ФРАНЦИЯ

1. Общӧй тӧдмӧдъяс.

Войнаӧдз Франция территория ыджда сертиыс Рытыввыв Европаын сулаліс коймӧд местаын. Война бӧрын, Германиялысь Эльзас-Лотарингия да Саарскӧй бассейн босьтӧмӧн, Франция петіс медводдза местаӧ. Плӧщадьыс сылӧн (Саартӧг) — 551 сюрс кв. км, олысьыс (1931-ӧд вося гижӧдъяс серти) — 42 млн.

Рытыв-лунвыв да асыв-лунвыв косвыв границаясас мунӧны природнӧй рубежъясӧд: Пиренейясӧд — Испаниякӧд Альпыясӧд — Италиякӧд да Швейцариякӧд. Водзӧ войвывлань мунӧ граница Германиякӧд Рейн ю кузя. Сӧмын асыв-войвыв граница — Германиякӧд да Бельгиякӧд — мунӧ условнӧй визьӧд.

Мукӧд странаяскӧд волысьӧмын да границаяс уськӧдчӧмъясысь видзӧмын Франциялӧн положенньӧыс абу сэтшӧм бур, кыдзи діяс вылын куйлысь Англиялӧн. Но квайт пельӧса территориясӧ Франциялысь куим боксяньыс кытшовтӧны жӧ мореяс: рытыв-войвыв да рытыв боксянь — Атлантическӧй океан да сылӧн юкӧнъяс — Бискайскӧй залив, Ламанш да Па-де-Кале проливъяс, асыв-лунвыв боксянь — Средиземнӧй море. Франциялӧн медылысса асыввыв местаӧдз — моресянь 400 км.

Берегъясыс абу сэтшӧм ёна кытшолаӧсь, кыдзи Англиялӧн. Атлантическӧй океанса омӧля кытшола берегъяс дорын гаваньяс — ю вомъясын: Гавр — Сена ю вомын, Бордо — Гаронна ю вомын. Ю вомъясӧдзыс волӧны приливъяс да сы вӧсна найӧ джуджыдӧсь. Мӧдарӧ, Средиземнӧй море вылын приливъяс пӧшти оз овлыны, Рона ю вом тырӧма косінъясӧн (мельясӧн) — сы вӧсна лунвывса главнӧй гавань — Марсель — сулалӧ Рона ю вомсянь асыввывланьын. Ӧні тайӧ гаваньсӧ йитӧма Рона юса судоходнӧй юкӧнкӧд каналӧн.

Франция шусьӧ демократическӧй республикаӧн, а збыльвылӧсӧ сійӧ — буржуазнӧй республика; став странанас веськӧдлӧны центрсянь пуктӧм чиновникъяс.

Францияын олысь лыд (42 млн.) суклун сертиыс 1½ мындаӧн улынджык Германияын дорысь. Промышленнӧй обласьтъясын олысь лыд вылынджык (7 кв. км вылӧ воӧ 100 мортысь унджык); видз-му овмӧса юкӧнъясын олысь лыд шочджык.

Франциялӧн столица — Париж — сулалӧ зэв ыджыд увтасінын, судоходнӧй Сена ю дорын. Парижлӧн значенньӧыс Франция олӧмын вывті ыджыд. Парижын сы гӧгӧрса оланінъяскӧд лыддьыссьӧ 4,5 млн. мортысь унджык, став Францияса олысьяс пытшсьыс ⅒ юкӧнысь унджык (Париж гӧгӧрса оланінъястӧг — 2,9 млн.). Париж — зэв ыджыд промышленнӧй центр.

Важ промышленнӧй карӧн лоӧ Лион, шӧвк вӧдитан центр. Войдӧр сійӧ вӧлі олысь лыд сертиыс мӧд кар Франциялӧн. Ӧні аслас 600 сюрса олысьнас сійӧ лоӧ улынджык Марсельысь(800 сюрс), коді ёна паськаліс мировӧй война дырйи да сы бӧрын Страсбург — ыджыд промышленнӧй да культурнӧй центр и важнӧй гавань Рейн вылын.

2. Природнӧй условйӧяс.

Рельеф. Францияын му веркӧсыс уна сикаса. Унджыкыс — увтасаинъяс, но найӧ абу тшӧтшкӧсӧсь, а мылькъяӧсь.

