ВИДЗӦЙ ВӦР СОТЧӦМЫСЬ
І. ВӦР ДА ВӦР СОТЧӦМЪЯС
КУТШӦМ УБЫТКАЯС ВАЙӦНЫ ВӦРЫН ПӦЖАРЪЯС
Вӧр сотчӧм йылысь, коді вайӧ народнӧй овмӧслы вывті ыджыд урон, журнал-газетъяс быд во кыпӧдӧны тревога. Сӧмын тайӧ «драконыс» век на олӧ да «кӧзяитӧ» миян странаса вӧра районъясын, воысь воӧ бырӧдӧ став Сӧвет Союз пасьтала уна сё сюрс гектар вӧр, коді сулалӧ уна дас миллион шайт.
Сотчӧ вӧр медъёнасӧ миянын, Войвылын, сотчӧ гожся тӧлысьясын — кор ёнджыка, кор омӧльджыка, поводдя серти да ёна-ӧ зэра гожӧмыс.
Торъя ёна сотчывлӧ кос гожӧмъясын, кор косьмӧны нюръяс да вӧрын мусин, а нитшъяс, турунъяс, лысъяс да мукӧд пӧлӧс лӧп лоӧны сэтшӧм косӧсь, мый зэв кокниа ӧзйӧны да отсалӧны билы зэв ӧдйӧ паськавны.
Татшӧм кос гожӧмъясыс Войвыв крайын бӧръявылыс вӧліны 1913, 1920 да 1927-ӧд воясын.
Тайӧ воясас водз тулыссянь да сёр арӧдз сотчисны вӧръяс — кыдз шуліс поэт — «тупкысьліс енэжыс сьӧд тшынӧн, кыдз вуальӧн...»
Не ӧти сюрс гектар вӧр дзикӧдз быри выльысь быдмытӧм вылӧ. Народнӧй овмӧслы уна миллион шайт убытка лоӧм кындзи, лоины нӧшта водзӧ вӧр бырӧдӧм вылӧ условйӧяс — вӧр сотчӧм инъясын паськалісны вред вӧчысь гагъяс, кодъяс век ветлӧны пӧжаръяс бӧрся.
Сідз, 1927 вося кос гожӧмын Войвыв крайын вӧлі жугӧдӧма пӧжаръясӧн со мыйта вӧр (Наркомземса вӧр управленньӧлӧн 1926/27 вося статистика): (видз. табл. 4-ӧд лб.).
| Площадь (гектар) | Вӧрлӧн масса (куб. м.) | Убытка (шайт) | |
| Воддза Кардор губерняын | 115.363 | 4.165.477 | 2.108.434 |
| Воддза Вӧлӧгда губерняын | 28.216 | 632.224 | 746.314 |
| Воддза С.-Двинскӧй губерняын | 4346 | 96.499 | 24.050 |
| Коми обласьтын | 12.389 | 98.204 | 79.180 |
| Ставыс | 160.314 | 4.992.404 | 2.957.978 |
Кыдз петкӧдлӧны тайӧ лыдпасъясыс, медуна вӧр сотчӧма воддза Кардор губерняын; сідз жӧ вӧлі и мукӧд кос воясын. Сэні унджык вӧр сотчӧмыс овлӧ сы понда, мый местаыс вывті паськыд, а олысьыс шоч, дай олӧны мӧд пӧлӧс бытӧвӧй условйӧясын.
Бӧръя 20 воӧн (1910-сянь 1930-ӧд воӧдз) тайӧ губерняас пӧжаръясӧн вӧлі жугӧдӧма вӧр 623.700 гектар вылын, убыткаыс лои 10.146.907 шайт мында. Шӧркоддьӧма лыддьӧмӧн ӧти во вылӧ воӧ сотчӧм вӧр площадь 31.185 гектар, а убыткаыс — 507.345 шайт мында.
Тані колӧ пасйыны, мый сотчӧм площадьяс вылӧ ӧнӧдз эз вӧв пуктӧма некутшӧм вниманньӧ.
Уналаын тайӧ сотчӧм местаясас дзонь дас воясӧн оз быдмы вӧр, а мукӧдлаын сэтшӧм ёна да паськыда сотчӧны (прогалина, пустыр), мый оз вермыны асьныс паськавны выль кӧйдысъяс.
Уна-ӧ Войвыв крайын сотчӧм вӧр площадьыс — позьӧ аддзыны со кутшӧм лыдпасъясысь (Наркомземса вӧр управленньӧлӧн 1926/27 вося статистика):
| Вӧра площадь | Кералӧм вӧр площ. | Омӧльдж. сотчӧм площ. (гаръяс) | Паськыда сотчӧм площ. (прогал.) | Ставыс | |
| (гектар лыд) | |||||
| Воддза Кардор губ. | 20.775.548 | 94.117 | 369.245 | 31.812 | 21.270.722 |
| Воддза Вӧлӧгда губ. | 5.352.560 | 94.782 | 208.541 | 35.127 | 5.691.010 |
| Воддза С.-Двинск. Губ. | 7.295.417 | 56.431 | 401.615 | 38.036 | 7.791.499 |
| Коми обласьтын | 22.607.981 | 133.410 | 213.278 | 292.004 | 23.046.673 |
| Ставыс | 56.031.506 | 378.740 | 1.192.796 | 396.979 | 57.999.904 |
Та серти, сотчӧм вӧр площадь (гаръяс да прогалинаяс) миянын (крайын) эм 1.589.775 гектар мында. Тайӧ лоӧ став удобнӧй вӧр площадьлӧн пӧшти 3 прӧчент.
Збыльысьсӧ омӧльджыка сотчӧм вӧр площадь (гаръяс) колӧ лоны нӧшта на ыджыдджык. Ӧд сылысь ыдждасӧ артавлісны синмӧн видзӧдӧмӧн (глазомерӧн) либӧ мерайтлісны восьлалӧмӧн, а гырысь пӧжаръяс дырйи — рекогносцировкаӧн (разведкаӧн). Сыысь кындзи, мукӧд пӧжаръясыс, кодъяс вӧліны медматысса сиктъяссянь 80–120 километр сайын, колины тӧдлытӧг: ӧтпырйӧн уна пӧжар лоигӧн кусӧдсьылісны сӧмын сиктъяссянь медматыссаясыс, а ылыссаясыс куслісны асьныс зэръясӧн.
