КЫДЗИ ЛОӦМАӦСЬ МУВЫВСА ОЛЫСЬЯС

Кысь-мый мортыс му вылас лоӧма? Важысянь-ӧ нӧ сійӧ олӧ сэн? Нӧшта муыс важся-ӧ? Та йылысь уна йӧз уна ногӧн висьтавлӧны.

Вичко арталӧм серти кӧ, ӧні миян 7429-ӧд во му лоӧмсяньыс. Эскыны кӧ библиялы, став мусӧ, васӧ, быдтассӧ, ловъя ловсӧ вӧчлӧма ен квайт лунӧн. Кутшӧм тэрыба уджалӧма! Медводдза луннас сетӧма югыдӧс; коймӧд луннас быдсяма быдтассӧ нин: град выв пуктастӧ, турунтӧ, быдсяма путӧ; витӧд луннас чериясӧс, пӧткаясӧс; квайтӧдас — скӧттӧ, зверъясӧс, гагъясӧс. Квайтӧд луннас жӧ морттӧ тшӧтш лӧсьӧдӧма.

Ёна велӧдчӧм йӧз та йылысь мӧд ногӧн висьтавлӧны. На ногӧн муыд ёна нин важся, уна миллион во нин сулалӧ. Олӧм чужӧм йывсьыс мӧд ногӧн жӧ висьтавлӧны.

Кодлы эскыны? Коді збыльсӧ висьтавлӧ?

Бурджыка кӧ видзӧдлам став ывла вылас да мӧвпыштам лючки, сэк аддзам збыльсӧ, оз ков ёна юртӧ жуглыны. Муыс ачыс, нига моз жӧ, висьталас аслас чужӧм йывсьыс, олӧм кыптӧм йывсьыс. Аслыд, ас синлы эскыны бурджык йӧз «сёейбогасьӧмӧн» висьталӧм дорысь.

Эмӧсь му вылын ваӧн кодйӧм из гӧраяс. Медся унаыс Кавказын, Туркестанын, Америкаын. Да ӧд сэтшӧм мичаа да джуджыда писькӧдӧма изсӧ ваыд, — нимкодь видзӧдныс. Сэтшӧм джуджыд да мича сёртасыс Туркестанын Аксу, Кавказын Сулак. Сӧмын найӧс омӧля на видлалӧмаӧсь, омӧля тӧдмӧдӧмаӧсь. Сы пыдди Америкаса сёртас Колорадо бура видлалӧма. Сійӧ кузьтанас 350 верст, джуджданас 2 верст гӧгӧр, пасьтанас ӧкмыссянь кызьӧдз. Бокъясыс стен кодь шыльыдӧсь. Татшӧм сёртастӧ регыдӧн кодйыны ваыд эз вермы, уна миллион во ковмис сы вылӧ. Сідз кӧ, му пуксьӧмыдлы абу дзик регыд.

Эм Америкаын ю. Сійӧ ӧтилаын друг джум усьӧ 24 сыв джудждасянь, сэсся 12 верст кузьта джуджыд сёртасӧд визувтӧ тыӧ. Джумъя ва усянін шусьӧ Ниагараӧн. Усьӧм мыстиыс визувтӧ ыджыд шыӧн. Ниагараыд сійӧ сёртассӧ ачыс воысь воӧ кодйӧма. Усянінысь ваыс ньӧжйӧникӧн пыр вывлань кайӧ. Вывлань кайигмозыс ӧтарӧ лунысь-лунӧ мыськӧ сійӧ из гӧратӧ, торйӧдлӧ, жуглӧ сійӧс. 12 верст кузьтатӧ писькӧдны эз этша во ковмы. Ӧти лыа чирнад писькӧдӧмыд ӧд абу коканӧн кокӧм либӧ гӧрыштӧм.

Велӧдчӧм йӧз ас сюсьлуннаныс арталӧмаӧсь ӧдйӧ-ӧ вермӧ писькӧдчыны ва усяніныд вывланьӧ из гӧраясӧд. Сы вӧсна найӧ пасйывлӧмаӧсь ва усянінсьыд ва сулаланінсӧ, сэсся дыр мысти видлӧмаӧсь, да — ваыд водзӧ муныштӧма. Найӧ арталӧм серти во чӧжӧн ваыд вермӧ писькӧдны из гӧратӧ сӧмын вершӧк куим-нёль. Сідз кӧ, 12 верста сёртастӧ писькӧдны валы колӧ 72000 во (12 верстын 288000 вершӧк, вонас 4 вершӧк писькӧдӧ. 288000-сӧ юкам нёль вылас, лоӧ 72000). 250 верст кузьта Колорадо сёртастӧ Америкасьыд ковмис писькӧдны нӧшта нин уна во. Сідзкӧ библияад гижӧмыд — му пуксьӧмлы пӧ 7429 во — абу збыль. Да ӧд ещӧ эз на медводдза лунсяньыс ваыд понды писькӧдавны из гӧраястӧ, сэтчӧдз на найӧ сулалісны бура уна во.

Мый муыд ёна важся, позьӧ тӧдны мӧд ногӧн. Мусиныс миян известкаысь, сёйысь, лыаысь, сёй сора лыаысь. Ставныс наӧй куйлӧны мӧда-мӧд вылас пластӧн-пластӧн: кӧн кызджыка, кӧн вӧсньыдджыка. Сійӧ зэв лӧсьыда тӧдчӧ джумъя берегъясын либӧ гу кодйигӧн. Кыдз нӧ сійӧ пластъясыс артмисны, регыдӧн-ӧ?

Став юыс, медся ёна гырысьджыкъясыс, асланыс визулӧн нуӧны мореӧ уна лыа да сёй. Сійӧ гудырыс сэн пуксьӧ пыдӧсас. Медвойдӧр пуксьӧ, тӧдӧмысь, сьӧкыдджыкыс — лыа, сэсся кокньыдджыкыс — сёй. Лунысь-лунӧ море пыдӧсӧ содӧ лыа да сёй. Содӧм оз тӧдчы, содӧ ньӧжйӧ. Дерт эськӧ юыд уна му вылад, уна вожысь локтӧ мореад, да мореыс ачыс бара зэв ыджыд, уна сёй да лыа колӧ сійӧс вольсавны. Арталӧмӧн аддзӧмаӧсь: ӧти дюйм джуджда сёй пластӧн море пыдӧс вевттьысьӧ 200 воӧн; изйӧдз сійӧ пӧртны ещӧ уна во ковмас. Мусинлӧн джудждаыс верст 40 кымын. Сідз кӧ, кымын во жӧ ковмис 40 верст джуджда мусинсӧ артмӧдны? — Эз этша. Сӧмын кымынкӧ сё миллион во. Со ӧд нин кутшӧм важся миян муным.

