КУРАТОВ КЫВБУРЛӦН ЭВОЛЮЦИЯ
Ме кута сёрнитны сӧмын сы йылысь, кывбур тэчан кутшӧмджык техникаӧн вӧдитчис И. А. Куратов. Ми тӧдам: кывбура литература торъялӧ художественнӧй прозаысь аслас ритмнас. Ритмӧн шуӧны ӧтыджда кадколаст мысти кутшӧмкӧ ӧтсяма элементъяс — миян сёрнитан кывйысь босьтӧм юкӧнъяс, торъя кывъяс, слогъяс, сёрникузяяс да с. в. повторяйтӧм. Прозанад гижигӧн ми татшӧм кыв элементъяснад вӧдитчам свободнӧя. А кывбур гижигӧн кывъяссӧ тэчам сідз, мед наысь артмас ритм, муртӧса сёрни.
Оз ков вунӧдны, мый сӧмын ритмыд оз на вӧч поэзиятӧ. Муртӧса кывйӧн гижигад колӧ петкӧдлыны сійӧс, мый эм (действительностьсӧ) сідз жӧ, кыдзи и художественнӧй прозаын; мӧд ногӧн кӧ шуны, колӧ вӧдитчыны сэтшӧм кывъясӧн, кодъяс яръюгыда да образнӧя петкӧдлӧны висьталанторсӧ: вӧдитчыны эпитетъясӧн, метафораясӧн, аллегорияясӧн, синонимъясӧн да с. в. Сӧмын муртасьӧмыд, ритмыд да рифмаыд, абу кӧ серпасалан кыв-материалыс, оз на артмӧдны тыр-бур кывбуртӧ, поэтическӧй произведениетӧ, артмас сӧмын кывбертӧм. Вайӧда пример. Коркӧ 1913–1914 воясын ӧти семинарист (ог помнит — ачыс лӧсьӧдӧма али кыськӧ яренскӧй школаын велӧдчигас кывлӧма) татшӧм «кывбур» миянлы пыр вӧлі дольӧ (ми сыкӧд ӧти воясӧ велӧдчылім Тотьмаса учительскӧй семинарияын):
Ваня, ин дур!
Воан кӧ ме вылӧ,
Ме кӧть и бур,
Шыбита зэв ылӧ.
Тані быдтор эм: ритм, размер (дактиль) и весиг рифма, но поэзияыс оз тыдав, тайӧ прӧстӧй кывбертас.
Ме шулі нин, мися, ритмыд кывбурад артмӧ кутшӧмкӧ кыв элементъяс повторяйтӧмӧн, и сійӧс колӧ вӧчны ӧтыджда кадколаст мысти. Кутшӧм кыв элементъяс жӧ повторяйтчӧны? Медводз колӧ шуны ӧтсяма слогъяс повторяйтӧм йылысь. Татшӧм слогъяссӧ шуӧны стопаӧн. Сійӧ артмӧ сэтшӧм слогъясысь, кӧні ӧти слог шусьӧ ёнджыка (сы вылӧ акцент вӧчсьӧ), а мукӧдыс омӧльджыка. Ёнджыка шуан слогыс роч кывъяд быть ударнӧй, а коми кывъяд вермас ёнджыка шусяна лоны быд слог. Сійӧн и торъялӧ коми кывбур тэчан сямыс роч кывбур артмӧданногысь.
Сэсся повторяйтчӧны строкаяс, кодъяслӧн структураыс ӧткодь. Повторяйтчан строкаяслӧн бӧръя кывъясыс мед вӧліны ӧткодь сямаӧсь — ритмика боксяньыс дай повторяйтчан строкаясыс мед вӧліны ӧтмында слогаӧсь и ӧткодь вӧлі размерыс. Строкаяслӧн ӧткодь помасьӧмыс (сійӧс клаузулаӧн шуӧны) зэв коланатор еджыд кывбурӧн (рифмаястӧг) гижигӧн. Татшӧм кывбурад ӧд рифмаыс оз кӧртав строкаяссӧ ӧта-мӧдыскӧд.