Тадз жӧ колӧ шуны и убыткаяс арталӧм йылысь. Убыткаяс артавлісны негырысь пробнӧй площадьяс серти да сӧмын тӧдчымӧн ёна сотчӧм пуяс лыддьӧмӧн. Татшӧм пуяслы лӧсьӧдлісны дон кык такса кузя: быдман вӧрлы лӧсьӧдӧм такса кузя — «сотчытӧдзыс на» да кулӧм вӧрлы лӧсьӧдӧм такса кузя — «сотчӧм бӧрас», сэсся кык таксаыслысь торъялӧмсӧ и босьтлісны да индылісны пӧжар йылысь протоколӧ збыль лоӧм убытка пыдди. Омӧля сотчӧм да веж йыла пуяс, сідзжӧ посни пуяс 6 сантиметрӧдз — убытка лыдӧ эз босьтлыны, кӧть бӧрвылас унджыкыс на пытшкысь косьмыліс да сюрисны вӧр жугӧдысь гагъяслы.
Сотчӧм пуяс кулӧны либӧ косьмӧны вочасӧн сы серти, ёна-ӧ сотчӧмаӧсь. Сотчӧм вылысь висьмӧм (пӧжарӧн тшыкӧм) лыска пу позьӧ тӧдны татшӧм признакъясӧн: лыскыс бледнӧй виж, вежсьӧма кырсь улысь ли кодь (камбиальнӧй) слӧйлӧн рӧмыс, пу дугдӧ быдмыны вывлань, шочмӧны пу йылысь (кронаыс) лысъяс, зэв уна чужӧны вӧр жугӧдысь гагъяс, кодъяс нападайтӧны сӧмын омӧльтчӧм пуяс вылӧ.
Тайӧясӧс тӧдмалӧм вылӧ дерт колӧ пуктыны кад. Та понда протоколъясын петкӧдлӧм убыткаяс кӧлӧ эськӧ уточнитны сійӧ жӧ кӧзяйственнӧй во помасигкежлӧ, кутшӧмын вӧлі пӧжарыс.
Пӧжар помысь лоӧм урон не сӧмын чинтӧ вӧрысь воан доход, но сідзжӧ торкӧ планомернӧя вӧр овмӧс нуӧдӧм. Тайӧ уронӧн, ӧти-кӧ, торксьӧ овмӧслы лӧсьӧдӧм план: вӧр лэдзан местаяс лоӧ вежлавны — быдман уль вӧр пыдди лоӧ лэдзны вӧрсӧ сотчӧм участокъяс вылысь. Мӧд-кӧ, посни пуяс сотчӧм да бырӧм понда лоӧ пуктыны выль удж, тӧдӧм да сьӧм сотчӧминъясӧ выль вӧр садитӧм-быдтӧм вылӧ.
Войдӧр неӧтчыд вӧлі индылӧма воддза лесничествояслы вывті гырысь площадьяс сетӧм вылӧ, сэнъясын административнӧй вын да стража тырмытӧм вылӧ, пӧжаръясысь видзчысян мераяс омӧля организуйтӧм вылӧ, сотчӧмысь вӧр видзӧм вӧсна административнӧй органъяс тӧждысьтӧм вылӧ да йӧз некультурносьт вылӧ, кодъяс лёк ногӧн обращайтчӧны вӧркӧд. Сӧмын 1925 воӧдз Войвыв крайын пӧжаръясысь вӧр видзӧм вылӧ пуктыссьыліс этша вниманньӧ.
Войвыв крайса вӧръясын став сотчӧм площадь вылын вермис эськӧ быд во быдмыны 1,5 миллион куб. метрӧдз древесина. Лыдпас, позьӧ шуны, повзьӧдана. Сӧмын ми видзӧдам та вылӧ кыдзкӧ чунь пыр моз, велалӧмаӧсь лыддьыны вӧр сотчӧмсӧ бырӧдны позьтӧмӧн, быттьӧ сідзи и колӧ лоны, а медыджыдтор йывсьыс вунӧдам, ог кӧсйӧй аддзыны, мый, ӧти-кӧ, Войвыв крайса вӧръясыс лоӧны «ставсоюзса лесопилкаӧн», мӧд-кӧ, буретш пӧжаръяснас и жугалӧ медся уна вӧрыс. Оз кӧ ло примитӧма пӧжаръяскӧд вермасьӧм кузя колана мераяс, ӧнія вӧръясыс дзикӧдз вермасны бырны да кольны куш местаясӧн. Сэк эськӧ Войвыв крайлӧн озырлуныс зэв ёна усяс.
ВӦРЫН ПӦЖАРЪЯСЛӦН ВӦР БЫДТӦМ ВЫЛӦ ВЛИЯЙТӦМ.
Вӧр выльмӧдӧм обеспечитӧм кузя мероприяттьӧяс лоӧны вӧр овмӧс лючки нуӧдӧмын подулӧн. Тайӧ мероприяттьӧясӧн колӧ дугӧдны вӧр запас чинӧм кыдзи уджалӧм понда (лэдзӧм понда), сідзи и притчаяс лоӧм понда (вӧр сотчӧм, вӧр жугӧдысь гагъяслӧн ёна паськалӧм, тшакъясӧн висьӧм да сідзи водзӧ), сідзжӧ колӧ обеспечитны вӧрлысь бура быдмӧм, кыдзи требуйтӧ сійӧс народнӧй овмӧс.
Керавлӧм вӧр весьтӧ, сідзжӧ пӧжаръясӧн, гагъясӧн да мук. ногӧн тшыкӧдлӧм вӧр весьтӧ выльысь быдтӧм вӧсна тӧждысьтӧм вайӧдӧ древесина запасъяс чинӧмӧ. Сідзжӧ тшӧтш лоӧ чинтыны народнӧй овмӧслы коланінӧ вӧр лэдзӧмсӧ, а такӧд тшӧтш чинас и вӧрысь воан доходыс.
Исследованньӧясӧн да наблюденньӧясӧн важӧн тӧдмалӧма, мый вӧр сотчӧмъяс вылӧ чунь пыр видзӧдӧм понда унаысь сотчӧминъясыс пӧрӧны нюрӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, — бур вӧра удобнӧй мусин пӧрӧ пӧльзуйтчыны туйтӧм мусинӧ. Вӧрлӧн мусин нюрӧ пӧрӧ сы понда, мый дас воясӧн да сё воясӧн чукӧрмӧм сьӧд мусин (перегной) сотчӧ, а кольӧм мусиныс озырмӧ минеральнӧй совъясӧн да первойяссӧ ёна мӧдлас быдмыны турун, коді сэсся бӧр бырӧ. Мича турун местаӧ кутасны быдмыны кӧкшабді турун да нитш, кодъяс отсалӧны мусинлы нюрӧ пӧрны.