Му пытш кодйигӧн, уджалігӧн, уналаысь, уна сикас мусинысь аддзывлывлісны и ӧні аддзывлӧны быдманторъяслысь, кывтӧм пемӧсъяслысь туйяс, колясъяс. Да ӧд сэтшӧмъясӧс, кутшӧмъяс ӧні оз нин быдмыны ни овны, некод некысь на кодьсӧ ловъясӧ оз аддзывлы. Мукӧдласьыс сӧмын лытор сюрас эськӧ да, мед. Олысьыс кӧ эз вӧв, лыыс эз нин ло. Велӧдчӧм йӧзыд ӧні сійӧ ёна тӧдмалӧны, кодйысьӧны, корсьысьӧны му пытшкӧсысь, чукӧрталӧны сюрӧм торъяссӧ. Бура уна да лӧсьыд торъяс сюралӧмаӧсь. Найӧс позьӧ видлавны музейясысь, кытчӧ чукӧрталӧмаӧсь став сикас сюрӧм торъяссӧ; кодъянінъясас уна буртор позьӧ аддзыны. Питер губерняын, Луга карулын, эмӧсь сыв кык джуджда гуранъяс. Сэн шор пыдӧсъясын кӧ корсьысьны, сёй пластъясысь уна морскӧй ракпаньяс сюравлӧны.

Сюралӧм лыяс серти тӧдмалӧны, кор кутшӧм быдтас быдмылӧма, кор кутшӧм звер-пӧтка овлӧма. Кымын пыдысь сюрас сэтшӧм торйыс, сымын важӧн найӧ овлӧмаӧсь му вылас. Та серти бара позьӧ шуны: муыд, олӧмыс му вылад ёна важся, уна миллион вося. Быдтас да лыяс серти оз сӧмын тӧдмавны, кор кутшӧм звер да пӧтка олӧмаӧсь, тӧдмалӧны тшӧтш, кыдз найӧ вежласьӧмаӧсь, кыдз ӧнія выйӧдзыс воӧмаӧсь, кутшӧм сикасъяс дыр-ӧ олӧмаӧсь. Ӧти дюйма му пластыд кӧ артмӧ 200–300 воӧн, кутшӧмкӧ ӧти пӧлӧс лы либӧ быдтас сюралӧ кӧ сыв сё джудждаысь, сэк позьӧ гӧгӧрвоны — сэтшӧм быдтасыс либӧ кывтӧм пемӧсыс олалӧмаӧсь му вылас миллион воясӧн.

Сідз жӧ позьӧ тӧдмавны, важсяӧсь-ӧ ӧнія сикас быдтасъяс, ӧнія кывтӧм пемӧсъяс. Сӧмын колӧ корсьны медводдза пластъяссӧ, кысь сюралӧны сэтшӧм пасъясыс, туйясыс мусин вывсьыс да лыясыс, сэсся артавны. Сідз тӧдмалӧмаӧсь: ӧнія уна сикас быдмантор, уна пӧлӧс кывтӧм пемӧс олӧны нин му вылын уна дас миллион воӧн; мукӧдыс сӧмын на кымынкӧ сюрс во, либӧ этшаджык. Сюрӧм торъясӧс видлалігӧн казялӧмаӧсь: улі пластысь сюрӧм торъясыс вылі пластын мӧд сикасӧсьджык нин лоӧмаӧсь, вежсьыштӧмаӧсь. Мӧд ногӧн кӧ шуны: выль пӧлӧсыс артмӧма важсьыс, сӧмын сы вылӧ ковмӧма уна сюрс во.

Ӧні велӧдчӧм йӧзӧн бура нин тӧдмалӧма, мый став пӧлӧс торйыс уна воӧн вежлалӧ ассьыс серсӧ, чужӧмсӧ, тушасӧ; пӧрӧ выль сикас торйӧ. Сӧмын сы вылӧ уна сюрс, уна миллион во колӧ. Тяпки-ляпки ӧтпырйӧ, ӧти здукӧн оз артмы. Став пӧлӧс торйыс эськӧ вӧлі вӧчӧма ӧти лунӧн, да ставыс кӧ эськӧ вӧліны войдӧрсяныс ӧнія кодьӧсь, кысь нӧ эськӧ му пытшкӧса мӧд сикас лыясыс да быдманторъясыслӧн туйясыс лоаліны? Сэтшӧмъясыс сюралӧны, да ӧд ещӧ уна. Сідзкӧ, вӧлӧма кад, кор му вылас сэтшӧм олысьясыс вӧлӧмаӧсь, быдманторъяс быдмылӧмаӧсь. Ӧнія быдтасъяс, ӧнія кывтӧм пемӧсъяс сідзкӧ абу нин ӧти ен кылӧн вӧчӧм торъяс, найӧ артмӧмаӧсь важ быдтасъясысь, важ кывтӧм пемӧсъясысь. Артмӧмаӧсь уна сюрс, уна миллион воӧн вежласьӧмӧн.

Босьтам чери, видлалам, кыдзи сійӧ вежласьӧма. Чери лыяс сюралӧны ёна пыдысь, му пытшкысь. Сідзкӧ найӧ ёна нин важся олысьяс, уна миллион во сайын нин овлӧмаӧсь мореясад. Сы джуджда пластъясысь пежгагъяс ни мукӧд пӧлӧс гагъяс оз на сюравны. Налӧн колясъясыс пондӧмаӧсь сюравны сӧмын вылысьджык. Сідз кӧ, пежгагъясыд да мукӧд сэтшӧм кодь гагъясыд чери рӧдысьӧсь. Прӧстӧй видзӧдлӧмӧн кӧ некод оз шу найӧс ӧти рӧдысь, немтор быттьӧ ӧткодьыс налӧн абу. Ёнджыка кӧ видлавны пондан, аддзан — ӧткодьӧсь. Эз ӧти-кык воӧн чериыд пӧр пежгагӧ да лягушаӧ. Уна миллион во сы вылӧ ковмис. Кӧть дырӧн, а пӧрӧма жӧ. Сійӧ збыль. Уна сикас чери дзикӧдз бырины, вошины нэмныс кежлӧ. Мукӧдыс, кутшӧмӧсь вӧліны войдӧр, ӧні сэтшӧмӧсь; мукӧдыс, медся ёна ляпкыд ваын олысьяс, ёна вежласисны. Ставныд ті тӧдад черилысь лолалӧмсӧ: ва пытшкын лолалӧ нёкчимӧн, косінын ньӧти оз вермы лолавныс, кулӧ сэн регыд. Пежгагъяс, лягушаяс мортыд моз жӧ тыӧн лолалӧны. Ляпкыдінъясын черияслӧн оланногныс вежсис: лолавны ни тювкъявны лӧсьыда да бура эз понды шогмыны. Мый жӧ лои сы вӧсна? Со мый: корсьысигъясад да кодйысигъясад мусин вылысь туйяс серти аддзӧмаӧсь, чери бордъясыд ньӧжйӧникӧн пӧрӧмаӧсь кокъясӧ: — войдӧрсӧ сӧмын кыскасьны, сэсся котравны. Черилы ваын овны отсалан гаддьыс тыӧ пӧрӧма. Сэтшӧм чери нисьӧ, пежгаг нисьӧ ловъясыд вермӧны нин ветлӧдлыны, кыскасьны кос му вывті, лолавны кос сынӧдӧн. Дыр мысти наысь лоины ӧнія пежгагъяс, лягушаяс.