Пример пыдди вайӧда И. Куратовлысь еджыд стихӧн гижӧм кывбур «Кык янсӧдчӧм» (Кольцовлӧн):
Сідзи кӧ инӧ,
Мича ныланӧй,
Ӧтпырысьӧн тэ
Воштін кык зонмӧс.
Рифмаыд кывбурад вермас и не лоны, но кывбуртӧ тэчӧмын сылӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд. Рифмаыд котыртӧ стихтӧ, мича тугъясӧн дорӧсалӧ да зэв ёна отсалӧ артмӧдны кывбурлысь строфасӧ — кывбур пытшкӧсас медыджыд ритмическӧй единицасӧ.
Кывбуръясад строфаясыс повторяйтчӧны жӧ, структура сертиыс найӧ мед ӧткодьӧсь вӧліны.
Коми кыв, ме тӧда,
Ыджыдтор оз шу на,
Тӧда ме и сійӧ —
Оз и сӧр на уна.
Тайӧ кыв мем дона,
Небыд, мича, гора —
Вунӧдас ен мыжӧс,
Кодыр сійӧн кора.
Тайӧ кывбур строфаясас ӧтка падвежа рифма (мӧд да нёльӧд строкаяссӧ рифмуйтӧма женскӧй рифмаясӧн, первой да коймӧд строкаясыс — рифмуйттӧм). Быд строфалӧн структураыс ӧткодь — найӧ повторяйтчӧны кывбур помӧдзыс.
Ме та вылӧ вӧча акцент сы понда, мый миян поэтъяс (том и олӧмаяс) оз соблюдайтны тайӧ правилӧсӧ, строфаыслысь структурасӧ вежлалӧны кыдзсюрӧ.
Стопаяс артмӧны слогъясысь, но коми кывбурад найӧ артмӧны роч кывбур сертиыд мӧд ногӧнджык, сы вӧсна мый коми да роч кывъясыд торъялӧны ӧта-мӧдсьыс. Коми сёрниын гласнӧй шыяс (ударнӧй кӧть безударнӧй) став слогас бура кылӧны, оз ньылыштчыны ни оз вежсьыны, оз пӧрны мӧд шыӧ ни оз редуцируйтчыны. Сы вӧсна стихотворнӧй размертӧ лӧсьӧдігӧн абу быть ориентируйтчыны ударнӧй гласнӧйяс вылӧ: кывбурыслӧн стопаыс вермас артмыны и безударнӧй гласнӧй гӧгӧр. Бара вайӧда пример (Кольцовысь Куратовлӧн перевод):
Вӧлӧс / пуклӧ / сала /,
Медся / чож вӧ / ланӧс,
Вартӧ / да, лэб / зьӧдча
Ӧдйӧ / джык ва / рышысь...
Тайӧс гижӧма, тыдалӧ, хорейӧн. Позьӧ лыддьыны и дактильӧн:
Вӧлӧс пу / клӧсала /,
Медся чож / вӧланӧс,
Вартӧда /, лэбзьӧдча /
Ӧдйӧджык / варышысь...
Тайӧ примерсьыс аддзанныд, мый коминад слогъяссӧ группируйтны стопаад мукӧддырйиыс позьӧ свободнӧя.
Роч кывбурыд тоническӧй (силлабо-тоническӧйӧн шуӧны, но сійӧ абу збыль). Коми кывбурыд силлабическӧй (слогӧвӧй) — кывбур тэчигӧн ориентациясӧ медъёна кутӧны слог вылӧ (ударнӧй кӧть абу ударнӧй сійӧ), кывбурлысь стопаяссӧ лӧсьӧдӧны слогъяс серти, а оз ударение серти. Сы вӧсна Куратовыдлы быть вӧлі лоӧ корсюрӧ пуктыны ударение пас колана кыв вылӧ, мед индыны лыддьысьясыслы, кутшӧм размерӧн гижӧма кывбурсӧ. Ударениелысь места индӧмсӧ ме шуа тонизируйтӧмӧн. Сідзкӧ, коми кывбурыд силлабо-тонизированнӧй: силлабическӧй структураас сюйӧны тоническӧй элемент.