Кымын тшӧкыда овлӧны вӧрын пӧжаръяс, сымын ёна омӧльтчӧны вӧр быдман условйӧяс, а мусиныс вынтӧммӧ да сыкӧд ӧттшӧтш, вӧр быдмытӧмла да ва тырмытӧмла — косьмӧ (лыаа местаясын лыаыс кушалӧ), либӧ увтас местаясын уна ва понда — пӧрӧ нюрӧ. Татшӧмторъяс вермӧны лоны сӧмын сэк, кор пӧжарӧн сотчас вӧрын став пуа быдманторйыс. А татшӧм сотчӧмыс вермӧ лоны сӧмын лыска вӧрын, кӧні пуясыс быдмӧны сорӧн ичӧтсянь ыджыдӧдз (кык-куим судта) да кок улыс ёна лӧптасьӧма лысъясӧн, увъясӧн, тӧлӧн пӧрлӧдлӧм пуясӧн либӧ вӧр лэдзигӧн кольӧм пу йывъясӧн да лӧпъясӧн. Мукӧддырйи сотчӧм вылӧ кольлӧны тшыктӧм пуяс либӧ сотчытӧм діяс (сэтшӧмъясыс овлӧны войын сотчигӧн). Татшӧм местаясас мыйкӧдыра бӧрын мӧдӧны быдмыны посньыдик кыдзьяс либӧ пипуяс, а найӧ кок улын, усьӧм коръясысь да увъясысь, артмӧ сьӧд мусин (перегной). Сэтшӧмъяс дырйи на пӧвстӧ заводитӧ овмӧдчыны да быдмыны пожӧм либӧ коз.
Чужӧны тайӧ пуясыс асьныс, кӧйдыса воясӧ гылалӧм кӧйдысысь, сэсся йывъясыс вочасӧн ӧтлаасьлӧны да кутасны быдмыны ёнджыкъясыс, а мукӧд пӧрӧдасӧ вевттясны. Пашкыра йыла да гырысь увъяса важ быдман пуяс (рочӧн шусьӧны «вакоръясӧн») кутасны сулавны том пуяс пӧвстын асланыс нэм помасьтӧдз.
Та ногӧн, ачыс природаыс, морт пондывтӧг сотчӧминъясӧ быдтӧ выль вӧр. Сы понда тайӧ вӧрыс оз овлы культурнӧй вида: пуяслӧн арлыдыс абу ӧткодь, абу стройнӧйӧсь, бырӧмъяс весьтӧ оз лючки тыра быдмыны. Став тайӧ тырмытӧмторъяссӧ позьӧ бырӧдны морт вынӧн природалы отсалӧмӧн да сылысь законъяссӧ — вӧр быдман законъяссӧ соблюдайтӧмӧн. Сӧмын ӧнӧдз некутшӧм отсӧг природалы Войвыв крайса вӧръясын мортсянь эз вӧв сетӧма, кӧть, шуам, сотчӧминъясӧ выль пуяс кӧдзӧмӧн (выль вӧр быдтӧмӧн), ни вазьӧм местаяс косьтӧмӧн.
КУТШӦМ ВӦР ПӦЖАРЪЯС ОВЛӦНЫ
Вӧрын овлысь пӧжаръяс торйӧдӧны куим пӧлӧс вылӧ:
1) мубердса (либӧ напольнӧй), коді шусьӧ сідзжӧ кок ув беглӧй пӧжарӧн;
2) вершиннӧй либӧ повальнӧй пӧжар;
3) мупытшса либӧ трунда пӧжар.
Войвыв крайса вӧръясын ёнджыка овлӧны воддза кык пӧлӧс пӧжарыс (мубердса да вершиннӧй пӧжаръяс), а коймӧд пӧлӧсыс овлӧ шоча да сӧмын край лунвылын, кӧні кос гожӧмъясын трунда муяс вермӧны косьмыны бура пыдӧдз, а войладорын оз лэдзны паськавны мупытшса кын пластъяс да вылысса уль муыс.
Мубердса либӧ напольнӧй пӧжар. Тайӧ пӧжарыс лоӧ основнӧйӧн став пӧлӧс вӧр пӧжаръяслы, кодъяс заводитчӧны обычнӧя косьмӧм нитш, турун, усьӧм коръяс да посни увъяс ӧзйӧмсянь. Биыс первой котӧртӧ струйкаясӧн му вылысті, а кор сэсся ыдждыштас да кутас кыскыны сынӧдсӧ, ӧддзӧ да лоӧ ӧтторъя би, коді кутас паськавны, водзӧ мунны да сотны аслас туй вылын став мусин вылыссӧ, посниджык пуясӧс да гырысь пуясысь дінъяссӧ.
Тайӧ пӧжарыс зэв ёна действуйтӧ жар дырйи, лунын, а войын мукӧдлатіыс (торъя нин шоч вӧраинті да куш коластъясӧд), лысва усьӧм понда да посни мусин вылыс понда, ачыс кусӧ.
Мубердса пӧжаръясысь торъя ёна страдайтӧны лыска пуяс, кодъяслӧн лыскыс лунын ыджыд би жарсянь небзьӧ, мыйкӧдыра бӧрын воштӧ ассьыс веж рӧмсӧ, сэсся вижӧдӧ да вочасӧн киссьӧ. Лыс киссьӧм бӧрын пуяс обычнӧя косьмӧны, кӧть и налысь стволъяссӧ да вужъяссӧ оз тшыкӧд пӧжарыс. Войын, пу йывъясӧ кӧдзыд сынӧд локтӧм понда, татшӧм торйыс оз овлы. Та понда, кӧнъясын пӧжарыс вӧлі лунын и войын, сэнъясын колялӧны биӧн тшыкӧдӧм пуяс (сотчытӧм діяс).
Мубердса (напольнӧй) пӧжарысь медся ёна страдайтӧны шӧр нэма лыска пуяс, торъя нин сэтшӧмъяс, кодъяслӧн кок улас уна чукӧрмӧ киссьӧм лыскыс, кольясыс да кутшӧмакӧ тшӧтш посни кырсьыс. Став тайӧ кламыс сотчӧ сэтшӧм ыджыд жарӧн, мый пулӧн кырсювса ли кодь слӧйыс (качыс) пӧжсьӧ (жаритчӧ), сэсся бӧрвылас кырсьыс чуктӧ да пуыс кушалӧ. Пу гӧгӧр кырсь чуктӧмысь пуыс кулӧ, а ӧти бокӧд чуктӧмысь лоӧ кос бока.
Кутшӧм ёна вермӧ вредитны пулы мубердса пӧжар, позьӧ тӧдны сэтысь, мый пожӧма вӧрӧд медся ичӧт би мунӧм бӧрын дыр кежлӧ сувтлӧ пуяслӧн вывлань быдмӧмыс.