Туйяс серти да колясъяс серти аддзисны и звер-пӧткалысь лоӧмсӧ. Пӧткаясыд пежгаг рӧдысьӧсь жӧ. Му пытшкысь, уна миллион во сайын артмӧм му пластысь, сюрӧма утка ыджда кай. Нимтӧмаӧсь сійӧс «медводдза лэбачӧн» или «археоптериксӧн». Вомас сылӧн пежгаглӧн кодь пиньяс, бӧжыс сылӧн кодь жӧ — уна лыӧсь, сӧмын гӧна. Борд пельӧсъясас гыжъя чуньяс. Сідзкӧ сійӧ вермылӧма каттьысьлывлыны из гӧраяс вылӧ, пуяс вылӧ. Уна коляс бордъя пежгагъяслысь аддзӧмаӧсь. Найӧ дзик ӧнія лэбачьяс кодьӧсь. Уна миллион во сайын овлӧмаӧсь тероморфор зверъяс (ӧні сэтшӧмъясыс абуӧсь). Найӧ, видзӧдны, дзик пежгагъяс, лыясыс да пиньясыс зверлӧн кодьӧсь, асьныс гӧнаӧсь. Сідзкӧ тероморфоръясыд пежгаг нисьӧ, звер нисьӧ ловъяс вӧлӧмаӧсь. Ӧні на эмӧсь сэтшӧм аслыссяма зверъясыд, шуам: утконос, ехидна. Найӧ гӧнаӧсь, а пежгагъяс моз кольк вайӧны, колькйысь челядьныс петӧны.

Сідз кӧ, уна миллион воӧн чериысь артмӧмаӧсь му вывті кыскасьысьяс — гагъяс. Бӧрынджык наысь лоӧмаӧсь лэбачьяс, зверъяс. Ӧні найӧ абу ӧткодьӧсь мӧда-мӧдыскӧд, ёна янсалӧны, дерт эськӧ ӧти рӧдысьӧсь да: коді матысянь рӧдня, коді ылысяньджык. Сӧмын ставныс найӧ ӧти вужйысьӧсь.

Велӧдчӧм йӧз ёна видлалӧмӧн да тӧдмалӧмӧн аддзӧмаӧсь со кутшӧм нога быдмӧм да вежласьӧм ловъя ловъяслысь: войдӧр олысьясыд дзик нинӧм абу кодь вӧлӧмаӧсь, сэсся ракӧ найӧ пӧрӧмаӧсь, чериӧ, лягушаӧ, пежгагъясӧ, черепахаясӧ; сэсся лэбачьясӧ, кымынкӧ сикас нёль кока гӧна зверъясӧ, змейясӧ. На бӧрын лоалӧмаӧсь уна сикас яй сёйысь зверъяс, ӧблезянаяс, сэсся ми — йӧзыд. Энӧ вунӧдӧ, тайӧ вежсьӧмыс, пӧртчӧмыс ӧти сикасысь мӧдӧ эз друг артмы. Ньӧжйӧникӧн, уна миллион воӧн сійӧ лои. Кыдз тай ва войтъясысь артмӧны мореяс, океанъяс, лыа чиръясысь — джуджыд гӧраяс, сідз жӧ синмӧн аддзытӧг, тӧдлытӧг вежсьӧны ловъя ловъясыд: налӧн тушаыс, модаыс, оланногыс. Немторсьыс артмӧ ыджыд тор.

Ӧні лыддьысьӧ нёль сё сюрс гӧгӧр уна пӧлӧс ловъя лов. Куш зверсӧ лыддьӧны 3100 сикасӧс, лэбачьяссӧ 13000, змейясӧс — 1610, чериясӧс — 15 сюрс гӧгӧр, нидзувъясӧс — 250 сюрсысь унджык. Му пытшкысь сюрӧм колясъяс серти олысьясыс, кодъяс ӧні дзикӧдз нин вошӧмаӧсь-бырӧмаӧсь, эм 90 сюрсысь унджык пӧлӧс. Сэсся ӧд кымын пӧлӧс ловъя лов коли дзик тӧдтӧмыс: омӧльджык, небыдджык тушаа олысьясыд сідзи и вошины, весиг туйныс налӧн оз тӧдчы некутшӧм му пластын. Вошӧм ловъя лов сикас лыдсӧ чайтӧны унджык ӧнія олысьяс сикас лыд дорысь.

Ӧні видзӧдламӧ библияӧ, сэн мый гижӧма олӧм йывсьыд. Босьтамӧ висьт му ойдлӧм йылысь. Енмыд тшӧктӧма вӧчны Нойлы керка кодьӧс — ковчег, пыртны сэтчӧ став сикас ловъя ловсӧ гозйӧн-гозйӧн. Ной кывзӧма, вӧчӧма ковчегтӧ. Сӧмын кыдз сійӧ тӧрӧдӧма став ловъя ловсӧ гознас, шензьыныд он вермы! Ковчегыс вӧлӧма сӧмын 75 сыв кузьта, 12 ½ сыв пасьта, 7 сыв джуджда. Ловъя лов кындзиыс колі сёян-юан налы лӧсьӧдны 61 лун кежлӧ. Сэсся ӧд и сёян-юаныс абу ӧти пӧлӧс: ӧти сикас звер ӧтиторйӧн кынӧмсӧ пӧткӧдӧ, мӧдлы дзик нин мӧд сикас сёянтор колӧ. Уна ловъя лов вердчӧны-пӧткӧдчӧны ловъя лолӧн жӧ. Мед нин эськӧ сёяныд уна пӧлӧс колӧ, да ӧд и юаннад бӧрйысьӧны. Ойдӧм мысти став ваыс му вылас сорласис: мореясысь сола ваыд разаліс, киссис став му пасьтаыс. Сэтшӧм сола ваыд уналы мустӧм, юныд он вермы. Нойлы лои заптыны дубыд ва. Ковчегас вӧліны 2270 гозйысь уна дубыд ваын олысь черияс. Налы пультікасьныс кымын ведра ва ковмис видзны, вежлыны ӧд лолі 61 луннад. Дыр кӧ он веж, тшыкӧм ваад найӧ пӧдасны. Енмыд эз тшӧкты некодӧс виавны, мед рӧдыс оз помась. Сэсся со, шуим нин водзын, уна дзикӧдз вошӧм, бырӧм ловъя ловъяс муысь сюралӧны. Сійӧ ӧні, а сэктӧ ӧд найӧ олысьяс на вӧліны, эз на — библия сертиыс жӧ — вермыны дзикӧдз вошны му пуксьӧмсяньыс: ӧти 1556 вонад ыджыд вежласьӧм на костын эз вермы лоны. Лыддьӧй тайӧс да мӧвпыштӧй: вермис-ӧ Ной став сикас ловъяяссӧ гоз-мӧдӧн тӧрӧдны ӧти керкаӧ, абу-ӧ мойд тайӧ висьтыс? Тӧдӧмысь мойд. Став ӧнія олысь ловъя лолыс артмисны важъяссяньыс, сӧмын зэв ньӧжйӧ, уна миллион воӧн вежласьӧмӧн.