Став войвылыс Франциялӧн дзоньнас увтас места — Парижскӧй бассейн. Некутшӧма коставлытӧг сійӧ вуджӧ Войвыв увтасӧ, коді мунӧ Бельгияӧд, Голландияӧд да Германияӧд. Лунвылын войвывса Франциялӧн увтасыс помасьӧ важся джуджыд Центральнӧй массивӧн, — коді страна пытшкас Франциялӧн эм сӧмын ӧти горнӧй массив. Медджуджыд гӧраыс сэн кайӧ пӧшти 1900 м. вылнаӧдз. Центральнӧй массивсянь разнӧй бокъясӧ визывтысь юяс аслас катыдланяс крутаа усьӧны (визывтӧны).

Центральнӧй массив Лунвыв Франциялысь увтассӧ поткӧдӧ кык пельӧ: Аквитанскӧй увтас Гаронна ю кузя — рытыввылын да Ронскӧй увтас — асыввылын. Тайӧ увтасъясыс ӧтлаасьӧны впадинаӧн.

Джуджыд хребетъяс Францияын эмӧсь сӧмын лунвыв доръясас, сійӧ — Альпыяс да Пиренейяс. Асыввойвыв дорӧдыс мунӧны ляпкыдик гӧраяс, джуджыд важся массивъяслӧн колясъясыс.

Мупытшкысь перъянторъяс. Францияын, Англияын моз жӧ, важся гӧраясыс озырӧсь рудаясӧн. Асыв-войвылын, Лотарингияын — Рытыввыв Европаын медся озыр фосфор сора кӧрт рудаа местаяс. Лотарингияса рудаа местаяс Германиялысь мырддьӧм бӧрын (войнаӧдз Франция киын вӧлі сӧмын налӧн рытыввывса джынйыс) Франция петіс медводдза местаӧ кӧрт рудаӧн озырлун серти став Рытыввыв Европаын (Франциялӧн запасъясыс лоӧны 6 млрд. т. гӧгӧр, 5 млрд.-ыс сэтысь воӧ Лотарингия вылӧ).

Изшома местаяс Франциялӧн сідз жӧ куйлӧны войвылын, Бельгия да Германия вомӧн мунысь бассейнса рытыввыв юкӧнын. Тайӧ изшома местаясыс Франциялӧн абу торъя озырӧсь (Донбасса запасъяс дінын даспӧв кымын этша). Нӧшта этша запасъясыс значенньӧ сертиыс мӧд центральнӧй массив асыввыв бердса — Лионскӧй — бассейнлӧн. Изшом запасъяс Францияын ыджыд металлургическӧй промышленносьтлы абу тырмана, главнӧй бассейнъяслӧн войвылын куйлӧмыс зэв ёна сьӧктӧдӧ мукӧд промышленнӧй районъясӧ изшом петкӧдӧмсӧ, медся нин лунвыв да рытыввыв районъясӧ, войвывкӧд йитысь ва туйяс абутӧмла.

Война дырйи Эльзасӧс киӧ босьтӧм бӧрын Франциялӧн лоисны калийнӧй солӧн ёна озыр местаяс.

Мусинъяс. Францияын ёнджыкасӧ паныдасьлӧны бур подзолистӧй мусинъяс да рудов муяс, кодъяс артмӧмаӧсь нюйтысь (лёсс) да сёйысь.

Чужтытӧм муяс — сӧмын негырысь изъяинъяс Бретань кӧдж вылын, Центральнӧй массивын Пиренейясын да Альпыясын. Чужтытӧм муяс пытшкӧ жӧ пырӧны вӧлі Бискайскӧй залив пӧлӧн лыааинъяс, ӧні сэтчӧ садитӧма пожӧм вӧр, медся бур вӧрыс став Францияас.

Климат. Климат Франциялӧн морскӧй, небыдик, морозъястӧм тӧвъяса, шӧркодь шоныд гожӧма, зэр судзчымӧн, но не вывті уна осадокъяса. Весиг Атлантическӧй берегъяс пӧлӧн шонді оз саявлы руяс да кымӧръяс сайӧ. Асыввыв дорланьын климат вуджӧ кодь континентальнӧйӧ. Тӧвъяс асыввылын кӧдзыдджыкӧсь, овлӧны морозъяс, гожӧмын жар, вогӧгӧрся амплитуда 20° гӧгӧр. Средиземнӧй моредорса берегъясын тӧвнас век поводдяыс шоныд (январын 8% шоныд), а гожӧмыс вывті жар да кос.

Юяс. Юяс войвыв Франциялӧн уна вааӧсь, джудждаыс пыр ӧткодь да лӧнь визулаӧсь, лэччӧны найӧ негырысь вывтасъяссянь, сэсся вогӧгӧр эм налы тырмымӧн зэр ва. Татшӧм лоӧ Шена ю, аслас вожъяскӧд — бур ватуй. Абуджык пыр ӧткодь джуджтаыс Луара, Рона, Гаронна юяслӧн. Вывті бур ватуйӧн лоӧ сідз жӧ Рейн.