Тшӧкыда быдмысь пуяс (кӧні мусинсӧ ёнджыка сайӧдӧма пу йывъясӧн) ёнджыка страдайтӧны мубердса пӧжарысь, шоча быдмысь пуяс серти. Медся омӧля страдайтӧны сорӧн быдмысь пуяс (лыска да коръя) да пӧшти ньӧти оз страдайтны мубердса пӧжарысь дзик коръя пуяс, кодъяслӧн кок улыс (мусин вылысыс) овлӧ туруна. Мубердса пӧжарлӧн медся ӧпаснӧй торйыс лоӧ сійӧ, мый тайӧ пӧжарыс унджыкысьсӧ пӧрлӧ повальнӧй пӧжарӧ, торъя нин Войвыв крайса вӧръясын.
Вершиннӧй (повальнӧй) пӧжар. Тайӧ пӧжар дырйи ӧтпырйӧн действуйтӧны кык би: мубердса (наполнӧй) да пу йывъясӧд мунысь — вершиннӧй, кодъяс мӧда-мӧдныскӧд ӧтлаасьӧны сэтшӧм ногӧн, медым мубердса би кучкӧ вӧлі пу йывъясӧ. Кык би костын татшӧм йитӧдыс кӧ оз ло, пуйывса би кусӧ ачыс, — пулӧн уль коръяс надзмӧдӧны билысь вынсӧ.
Татшӧм биясыслы мӧда-мӧдыскӧд йитчыны отсалӧны: быдсяма пӧлӧс лӧп, том пуяс, дінсяньыс увъя пуяс, кос увъяс да насянь ӧшъялӧм торъяс. Татшӧм вӧрас медъёна паныдасьлӧ Войвыв крайын, кӧні важысянь нин вӧр кералӧны да лэдзӧны бӧрйӧмӧн, а лӧптысь да валежникысь весалӧм пӧшти оз овлы.
Татшӧм вӧръясын, мусин вылысса кос эж, лӧпъяс, латшкӧс том вӧр да ӧшалан рой отсӧгӧн, мубердса би каттьысьӧ поскӧд моз пу йылӧдз, чеччалӧ пуысь пуӧ да сотӧ став вӧрсӧ дзоньнас. Ызӧбтӧ сьӧд тшын, ыпъялӧ зэв ыджыд би, зэв гораа лыйсьӧ, печласьӧ, гымакылӧ сотчысь вӧр. Гӧлӧвняяс шыбитчӧны зэв ылӧ бокӧ, отсалӧны билы паськавны. Пӧжар дінӧ 50 метрысь матӧ матыстчыны оз позь.
Кымын тшӧкыд лыска вӧр, сымын ёна жугӧдӧ сійӧс пу йывті мунысь би.
Сора вӧръясын (лыска да коръя вӧр), кӧні лыска пуяс мӧда-мӧдсьыныс торъялӧны коръя пуясӧн (мӧда-мӧд вежкост), би сотӧ йылӧдзыс сӧмын ӧткымын пуясӧс, кодъяс улісяньджык увъяӧсь (коз, ньыв, латшкӧс діныш пожӧм).
Мупытшса пӧжар (трунда сотчӧм) паськалӧ медъёнасӧ сэтшӧм нюръясын, кӧні эм трунда пласт да кос гожӧмъясын сійӧ пластыс пыдӧдз косьмӧ.
Кос трунда ӧзйӧм мыстиыс первойсӧ сӧмын чискалӧ (сотчӧ нисьӧ оз), лэдзӧ зэв курыд тшын, сэсся, кор билӧн выныс содӧ, нюр вылӧ кыптӧны пӧим мылькъяс. Унаысь пӧим увсьыс ыпнитлӧ би.
Лоӧ кӧ татшӧм пӧжарыс кос местаа вӧр гӧгӧрса нюръясын, колӧ видзны, медым биыс оз вудж вӧрӧ да оз паськав мубердса пӧжар.
Мупытшса пӧжаръяс дырйи пуяс тшыксьӧны, дай вужъяс сотчӧм понда унаысь весиг пӧрласьӧны.
КУТШӦМ ПОМКАЯС ВӦСНА ОВЛӦНЫ ВӦР ПӦЖАРЪЯС
Пӧшти став вӧр пӧжарыс артмывлӧ мортъяссянь — либӧ ӧзтӧны нарошнӧ, либӧ лёкногӧн биӧн вӧдитчӧм понда ӧзйӧ. Вӧр пӧжар вермас лоны нӧшта сӧмын чардбиысь, но тайӧ овлӧ зэв шоча.
Нарошнӧ вӧр сотӧны медъёнасӧ аслыныс кутшӧмкӧ выгӧда босьтӧм могысь либӧ кодлыкӧ лӧг кузя лёк вӧчӧм могысь.
Унаысь крестьяна сотӧны сиктгӧгӧрса вӧрсӧ, мед эськӧ сотчӧм вылас вӧчавны муяс либӧ пӧскӧтина. 1923 вося гожӧмын татшӧм пӧжаръяс вӧлӧмаӧсь Коми обласьтын — тылаяс сотӧм понда (важӧн разрешитлывлӧмаӧсь уджавны тылаяс нянь вӧдитӧм могысь) да воддза Вӧлӧгда губерняын — видз-му вӧчалӧм понда.
Революцияӧдз нарошнӧ вӧчавлӧмаӧсь бур вӧраинъясын пӧжаръяс, мед эськӧ донтӧм донӧн ньӧбны тшыксьӧм вӧрсӧ (быдман вӧр такса серти джын донӧн). Татшӧм вӧрсӧ ньӧбавлісны сӧмын сиктса кулакъяс — тӧргашъяс, кодъяс нажӧвитчылісны та вылын. Войвыв крайын революцияӧдз сиктса кулакъяс костын татшӧм «нажӧткаыс» ёна вӧлі паськалӧма.
Шочджыка вӧр ӧзтавлісны леснӧй стража вылӧ лӧгалӧм понда либӧ торъя вӧралысьяс вылӧ лӧгалӧм понда. Ӧзтасны вӧралан керкасӧ, а керкасяньыс би вуджас вӧрас да гӧгӧр сотас.
Ӧнія кадъясӧ, сиктъясын классӧвӧй кось вывті ёся мунӧм понда, вӧр пӧжаръяс вермасны лоны кулакъяс ӧзтӧм помысь. Та понда гӧльяслы да шӧркоддьӧма олысьяслы колӧ торъя сюся видзӧдны на бӧрся.