Тайӧ висьталӧмыслысь збыльлунсӧ позьӧ быд мортлы аслыс казявны, сӧмын эн дышӧдчы. Йӧзыд вермасны став сикас ловъя ловсӧ ас колӧм серти лӧсьӧдны. Босьтам вӧвъясӧс. Эмӧсь зэв кыз кока, ён, вына битюгъяс; вермӧны кыскыны уна пуд груз, сӧмын котравны сямныс ньӧти абу, оз вермыны. Эмӧсь кузь, вӧсни кока мича вӧвъяс. Зэв ӧдйӧ найӧ котралӧны — кык минутӧн верст, сы пыдди вынныс ньӧти абу: весиг тыртӧм телега оз вермыны кыскыны. Кыкнанныс со эськӧ найӧ вӧвъяс, да абу ӧткодьӧсь. Сэтшӧмӧдзыс найӧс воштӧмаӧсь асьныс йӧзыс вӧв заводъясын, воштӧмаӧсь со кыдзи.

Морт мортысь янсалӧ, торъялӧ мӧда-мӧдсьыс тушанас, чужӧм-рожанас, вын-эбӧснас. Ӧти, шуам, зумыд, ыджыд, паськыд лыяса, ыджыд вына; мӧд — ичӧт тушаа, омӧлик, косіник морт, лыяс вӧсньыдикӧсь. Сідз жӧ мукӧд пӧлӧс ловъя ловъяс торъялӧны мӧда-мӧдсьыс. Шуам, мортлы колӧ ыджыд тушаа, вына вӧв. Морт бӧрйӧ уна вӧв пытшкысь медыджыд, медъён ужсӧ: кокъясыс медым вӧліны кызӧсь, мышкуыс паськыд, лыясыс ёнӧсь. Видзӧ аслас вӧлыскӧд. Бур, ён бать-мамлӧн челядьыс ёнӧсьджык лоӧны. Найӧ челядьысь, чаньясысь, бара бӧръяд медбурсӧ да ёнсӧ. Сідз вӧчны уна пӧв, пыр бӧрйӧдлӧмӧн, бурысь бурӧс гозйӧдны. Сэк, дерт сӧмын уна во мысти-а, тэнад выль вӧв рӧд лоас: гырысьӧсь, вынаӧсь, кутшӧм вӧлі тэд колӧ.

Тадзи бӧрйӧдлӧмӧн лоаліны миян уна пӧлӧс вӧвъяс, ыжъяс, порсьяс и мукӧд; ставсӧ лыддьыныс нин он вермы, сэтшӧм уна. Тайӧ горт гӧгӧр олысь пемӧсъяскӧд сідз вӧчӧны. Мукӧдыскӧд нӧ кыдзи? Ӧд вӧрын олысь зверъясӧс мортыд оз вермы бӧрйӧмнад гозйӧдавны. Сійӧтӧ сідз, мортлы на дінӧдз мог абу. Сӧмын бӧрйӧдлӧмыс и на костын мунӧ, сійӧ тӧдмалӧмаӧсь жӧ нин.

Тайӧс позьӧ тӧдмавны бура видзӧдӧмӧн найӧ олӧм вылӧ, оласног вылӧ, ӧтьведайтӧмӧн налысь олӧмсӧ. Лунвылын и войвылын, сынӧдын и ваын, муын и вӧрын, пыр на костын мунліс, ӧні мунӧ и водзӧ пондас мунны бӧрйысьӧм. Найӧяс кулалӧны, кулӧмнас бӧрйысьӧны мӧда-мӧдсьыс. Костті кулӧмыс бӧрйӧдлӧ найӧс мӧда-мӧдсьыс уна миллион воӧн: ёнъясыс сӧмын кольӧны.

Став ловъя лолыс корсьӧны кынӧмпӧт, котыртчӧны, паськалӧны, вермасьӧны олӧмыс вӧсна. Нэм помтӧ коллялӧмыд абу му вомӧн вуджӧм. Олігчӧжыд тӧждысь ас пондаыд, рӧд пондаыд. Асьтӧ верд, челядьтӧ верд, видз кӧдзыдысь, тшыглы кулӧмысь, лёк вӧчысьясысь. Кынӧмпӧттӧ корсьӧмыд абу зэв кокни удж. Сёяныд уналы оз судзсьы. Босьтам кӧчӧс. Кутшӧм олӧм коньӧрлӧн: быдӧнысь пов. Кӧиныд, ручыд, ыджыд кырнышыд — быдӧн кыйӧдӧны сійӧ ужын вылас. Сэн жӧ кык кока мортыд ветлӧдлӧ пищаля, мудера шутлялӧмнас пӧрйӧдлӧ сійӧс, чуксалӧ асланьыс, либӧ нарӧсьнӧ сы вылӧ велӧдӧм понсӧ усьӧдӧ. Ӧтчыд кӧчыд пышъяс лёк вӧчысьяссьыд, мӧдысь... коймӧдсьыд дерт шедӧ.

Ті гашкӧ шуанныд: «Весь ылӧдчӧм пӧ. Сёян му вылын оз судзсьы. Ӧти кӧч оз шед, мӧд сюрӧ». Сійӧтӧ сідз эськӧ да, сёяныд пыр жӧ оз тырмы и со мый вӧсна: мукӧд ловъя лолыс вывті ӧдйӧ, регыдӧн котырсялӧ. Босьтамӧ ӧсетр нима чериӧс. Сійӧ вонас кык кымын миллион пӧк вайӧ. Быд пӧкйысь выль чери артмӧ. Найӧ быдмасны да бара быдӧн кык миллион пӧкйӧн ваясны, сідз водзӧ. Некод кӧ эськӧ найӧс эз бырӧд, да вӧляысь кӧ найӧ олісны кымынкӧ во мысти матӧ воисны: быд ва гӧп тыри наӧн, оланіныс налы эз ло. Сійӧ ӧд ещӧ мый на. Ваад олысьыд ӧд осетр кындзи уна эм. Шуам, морскӧй порсьяс. Найӧ быд во куимысь вит-квайт порсьпиӧн вайӧны. Ӧти порсь гозйысь куим-нёль воӧн миллион вит содӧ олысьыд. Сійӧ ӧтиысь, а му вылас ӧд абу ӧти гоз, уна. Некод кӧ эз бырӧдав найӧс, муыд кымынкӧ воӧн тыри наӧн.

Ми видлім сӧмын кык пӧлӧс зверлысь котыртчӧмсӧ, паськалӧмсӧ. Му вылад ӧд уна сэтшӧмыс. Кысь нӧ сэсся ставыслы сёяныд тырмас! Рамджыкъяслы, кужтӧмъяслы, коді оз вермы судзӧдны аслыс сёянсӧ, быть лоӧ кувны. Пондан кӧ ёнджыка кыйӧдны олысьясӧс, аддзан — быд лун, быд час уна-уна ловъя лов кулӧ да вошӧ. Мыйла нӧ эськӧ мувыв ваясын оз лӧсьӧдны сӧмын ӧсетръяслы овны, либӧ морскӧй порсьяслы? Сэк эськӧ найӧ мӧда-мӧднысӧ эз пондыны сёйӧмнад бырӧдны.