Джуджыд массивъяс вывсянь визывтысь юяслӧн гӧравывса юкӧнъясыс, — Луаралӧн (Центральнӧй массивсянь), Роналӧн (Альпыяссянь), Гаронналӧн (Пиренейяссянь) да зэв уна посньыдик гӧравыв юяслӧн, — торъялӧны крута усьӧмӧн. Тайӧ торйыс сетӧ гырысь ва вын запасъяс (энергия). Рытыввыв Европаын еджыд шом запасъяс серти Франция улынджык сӧмын Скандинавскӧй странаясысь да Италияысь. Еджыд сом вылын уджалӧны 350-ысь уна гидроэлектростанция, но некымынысь ӧтдор найӧ — посньыдик станцияяс. Ва вынсӧ используйтӧма ⅕-ысь не унджык.

3. История да география йылысь висьт.

Волысьӧмъяслы мешайтысь пытшкӧсса потшӧгъяс (преграды) абутӧм, а сідз жӧ войвылӧс лунвывкӧд йитысь бур ватуй, Рона — Сона — Сена, кокньӧдісны ыджыд государство тэчӧмлы. 1715-ӧд воын нин Франциялӧн вӧлі матӧ ӧніядырся территория.

Ассьыс владенньӧяссӧ паськӧдӧмын Франция используйтіс ассьыс море дорын сулалӧмсӧ море сайясысь муяс босьталӧмын — Войвыв Америкаын (Канада да Антильскӧй діяс) да Индияын. Англияын моз жӧ, вузасян капитал ёна озырмӧдчис колонияясӧс грабитӧм помысь, рабъясӧн вузасьӧмысь да сакарӧн, ромӧн, пряностьясӧн, звер куясӧн тӧргуйтӧм помысь.

ХІХ нэм пуксиг кежлӧ Франция, Англиякӧд вермасигӧн, воштіс пӧшті став колониясӧ ассьыс. Сӧмын ХІХ нэмся мӧд четвертсянь Франция заводитӧ выльысь тэчны колониальнӧй империя — Африкаын да Индо-Китайын.

Англиялы мӧдарӧн, Франция — медсясӧ посни видз-му овмӧс кутысь крестьянаа страна. Крестьяна киын муыс лои 1789-ӧд вося буржуазнӧй революция бӧрын, коді шусьӧ ыджыд (Великӧй) французскӧй революцияӧн. Сэк, кор видзмусӧ позьӧ вӧлі свободнӧ вузавны-ньӧбны, регыдӧн посни крестьяна овмӧсъяскӧд орччӧн быдмисны кулацкӧй овмӧсъяс, торъя нин вузасян видз-му овмӧса да вина вӧчан районъясын.

Англияын вузасян капиталкӧд орччӧн водз пондіс ворсны ыджыд роль и промышленнӧй капитал. Францияын жӧ промышленнӧй капитал быдмис ёна надзӧнджык.

Мануфактура Францияын ХVІІ нэмын нин ёна кыпаліс мича вӧчасъяс да роскош предметъяс вӧчӧмын (ковёръяс, гобеленъяс, шӧвк изделльӧяс, вӧсни нойяс, зеркалаяс). Но ассьыс первойя колониальнӧй империясӧ водз воштӧм вӧсна да мукӧд странаяскӧд вузасян йитӧдъяс паськыда кӧртавтӧм вӧсна, Францияын эз вӧв тӧваръяс иналан гырысь рынокъяс. Франциялӧн эз вӧвны и гырысь изшом запасъяс. Фабричнӧй промышленносьт чужӧ, но быдмӧ надзӧ да паськалӧ медсясӧ сійӧ бокланьӧ жӧ, кыдзи и мануфактура (роскош предметъяс, а оз уджалысь йӧзлы коланторъяс).

Медводдза местаӧ Францияын ХІХ нэмӧ сувтіс эз промышленнӧй, а финансӧвӧй буржуазия — банкиръяс, биржӧвикъяс, кӧрт туй «корольяс». Финансӧвӧй буржуазия вермис вӧчны аслыс уджйӧзаӧн не сӧмын Франциясӧ, но и мукӧд государствоясӧс налы сьӧмъяс удждӧмӧн. Сьӧмсӧ сетлісны зэв гырысь прӧчентъяс вылӧ. Франция, аслас финансӧвӧй буржуазия пыр, лоӧ Англиякӧд радын мирӧвӧй ростовщикӧн. «Английскӧй Империализмысь торъялӧм серти (в отличие) французскӧй империализмӧс позьӧ шуны ростовщическӧй империализмӧн» — шуліс та йылысь В. И. Ленин.