Унаысь вӧрын пӧжаръяс овлӧны виччысьтӧг биӧн вӧдитчӧм понда. Биасясны вӧрын уджалысь рабочӧйяс, ветлысь-мунысьяс, тшак да вотӧс вотысьяс, кыйсьысьяс, скӧт видзысьяс да мукӧд сёян пуӧм могысь либӧ номъясӧс да гебъясӧс вӧтлӧм могысь да муніганыс оз лючки кусӧдны бипурсӧ. Чискалысь гӧлӧвняяссянь либӧ биа шомъяссянь тӧв вермас пӧльтны да шыбитны бикиньсӧ кос нитш вылӧ, яла вылӧ, да сідзӧн и артмӧ вӧр пӧжарыс. Сідзжӧ унаысь вӧр пӧжар вӧчлӧны куритчысьяс — шыбитӧны кусӧдтӧг чигарка помнысӧ либӧ истӧгнысӧ.
Кӧть эськӧ выль ректасъяс (керасъяс) вылысь кӧстеръяс гожся тӧлысьясын сотны и воспрещайтчӧ, сӧмын крестьяна мукӧддырйи оз кывзыны законлысь тшӧктӧмсӧ да ыліджык ректасъяс пуктігӧн (посни юяс да ёльяс кузя) весалӧны сэтысь пушйӧдъяссӧ да сотӧны кӧстеръясын. Жар дырйи, кор би быдлаӧ кутчысьӧ тшакӧ моз, быд бикиньысь вермас босьтсьыны ыджыд пӧжар, а ӧд тӧла дырйи бикиньыд лэбӧ зэв ылӧдз.
Кӧрт туйяс пӧлӧн унаысь пӧжаръяс заводитчӧны паровоз трубаысь лэбзьӧм бикиньяссянь.
Унаысь пӧжаръяс овлӧны вӧралысьяс помысь, кодъяс зарадитчӧны пыжкаӧн пыдди кудельӧн, бумагаӧн да важ рузумъясӧн, а найӧ зэв кокниа ӧзйӧны. Разрешитӧм кадын кыйсигӧн-вӧралігӧн пыжкаяс помысь пӧжаръяс шочджыка овлӧны сы понда, мый би паськалӧмысь кутӧны войся кӧдзыдъяс да лысваяс, кодъяс Войвыв крайын заводитчӧны август шӧрсянь да ёна кӧтӧдӧны вӧрын вылыс мусинсӧ.
Пӧжаръяс лоан помкаяс тӧдмалігӧн лесничӧйяс унаысь асланыс протоколъясын ыстысьлісны чардби вылӧ. Ыстысьлісны сы понда, мый пӧжар лоан лунӧ «сыладор боксянь кыліс гымалӧм шы». Вермас-ӧ збыльвылӧ паськавны вӧр пӧжар чардбисянь? Кутшӧмсюрӧ лесоводъяс шуӧны, оз пӧ вермы. Чардбилӧн пӧ сы ыджда вын, мый сійӧ вермас желлявны медыджыд, медъён пусӧ, но биыс кутчысьӧ пуас зэв шоча, сӧмын гыркса пуясӧ, кодъяслӧн пытшкас чукӧрмӧма кос лысъяс да коръяс, но гым дырйи пырджык нин овлӧны гырысь зэръяс, сідзкӧ чардби помысь пӧжар пӧшти оз вермы лоны.
Сідз жӧ 1913 воӧдз думайтлі и ме, но 1913 вося юнь тӧлысьын ас синмӧн аддзылі, кыдзи вӧр пӧжар збыль босьтсис чардбисянь. Чардаліс, гымаліс ёна, но эз зэр. Муніс косӧн. Ме ногӧн, чардбисянь вермас лоны вӧр пӧжар кӧть и ёна зэрас чардалӧм бӧрын. А вермас лоны сійӧ со кыдзи: чардби кутчысяс гыркса пуӧ, чискалас пу пытшкын вель дыр, сэсся, кор нин гымалӧмыс помасяс, а вылыс мусиныс удитасны косьмыны, сотчан пу пӧрӧ да разӧбтӧ ас гӧгӧрыс зэв уна бикинь (поснидик шомъяс) — насянь и вермас лоны пӧжарыс.
Кор вӧр пӧжар паськалӧ сиктъяссянь 100–120 километр сайын, зэв сьӧкыд, унаысь некутшӧма он вермы тӧдмавны, мый понда лои пӧжарыс. Сы понда войвыв вӧръясын унджык пӧжарыслӧн помкаыс оз и сюрлы (татшӧмыс быд во овлӧ 60-сянь 85%-ӧдз).
Пӧжаръяс йылысь статистика лыдпасъяс метеорологическӧй даннӧйяскӧд (торъя тӧлысьяс да районъяс босьтӧмӧн) ӧтластитлӧмъяс петкӧдлӧны, мый пӧжаръяс медъёнасӧ паськалӧны жар поводдя дырйи.
Кор кос поводдя сулалӧ Войвыв крайын паськыдджыка да кузьджыка, вӧр пӧжаръяс быдлаын вывті ёна паськалӧны.
КЫДЗИ АДДЗЫНЫ ВӦР СОТЧАНІНЪЯС
Мед эськӧ вӧр пӧжар эз паськав ыджыд места вылӧ, колӧ кусӧдны сійӧс заводитчигас.
Посньыдик вӧр дачаясын гожся кос поводдя дырйи вевтасджык местаясӧ, джуджыдджык стрӧйбаяс вылӧ, кӧлӧкӧльничаяс вылӧ, кысянь тыдалӧ вӧрыс паськыдджыка, сувтӧдӧны караульщикъясӧс. Караульщикъяс кӧ бура тӧдӧны сиктгӧгӧрса вӧрсӧ, пырысь-пыр жӧ тшын тыдовтчӧм бӧрын вермасны висьтавны, кутшӧм местаын заводитчӧ пӧжарыс. Бура кӧ организуйтӧма вӧр пӧжаръяскӧд вермасян удж, неуна йӧзӧн позьӧ кусӧдны казялӧм пӧжартӧ.
Но Войвыв крайын, кӧні став вӧрыс артавсьӧ уна сё сюрс гектаръясӧн, дерт тадзӧн тӧдмавны пӧжар места буретша он вермы. Унаысь ылын вӧръясын пӧжар лоӧм йылысь пондасны тӧдны сӧмын лун-мӧд мысти, кор биыс паськалӧма нин да ёна нин пондас петны тшыныс.
Кӧні сотчӧ вӧр? Некод оз тӧд. Лоӧ леснӧй либӧ пӧжарнӧй стӧрӧжлы мунны да корсьны вӧр сотчанінсӧ. Мунӧ сійӧ ӧтнасӧн трӧпаяс кузя, прӧсекъяс кузя. Быд 5–6 километр бӧрын лоӧ кайлыны пуӧ да видзӧдлыны матка серти, кодарын да ылын-ӧ нин тшыныс.