Кулӧмыд нинӧм водзын оз сувт, ытшкӧ дай сӧмын олысьястӧ. Кӧдзыдысь, тшыгъялӧмысь, висьӧмысь, мӧда-мӧдкӧд лӧсявтӧмысь пыр ӧтарӧ чинӧны, кулалӧны олысьясыд. Кутшӧм ӧдйӧ найӧ котыртчӧны-содӧны, сымын унаӧн жӧ кулӧны. Шочыс найӧ вермӧны овны пӧрысьӧдз, шочыс кулӧ ас смертьнас. Унджыкыс костті помасьӧ. Босьтам бара черитӧ. Во чӧжӧн кымын чери кыйӧны чери кыйысьяс — мортъяс; мыйта пӧк нуӧны-разӧдӧны му пасьтаыс ӧти Волга юысь; мыйта чери сёйӧны морскӧй лэбачьяс, морскӧй зверъяс, мукӧд чериыс! Ӧти китлы пӧттӧдз сёйӧм вылӧ быд лун колӧ дас миллионысь унджык посни лолыд. Лэбачӧн вердчысь лэбач быд во сёйӧ сюрсысь унджык посни лэбачӧс. Посни лэбачыс ачыс быд во 200-300 сюрс ловъя лолӧс бырӧдӧ сёйӧмнас. Лэбачыс ывла вылад зэв уна. Кымынӧс найӧс ставныс ӧтлаад виасны! Арнад либӧ, кӧдздӧдас да, кымын гут да гаг кулӧны медводдза кӧдзыд луннад. Мортыд либӧ кымынӧс виӧ — лыдтӧм, тшӧттӧм.

Кутшӧм шуда ловъя ловлы нӧ сиӧма дырджыксӧ овны му вылас, котыртчыны да паськавны? Дерт, ёнъяслыджык, сюсьяслыджык, вермасьны вермысьяслы. Босьтам кӧчтӧ. Кузь ён кока кӧч регыдджык пышъяс кыйсьысьысь дженьыд кока дорысь. Дженьыд кокыд кӧчыдлы зэв абу бур. Сы вӧсна найӧ регыдджык бырӧны. Кузь кокаясыд олӧны да олӧны, рӧдмӧны да котыртчӧны. Сідз жӧ мукӧд, омӧльджыкъясыд бырӧны: шедӧдчӧны, кулалӧны тшыгла, кӧдзыдла. Сӧмын ёнъяс пышъялӧны лёк вӧчысьясысь, вермӧны кӧдзыдсӧ дырджык терпитны, кынӧмпӧтсӧ сюсьджыка корсявны. Сідзкӧ му вывсьыд омӧльджык ловъя ловъясыд ӧтарӧ бырӧны, ёнъясыс найӧс зырӧны, виалӧны. Унаӧн бырӧны оланін вӧсна, оланногныс вӧсна.

Видлалӧмӧн тӧдмалӧмаӧсь ӧти пӧлӧсъяслысь мӧд пӧлӧсӧ бергӧдчӧм. Сідз вӧчӧмаӧсь ракъяскӧд. Эм уна пӧлӧс посни ракъяс. Кымынкӧ сикас, мюльгаузенскӧйӧн шусьӧны, олӧны сӧмын сола ваын; мукӧдыс муртса солаын, шусьӧны солонцеваторъясӧн. Кык сикас ваын олысьяслӧн бӧжныс абу ӧткодьӧсь: мюльгаузенскӧйяслӧн тшӧтьтӧмӧсь да тшупӧдтӧмӧсь. Сэтшӧм ракъяссӧ босьтӧмаӧсь да ва пытшкӧ, банкаӧ, лэдзӧмаӧсь. Мюльгаузенскӧйяссӧ сола ва пытшкӧ, солонцеватӧйяссӧ муртса солаӧ. Солонцеватӧй ва пытшкӧ содталісны сов. Содталісны дай виччысьӧны кымынкӧ рӧд, сэсся бара содтасны. Сідз уна пӧрйӧ вӧчисны. Мый эськӧ сійӧ ва вежсьӧмсьыс лои ракъяскӧд? Сола ва пытшкад олігӧн вежсис налӧн бӧжныс, лои мюльгаузенскӧйяслӧн кодь: тшӧтшыд да тшӧтьтӧм.

Эз морт ни ен веж налысь тушасӧ, вежис олӧмыс, оланіныс. Банкаясад ӧд эз ӧти ракӧн вӧвны, унаӧн, сюрс гӧгӧр. На пытшкын, тӧдӧмысь, быдсямаыс вӧлі: ёнджыкыс и омӧльджыкыс, дзоньвидзаыс и висьысьыс, гырысьджыкъяс и поснияс, кыз куаӧсь и вӧсни куаӧсь. Ватӧ солалӧм мысти омӧльджыкъясыд, висьысьясыд эз вермыны совтӧ терпитны, куліны. Ёнъясыс, дзоньвидзаясыс, кызджык куаясыс колины овны, вежсисны. Сідз быд сов содтӧм мысти омӧльясыс быраліны, ёнъясыс колины, кыдз шуасны, бӧрйыссис, ёнмис рӧдыс. Уна пӧрйӧ вӧчӧм мысти сӧмын нин медъёнъясыс колины, кодъяс велаліны дырӧннад овны сола ва пытшкад, эз повны сыысь. Артмисны выль сикас олысьяс.

Сідз жӧ мукӧд ловъяскӧд лоаліны. Уна миллион вонад пыр муніс бӧрйӧдлӧм на пытшкын: омӧльяс, вынтӧмъяс вошаліны, кулаліны; ёнъясыс коляліны; вежлалӧмӧн тушасӧ, модасӧ ассьыныс, вермасисны олӧмыскӧд.

Олӧмыд вермасьӧм и эм. Быд ловъя лов дугдывтӧг пессьӧ, кынӧмпӧтсӧ корсьӧ да видзӧ асьсӧ лёк вӧчысьясысь: коді сюрӧн, коді кокӧн, коді пиньӧн, коді вежӧрнас, бур юр садьнас.

Став висьталӧм сертиыс позьӧ гӧгӧрвоны, мый быд пӧлӧс ловъя лов артмӧмаӧсь мӧд рӧдысь. Сӧмын сійӧ вежсьӧмыс оз регыдӧн артмы, кыссьӧ уна сюрс, уна миллион во. Вежсьӧны ньӧжйӧникӧн, тӧдчытӧг, кыдзи мувывса олӧмыс вежласьӧ. Сэн ӧд со кушин вӧрӧн тырӧ, юяс, тыяс косьмӧны, мореысь ваыс мӧдлаӧ вешйӧ. Сы бӧрся вӧтчӧны олысьяс, сы серти вежласьӧ налӧн тушаыс, модаыс. Сы вӧсна артмӧ уна пӧлӧс олысь. Эськӧ ставныс найӧ мӧда-мӧдныслы рӧдняяс.

Кысь нӧ эськӧ мортыс лоис? Шуӧны: «Содз тыр муысь пӧ вӧчӧма сійӧс енмыд».