Орччӧн Франциякӧд пондіс кыпӧдчыны соперник — Пруссия, Германиялӧн главнӧй государствоыс. 1870-ӧд воын пансьылӧм война помасис Францияӧс пазйӧмӧн. Сійӧ воштіс Эльзас да асыввыв Лотарингия дай нӧшта ковмис мынтыны 5 млрд. контрибуция. Ёна кыптіс революционнӧй движенньӧ Францияын, коді первойысь на мирас вайӧдліс пролетарскӧй диктатураӧдз (Парижскӧй коммуна).

Буржуазия пӧльта война бӧрын «реванш» (водзӧс босьтӧм) идея, Франция заводитчӧ ёна лӧсьӧдчыны, военнӧй рӧскодъяс вылӧ сьӧм жалиттӧг. 1914–1918 воясся империалистическӧй Франция вӧліс мед активнӧйӧн Россиякӧд да Англиякӧд союзын, Франция аслас буржуазиялысь «реванш» идеясӧ пӧртіс олӧмӧ. Германия лоис пазӧдӧма и грабитӧма.

4. Народнӧй овмӧс.

Промышленносьт. Войнаӧдз Франция вӧлі аграрно индустриальнӧй странаӧн. Видз-му овмӧслӧн пайыс став продукция пытшкас, сідз жӧ петкӧдӧмын, вӧлі медыджыд. Главнӧй юкӧныс французскӧй промышленносьтлӧн вӧлі кокни (лёгкӧй) промышленносьт. Война бӧрын Франция киын лоисны Германиялӧн кӧрта да калийнӧй сола гырысь местаяс. Изшом запасъяс содісны Саарскӧй бассейн босьтӧм бӧрын. Таысь ӧтдор, Франция пӧльзуйтчис Германияысь репарация пыдди мынтан дарӧвӧй изшомӧн. Германиясянь жӧ Франциялы визувтіс вывті уна сьӧм. Ставыс тайӧ отсаліс Франциялы ёна паськӧдны ассьыс промышленносьтсӧ, торъя нин металлургия, машинаяс вӧчӧм, химия да военнӧй промышленносьтлысь став отрасльсӧ. Франция лоис индустриально-аграрнӧй странаӧн.

Кризис водзвывса бӧръя воясӧ индустриялӧн вогӧгӧрся продукция вӧлі 180 млрд. франк дон, а видз-му овмӧсса прӧдукция вылӧ воӧ вӧлі 150 млрд. франк. Тӧвар пыртӧмын 60%-ыс воӧ фабричнӧй сырьё вылӧ: вурун, хлопок, шӧвк, металлъяс, изшом. Тӧвар петкӧдӧмын фабричнӧй изделльӧяс вылӧ воӧ 62%, а вӧчӧм сёян прӧдуктаяскӧд (вина, сыр, консервъяс да с в.) да полуфабрикатъяскӧд (чугун, сталь) тшӧтш, дажӧ 72% (1929-ӧд в.)

1921-ӧд воӧ профессияяс серти йӧзсӧ гижалӧмысь тыдалӧ сійӧ, мый 22 млн. ас удж помысь олысь пытшкысь, видз-му овмӧсын уджалысь лыд вылӧ воӧ 9 млн., промышленносьт да транспорт вылӧ — 8 млн. гӧгӧр. Бӧрынджык промышленносьтӧ воисны уна сё сюрс иммигрантъяс мукӧд странаясысь да уна французъяс, найӧ эновтісны видз-му овмӧссӧ да мунісны фабрикаяс вылӧ каръясӧ. Ӧні фабрикаясын да транспорт вылын лыддьысьӧ 9 млн рабочӧйысь унджык. Видз-му овмӧсын уджалысь ӧні 9 миллионысь этшаджык.

Война бӧрын промышленносьт Франциялӧн ёнакодь перестроитчис да неуна вежлаліс местаяссӧ.

Войнаӧн кисьтӧм фабрикаяс да заводъяс войвылын вӧлі выльысь лӧсьӧдалӧма Германиялысь босьтӧм платежъяс вылӧ. Тані кыптісны выль доменнӧй пачьяс да мартенъяс, кодъясӧс вӧчӧма америкаса образецъяс серті. Тайӧ ёна кыпӧдіс францияса металлургическӧй предприяттьӧяслысь уджалан вынйӧрсӧ (производительную мощность). Чугун да сталь вӧчӧм войнаӧдз серти содіс кык мындаысь унджык.

