«КУЛӦМДІНСА БУНТ»^Сёрнитӧм вылӧ. Тані Иванович босьтӧ пьесасӧ ӧти боксянь — кутшӧма Нёбдінса Виттор кужӧма петкӧдлыны помкасӧ бунтыслысь. Ми корам лыддьысьясӧс гижны ассьыныс мӧвпъяссӧ пьеса йылысь — кыті омӧль, кыті мыйӧн бур. Редакция./^

(Нёбдінса Витторлӧн пьеса коми йӧз историяысь, куим торъя, 8 картинаа)

Кулӧмдінын 1842–43 воын вӧвлӧмтор йылысь медводз вӧлі гижӧмаӧсь Вӧлӧгда губерняувса газетӧ XIX нэмын бӧръя вояснас. Гижӧмасӧ сэтчӧ вӧлі В. Кунгин (земствоын уджалысь), Э. Турьев гижӧдъяс кузя. Турьевсӧ вӧлі тшӧктылӧма сы йылысь юасьны кулӧмдінса крестьяналысь да гижны мирӧвӧй суддя М-н.

Вӧвлӧмторйыс, кыв-мӧдӧн висьталӧмӧн, татшӧм. Г. Ӧ. Кипрушов Кулӧмдін сиктын старӧстаалігас лотайтӧма кассасьыс сьӧмсӧ 3000 шайт. Сійӧс сюйӧма тшӧтш вот пыдди крестьяналы (недӧимка туйӧ да мукӧд пӧлӧс рӧскодъяс туйӧ). Вотыс зэв вылӧ кайӧма. Вотсӧ Кипрушов юӧртӧ скод вылын. Крестьяна дӧзмӧмаӧсь. Сы вӧсна лыбӧма бунт. Бунтсьыс крестьянасӧ, дерт, чорыда мыждісны.

В. Ӧ. Савин (Нёбдінса Виттор) аслас водзкывйын гижӧ: менам пӧ пьесаыс торйӧдӧма куим пельӧ: а) мый вӧсна лои бунтыс; б) бунт мунӧмыс; в) бунтсӧ пӧдтӧмыс. Ортсыладорсяньыс пьесасӧ гижысьыс вӧчӧма В. Кунгин гижӧдъяс серти.

Архивъясын Кулӧмдінса бунт йылысь гижӧдъясыс абуӧсь. В. Ӧ. Савин ордын вӧлӧма сӧмын Кунгинлӧн гижӧдъясыс. Дерт, сійӧ зэв этша. Сы вӧсна зэв ыджыд ответственносьт водӧ тайӧ уджас (бунт йывсьыс гижӧмас) босьтчысь вылӧ, дай тшӧктӧ вӧлі гӧгӧрбок тӧдмӧдны ӧнія йӧзсӧ мый вӧсна бунтыс кыптылӧма.

Помкасӧ бунт кыптылӧмыслысь (збыль помкасӧ) колӧ вӧлі тӧдмавны ещӧ нин сы понда, мый Кунгин (статтясӧ газетас гижысьыс) да Турьев гижлісны бунт йывсьыс медбӧръя воясас XIX нэмын. Налы ӧд колӧ вӧлі гижны сы йылысь ас ногнаныс, аслыныс (не пролетариат нога мӧвпалӧмъяслы) колӧм вылӧ.

Налӧн гижӧдъясыс петкӧдлӧны тані сӧмын ӧтитор помкаяс (причина) письыс — сьӧм лотайтӧм йывсьыс. Дерт, тайӧ ыджыдтор, сӧмын оз на дзоньнас петкӧдлы, мыйла бунтыс лоӧма. Мыйла нӧ шызисны крестьянаыс 23 шайт 40 ур вот вӧснаыс? Мукӧдлаын ӧд сэки сыысь на унджык вӧвлі вотыс, сӧмын крестьянаыс мыйлакӧ эз кыпӧдчывлыны. Вочакывсӧ та вылӧ Кунгин оз сет (оз сет сійӧ вочакывсӧ и мукӧдторъяс вылӧ), дай эз и вермы сетнысӧ.

Тайӧ бунтыс история боксянь — ыджыдтор. Колӧ ёнджыка мӧвпыштлыны да бурджыка тӧдмавны мукӧд сикас (а не бунт йывсьыс сӧмын) сэк дырся гижӧдъяс, кодъяс висьталӧны экономика боксянь да политика боксянь крестьянаыслысь олӧмсӧ.