Мортлӧн лоӧмыд сэтшӧм жӧ, кутшӧм мукӧд ловъя ловлӧн. Мортыд сійӧ жӧ пемӧс, сӧмын аслыссикас. Тушаыс сылӧн тэчӧма черилӧн, лэбачлӧн, зверлӧн моз жӧ. Ставныслӧн налӧн, мортыдлӧн моз жӧ, эм туша мыджысьяс — лыяс, сэсся лы бердас яй. Ставныслӧн эм вем, сьӧлӧм, ты, мус, кынӧм, сювъяс, син, пель, ныр, вом да мук. т. Ставныс котыртчӧны, паськалӧны. Янсалӧны найӧ сӧмын моданас да ыджданас. Туша тэчасыс дзик ӧткодьӧсь.

Ӧткодь туша тэчасыд мортыдлӧн да мукӧд пемӧсъяслӧн абу прӧста артмӧма. Мортыд мукӧд пемӧсъяскӧд рӧдня жӧ, сӧмын абу ставыскӧд ӧткодя: кодкӧд матысяньджык, кодкӧд ылысяньджык.

Мый сійӧ абу пӧръялӧм, а збыль мортыд ӧти рӧдысь мукӧд пемӧсъяскӧд, позьӧ аслыд тӧдмавны кӧйдыссяньыс мортыдлысь кынӧм пытшсянь сӧвмӧмсӧ кыйӧдӧмӧн. Сӧвмигчӧж сійӧс видлавны ӧтлаалӧмӧн мукӧд пемӧс кага сӧвмӧмкӧд. Дивӧ ӧд, ыджыд мортыд ньӧти абу чери кодь, звер кодь, лэбач кодь. Видзӧдлӧй мамыс кынӧмысь, найӧ водзынджыксӧ ставныс чери кодьӧсь.

Ми тӧдам нин: чери лолалӧ нёкчимӧн. Уна быдмысьлӧн — пежгагыдлӧн, чипаныдлӧн каньыдлӧн, понйыдлӧн, ӧблезянаыдлӧн, мортыдлӧн — быдӧнлӧн быдмигас медвойдӧрсяньыс эм сэтшӧм жӧ нёкчим. Сійӧ абу жӧ прӧста сідзсӧ лоӧма, рӧдня вӧснаыс, ӧти рӧдысь лоӧм вӧснаыс. Водзынджык висьталім нин: пежгагъяс, лягушаяс чериысь лоӧмаӧсь; лэбачьяс, зверъяс — пежгаг-лягушаысь. Сійӧ ӧти вужсьыс лоӧмыс ӧні на со пыр тӧдчӧ посни челядь вылас.

Мам кынӧмын морт быдмигӧн ӧти кадын киыс и кокыс дзик кит борд кодь, сьӧлӧмыс чери сьӧлӧм кодь дай. Квайтӧд тӧлысь вылас мортыдлӧн тӧдчыштӧ ичӧтик бӧж.

Коді бара медматыса рӧдняыс мортыдлӧн пемӧсъяс пытшсьыс-а? Позьӧ оз сійӧс тӧдны? — Позьӧ, важӧн нин тӧдмалӧма. Зверъясыд мортыдлы матынӧсьджык лэбачьяссьыд да пежгаг-лягушасьыд чериясыдкӧд дорысь. Став зверыс вердӧны ассьыныс челядьсӧ мам йӧвнас. Тайӧн найӧ янсалӧны мукӧд пӧлӧс олысьясысь. Йӧзыд пуз чужӧм кагатӧ мам йӧвнас жӧ вердӧны. Ӧні, кутшӧм звер нӧ медъёна мортланьыс мунӧ? — Ӧблезянаяс — шуасны ставныс. Збыль ӧд, сійӧ и эм. Абу эськӧ зэв нимкодь да, мый керан. Ӧблезянаыд миян кодь, медматыса рӧдняыс миян. Мый сійӧ збыль, уна ног верман висьтавны. Ёна сы вылын мырсьылӧмаӧсь, уна ног видлалӧмаӧсь, тӧдмалӧмаӧсь, кыйӧдӧмаӧсь. Быдӧн, быд видлалӧмӧн ӧти кывйӧ волӧмаӧсь: морт артмӧма ӧблезянаысь; ӧблезяна медматыса рӧдня мортлӧн. Сідз кӧ, содз тыр мусьыд морттӧ вӧчӧмыд лӧж, весь ылӧдлӧм. Сэсся перйӧм ордлыысь нывбабаӧс вӧчӧмлы оз позь эскыны. Мойдъяс тайӧяс.

Ӧблезянаыд зэв уна пӧлӧс: сизимдас кымын сикас лыддьыссьӧ. Морт кодьыд сӧмын нёль пӧлӧс, морт кодь ӧблезянаясӧн и нимтӧны найӧс: горилла, шимпанзе, орангутанг да гиббон. Тайӧ нёль пӧлӧс ӧблезянаыслӧн весиг бӧжыс абу. Став лысӧ и яйсӧ, быдлаті, быд кусынь видлалісны налысь морт лы-яйкӧд ӧтлаалӧмӧн. Ставыс ӧткодь. Ӧткодьыс сійӧ медся ёна тӧдчӧ быдмигӧн сизимӧд тӧлысьӧдз. Сы бӧрти ньӧжйӧникӧн вежсьыны пондасны, гырысьяслӧн пӧшти некыт оз ло ӧткодь.

Йӧлӧн вердчысь пемӧсъясӧс видлалігӧн медся ёна, бура колӧ видлавны пиньяссӧ налысь. Пиньяс сертиыс зэв кокни тӧдмавны ӧткодьлунтӧ. Мортыдлӧн пиньясыс да морт коль ӧблезянаыдлӧн пиньясыс пӧшти ӧткодьӧсь. Кыкнанныслӧн морт 32 пиньӧн. Модаыс да тэчӧмыс, анъясыс, дзик ӧткодьӧсь. Сӧмын морт кодь ӧблезянаяслӧн найӧ гырысьӧсьджык да ёнӧсьджык. Мукӧд пемӧсъяслӧн пиньясыд абу нин сэтшӧмӧсь. Модаыс да лыдыс абу сымда.

Морт кодь ӧблезянаяслӧн да мортлӧн сюрса лы улілапомыс дзик ӧткодьӧсь. Мукӧдлаыс, медся ёна юр лыыс, абу нин ӧткодь. Мукӧд ӧблезянаяскӧд, мукӧд пемӧсъяскӧд мортлӧн нӧшта нин абу ӧткодь уналаті.

Морт юр лы ыджыдджык медгырысь ӧблезяна юр лы дорысь. Сідз кӧ, дажӧ медйӧй мортыслӧн юр вемыс ыджыд морт кодь ӧблезянасьыс. Мукӧд ӧблезянаысь, мукӧд пемӧсъясысь вемнад ещӧ нин ёна торъялӧ мортыд. Сэсся мортлӧн синтӧм сювсянь быдмыштӧ нидзув кодь. Дзик сэтшӧм жӧ эм морт кодь ӧблезянаяслӧн. Мукӧдлӧн абу, либӧ эм кӧ, мӧд сикас.

Тайӧ став видлалӧмыс, ӧткодь тушаыс, индӧ мортыдлы медматыса рӧдняыс вылӧ — морт кодь ӧблезяна вылӧ.

