Градуснӧй тыв.

Уджъяс.

Ті дерт казявлід кӧнкӧ, мый глобусыд быттьӧ визьясысь кыӧм тыв пиын. Визьяссӧ нарӧсьнӧ гирсйӧдлӧма, мед кокньыдджык лоӧ тӧдмавны мунӧсвизьяс (направленньӧ) му вылысь. Ті тшӧтш жӧ велӧдчӧй градуса тыв серти интасъяс корсьны.

Войдӧр видзӧдӧй рытыввывсянь асыввылӧ мунан визьяс вылӧ. Найӧ пыр ӧтылнаынӧсь мӧда-мӧдсяньыс, шусьӧны орччӧса визьясӧн (параллельяс). Ӧткузяӧсь абу найӧ? Медкузьыс на пытшкысь шусьӧ мушӧрвӧньӧн (экватор), 40.000 км кузя. Мурталӧй сантиметрӧн костсӧ мушӧрвӧньсянь войвывса мучӧрспомӧдз, сэсся лунвывса мучӧрспомӧдз. Кодарыс паськыдджык?

Мушӧрвӧньыс юкӧ мусярсӧ кык ӧтыджда мусярджынйӧ: войвывса мусярджынйӧ, лунвывса мусярджынйӧ да.

Кыкнан мусярджынъяс мушӧрвӧньсянь полюсъясӧдзыс шусьӧмаӧсь босьтны 90 орччӧса визьӧн. Картаяс вылӧ найӧс на оз ставсӧ пасйыны, видзчысьӧны визьяснас суктӧмысь. Гирсниталӧны сӧмын дасӧд орччӧса визьяс. Лыддьӧй кыкнан мусярджынсьыс орччӧса визьяссӧ лыдпас сертиыс, визь помъясас тай гижалӧма... Кысянь заводитӧны лыддьыныс?

Медым петкӧдлыны ылын-ӧ кутшӧмкӧ интас мушӧрвӧньсянь, висьталӧны сійӧ интасті мунан орччӧса визь лыдсӧ, лунвывланьын-ӧ ли войвывланьын-ӧ да.

Тӧдмалӧй, кутшӧм орччӧса визьӧдз воӧ лунвыв помыс Африкалӧн? Видзӧдлӧй жӧ бурджыка, сійӧ буретш 30-40 орччӧса визьяс шӧрын. Сідз кӧ, Африкаыд лунвывладорас помасьӧ 35-ӧд орччӧса визьын. Лунвыв Америка кытчӧдз нюжалӧма? — 54 орччӧса визьӧдз.

Видзӧдлӧй, кӧні помасьӧны лунвылын да войвылын Австралия да Азия. Орччӧса визь лыдъясыс, со, ӧтарас и мӧдарас мушӧрвӧньсянь ӧти пӧлӧсӧсь. Медым не сорлавны найӧс интас петкӧдлігӧн, лыд дінас содтӧны лунвыв либӧ войладор, кодыс колӧ.

Мушӧрвӧньсянь тӧдмалан интасӧдз костыс шусьӧ географическӧй широтаӧн. Орччӧса визь лыдсӧ шуӧны градусӧн (геометрияын моз кытшыс юкӧма 360° вылӧ). Сідзи, колӧ кӧ висьтавны Африка йылысь, мый сійӧ мушӧрвӧньсянь лунвывланяс 35-ӧд орччӧса визьӧдз воӧ, шуӧны: Африкаыс пӧ лунвывса широта 35° помасьӧ.

Висьталӧй, кутшӧм широтаын Африка пом войвывладорас? Азия помъяс кӧнӧсь? Висьталігад эн вунӧдӧй содтавны войвывладор да лунвывладор кывъяс.

Тадзи тӧдмалӧй уна интасъяс гортад.

Видзӧдлӧй ӧні мукӧд визьяс вылӧ глобус вылын. Найӧ ӧтар мучӧрспомсяньыс мӧд мучӧрспомӧдзыс мунӧны, меридианъясӧн шусьӧны. Став меридианыс ӧтыдждаӧсь. Позьӧ заводитны найӧс лыддьыны кӧть кодсянь, сӧмын шусьыны нимтыны сійӧс главнӧйӧн. Европаын главнӧй меридианыс уна: англичаналӧн асланыс, прансузъяслӧн асланыс, миян асланым — Пулково пыр мунӧ (роч картаясын главнӧй пыддиыс сійӧс босьтӧма).

Мусярджынъяса карта вылысь корсьӧй главнӧй меридиансӧ да видзӧдлӧй, кымын меридиан ещӧ быд мусярджынйын. Орччӧса визьяс моз жӧ найӧс градусъясӧн лыддьӧны. Меридиан градусъяс петкӧдлӧны ылын-ӧ рытыввылын либӧ асыввылын кутшӧмкӧ интас главнӧй меридиансянь.

Корсьӧй, кутшӧм ді пыр мунӧ 50-ӧд меридиан главнӧй меридиансянь асыввывті. Кутшӧм ді пыр мунӧ асыввывті жӧ 80-ӧд меридиан?

Главнӧй меридиана босьтӧм интаса костыс шусьӧ географическӧй долготаӧн. Ӧтлааститӧй сійӧс географическӧй широтакӧд.

Географическӧй долготаыд рытыввывса дай асыввывса. Сідз кӧ, Мадагаскар діыд 50° асыввывса географическӧй долготаын. Цейлон ді — 80° асыввывса долготаын.

Корсьӧй карта вылысь да висьталӧй, кутшӧм широтаын да долготаын Ленинград, Мӧскуа, Харьков, Тифлис, Сыктывкар, Визин, Кулӧмдін, Емдін, Изьва, Ухта.