӧн ӧшиньсьыд весавны. Этша вылӧ нин ӧтчыд вежоннас колӧ мыськавны ӧшиньястӧ пӧсь ваӧн, бурджык кунваӧн.
Стеклӧ медбура югдӧ сывдӧм мелъя ваӧн. Первой колӧ став ӧшиньястӧ сійӧ сораснас мавтны, неуна косьтыштны мавтӧм бӧрас, бӧртинас мичаа чышкыны кос ветьӧкӧн.
Ёна колӧ дзоньвидзалун кутӧм боксянь и рытъя би югыд. Ми шулім нин, мый медбур лоӧ электричество би. Сійӧ оз тшыкӧд сынӧдсӧ, сетӧ гӧгӧр ӧткодя бур югыд, дай пӧжаръяс боксянь абу полана электричество би.
Сы понда, кӧні позьӧ электричествотӧ нюжӧдны, колӧ нюжӧдны сійӧс.
Колхоз бердын кӧ матын эм фабрика, завод, ыджыд мельнича либӧ кӧрт туйса мастерскӧй да сэні эм электричествоыс, колхоз кокньыда вермас электричествоӧн биасьны. Колӧ сӧмын сёрнитчыны предприяттьӧыскӧд колхозас электричествосӧ нуӧдӧм йылысь; сійӧ оз ёна дона сувт. Кӧть и первойсӧ рӧскодыс ыджыдджык кажитчас, повны оз ков, регыд вештас став рӧскодсӧ электричествоыд.
Колхоз кӧ вӧчӧ вый вӧчан, крахмал да патока вӧчан либӧ кутшӧмкӧ мукӧд пӧлӧс завод электричество вынӧн уджалӧмӧн, колӧ электричество установкасӧ вӧчны сэтшӧмӧс, мед эськӧ тырмис электричествоыс и би вылӧ.
Кӧні абу электричествоыс да лоӧ овны лампаа биӧн, мед лампаыд эз тшынӧд; колӧ быд лун лампа стеклӧсӧ весавны да шомалӧм фитильсӧ вундыны. Сідзи лампа бура пондас ломтысьны да югыдджык лоӧ.
Колхозник керкаын мед эз вӧвны насекомӧйяс. Дурка олан керкаясын тшӧкыда олӧны быдся насекомӧйяс — тӧрӧканъяс, гутъяс, лудікъяс, пытшъяс да тойяс. Ставыс тайӧяс — висьӧмъяс новлӧдлӧны.
Колхозниклы колӧ тыш кыпӧдны дзоньвидзалун боксянь тайӧ ӧпаснӧй насекомӧйясыскӧд. Колӧ весавны наысь оланінтӧ.
Крестьяна шулывлӧны, он пӧ вермы наысь мыннытӧ.
А збыль вылӧсӧ эськӧ кокни наысь мынтӧдчынытӧ. Абу ӧд быд керкаын сэтшӧм насекомӧйясыд, мукӧдлаас весиг кок туйыс налӧн оз овлы.
Медрегыд да кокньыда мынан наысь сӧстӧма, пелька олігӧн. Колӧ быд 7 лун мысти мыссьыны пывсянын да быд 7 лунӧ жӧ вежны белльӧ. Мед вӧлі пельк керкаыд, сӧстӧм узьлан кӧлуйыд.
Гӧгӧр кӧ сӧстӧм да пельк, насекомӧйясыд оз лоны, оз кутны рӧдйыны найӧ.
Кыдзкӧ кӧ тӧрӧканъясыд, лудікъясыд бокысь пырасны, пыр жӧ колӧ найӧс виавны, вермасьны накӧд кытчӧдз оз бырны дзикӧдз.
ОЛАННОГ ДА КЕРКА ПЫТШКӦС БУРМӦДӦМ — КОЛХОЗНИКЛӦН МОГ.
Керкаяс пелька видзӧм вӧсна да оланног бурмӧдӧм вӧсна колӧ тӧждысьны оз сӧмын быд семьялы, но ставнас колхозыслы. Тайӧ колхоз водзын зэв ыджыд общественнӧй мог.
Кыдзи вермас колхоз нуӧдны тайӧс олӧмӧ?
Та могысь быд колхозын культурно-бытӧвӧй комиссия шленъяс пиысь колӧ бӧрйыны санитарнӧй подкомиссия. Тайӧ подкомиссияыс кутас тӧждысьны колхозас сӧстӧм, пелька олӧм лӧсьӧдӧм вӧснаыс. Пондас видлавны, мед сӧстӧма да пелька видзисны торъя олан керкаяс, общественнӧй керкаяс — столӧвӧйяс, клубъяс, гӧрд пельӧсъяс, яслияс, площадкаяс, песласянінъяс, пывсянъяс да мукӧдлаті.
Комиссиялӧн могыс абу сӧмын видзӧдны, мед сӧстӧма да пелька видзисны олан керкаяс да общественнӧй керкаяс, а сылы жӧ колӧ ышӧдны колхозса войтырсӧ ордйысьны сӧстӧм олӧм лӧсьӧдӧм кузя, пелькӧдчан вежонъяс нуӧдӧм кузя, насекомӧйяскӧд вермасьӧм кузя да мукӧд сэтшӧм уджъяс нуӧдӧм кузя.
Колхозса войтырлы оз ков вунӧдны — овмӧс ӧтувтӧмкӧд тшӧтш налы колӧ олӧмсӧ бергӧдны культуралы банӧн. Культурнӧя олӧм вермас лоны сӧмын сӧстӧма олігӧн. Сідз кӧ, сӧстӧма олӧм вӧсна, сӧстӧма, пелька керка пытш видзӧм вӧсна колхозниклы колӧ ёна-ёна тӧждысьны.
