Градуснӧй тыв. Граԁуснеј тыв.
Уджъяс. Уҗјас.
Ті дерт казявлід кӧнкӧ, мый глобусыд быттьӧ визьясысь кыӧм тыв пиын. Визьяссӧ нарӧсьнӧ гирсйӧдлӧма, мед кокньыдджык лоӧ тӧдмавны мунӧсвизьяс (направленньӧ) му вылысь. Ті тшӧтш жӧ велӧдчӧй градуса тыв серти интасъяс корсьны. Ті ԃерт каԅавліԁ кӧнкӧ, мыј глобусыԁ быԏԏӧ віԅјасыԍ кыӧм тыв-піын. Віԅјассӧ нароԍнӧ гірсјӧԁлӧма, меԁ кокԋіԁҗык лоӧ тӧԁмавны мунӧсвіԅјас (направление) му-вылыԍ. Ті щӧщ-жӧ велӧԁчӧј граԁуса тыв-ԍерԏі інтасјас корԍны.
Войдӧр видзӧдӧй рытыввывсянь асыввылӧ мунан визьяс вылӧ. Найӧ пыр ӧтылнаынӧсь мӧда-мӧдсяньыс, шусьӧны орччӧса визьясӧн (параллельяс). Ӧткузяӧсь абу найӧ? Медкузьыс на пытшкысь шусьӧ мушӧрвӧньӧн (экватор), 40.000 км кузя. Мурталӧй сантиметрӧн костсӧ мушӧрвӧньсянь войвывса мучӧрспомӧдз, сэсся лунвывса мучӧрспомӧдз. Кодарыс паськыдджык? Војԁӧр віԇӧԁӧј рытыввывԍаԋ асыввылӧ мунан віԅјас-вылӧ. Најӧ пыр ӧтылаынӧԍ мӧԁамӧԁԍаԋыс, шуԍӧны ортчӧса віԅјасӧн (параллели). Ӧткуԅаӧԍ абу најӧ? Меԁкуԅыс на-пыщкыԍ шуԍӧ мушӧрвӧԋӧн (экватор), 40.000 км. куԅа. Мурталӧј саԋԏіметрӧн костсӧ мушӧрвӧԋԍаԋ војвывса мучӧрспомӧԇ, сеԍԍа лунвывса мучӧрспомӧԇ. Коԁарыс паԍкыԁҗык?
Мушӧрвӧньыс юкӧ мусярсӧ кык ӧтыджда мусярджынйӧ: войвывса мусярджынйӧ, лунвывса мусярджынйӧ да. Мушӧрвӧԋыс јукӧ муԍарсӧ кык ӧтыжԁа муԍарҗынјӧ: војвывса муԍарҗынјӧ, лунвывса муԍарҗынјӧ-ԁа.
Кыкнан мусярджынъяс мушӧрвӧньсянь полюсъясӧдзыс шусьӧмаӧсь босьтны 90 орччӧса визьӧн. Картаяс вылӧ найӧс на оз ставсӧ пасйыны, видзчысьӧны визьяснас суктӧмысь. Гирсниталӧны сӧмын дасӧд орччӧса визьяс. Лыддьӧй кыкнан мусярджынсьыс орччӧса визьяссӧ лыдпас сертиыс, визь помъясас тай гижалӧма... Кысянь заводитӧны лыддьыныс? Кыкнан муԍарҗынјас мушӧрвӧԋԍаԋ поԉусјасӧԇыс шуԍӧмаӧԍ боԍтны 90 ортчӧса віԅӧн. Картајас-вылӧ најӧс-на оз ставсӧ пасјыны, віԁчыԍӧны віԅјаснас суктӧмыԍ. Гірсԋіталӧны сӧмын ԁасӧԁ ортчӧса віԅјас. Лыԃԃӧј кыкнан муԍарҗынԍыс ортчӧса віԅјассӧ лыԁпас-ԍерԏіыс, віԅ помјасас-тај гіжалӧма... Кыԍаԋ завоԃітӧны лыԃԃыныс?