Воан кӧ пӧжар дорӧдз ӧти лунӧн — зэв бур, а он кӧ во — лоӧ узьны. Войын биыс ланьтыштлӧ да тшыныс оз кай вылӧ, а паськалӧ вӧр пӧвстӧ. Сы понда войын он тӧд, кодарӧ колӧ мунны. Узьӧм бӧрын бара лоӧ пуяс вывсянь видзӧдлӧмӧн мунны водзӧ. Сідзи вермас вошны лун-мӧд-коймӧд. А биыд вӧчӧ ассьыс уджсӧ, водзысь водзӧ паськӧдчӧ.
Коркӧ-некоркӧ пӧжар места сюрӧ. Колӧ сійӧс кытшовтӧмӧн тӧдмавны, паськыда-ӧ сотчӧ да кодарлань мунӧ биыс, медым тӧдны, уна-ӧ йӧз ковмас пӧжарсӧ кусӧдӧм вылӧ.
1868 воын воддза Петербургскӧй губерняын вӧлӧма зэв уна вӧр пӧжар. Сэки тӧдмалӧмаӧсь, мый кос нюр кузя лӧнь поводдя дырйи вӧр пӧжар паськалӧ суткиӧн 6–7 километрӧдз, а вӧрын, татшӧм жӧ поводдя дырйи, мубердса пӧжар (сотӧма сӧмын пу дінъяссӧ) муніс суткиӧн ӧти километр мында. Сутки пытшкын би эз ӧтмоза паськав. Войын пӧжар вӧлі лӧнявлӧ, шонді петӧмсянь бӧр босьтсьӧ ыдждыны и век ӧтарӧ паськалӧ. Медъёна би вӧлі босьтсьӧ лун шӧр бӧрын кык час гӧгӧрын, а сэсянь да шонді лэччытӧдз вӧлі бӧр нин чинӧ.
Шуам, пӧжар места удайтчис тӧдмавны ӧзйӧмсяньыс коймӧд сутки вылын. Сідзкӧ лӧнь поводдя дырйи би паськаліс 3 километр кузя да 1½ километр пасьта, ставыс 5 кв. километр гӧгӧр. Сэсся, кор лесник либӧ стӧрӧж бӧр бергӧдчас да висьталас, кӧні да ылын-ӧ пӧжарыс, кор чукӧртасны йӧзӧс да кор найӧ воасны пӧжар дорӧдз, кольӧ нӧшта сутки кык. Тайӧ каднас би вермас паськавны нӧшта 2 квадратнӧй километр вылӧ. Тадзӧн пӧжар паськалас 7 квадратнӧй километр пасьта, либӧ 800 гектар пасьта, площадь вылӧ.
Кусӧдны татшӧм пӧжартӧ этша кадӧн, кӧть мед и йӧзыс вӧлі уна, зэв сьӧкыд, а этша йӧзӧн и нинӧм не вӧчны: позяс сӧмын кутшӧмкӧ ногӧн надзмӧдны би паськалӧмсӧ да виччысьны зэр.
Тасянь гӧгӧрвоана, мый Войвыв крайын унджык вӧр пӧжарсӧ, ылынӧсь кӧ найӧ сиктъяссянь, йӧз вынӧн пӧшти оз вермывлыны кусӧдны, а кусӧны найӧ сӧмын зэр отсӧгӧн.
Пӧжар места корсьӧмӧн, кыдз аддзад, тӧлк этша. Колӧ кутшӧмкӧ мӧд способ, мед эськӧ пырысь-пыр тӧдны пӧжар местасӧ да пыр жӧ мунны сэтчӧ йӧзӧн да кусӧдны ёна паськавтӧдзыс.
Сэтшӧм способсӧ вӧлі предложитӧма лесовод Вейншток 50 во сайын. Вейншток способӧн пӧжар места тӧдмалӧны пӧжар тшын кык точкасянь засечкаалӧмӧн. Точкаяс бӧрйыссьӧны вевтасджык местаясын, мед сэсянь вӧлі тыдалӧ вӧр йыв вежӧсыс. Мед сійӧ точкаяссӧ лючкиджыка лоӧ пасйӧма, Вейншток рекомендуйтӧма сувтӧдны сюръяяс (столбъяс). Сюръяяслӧн судтаыс мусянь 1,22 метр, а кызтаыс 35 сантиметрысь не этшаджык. Сюръя пом шӧрӧ (пу сьӧвмӧсас) тувъявсьӧ гӧгрӧс, шыльӧдӧм шляпаа кӧрт тув. Кӧрт тувлӧн кызтаыс 2–3 см. Корт тув вылӧ пуктыссьӧ нёль пельӧса квадратнӧй пӧв (планшет). Пӧв вылӧ рисуйтчыссьӧ маслянӧй краскаӧн дачалӧн план, торъя пунктъяс точнӧя петкӧдлӧмӧн.
Тайӧ приспособленньӧсӧ Вейншток шуліс «пӧжар пызанӧн». Кыдзи пуктыны пӧв, мед сійӧ петкӧдліс вӧр дачалысь бӧрйӧм пунктъяс, лӧсьӧдӧны (определяйтӧны) ориентир-буссольӧн да матігӧгӧрса тыдалан стрӧйбаясӧн: кӧлӧкӧльняясӧн, ӧтка керкаясӧн, торйӧн сулалысь пуясӧн да сідзи водзӧ.
Пӧжар тшын места тӧдмалӧм обоснуйтӧма геометрическӧй теорияӧн (математическӧй истина): «кык тыдалан точка серти тӧдмавны да петкӧдлыны коймӧд тыдавтӧм точка».
Пӧжар места тӧдмалысь первой ӧти точкасянь план кузя нуӧдӧ тшынланьӧ карандашӧн визь аслыспӧлӧс линейка кузя, коді шусьӧ алидадаӧн. Сэсся босьтӧ сійӧ плансӧ сьӧрас да кыдзи мый позьӧ ӧдйӧ мунӧ мӧд точка дорӧ да колана ногӧн сюръя лӧсьӧдӧмӧн нуӧдӧ план кузя тшынлань линейка пӧлӧн мӧд визь. Кыті ӧтлаасьӧны (вуджӧны мӧда-мӧднысӧ) визьяс, сэні и лоӧ пӧжар местаыс.
Тайӧ способ сертиыс пӧжар места позьӧ тӧдмавны сӧмын, вӧрсӧ кӧ юклӧма прӧсекъясӧн да эмӧсь нин кӧ точнӧй планъяс. Важӧн прӧсекайтӧм вӧрыд зэв на этша вӧвлӧма весиг лунвылын, а войвывса вӧръяс прӧсекайтӧм йылысь нинӧм и сёрнитны, весиг эз вӧвлыны окружнӧй граничаяс. Сідзжӧ нюръяс, тыяс, юяс, туйяс, трӧпаяс, вӧръяс да с. в. войвывса вӧр планъясын (картаясын) сэки эз лючки петкӧдлыны, найӧс петкӧдлісны эз сэтӧн, кытӧн збыль вылӧ эськӧ колӧ.