Олӧмыс сэки вӧлі татшӧм. Сійӧ каднас (1800–1861 воясын) Россияын кутісны быдмыны капитализм элементъяс, содны каръясын олысь йӧз. Сиктса овмӧсын вӧвлывлі гырысь топавлӧмъяс, сідзи водзӧ. Вӧлӧгдаса губерняын, дай Сыктывкарса уездын сэтшӧм жӧ вӧлі. Ми кӧ видзӧдлам сэкся (1860 вося) статистикалысь лыдпасъяссӧ ремеслӧяс йылысь, пабрик-заводъяс йылысь, вузасьӧм йылысь, скӧт видзӧм йылысь да сідз водзӧ, аддзам — овмӧсыс вель ёна кыптіс сэки. Миян заводъяс (шуам, Нювчимса да мукӧд) кутісны нин кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ влиянньӧ вӧчны уездувса овмӧс мунӧмыс вылӧ.

Сы кадын Сыктывкарса уездын унаысь вӧвліны зэв омӧль урожайяс, сэки техникаыс да культураыс улын вӧвлі да, крестьянаыс эз кужны вермасьнысӧ сэтшӧмторйыскӧд. Сідзкӧ, Кипрушов кодь йӧзыд вермисны вынсявны-озырмыны крестьянаӧс эксплоатируйтӧмӧн, медбур видз-муяссӧ аслыс босьталӧмӧн. Та вӧсна и, дерт, лои Кипрушов кодьясыдлӧн вермасьӧмыс мукӧд крестьянаыскӧд.

Крестьяна гӧльлуныдлӧн подулыс (основа) со мыйын: этша видз-му, уджалӧмыс вӧлі медъёнасӧ тылаясӧн, кытчӧ колӧ вӧлі зэв уна вын пуктыны. Нажӧткаяс эз вӧвны (звер куяс вузалӧм кындзи). Сідзкӧ, сиктса овмӧсыдлӧн вузӧсыс вӧлі зэв этша (низка товарность сельского хозяйства). Крестьянасӧ сэки (Николай І-й дырйи) государствоса власьтлӧн системаыс дзоньнас вӧлі йӧртӧ, топӧдӧ.

„...Зырянина уже чаще стали требовать в волость, его общественные обязанности умножились и стали разнообразнее... Интересы охотника-промышленника (? И.) из лесов и болот переносились в деревню... сосредотачиваясь около „земли” и понемногу заплетаясь здесь в неразрешимый узел противоречий с экономическими и хозяйственными вопросами.” (В. Ф. Попов, „История земской школы и первоначального народного образования в Устьсысольском уезде”, отдел „Положение народно-хозяйственной жизни в доземский период”).

Крестьянаыс, дерт, вӧлі зільӧны петны татшӧм йӧрмӧм увсьыс. Паныда сувтӧмъясыс крестьяналӧн вӧлісны уна ногаӧсь: вермис лоны и асьнысӧ виӧм, вӧрӧ пышйӧм да с. в. — веськыда кӧ шуны, найӧ вӧлі сӧмын асьнысӧ дорйӧны (оборонительная линия). Сы кадӧ сиктъясын классъяс кост торъялӧмыс оз на вӧлі сэтшӧм ёна тӧдчы да крестьяналӧн кыпӧдчылӧмъясыс вӧлі тшӧтш мыйкӧ мында йитӧма религиякӧд.

Миян Коми обласьт пытшкын тайӧ бунтыс, дерт, вель ёна синмад шыбитчӧ. Сӧмын ставроссияса крестьяна кыпӧдчылӧмъяс серти сійӧ каднас (Николай І-й саралан кадын) тайӧ бунтыс эз вӧв сэтшӧм тӧдчана. Колӧ индыны, тайӧ бунтыслӧн мунанногыс (формы) эз вӧв став Россияса крестьяна шызьӧмъяс мунаннога кодь. Кулӧмдінса бунт мунанногнас (форманас) — сӧмын меставывса бунт.

Тані меӧн индалӧм помкаясыс лэптісны крестьяна пӧвстын дӧзмӧмсӧ. Сӧмын колӧ вӧлі крукасянтор, неыджыд йӧткыштӧм, мед эськӧ ӧзтыны сійӧ дӧзмӧмсӧ бунт выйӧдз. Лишнӧй вот сюйӧмыд и лои ӧзтанторнас крестьянаӧс.