Медым петкӧдлыны ылын-ӧ кутшӧмкӧ интас мушӧрвӧньсянь, висьталӧны сійӧ интасті мунан орччӧса визь лыдсӧ, лунвывланьын-ӧ ли войвывланьын-ӧ да. Меԁым петкӧԁлыны ылын-ӧ кущӧмкӧ інтас мушӧрвӧԋԍаԋ, віԍталӧны сіјӧ інтасті мунан ортчӧса віԅ лыԁсӧ, лунвывлаԋынӧ-ԉі војвывлаԋынӧ-ԁа.
Тӧдмалӧй, кутшӧм орччӧса визьӧдз воӧ лунвыв помыс Африкалӧн? Видзӧдлӧй жӧ бурджыка, сійӧ буретш 30-40 орччӧса визьяс шӧрын. Сідз кӧ, Африкаыд лунвывладорас помасьӧ 35-ӧд орччӧса визьын. Лунвыв Америка кытчӧдз нюжалӧма? — 54 орччӧса визьӧдз. Тӧԁмалӧј, кущӧм ортчӧса віԅӧԇ воӧ лунвыв помыс Апрікалӧн? Віԇӧԁлӧј-жӧ бурҗыка, сіјӧ бурещ 30 — 40 ортчӧса віԅјас шӧрын. Сіԇ-кӧ, Апрікаыԁ лунвывлаԁорас помаԍӧ 35-ԁ ортчӧса віԅын. Лунвыв Амеріка кытчӧԇ ԋужалӧма? — 54 ортчӧса віԅӧԇ.
Видзӧдлӧй, кӧні помасьӧны лунвылын да войвылын Австралия да Азия. Орччӧса визь лыдъясыс, со, ӧтарас и мӧдарас мушӧрвӧньсянь ӧти пӧлӧсӧсь. Медым не сорлавны найӧс интас петкӧдлігӧн, лыд дінас содтӧны лунвыв либӧ войладор, кодыс колӧ. Віԇӧԁлӧј, кӧні помаԍӧны лун-вылын ԁа војвылын Австраԉіја ԁа Аԅіја. Ортчӧса віԅ лыԁјасыс, со, ӧтарас і мӧԁарас мушӧрвӧԋԍаԋ ӧԏі пӧлӧсӧԍ. Меԁым ԋе сорлавны најӧс інтас петкӧԁлігӧн, лыԁ-ԁінас соԁтӧны лунвыв ԉібӧ војлаԁор, коԁыс колӧ.
Мушӧрвӧньсянь тӧдмалан интасӧдз костыс шусьӧ географическӧй широтаӧн. Орччӧса визь лыдсӧ шуӧны градусӧн (геометрияын моз кытшыс юкӧма 360° вылӧ). Сідзи, колӧ кӧ висьтавны Африка йылысь, мый сійӧ мушӧрвӧньсянь лунвывланяс 35-ӧд орччӧса визьӧдз воӧ, шуӧны: Африкаыс пӧ лунвывса широта 35° помасьӧ. Мушӧрвӧԋԍаԋ тӧԁмалан інтасӧԇ костыс шуԍӧ геограпіческеј шіротаӧн. Ортчӧса віԅ лыԁсӧ шуӧны граԁусӧн (геометріјаын-моз кыщыс јукӧма 360°-вылӧ). Сіԇі, колӧ-кӧ віԍтавны Апріка-јылыԍ, мыј сіјӧ мушӧрвӧԋԍаԋ лунвывлаԋас 35-ԁ ортчӧса віԅӧԇ воӧ, шуӧны: Апрікаыс-пӧ лунвывса шірота 35° помаԍӧ.
Висьталӧй, кутшӧм широтаын Африка пом войвывладорас? Азия помъяс кӧнӧсь? Висьталігад эн вунӧдӧй содтавны войвывладор да лунвывладор кывъяс. Віԍталӧј, кущӧм шіротаын Апріка пом војвывлаԁорас? Аԅіја помјас кӧнӧԍ? Віԍталігаԁ ен вунӧԁӧј соԁтавны војвывлаԁор ԁа лунвывлаԁор кывјас.
Тадзи тӧдмалӧй уна интасъяс гортад. Таԇі тӧԁмалӧј уна інтасјас гортаԁ.