Роч кывбурын ударение пасйӧм оз ков: сэні быд морт тӧдӧ, кытчӧ пуктыны ударениесӧ кывбур лыддигад.
Коми грамматикаясын важысянь нин гижӧны: ударениеыс пӧ коми кывйын усьӧ медводдза слог вылӧ. Мыйкӧ мында, дерт, тані эм и збыльыс: эм тенденция медводдза слогсӧ ёнджыка шуӧмӧн торйӧдны сійӧс мукӧд слогъяссьыс. Но кывбур тэчысьяслы оз позь синтӧмалӧмӧн видзӧдны татшӧм правилӧ вылас.
Куратов медводз казяліс коми кывлысь аслыссикаслунсӧ и кывбуръясас сетіс зэв бур да мыла образецъяс. Буретш та вӧсна медводдза коми поэтӧс ми шуам коми поэзиялы подув пуктысьӧн. Колӧ татчӧ содтыны, мый Куратовыд кывбурсӧ тэчигӧн ударениесӧ пырджык, унджыкысьсӧ пуктӧ медводдза слог вылас, тшӧкыда пуктӧ и коймӧд слог вылас. Мӧд слог вылӧ гежӧдджыка сувтӧдӧ ударениесӧ.
Кутшӧмджык размеръясӧн гижліс ассьыс кывбуръяссӧ Куратов? Ми тӧдам вит сикас размер: хорей, ямб, дактиль, амфибрахий да анапест. Куратов гижліс став размеръяснас, амфибрахийысь кындзи. Бара вайӧда примеръяс.
Хорей:
Арся пемыд войӧ
Жулльӧм ӧшиньӧд
Ыргӧ тӧв и койӧ
Зэрыс лымйыскӧд.
Ямб:
Тэ гӧль, да сы пыдди тэ бур
Да тэнад вема юр;
Мед мӧд сэн новлӧ зарни нӧб,
Да сійӧ лёк и бӧб.
Дактиль:
Зарниӧй, зарниӧй! Мортлысь син ёран тэ.
Быдсяма сьӧлӧм тай ас дінад доран тэ.
Анапест:
Менам гӧ / тыр эм ас / вӧсна ӧ / ти, — и, дерт,
Сійӧс ог / сет ме, ог / вузав некодлы.
Размер серти Куратовлысь став кывбуръяссӧ ылӧсас позьӧ юкны тадзи: хорейӧн гижӧма 87 процент, дактильӧн — 7, ямбӧн — 5 да анапестӧн — 1 процент. Коми кывйыдлы медъёна лӧсялӧ хорей да дактиль. Сы вӧсна пӧшти ставсӧ и гижӧма тайӧ размеръяснас — 94 процент.
Коми кывбур рифмуйтӧмын И. А. Куратов зэв уна выльтор сетіс. Сійӧ ёна радейтіс рифмаа кывбур. Еджыд стихӧн гижӧм кывбурыд сылӧн зэв этша: ӧти процент кымын, а 99 процентсӧ гижӧма рифмуйтӧмӧн.
Рифмуйттӧг гижӧм кывбуръяс лыдын эмӧсь зэв мича произведениеяс. Со на лыдысь ӧти:
Муса ныланӧй, мича аканьӧй!
Эз вош вӧрын зон, сійӧ вошӧдчис,
Вӧрӧ ылӧдчис быд бур вайны сэсь.