Позьӧ ещӧ мӧд ногӧн петкӧдлыны маті рӧдствосӧ мортыдлысь да морт кодь ӧблезянаыдлысь. Ӧти пемӧсысь кӧ мӧд пемӧсӧ — ас кодьлы либӧ мукӧд пӧлӧслы — кисьтан вирсӧ, дивӧяс лоӧны. Кроликлы кӧ лэдзыштан морскӧй порсьлысь вирсӧ, сэсся сы бӧрын кроликлысь ассьыс босьтан да вир васӧ сорлалан кымынкӧ войт морскӧй порсь вир вакӧд — вир ваыс пырысьтӧм пыр гудыртчас, дозъяд поводнӧй уна гудырыс пуксяс. Сідз уналысь видлалісны. Мый нӧ? Вӧлӧмкӧ вир ваыд оз быд сорлалӧмысь гудыртчы, сӧмын кор рӧдняяслӧн веськалӧ сорлавны да кор сорлавтӧдзыс сорлалан сикас вирсӧ лэдзлӧмаӧсь пемӧс пытшкас.

Мед ёнджыка вежӧравны тайӧс, босьтамӧ вир ва кроликлысь ли, понлысь ли, ыжлысь ли, вӧвлысь ли, мукӧд пемӧсъяслысь ли, сӧмын водзын мед вӧлі кисьтӧма сійӧ пемӧс пытшкас чипанлысь вирсӧ — сэсся сорлавны сійӧс чипан вирӧн кӧть гулю вирӧн — дзик ӧткодь: кыкнансьыс гудыртчас, кыкнансьыс гудырыс пуксяс. Войтӧдам кӧ сэтчӧ йӧлӧн вердчан пемӧсъяслысь вир васӧ, немтор оз ло, некутшӧм гудыр он казяв. Тайӧ видлалӧм серти чипаныд да гулюыд маті рӧдняяс. Лӧсьӧдӧм вир ва ӧш вирысь зэв ӧдйӧ гудыртчӧ, уна зэв гудыр пуксьӧ ӧш либӧ мӧс вир вакӧд сорлалӧмысь. Ньӧти оз гудыртчы мукӧд рӧмидзтысь пемӧс вирӧн сорлалӧмысь, шуам, ыжысь, слӧнысь, ланьысь. Сідз кӧ, ӧшкӧд-мӧскӧд маті рӧдняяс, мукӧд рӧмидзтысьяскӧд ылысянь нин рӧдняыс, ылынджык чипана-гулюа костысь.

Мый лоӧ пемӧс вир ваяскӧд, мортлысь кӧ вирсӧ лэдзлыны на пытшкӧ? Сэтшӧм вир ваыд, морт вир вылын лӧсьӧдӧм вир ваыд гудыртчӧ морт вир ва войтӧдӧмысь да морт кодь ӧблезяна вир войтӧдӧмысь. Гудыртчӧмыс, гудыр пуксьӧмыс дзик ӧтмында кыкнан вирнас сорлалӧмысь. Кыдз сэсся морттӧ да морт кодь ӧблезянатӧ та бӧрын дзик матыса рӧдняясӧн он шу!

Горилла, шимпанзе, орангутанг да гиббон миян рӧдняяс, миян важ бать-мамъяс. Ми — налӧн челядь, сӧмын аслыссямаӧсь, унджык вемаӧсь, ыджыдджык вежӧраӧсь.

Тӧдӧмысь, абу ӧні олысь ӧблезянаясыд миян бать-мамным, а ёна важсяяс. Коркӧ, зэв нин важӧн, мортыдлӧн да морт кодь ӧблезяналӧн ӧти бать вӧлӧма, ӧти вужйысь найӧ. Сэсся уна воӧн, уна во чӧж найӧ вежласьӧмаӧсь, бӧрйысьӧмаӧсь мукӧд пемӧсъяс моз жӧ, ӧнія выйӧдз воӧмаӧсь. Сідз кӧ, му вылад коркӧ овлӧмаӧсь йӧз нисьӧ ӧблезянаяс. Вӧліны кӧ сэтшӧм дивӧясыс, колӧ лоны кӧнкӧ колясъясыс налӧн, кӧть ӧти лы.

Сідзи и лои. Ява ді вылысь 1891 воын голландияса велӧдчӧм мортлы, военнӧй доктор Дюбуалы, сюри сэтшӧм лыясыд. Венгавана ю пӧлӧнысь сюрӧма сылы юр лы вевтыс, юр лы выліыс синкымсяньыс да балябӧжӧдзыс, кык юр пинь да лядьвей лыыс. Ставыс тайӧ зэв пыдысь му пытшкысь сюрӧмаӧсь, кымынкӧ сюрс во сайса му пласт артмӧмысь. Юр лы торйыс мортлӧн кодь и ӧблезяналӧн кодь. Кузьтаыс да пасьтаыс абу дзик ичӧтӧсь, сы ыдждаыд овлӧны йӧзыдлӧн. Плешкыс дзик ӧблезяналӧн кодь: ляпкыд, зэв ёна бӧрлань мунӧма.

Медым бурджыка вежӧравны ӧблезяналысь, мортлысь да сюрӧм юр лылысь ыдждасӧ, висьталамӧ, уна-ӧ сэтчӧ тӧрӧ ва. Медыджыд юра морт кодь ӧблезяналӧн юр лыас тӧрӧ куим стӧкан ва; медічӧт юра морт юр лыӧ — вит стӧкан да джын ва; сюран юр лыӧ — нёль да джын мында.

Эм сюрӧм лылӧн ещӧ синмӧ шыбитчан тор: рӧмидзтан лы. Сы серти ӧти ног кӧ — морт юр лы, мӧд ног кӧ — морт кодь ӧблезяналӧн. Ӧти кывйӧн кӧ шуны, сюрӧм юр лыыс морт нисьӧ ӧблезяналӧн или питекантроплӧн, кыдз сійӧс нимтӧны.

Сюрӧм пиньяс ёнджыка морт кодь ӧблезяна пиньяс вылӧ мунӧны, дай кок лыыс дзик морт кок лы кодь. Дажӧ сы йылысь ёна велӧдчӧм йӧз костын войдӧрсӧ вензьӧм муніс: коді шуӧ морт лы пӧ тайӧ, коді ӧблезяна лы. Сідзкӧ питекантропыд вермылӧма ветлӧдлыны и котравны.

Татшӧм лыяс сюралӧм серти син куньлытӧг позьӧ шуны, мый сё сюрс во сайын му вылын збыль олӧмаӧсь морт нисьӧ ӧблезянаяс. Ӧні найӧ бырӧмаӧсь нин: кулӧмаӧсь, либӧ кузянад мӧд сикасӧ пӧрӧмаӧсь: ӧтарсяньыс мортӧ, мӧдарсяньыс морт кодь ӧблезянаясӧ.