Видзӧдлӧй ӧні мукӧд визьяс вылӧ глобус вылын. Найӧ ӧтар мучӧрспомсяньыс мӧд мучӧрспомӧдзыс мунӧны, меридианъясӧн шусьӧны. Став меридианыс ӧтыдждаӧсь. Позьӧ заводитны найӧс лыддьыны кӧть кодсянь, сӧмын шусьыны нимтыны сійӧс главнӧйӧн. Европаын главнӧй меридианыс уна: англичаналӧн асланыс, прансузъяслӧн асланыс, миян асланым — Пулково пыр мунӧ (роч картаясын главнӧй пыддиыс сійӧс босьтӧма). Віԇӧԁлӧј ӧні мукӧԁ віԅјас-вылӧ глобус-вылын. Најӧ ӧтар мучӧрспомԍаԋыс мӧԁ мучӧрспомӧԇыс мунӧны, меріԃіанјасӧн шуԍӧны. Став меріԃіаныс ӧтыжԁаӧԍ. Поԅӧ завоԃітны најӧс лыԃԃыны кӧԏ коԁԍаԋ, сӧмын шуԍыны ԋімтыны сіјӧс главнејӧн. Јевропаын главнеј меріԃіаныс уна: ангԉічаналӧн асланыс, прансузјаслӧн асланыс, міјан асланым — Пулково-пыр мунӧ (роч картајасын главнеј-пыԃԃіыс сіјӧс боԍтӧма).
Мусярджынъяса карта вылысь корсьӧй главнӧй меридиансӧ да видзӧдлӧй, кымын меридиан ещӧ быд мусярджынйын. Орччӧса визьяс моз жӧ найӧс градусъясӧн лыддьӧны. Меридиан градусъяс петкӧдлӧны ылын-ӧ рытыввылын либӧ асыввылын кутшӧмкӧ интас главнӧй меридиансянь. Муԍарҗынјаса карта-вылыԍ корԍӧј главнеј меріԃіансӧ ԁа віԇӧԁлӧј, кымын меріԃіан јешщӧ быԁ муԍарҗынјын. Ортчӧса віԅјас-моз-жӧ најӧс граԁусјасӧн лыԃԃӧны. Меріԃіан граԁусјас петкӧԁлӧны ылын-ӧ рытыввылын ԉібӧ асыввылын кущӧмкӧ інтас главнеј меріԃіанԍаԋ.
Корсьӧй, кутшӧм ді пыр мунӧ 50-ӧд меридиан главнӧй меридиансянь асыввывті. Кутшӧм ді пыр мунӧ асыввывті жӧ 80-ӧд меридиан? Корԍӧј, кущӧм ԁі-пыр мунӧ 50-ԁ меріԃіан главнеј меріԃіанԍаԋ асыввывті. Кущӧм ԁі-пыр мунӧ асыввывті-жӧ 80-ԁ меріԃіан?
Главнӧй меридиана босьтӧм интаса костыс шусьӧ географическӧй долготаӧн. Ӧтлааститӧй сійӧс географическӧй широтакӧд. Главнеј меріԃіана боԍтӧм інтаса костыс шуԍӧ геограпіческеј ԁолготаӧн. Ӧтлааԍԏітӧј сіјӧс геограпіческеј шіротакӧԁ.
Географическӧй долготаыд рытыввывса дай асыввывса. Сідз кӧ, Мадагаскар діыд 50° асыввывса географическӧй долготаын. Цейлон ді — 80° асыввывса долготаын. Геограпіческеј ԁолготаыԁ рытыввывса ԁај асыввывса. Сіԇ-кӧ, Маԁагаскар ԁіыԁ 50° (граԁус) асыввывса геограпіческеј ԁолготаын. Тсејлон ԁі — 80° асыввывса ԁолготаын.
Корсьӧй карта вылысь да висьталӧй, кутшӧм широтаын да долготаын Ленинград, Мӧскуа, Харьков, Тифлис, Сыктывкар, Визин, Кулӧмдін, Емдін, Изьва, Ухта. Корԍӧј карта-вылыԍ ԁа віԍталӧј, кущӧм шіротаын ԁа ԁолготаын Ԉеԋінграԁ, Мӧскуа, Карков, Ԏіпԉіс, Сыктывкар, Віԅін, Кулӧмԁін, Јемԁін, Іԅва, Укта.
Комиӧн гижис
Чеусова Анна
Важ коми гижӧд