Францияса изшом перъянінъяс (шахтаяс), Германияын моз жӧ, пӧрины энергохимическӧй комбинатъясӧ. Ёна паськалісны гидроэлектрическӧй станцияяс Альпыяс, Пиренейяс да Центральнӧй массив районын, такӧд ӧттшӧтш паськаліс и электрохимическӧй промышленносьт, металл кисьтасъяс (сплавъяс) да химическӧй веществояс — взрывчатӧй веществояс да мувынсьӧданторъяс вӧчӧм. Франциялы жӧ уджалӧны ӧні краскаяс да мувынсьӧданъяс вӧчан зэв бура оборудуйтӧм фабрикаяс Эльзасын.

Тӧдчана паськалісны промышленносьтлӧн выль отрасльяс: автомобильнӧй, торъя нин Парижын да Лионын, искусственнӧй шӧвк вӧчан производство — Лионын, резинӧвӧй (автомобильнӧй шынаяс) — Клермон-Ферранын (Центральнӧй массив). Автомобиль вӧчӧмын Франция мунӧ Англиякӧд орччӧн, искусственнӧй шӧвк вӧчӧмын — Англиякӧд да Италиякӧд орччӧн, — кодъяс войдӧр мунлісны Францияысь водзынджык.

Выльног лӧсьӧдӧм бӧрын, медводзӧ, кокни промышленносьт местаӧ, петіс сьӧкыд промышленносьт — металлическӧй, машинаяс вӧчан да химическӧй заводъяс. Торъя нин ёна войнаӧдз серти паськаліс военнӧй-промышленносьт. Сьӧкыд индустрияын юрнуӧдысь капиталистъяс ӧні ворсӧны первой роль Францияса политическӧй олӧмын.

Война дырйи, германияса войскаясӧн босьтӧм войвыв промышленнӧй районысь, металлическӧй да химическӧй промышленносьтлысь уна предприяттьӧ нуӧма вӧлі рытыв-лунвылӧ, Пиренейскӧй районъясӧ, да асыв-лунвылӧ, Джуджыд Альпыяс районӧ. Промышленносьт тані не сӧмын овмӧдчис, но и паськаліс война бӧрын электрометаллическӧй да электрохимическӧй промышленносьтӧ, донтӧм электроэнергия используйтӧмӧн.

Промышленносьт картаысь тыдалӧ, мый став важнӧйджык промышленнӧй районъясыс, Парижскӧй центральнӧй районысь ӧтдор, куйлӧны асыввылын, изшома да кӧрта инъясӧ матынджык.

Войвылын, меддорас, ёна паськалӧма текстильнӧй да мыйкӧ мында металлическӧй промышленносьт. Тані — став шабді-джут производствоыс, шерстянӧй да хлопчатобумажнӧй производствоыс. Лунвывланьын куйлӧ ыджыд промышленнӧй район, кытчӧ пырӧ Лотарингия, кӧрта страна, да Эльзас, код вылӧ воӧ Францияса хлопчатобумажнӧй промышленносьтлӧн джын пайыс. Лотарингияын перйыссьӧ 95% кӧрт руда, вӧчсьӧ ⅘-ыс став чугунсьыс да ¾ стальыс Франциялӧн.

Ещӧ лунвывланьынджык — ыджыд промышленнӧй район. Сӧрас — Лион — мирын медыджыд шӧвк вӧчан производствоӧн; войвылын — Крезо, коді снабжайтӧ пушкаясӧн да мукӧд ӧружйӧӧн не сӧмын Францияӧс, но и сылысь союзникъяссӧ *; асыввылын — электрометаллургическӧй да электрохимическӧй Альпийскӧй район.

* Шнайдер концернлӧн, коді кутӧ аслас киын машинаяс вӧчан да военнӧй заводъяс Крезоын, эмӧсь юкӧдъяс не сӧмын Франция пасьтаын, но и Ичӧт (Малӧй) Антантаса странаясын (Чехословакия, Югославия, Румыния да Польшаын).

Парижлӧн значенньӧыс вывті ыджыд, медвойдӧр, кыдзи зэв ыджыд пролетарскӧй центрлӧн. Кыдзи и Лионскӧй район, Париж — важся промышленнӧй район, кӧні важся промышленносьткӧд ӧттшӧтш (роскош предметъяс, модаяс, точнӧй инструментъяс да художественнӧй изделльӧяс кыптісны выль сикаса промышленносьтъяс — военнӧй, металлическӧй, автомобильнӧй, авиационнӧй.

Видз-му овмӧс. Видз-му овмӧслы вывті бур природнӧй условйӧяс понда, видз-му овмӧс векысянь ворсліс зэв важнӧй роль Францияын.