Видзӧдлам кӧ „Кулӧмдінса бунт“ пьеса вылӧ, войдӧр колӧ тӧдмавны, кутшӧма гижысьыс ассьыс кӧсйӧмсӧ — помкасӧ бунтыслысь — вермӧма петкӧдлыны. Абу-ӧ сійӧ уджын нелючкияс, сӧмын веркӧссӧ, ляпкыдика петкӧдлӧмтор? В. Ӧ. Савин босьтӧма гижанторсӧ зэв ыджыдӧс. Сійӧ зэв бур. Пьесасӧ унаӧн нин аддзылісны сцена вылысь. Видзӧдысьяс быдӧн мӧвпыштлісны сы кузя. Миян мог — гӧгӧрвоны пьесаас художествоа кывйӧн сюйӧм уна во сайся лоӧмторсӧ да вӧчны вывод: збыль-ӧ пьесасӧ позьӧ шуны историческӧйӧн.

Медводдза картинаас вот пукталігас Иваныс (писар) шуӧ: „Ме чайта, сьӧкыд лоӧ мынтыны йӧзыдлы“. Сэсся некытысь нин он аддзы „мыйла сьӧкыд“. Сӧмын Гриша индылӧ (пьесасӧ видзӧдысьяслысь серамсӧ петкӧдӧ): „Ыджыд-ӧ нӧ сійӧ деньга кызь чӧлкӧвӧйыд“, дерт, тайӧ вочакывъяссӧ-сёрнияссӧ сійӧ висьталӧ, ас вылас надеясӧ ёна пуктӧ да, сэсся ас дурлун вӧснаыс да. Сӧмын кытысь босьтны сьӧмсӧ мынтӧм вылас — колі жӧ крестьяна сёрнияс костас тӧдчыны. Крестьяниныд ӧд оз жӧ шу: „ме ог мынты“ дай пом. Сійӧ гӧгӧрвоӧ, сідзи вочавидзны оз позь, колӧ петкӧдлыны, мыйла оз кӧсйы мынтынысӧ.

Мӧд картинаас крестьяналысь кылан сӧмын татшӧм кывъяс: „Кутшӧмкӧ права ӧд эм на жӧ и сы вылӧ“. Тані тыдалӧ налӧн ортсыса сёрнияс права йылысь, сэсся „вир юысь“ да с. в. Татысь ми эгӧ вермӧй аддзыны насянь вочакывсӧ, кутшӧм ногӧнджык крестьянаыс паныдсӧ сувтісны, кутшӧм помка вӧсна (овмӧс боксянь помка вӧсна) крестьянаыс вӧлі дӧзмӧмаӧсь сы ыджда вот вылас.