Куратовлӧн унджыкыс стӧч рифма. Тыр-бур рифмаӧн ми шуам сэтшӧмъясӧс, кор рифмаас сулалӧ ӧти сикас гласнӧй дай гласнӧй бӧрас согласнӧйясыс ӧткодьӧсь либӧ пӧшти ӧткодьӧсь, кутшӧмкӧ дорсянь ӧтсямаӧсь (пом — том, кос — коз, кок — шог, кыш — гыж, дыр — пыр, сьӧм — льӧм, ылӧ — кылӧ). Оз позь лыддьыны тыр-бур рифмаӧн сэтшӧмӧс, кор рифмуйтан гласнӧй бӧрас сулалӧны дзик не ӧткодь согласнӧйяс (вӧв — мӧс, сикт — син, дыр — дыш). А татшӧм дивӧясыд миян поэтъяслӧн паныдасьлӧны. Оз позь рифмаӧн лыддьыны, кор рифмуйтны и — ы, э — ӧ. Тайӧ гласнӧйясыс самостоятельнӧй фонемаяс. Рочын и — ы рифмуйтӧны сы понда, мый и-ыс да ы-ыс акустика боксяньыс ӧта-мӧд дінас матын сулалӧны. Шуӧны найӧс урчитана фонетическӧй позицияын: небыд согласнӧй бӧрын шуӧны и, а чорыд бӧрын — ы. Лингвистъясысь кодсюрӧ лыддьӧны найӧс (и — ы) ӧти фонемаӧн. Ы-ыс да и-ыс на ногӧн роч кывйын ӧти фонемалӧн кык вариант.
Фонетика серти стӧч рифмаӧн ми лыддям сэтшӧмӧс, кор рифмуйтчӧны ӧти грамматическӧй вежӧртаса суффиксъяс. Шуам рочын: читал — сказал, идёт — несёт; комиын: шыбитіс — горӧктіс, шойччыны — висьтавны. Татшӧм рифмаяссӧ ми нимтам суффиксальнӧйӧн. Найӧс оз позь лыддьыны мича рифмаӧн, кӧть татшӧм рифмасӧ поэтика лыддьӧ тыр-бур (точнӧй) рифма туйӧ.
Ӧні сэсся вуджӧдам сёрнисӧ сы вылӧ, кыдзи вӧдитчыліс рифмаяснас Куратов, мый сійӧ сетіс выльторсӧ да кыдзи эволюционируйтіс рифмуйтан уджыс.
Коми кывлысь спецификасӧ тӧд вылын кутӧмӧн сійӧ унаысь кыввужъяс рифмуйтіс суффиксъяскӧд: сьӧм — гартыштсьӧм, тшык — ичӧтджык, кӧн — гӧгыльӧн, югӧръяссьыд — ассьыд, ӧні — лӧсьӧдӧны да с. в. Роч кывйын татшӧм рифмаыд оз вермы лоны, оз позь рифмуйтны: выдвинули — пули, заботы — ты да с. в.
Тайӧ выльтор коми кывбур тэчӧмын. Тайӧ принципсӧ поэт паськыда нуӧдӧ аслас поэзияын. Куратов кывбуръясын мӧд выльтор — гижӧ сійӧ тыр-бур рифмаӧн: унджык рифмаыс сылӧн точнӧй (97 процент), неточнӧйяс зэв этша (3 процент), а босьтам кӧ бӧръя воясся кывбуръяссӧ, пӧшти ставыс сэн тыр-бур рифма.
Ме тані казьтышті бӧръя вояс йылысь, сы понда мый поэт рифмуйтан уджас эволюционируйтіс, быдмис-сӧвмис, бӧръядорыс кутіс вӧдитчыны мичаджык да бурджык рифмаясӧн. Мед вынсьӧдны ассьым тайӧ мӧвпсӧ, ме вайӧда лыдпасъяс. Босьтам кӧть ы — и да ӧ — э рифмуйтӧм. 1857–1866 воясӧ гижӧм кывбуръясын вель тшӧкыда паныдасьлӧны татшӧм рифмаяс: кыдзи — видзи, эзысь — йӧзысь, висьӧм — лысьӧм, пир — дыр, вынсӧ — синсӧ, гырысь — вирысь, вӧв — зэв, тшыкӧдӧмысь — эмӧсь да с. в. Тайӧ воясӧ гижӧм кывбуръясас быд сюрс строкаын татшӧм рифмаыс паныдасьлӧ дас витысь. Сёрӧнджык гижӧм кывбуръясын (1867–1875) пӧшти оз паныдасьлы татшӧм рифмуйтӧмыс. Тайӧ петкӧдлӧ, мый Куратов кывбур техникасӧ бурмӧдӧ, сылӧн стихыс эволюционируйтӧ.