Кызвын крестьянаыс нуӧдӧ овмӧссӧ посни да зэв посньыдик участокъяс вылын. Мусӧ посньыдик участокъяс вылӧ юклӧм понда эз позьлы нуӧдны машинаясӧн уджалӧм. Нянь (зернӧвӧй) овмӧс нуӧдсьӧ важ ногӧн (экстенсивнӧя), урожайяс ичӧтӧсь.

Посньыдик участокъяс вылын сьӧкыд пӧткӧдчыны крестьянинлы. ХІХ нэм шӧрсянь крестьяна пондісны пышйыны сиктъясысь каръясӧ. Видзму-овмӧсса департаментъясын (районъясын) мунӧ помала олысь лыд чинӧм. Вывті чорыда кучкис Франция видз-му овмӧс кузя сідз жӧ и мирӧвӧй войнаыд. Вийӧма вӧлі уна миллион уджалысь крестьянаӧс. Войнаӧдз муяс, садъяс да градъяс улын вӧлі 50% плӧщадьыс, ӧні 46% Торъя нин ёна чині шобді, Франциялӧн главнӧй нянь, да сахарнӧй свекла вӧдитӧм.

Аслас шобдіыс воддза этшӧн оз тырмы, лоӧ пыртны Америкаысь да Алжирысь. Войнаӧдз Франция лишнӧй сахарсӧ петкӧдліс заграницаӧ, ӧні сахар петкӧдны абу. Уси вина вӧчӧм. Эз воны важвыяӧдз и скӧт стадаяс, торъя нин ыж да порсь стадаяс.

Война бӧрын видз-му овмӧс пыр ӧтарӧ вуджӧ няня овмӧссянь интенсивнӧй скӧт видзӧмӧ. Медводдза местаӧ петіс йӧла да яя скӧт видзӧм, нянь вӧдитӧм да вина вӧчӧм вешйисны мӧд да коймӧд местаӧ.

Вузӧс нянь вӧдитан овмӧслӧн главнӧй обласьтыс лоӧ Парижскӧй бассейн (шобді) да асыв-лунвыв (шобді да маис). Виноград вӧдитӧм паськалӧма пӧшти став Франция пасьтаыс. Туйтӧм климат виноград воӧмлы лоӧ рытыв-войвылын (вывті уліса да абу зэв шоныд гожӧма). Самӧй тайӧ обласьтыс Франциялӧн, аслас бур туруна видзьясӧн, и лоӧ йӧла да яя скӧт видзан главнӧй районӧн. Ёна паськалӧма Францияын садъяс да градъяс вӧдитӧм. Некымын лунвыв департаментъясын градвыв пуктасъяс вӧчисны главнӧй культураӧн.

Транспорт. Торъя районъяс Франциялӧн бура йитчӧны мӧда мӧдыскӧд ва туйясӧн — юясӧн да каналъясӧн, — шоссеясӧн да кӧрт туйясӧн.

Судоходстволӧн медважнӧй Сена-ю система йитӧма каналъясӧн Рейнкӧд да Ронакӧд. Лунвывлы колан Лунвыв канал, кодӧс шуӧма вӧчны морскӧй каналӧ — Атлантическӧй океан да Средиземнӧй море костӧд, да канал Марсельсянь Роналань. Ювыв портъясысь медглавнӧйыс — Париж, сэсся Руан да Страсбург.

Франциялӧн лыддьысьӧ 1300 сюрс гӧгӧр автомобиль *. Став главнӧй кӧрт туй визьясыс ӧтлаасьӧны Парижын, кыдзи ӧтувъя центрын.

*Англияын — 1½ млн., САСШ — 27 млн.

Франция пыр мунӧны уна важнӧй международнӧй кӧрт туй да сынӧд туй визьяс.

Тӧргӧвӧй флот ыджда серти Франция сулалӧ сӧмын квайтӧд местаын. 70%-ысь унджык тӧварыс кыскавсьӧ мукӧд странаясса суднояс вылын. Медважнӧй портӧн лоӧ Марсель, сы бӧрын мунӧны Сена юдорса портъяс — Руан да Гавр. Ӧтлаын босьтӧмӧн Руан да Гавр груз бергӧдчӧм серти ордйӧдӧны Марсельӧс.