Коймӧд картинаыс (уна йӧза сцена) бара жӧ миян юалӧм вылӧ нинӧм оз висьтав. Сэні мунӧны сёрнияс медаль йылысь, Пӧликӧс пу колодаӧ дорӧм йылысь, лыддьӧны ыдждасӧ вотыслысь да с. в. Авторыс тані кужӧмӧн петкӧдлӧма крестьяналысь паныд сувтан ногсӧ, увгӧмсӧ, сёрнисӧ, старӧстаӧс выльысь бӧрйӧмсӧ. Тайӧ петкӧдлӧ — автор крестьяналысь бытсӧ ортсылабоксяньыс тӧдӧ. Сӧмын миян юалӧм вылӧ вочакывйыс татысь оз жӧ сюр. Гашкӧ инӧ сарлы шыӧдчӧмсьыс ми аддзам вочакывсӧ? Тані бара жӧ гижӧмаӧсь сӧмын права йылысь. Пьесаас воддза куим картинасьыс тыдалӧ натшальстволӧн нимкодясьӧмыс, крестьянаыс оз висьтавны помкасӧ мынтыны вермытӧмыслысь да, сы вӧсна найӧ вермасны ёнджыка на топӧдны крестьянасӧ, оз тӧдмавны пыдісяньджык ставсӧ. Налӧн лозунгыс „нӧйт ныр-вомас“ кокньыда олӧмӧ пӧртчӧ. Найӧ полӧны, сӧмын мед крестьянаыс оз вӧрзьӧдны найӧс, а оз кӧсйыны тӧдмавны, мыйла крестьянаыс вермасны сэтшӧмторсӧ вӧчны. Крестьянаыс сарлы норасьӧмын оз жӧ сетны та вылӧ вочакыв, сэні бара жӧ гижӧны сӧмын 23 шайт 40 ур йылысь, а пыдісяньыс ставсӧ оз босьтны. В. Ӧ. Савин гижӧ: „Ӧтитор ме ассянь татчӧ сюйи — сарлы прошенньӧ (текст). Ме чайта, ог зэв ӧшыбитчы сійӧн: кӧнӧвал Балин, ме думысь, омӧльджыка на сійӧ прошенньӧсӧ гижліс (меысь на „тешкодя“)“. Архивас кӧ тайӧ документыс эз вӧв, авторыслы аслыс колі, сэкся экономикаа олӧм сертиыс, шыӧдчӧмас вочакывсӧ сетны миян юалӧм вылӧ. Шыӧдчӧмас автор сійӧс эз сет. Лыддьыны кутасны шыӧдчӧмсӧ да, видзӧдысьясыслӧн серамыс петӧ, сэтшӧм мӧвпыштлытӧг да кокни вежӧрӧн гижӧма сійӧс. Сэні индӧма ыджыд вот вылӧ, сӧмын бара на кольӧма, мыйла сьӧкыд вотыс. Кӧть кутшӧм гӧгӧрвотӧм морт вӧлі сійӧ Балиныс, кӧть кыдзи сійӧ ортсысяньыс гижис, сӧмын та кузя вочакывйыс шыӧдчӧмас колі лоны. Бӧрынсӧ лоӧмторъясыс йӧткыштӧны нин став воддзасӧ бокӧ, сы вӧсна шыӧдчӧмас дзик нин колі петкӧдлыны: мыйла сьӧкыд вотыс да мыйла крестьянаыс дӧзмӧмаӧсь (бӧрынсӧ петкӧдлыныс вӧлі оз нин позь). Таысь ставсьыс тыдалӧ, Савин абу гӧгӧрбок петкӧдлӧма, мыйла чужис бунтыс. Сійӧ босьтӧма сӧмын бикиньсӧ, кодысь ӧзйис „порокыс“, збыльвылас ми эгӧ вермӧй аддзыны бура став колана юалӧмъяс вылас вочакывсӧ.

Водзын ми индім нин, салдатъяс локтӧм бӧрас некысь нин виччысьны вочакывсӧ миян юалӧм вылӧ. Ӧні ми кылам дорвыв „замолчать“, „мерзавец“, „бунтовщик“ да с. в. Тані ортсысяньыс картинаыс петкӧдлӧма бура. Ми татысь аддзам Николай І-й дырся натшальствосӧ, крестьянаӧс топӧдӧмсӧ. Сӧмын В. Ӧ. Савинлӧн пьесаын бара на тыдалӧ ортсысянь гижӧмыс, история боксянь нелючкиа гижӧмыс. Нагель сетӧ татшӧм приказ: „Все расходы по бунту возлагаются на крестьян“. Дерт, веськыда петкӧдлӧма сійӧ — крестьяниныд сы вылӧ весиг и пикнитныс эз лысьт. Сӧмын ми эгӧ вермӧй тӧдмавны, мыйла бунтыс лои да, сы вӧсна быттьӧ тэныд лоӧ сӧгласитчыны Кипрушовкӧд, кӧть и зывӧк сійӧ вӧчны, сэсся асьтӧ дорйыны, мӧвпъяснымӧс пӧдтыны Гришӧ шмонитӧмӧн: „Мынтанныд... Ыджыд-ӧ нӧ сійӧ деньга... Нелямын чӧлкӧвӧйыд ӧд абу на сё чӧлкӧвӧй“. Веськыда кӧ шуны — тайӧ бунт йывсьыс, расправа йывсьыс ми аддзим сӧмын ортсыса тӧдмалӧм.

Ме тані эг сувтлы посниджыкторъяс вылас. Меным вӧлі колӧ висьтавны сӧмын: Кулӧмдінса бунтыс ыджыд лоӧмтор Коми муын, сійӧ петкӧдлӧ 1842–43 воясса кадсӧ да историясӧ комияслысь. В. Ӧ. Савинлӧн абу пыдісянь индӧма, абу бура тӧдмалӧмӧн петкӧдлӧма тайӧ лоӧмторсӧ. Сійӧ сӧмын вылыссӧ, веркӧссӧ босьтӧма бунтыслысь. Сы вӧсна кӧть кутшӧм во пукты пьесаас бунтыслысь, ӧткодь лоӧ, нинӧм оз вежсьы.

Художество боксяньыс ме ог босьтчы тані гижны, сы йылысь гижасны мукӧд.