Татшӧм эволюциясӧ ми аддзам и суффиксальнӧй рифмаӧн вӧдитчӧмын. Менам эмӧсь татшӧм лыдпасъяс. Водзджык воясся (1857–1866) кывбуръясын быд сюрс строкаын 48 паныдасьлӧ татшӧм рифмаыс, а бӧръяджык воясӧ (1867–1875) гижӧм кывбуръясын сӧмын дасысь. Творческӧй олӧмыслӧн бӧръя джынъяс татшӧм рифмаяснас Куратов пӧльзуйтчӧ пӧшти вит пӧв шочджыка.
Кывбур тэчан техникаын мукӧд элементъяслӧн эволюция йылысь ме ог кут сёрнитны, сы понда мый Куратовыдлӧн став кывбуръясыс техника боксяньыс совершеннӧйӧсь. Тайӧ и гӧгӧрвоана: Куратовыд босьтчӧма гижны дас куим арӧссянь (1852 восянь), а миянӧдз кольӧма медводдза кывбуръясыс 1857 восянь, кӧть тайӧ датаӧдзыс сійӧ гижӧма нин кывбуръяссӧ вит во чӧж. Вит во чӧжнад, дерт, сылӧн кывбур тэчан техникаыс бурмис, сӧвмис. Жаль зэв, мый миянӧдз абу кольӧмаӧсь сылӧн челядьдырся кывбуръясыс.
Ӧні кыв-мӧд шуа сы йылысь, кутшӧм сикас рифмаясӧн вӧдитчис поэтыс кывбурсӧ дай торъя быд строфа тэчигӧн. Медтшӧкыда паныдасьлӧны падвежа (перекрестнӧй) рифмаяс (61 процент), сэсся сы бӧрын орчча (смежнӧй) рифмаяс (35 процент), кольчаа рифмаяс (сӧмын 3 процент).
Рифмаясыд нӧшта юксьӧны мужскӧй рифмаяс (гаг — чаг) да женскӧй рифмаяс вылӧ (бырӧ — пырӧ). Эм нӧшта дактилическӧй рифма (ёран тэ — доран тэ). И. А. Куратовыд став тайӧ рифмаяснас вӧдитчӧ тыр-бура. Женскӧй рифмаӧн гижӧм кывбуръяс паныдасьлӧны 60 процент, мужскӧй рифмаясӧн — 38 процент да дактилическӧйӧн — 2 процент.
Колӧ сідз гижны кывбуртӧ, мед быд строфалӧн структураыс вӧлі ӧткодь — эм татшӧм правилӧ стихосложениеын. Куратов ньӧтчыд оз кеж тайӧ правилӧсьыс, сійӧн и артмӧ сылӧн мича да шыльыд кывбур. Миян поэтъяс унаысь на дзуглӧны тайӧ правилӧсӧ.
Куратовыдлӧн унджык кывбурыс нёль строкаа. И. А. Куратов кывбуръяс йылысь позьӧ вӧчны татшӧм вывод: медся уна кывбуръяс гижӧма хорейӧн, рифмуйтӧма тыр-бур рифмаясӧн да сетӧма нёль строкаа строфаӧн. Унджык кывбурыс сылӧн мунӧ образец туйӧ, кодъяс серти позьӧ и колӧ велӧдчыны коми поэтъяслы.
1976