Войвылын Вейншток способӧн пондіс позьны лючки тӧдмавны вӧр пӧжар местаяс сӧмын бӧръя воясӧ, кор сӧвет власьт дырйи гӧгӧрбок нин лои тӧдмалӧма став вӧрсӧ.
Кыдзи практическӧя нуӧдны тайӧ способсӧ (пӧжарнӧй вышкаяс стрӧиталӧмӧн), подробнӧя лоӧ висьталӧма водзынджык.
Дерт кор ёна паськалас сынӧд кузя лэбалӧм (авиация), вӧр пӧжар местаяс да пӧжарлысь ыдждасӧ кокниа позьны кутас тӧдмавны аэропланъяссянь.
ІІ. ВӦР СОТЧӦМЪЯСКӦД ВЕРМАСЯН МЕРОПРИЯТТЬӦЯС
Вӧр сотчӧмъяскӧд вермасьӧм вылӧ колӧ нуӧдны кыдз пӧжаръясысь видзчысян мераяс, сідзи и кусӧдчан техническӧй мероприяттьӧяс.
А. ПӦЖАРЪЯСЫСЬ ВИДЗЧЫСЯН ОБЩӦЙ МЕРАЯС
Колӧ ас кадын ӧшлыны тыдалана инъясӧ сельсӧветъясын, школаясын, лыддьысян керкаясын, пристаньясын, вокзалъясын, паракодъяс вылын, вӧр контораясын да мукӧдлаын плакатъяс татшӧм требованньӧясӧн:
1) не биасьны сэтшӧминъясӧ, кысянь вермас лоны вӧр пӧжар, торъя нин кос поводдя дырйи;
2) ёна колана дырйи (сёян, тшай пузьӧдны, вӧрын узьны) би пестыны сӧмын сэтшӧминъясӧ, кысянь оз вермы паськавны биыс: вадоръясӧ, васӧд нюр выв видзьяс вылӧ, лыа вылӧ да кытчӧ оз быдмыны турун да нитш, сідзжӧ кодйӧм гуранъясӧ, кодъяслысь доргӧгӧрсӧ колӧ киськавны муӧн;
3) биясӧн вӧдитчыны кыдзи позьӧ видзчысьӧмӧн да, кор оз кут ковны, кусӧдны бӧр, бипурсӧ ваӧн киськалӧмӧн либӧ лыаӧн да муӧн тыртӧмӧн, сӧмын мед эз сюрны турунъяс да ёгъяс;
4) туйысь да трӧпаясысь бокӧ не шыблавны кусӧдтӧг истӧг да чигарка помъяс, а кусӧдны киад либӧ талявны кок улад;
5) не вӧчны шом, сир да дьӧгӧдь вӧр дача пытшкын, заводъясын да кустарнӧй установкаясын, кодъяс вӧр дорсянь 100 метрысь матынджыкӧсь;
6) вӧралігӧн не вӧчавны зарадитчан пыжикъяс кокниа ӧзйысь материалъясысь: рузумысь, кудельысь, ватаысь, газет бумагаысь да сідзи водзӧ;
7) войясын биӧн чери кыйигӧн не шыблавны ю берег пӧлӧн либӧ тыяс дорӧ дзикӧдз кустӧм сартасъяс, а шыблавны найӧс веськыда ваас.
Татшӧм плакатнӧй шыӧдчӧмъясысь ӧтдор, кодъясӧс подтверждайтӧны исполкомъяслӧн обяжитан шуӧмъяс, колӧ ветлан туйяс вылӧ, вӧр трӧпаяс вылӧ, кылӧдчан ю берегъясӧ, вӧр дачаяс пытшкӧ да граничаяс дорас сувтӧдлыны тыдаланінӧ пӧвъяс, кодъяслӧн гижӧдыс мед вӧлі чуксалӧ: видзчысьӧмӧн вӧдитчыны вӧрын биӧн да видзны вӧрсӧ сотчӧмысь, кыдз ёна колана народнӧй достоянньӧӧс. Пӧжаръясысь видзчысян мераясӧн жӧ колӧ лыддьыны пода да вӧла (позьӧм серти) стӧрӧжевӧй постъяс организуйтӧм да быд учлесхозын добровольнӧй пӧжарнӧй дружинаяс лӧсьӧдӧм, кытчӧ кыскыны служащӧйясӧс, постояннӧй рабочӧйясӧс, леснӧй стражаӧс, кооперируйтӧм вӧралысь-кыйсьысьясӧс да мукӧд йӧзӧс, кодъяс асланыс профессияӧн йитчӧны вӧр уджалӧмкӧд.
Тайӧ мераяссӧ лӧсьӧдӧмкӧд радысь, колӧ паськыда тӧдмӧдны йӧзӧс, кутшӧм значенньӧыс вӧрлӧн природаын да кутшӧм пӧльза сетӧ сійӧ овмӧслы, сідзжӧ, кутшӧмӧсь Войвылын быдмысь лыска да коръя пуяслӧн техническӧй свойствоясыс да кутшӧм вӧр мый вылӧ мунӧ. Та могысь рекомендуйтчыссьӧ вӧчавлыны беседаяс, лекцияяс, сідзжӧ снабжайтны бура велӧдчӧм йӧзӧс колана литератураӧн мукӧдлы лыддьӧм вылӧ.
Б. ТЕХНИЧЕСКӦЙ МЕРОПРИЯТТЬӦЯС
1) Посни вӧраинысь куйлан вӧр весалӧм. Тайӧс колӧ лыддьыны, ӧти-кӧ, вӧр дӧзьӧритан мераӧн, мӧд-кӧ — сотчӧмысь вӧр видзан мераӧн, коді ёна видзас би паськалӧмысь. Сы вӧсна Войвылын вӧр весалӧм вылӧ оз позь видзӧдны, кыдз коммерческӧй операция вылӧ, да некутшӧма оз позь зільны, медым весалӧм вылас пуктӧм удж выныс (затратаясыс) непременнӧ вештіс сійӧ куйлан вӧрсӧ вузалӧмӧн. Куйлан вӧр (валежник) весалӧм колӧ лыддьыны вӧр видзан колана мераӧн, коді вештас пӧжар помысь лоӧм гырысьджык убыткаяс.
2) Пӧрӧдӧм вӧр бӧрти колясъяссӧ весалӧм.