Мыйла нӧ эськӧ да кыдзи ӧблезяна-мортыс мортас воис? Татшӧм дивӧсӧ со кыдзи колӧ мӧвпавны. Кӧнкӧ му вылын ӧблезяна-мортлӧн чужины аслыссяма челядь: ыджыд юраӧсь, уна вемаӧсь, бур вежӧраӧсь. Налы, сюсьджык, вежӧраджык пемӧсъяслы кокньыдджык лои овны му вылад. Сёян-юаныд налы кокньыдджыка шедӧ, асьнысӧ видзны лёк вӧчысьяссьыд путьмӧныджык дзебсясьӧмӧн да пышъялӧмӧн. Кулысьыд, вошысьыд на пытшкысь этшаджык пондіс лоны... Олӧны — воысь-во содӧны. Кымын водзӧ, сымын вежӧрсялӧны. Юр садь содӧ. Важӧн вӧвлі и ӧні овлӧ: му лэччӧ, ойдӧ ваӧн. Ыджыд му пласт тупкысяс ванад, мореыс гызьӧбтас сэтчӧ. Ва шӧрысь сӧмын мылькъя инъяс, гырысь ді моз, дӧввидзны-тыдавны пондасны. Сэтшӧм діяс вылад олӧмыд оз нин ыджыд паськыд муын кодь ло, аслыссяма лоӧ. Олысьясыд, шуам, сійӧ жӧ ӧблезяна-мортъясыд, моренад дзикӧдз торъялӧны мукӧдсьыс. Налӧн сэсся, ді вылад кольысьяслӧн, олӧмыс аслыссяма и лоӧ: овны да вежласьны пондасны олӧм сертиыс да места сертиыс. Ӧблезяна-мортъяс ёна котыртчисны, паськалісны, вывті унаӧн лоины. Овны налы лои дзескыд. Ковмис корсьны выль оланінъяс, выль местаӧ овмӧдчыны.

Тайӧ позьӧ тӧдны Ява ді серти. Сэтысь жӧ сюралісны питекантроп лыясыд. Яваыд аслас нэмӧн унаысь янсавліс, ӧтлаасьліс ыджыд муыскӧд. Сійӧ буретш Австралияа-Азияа костын. Ӧтар-мӧдарсяньыс найӧ пычйӧдлӧны море пыдӧстӧ, ваыд пыр вежласьӧ места вывсьыс. Сідзнад ватӧ гӧвкйӧдлігӧн Яваыд кор торъялӧ мусьыс паськыд ваӧн, кор ва косьмӧ, помся муыскӧд. Австралияын олӧмыд дзик абу Ява дівывса кодь. Ява вылын сук пемыд вӧр. Олысьясыслы кынӧмпӧтсӧ лоӧ пуяс вылӧ каттьысьӧмӧн корсьысьны. Сэсся сэтшӧм олысьясыд Австралияӧ веськаласны ва бырлігад, да выль нога олӧмӧ лоӧ велӧдчыны. Австралияад ыджыд кушинъяс. Кӧнкӧ-кӧнкӧ нин гырысь, увтӧм кыз пуяс сулалӧны, эвкалиптъясӧн шусьӧны.

Воысь олысьяслы лоис велӧдчыны котравны кушинъясті да каттьысьны увтӧм пу вылӧ. Ӧблезянаяслы сы вылӧ кок оз туй: налӧн ыджыд чуньыс кокас шевкнитчӧма, калькалӧма ёна мукӧдсьыс. Увтӧм пуяслысь сэтшӧм чуньӧн немтор кутны. Сы вӧсна кокныс налӧн пондіс вежсьыны, медым оланінас туйӧ. Сэсся со уна сё сюрс вонад дзикӧдз вежсьӧма, ӧд кутшӧмӧсь миян кокъясным ӧні. Кок вежсис. Котравны да ветлӧдлыны лӧсьыдджык лои, кык кок вылын нӧшта лӧсьыд. Сӧмын кык кокӧн кӧ ветлӧдлыны, колӧ веськыда сулавны. Веськыда кӧ сулавны, колӧ вежыштны сюрса лылысь артмӧмсӧ. Тадзтӧ выль нога олӧмад велӧдчигӧн, ньӧжйӧникӧн, уна воӧн вежсис налӧн модаыс. Велӧдчигмозыд унаӧн, тӧдӧмысь, кулаліны, вошаліны. Ёнджыкъясыс да сюсьджыкъясыс олісны да олісны, воысь воӧ матысмисны олӧмас. Кузянад сэсся со кытчӧдз восьӧма — мортӧдз. Мортӧн пондӧмаӧсь вежсьӧм ӧблезянатӧ шуны.

Мый нӧ лои ӧблезяна-мортъясыдкӧд, ді вылас кольччысьяскӧд? Найӧ пыр жӧ вежласисны. Тушаыс, модаыс налӧн воысь воӧ велалі бурджыка да бурджыка овны сьӧд пемыд вӧрын; сюсьджыка, тэрыбджыка велалісны найӧ каттьысьны пу вылӧ. Тӧдӧмысь, ӧблезяна-мортлӧн вежсьӧмыс ді вылын да ыджыд му вылын эз ӧти туйӧд мун, эз ӧтмоза. Сы вӧсна сё сюрс во мысти ӧти вужйысь кык пӧлӧс олысьяс лоины: ӧблезянаяс — вӧрын олысьяс, мортъяс — кушинын олысьяс.

Выль сикас пемӧсъяс — мортъяс, уна юр вемысла тӧлкаӧсьджык, вежӧраӧсьджык мукӧд пемӧсъяссьыс лоины. Найӧ выль нога тушанад вермисны овны кушинын, вӧраинын, увтас местаын, гӧра йылын, кӧдзыдінын, шоныдінын. Мортыд ёнджыка пондіс кужны видзны асьсӧ быд лёкысь, притчасьыс, тшыгла да кӧдзыда кулӧмысь. Чинӧм налӧн этшаджык лои, ӧтарӧ содны пондісны, паськавны. Разалісны став му пасьтаыс. Му вывті паськыд, ыджыд. Олӧм быдлаын аслыссяма, некӧн абу ӧткодь. Олӧм серти пондіс вежласьны модаыс, тушаыс, рожаыс мортыдлӧн: лоины еджыдъяс (рӧмнас), сьӧдъяс, сім вижъяс, гӧрдъяс. Мортыд петі ӧти вужйысь мукӧд пемӧсъяскӧд, сӧмын аслас сюсьлуннас, кужӧмнас ёна бӧрӧ найӧс колис. Сійӧ сы вӧсна, мый мортыдлӧн вемыс ӧтарӧ соді, тушаыс велалі выль оланінӧ. Ӧнія выйӧдз воны мортыдлы уна сё сюрс во ковмис. Эз ӧд сылӧн друг сод да вежсьы юр вемыс да тушаыс.

Видласьӧмӧн да ӧтьведайтчӧмӧн мортыд унатор тӧдмаліс, унатор велӧдіс. Ас сюсьлуннас ывлавывсӧ ас кипод улас босьтіс. Унатор на сійӧ кӧсйӧ вӧчны, сы вӧсна медся ёна и пессьӧ-олӧ. Аслас вежӧрсялӧмӧн мортыд ӧтарӧ ылысмӧ рӧдвужсьыс, нёль кока пемӧсъясысь. Водзын виччысьӧ сійӧс сэтшӧм олӧм, кор ставныс ӧти семья котыр кодьӧсь лоасны, пондасны овны мӧда-мӧд вӧснаыс, мӧда-мӧдыслы отсасьны.