Ортсыса вузасьӧм. Петкӧдан тӧварыс кызвыныс — текстильнӧй изделие (тканьяс, белльӧ да паськӧм), машинаяс, автомобильяс, химическӧй прӧдуктъяс. Пыртанын медводдза местаын сулалӧ фабричнӧй сырьё (вурун, хлопок, шӧвк, изшом да нерп), сы бӧрын мунӧны сёян прӧдуктаяс (нянь, вина, кофей, фруктъяс). 1928-ӧд восянь ортсыса вузасьӧм пыр на мунӧ дефицитӧн. Главнӧй тӧвар пыртысьяс Франциялӧн — Германия, САСШ, Англия да Франциялӧн колонияяс; главнӧй ньӧбысьяс — колонияяс Франциялӧн, Англия, Бельгия Люксембургкӧд да Германия *.

*Странаяссӧ ӧти-мӧд бӧрся индӧма найӧ тӧвар пыртан-петкӧдан ыджда серти.

5. Колониальнӧй империя Франциялӧн.

Колонияяс ыджда серти — 12 млн. кв. км. — Франция сулалӧ мӧд местаын мирас, Англия бӧрын. Колонияясын олысь лыдыс (60 млн.) 1½ мындаӧн унджык Францияын олысь лыд серти. Колонияяс Франциялӧн война бӧрын содіны, — Франциялы вуджисны некымын немецкӧй колонияяс Африкаысь, сетӧм мандатъяс Сирия да Ливан вылӧ Азияын. Унджык колонияыс Африкаын (Алжир, Туніс, Марокко, Экватор гӧгӧрса да Рытыввыв Африка, Мадагаскар), та бӧрын мунӧны колонияяс Азияын (Индо-Китай, Сирия да Ливан). Эмӧсь негырысь колонияяс Вест-Индияын, Лунвыв Америкаын да Океанияын.

Колонияяслӧн коланлуныс Франциялы — кыдзи изделльӧяс ньӧбысьяс да сырьё сетысьяс (сетӧны каучук, хлопок, нерп, пряностьяс). Африкаса колонияясысь война дырйи Франция «гумлаліс» сьӧд легионъясӧс». Тропическӧй странаясса олысьясӧс, торъя нин Экваториальнӧй Африкаса олысьясӧс, збыльвылӧсӧ пӧртӧма рабъясӧ. Уджӧдӧны мырдӧн быдсяманог мучитӧмӧн, нӧйтӧмӧн, кывзытӧмъясӧс дорӧны кандалъясӧ, казьнитӧны. Удж помысь омӧльтчӧмла да веськыда виялӧм понда, олысьяс ёна кулалӧны, дай йӧзыс лыднас оз содны.

6. Ӧніядырся пытшкӧсса да ортсыса оласног.

Мир пасьтаса экономическӧй кризис, коді заводитчис САСШ-ын 1928-ӧд воӧ, Францияӧ воис сёрӧнджык мукӧд капиталистическӧй государствояс дорысь, сӧмын 1930-ӧд во шӧрсянь. Но первойсяньыс жӧ сійӧ мӧдіс паськавны вывті ӧдйӧ да вывті чорыда. Промышленносьтын кризис мед ёна топӧдіс автомобильнӧй, металлургическӧй да текстильнӧй отрасльяс.

Джын рабочӧйсьыс унджыкыс воштісны уджсӧ дзоньнас либӧ мыйкӧ мында. Дзик уджтӧм да нетыр уджа йӧз 5 млн. гӧгӧр, на пытшкысь отсӧг (пособие) босьтӧ сӧмын сё сюрсыс.

Кризисӧн сьӧкыда кучкӧм улӧ шеді и видз-му овмӧс — нянь вӧдитӧм, вина вӧчӧм, скӧт видзӧм. Кризис рӧзӧритӧ весиг озыра олысь крестьянаӧс.

Французскӧй буржуазия личкӧ рабочӧйяс уджалан дон вылӧ да мырсьӧ содтыны уджалан лун 8 чассянь 9–10 часӧдз. Капитал воӧм (наступление) вылӧ пролетариат кыввидзис паныд сувтӧмӧн (контрнаступлением). Кризис дырйи мӧдіс ёна паськавны стачечнӧй движенньӧ горнӧй да промышленнӧй округъясын. Пыр ӧтарӧ ёсьмӧ политическӧй тыш. Министерствояс юрбергӧдчана ӧдъясӧн вежласьӧны. Пролетариатлысь интересъяс видзысьӧн сулалӧ ӧтнас коммунистическӧй партия. Торъя нин ыджыд влиянньӧыс компартиялӧн Парижын, асыв-войвыв промышленнӧй районын да Лотарингияын.

Францияса буржуазия — медся реакционнӧй Европаын. Юрнуӧдысьяс на костын — финансистъяс да военнӧй промышленникъяс, сэтшӧм йӧз, кодъяслӧн горшныс сьылӧ нажӧвитчыны выль война вылын.

Французскӧй буржуазиялӧн царскӧй Россия вӧлі паськыд нажӧвитчанін. Гырысь капиталъяс пуктӧма вӧлі промышленнӧй предприяттьӧясӧ да заёмъясӧ. Воштӧм сьӧмъяссӧ бергӧдӧм да важ уджйӧза Россияӧс бӧр ас киас кабыртӧм могысь, французскӧй империалистъяс отсасисны Сӧветскӧй Союзлы паныд мунысь контрреволюционнӧй вынъяслы.

Но францияса правительство эз вермы не босьтны лыдвылӧ Союзлысь вывті ыджыд вынйӧрсӧ, коді тыдовтчис СССР-ӧс нёль воӧн вывті ён промышленнӧй странаӧ пӧртӧмын. СССР да Франция костын лӧсьӧдӧма пакт мӧда-мӧд вылӧ неуськӧдчӧм йылысь, вынсьӧдӧма сійӧс (пактсӧ) 1933-ӧд вося февраль тӧлысьын. Тайӧ — ыджыд вермӧм СССР-са мирнӧй политикалӧн.

Французскӧй империализм ӧнія кадӧ мунӧ паныд уна капиталистическӧй страналы, код соперничествоысь Франция полӧ, торъя нин мунӧ паныд Германиялы да Италиялы, коді ёна вынсяліс Средиземнӧй море вылын. Французскӧй империалистъяс оз жалитны сьӧм армия да воздушнӧй и морскӧй флот видзӧм вылӧ. Воздушнӧй флот Франциялӧн медся ён Европаын.

ВЫВОДЪЯС.

Франциялӧн положенньӧыс удобнӧй мукӧд государствояскӧд волысьӧм нуӧдӧмын. Природнӧй условйӧяс ёна лӧсялӧны видз-му овмӧс нуӧдӧмлы. Энергетическӧй ресурсъяс, еджыд шомысь ӧтдор, ыджыд промышленносьтлы абу судзсьымӧн. Кӧрт эм весиг унджык мыйда колӧ.

Англия дінын Франция, капитализм паськалӧм серти бӧрӧджык кольӧм страна. Видз-му овмӧс ворсӧ тӧдчана роль, но война бӧрын сійӧ неуна чиныштіс. Войнаӧдз медсясӧ паськалӧма вӧлі кокни промышленносьт, бӧръя кадын медводдза местаӧ петіс сьӧкыд индустрия. Торъя значенньӧа лоӧ Франциялӧн мукӧд странаясын ростовщичайтӧмыс. Колонияяс Франциялӧн босьтӧны зэв ыджыд пространство, но экономическӧй да политическӧй значенньӧыс налӧн улынджык англияса колонияяс дорысь. Кризис Францияын кыптіс сёрӧнджык мукӧд странаясын дорысь, но кучкис сійӧ вывті чорыда.

Тӧдӧмлун тӧдмалан юасьӧмъяс.

Кутшӧм широта градусъяс улын лоӧны войвыв да лунвыв доръясыс Франциялӧн? Кутшӧм мореяс, заливъяс да проливъяс кытшовтӧны сійӧс? Кутшӧм государствояскӧд сылӧн границаясыс? Мыйӧн абуджык выгоднӧ Франциялӧн положенньӧыс Англия серти? Кытчӧ нуӧдӧны туйяс францияса атлантическӧй гаваньясысь, кытчӧ — Средиземнӧй моредор гаваньясысь?

Кутшӧмӧсь главнӧй формаясыс Войвыв да Лунвыв Франция рельефлӧн? Кӧні да кутшӧм мупытшса перъянторъяс эмӧсь? Кутшӧм главнӧй судоходнӧй юяс? Кутшӧм изотермаяс январлӧн да юльлӧн мунӧны Париж пыр, Лион пыр, Бретань пыр, Средиземнӧй море берегӧд.

Мыйӧн Франция торъялӧ Англияысь видзму кутӧм сям серти, видз-му овмӧс значенньӧ серти? Кутшӧм юкӧдъяс видз-му овмӧслӧн медъёна паськалӧма Францияын да кутшӧм местаясын? Мыйӧн торъялӧ война бӧрвывса промышленносьт Франциялӧн война водзвывсаысь? Мыйла война бӧрвывса кадӧ торъя ёна паськаліс сьӧкыд индустрия? Кутшӧм промышленнӧй районъяс лоӧны главнӧйясӧн да кыдзи (кӧні) найӧ пукалӧны? Петкӧдлыны карта вылысь главнӧй колонияяссӧ Франциялысь.