Тайӧ колясъясыс овлӧны пу йывъясысь, увъясысь, чагъясысь. Найӧ мукӧддырйи тупкӧны пасьтала став керасянінсӧ да сетӧны зэв бур сёян гагъяслы, тшакъяслы, а медся ёна — билы. Дерт торъя сэтшӧм ёна весалӧмъяс оз ковны, колӧ сӧмын шочмӧдлыны чукӧрмӧм кламсӧ, мед оз вермы паськавны би. Сэсся, кералӧм местаӧ выль вӧр бурджыка быдтӧм могысь, колӧ чукӧртӧм кламсӧ водз тулысын либӧ сёр арын сотны. Медвойдӧр колӧ весавны сэтшӧм кералӧм участокъяс, кодъяслы ёнджыка грӧзитӧ пӧжар. Колӧ пуктыны торъя вниманньӧ кӧрт туйяссянь, грунтӧвӧй туйяссянь да кылӧдчан юяссянь матын участокъяс весалӧм вылӧ.
3) Би вуджӧмысь кутӧм вылӧ канаваяс вӧчалӧм
Би вуджӧмысь видзан канаваяс (полосаяс) колӧ вӧчавны лыска посни вӧр гӧгӧръясӧ да торъя нин мича вӧр гӧгӧръясӧ, сідзжӧ ёна ветлан туйяс пӧлӧн да сэтшӧм квартальнӧй прӧсекъясӧ, кодъяслы тайӧ мераыс торъя колана.
Тані оз ков вунӧдны, мый лыска том вӧр, коді эм Войвыв крайын, быдмӧма выльысь важ сотчӧм местаясӧ, кӧні зэв уна куйлӧ пӧжар бӧрын пӧрӧм вӧр. Татшӧм пӧрӧм вӧрсӧ, кор нин сійӧ джынвыйӧдзыс сісьмӧма да коді лоӧ быдмысь том вӧрлы му вынсьӧданторйӧн, оз ков торъя весавны, — татшӧм посни вӧрсӧ позьӧ видзны сотчӧмысь канаваяс (полосаяс) вӧчалӧмӧн.
Тайӧ визьяссӧ (канаваяссӧ) оз ков вӧчавны дзик быдмысь том вӧр пӧлӧнӧдыс, а сыысь водзӧджык, этша вылӧ 30 метр сайӧ. Сэні колӧ кульны эжасӧ (вылыс мусӧ) 5–10 метр пасьта уль муӧдзыс да доръяссьыс весавны став ёгсӧ да кламсӧ. Быд во гожӧм заводитчигӧн татшӧм перйӧм визьясысь (канаваясысь) колӧ весавны киссьӧм лысъяссӧ, коръяссӧ да посни увъяссӧ, мед эз вермы вуджны биыс выль быдмысь вӧр вылӧ.
Татшӧм жӧ визьяс вӧчавсьӧны кӧрт туйяс пӧлӧн да квартальнӧй прӧсекъясӧ, кӧні вӧр овмӧс нуӧдӧм боксянь сэтшӧмъясыс колӧны.
Та вылӧ прӧсекъяс паськӧдчӧны 15 метрӧдз да лӧсьӧдчӧны сідзи, медым найӧс позис используйтны вӧр кыскалан туй пыдди да мукӧдлаӧ, шуам вӧрсӧ бурджыка видзӧм вылӧ, а пӧжаръяс дырйи — кусӧдчыны йӧзӧс регыдджыка веськӧдӧм вылӧ, сійӧ местаас, кыті сотчӧ.
4) Кӧрт туй бокъясысь ызӧн турун сотӧм.
Водз тулысын важ, ызӧн турун сотӧм колӧ лыддьыны медся радикальнӧй мераӧн вӧр сотчӧмъяскӧд вермасьӧмын. Ызӧн сотӧм местаӧ ёна быдмысь турун оз лэдз паровозъясысь лэбзьӧм бикиньлы ӧзйыны да ӧдйӧ паськавны билы. Сотны колӧ тырмымӧн рабочӧйяс дырйи да пӧжарысь видзчысян мераяс соблюдайтӧмӧн, медым биыс оз вермы пырны вӧрӧ.
Медым кӧрт туй бокъясӧ выльысь оз быдмыны вӧр пушйӧдъяс, кӧрттуйвывса администрацияяслы колӧ сетны татшӧм местаяссӧ линейнӧй стӧрӧжъяслы да служащӧйяслы видз-муӧн вӧдитӧм вылӧ да отсавны налы нянь да турун кӧйдыс лӧсьӧдӧмын, видз-му уджалан оруддьӧяс местаяс вылӧ вайӧмын да мукӧдтор.
Пӧжаръясысь вӧр видзӧм кузя вылынджык лыддьӧдлӧм мероприяттьӧяссӧ колӧ нуӧдны:
1) Государственнӧй вӧр уджалан трестъяслы сетӧм общегосударственнӧй значенньӧа вӧръясын — леснӧй органъясса техническӧй аппарат пыр (леспромхозъяс да учлесхозъяс) да леснӧй стража пыр.
2) Особӧй назначенньӧа вӧръясын — сійӧ учрежденньӧӧн, предприяттьӧӧн да велӧдчан заведенньӧӧн, кодлы сетӧма сійӧ вӧрсӧ.
3) Местнӧй значенньӧа вӧръясын — сэтчӧс райисполкомъясӧн да сиктсӧветъясӧн. Кусӧдчан уджӧн веськӧдлӧны лесоводъяс, кодъяс ведайтӧны сэтчӧс вӧр овмӧснас, а контроль кутӧны местнӧй значенньӧа вӧръясӧн ведайтысь инспекторъяс.
Мукӧд пӧлӧс мераяс пыдди, кодъяс отсалӧны бурджыка вермасьны Войвыв крайса вӧръясын пӧжаръяскӧд, эз эськӧ вӧв омӧль торйӧдны сельсӧветса шленъяс пӧвстысь 1–2 мортӧс пӧжарнӧй смотрительяс пыдди (лыддьыны найӧс постояннӧй уполномоченнӧйясӧн). Тайӧ смотрительяс гожся кадын вӧрӧ мунысь йӧзлы пондасны висьтавлыны мед биясӧн вӧдитчасны ёна видзчысьӧмӧн, а скӧт видзысьяс — мед вӧрын эз биасьны. Такӧд ӧттшӧтш на вылӧ жӧ колӧ пуктыны йӧзӧс лыд вылӧ босьтан удж вӧр сотчигъясӧн трудповинносьт нуӧдӧм могысь, сідзжӧ вӧр пӧжар кусӧдан кӧлуй (зыръяс, коканъяс, киркаяс, кӧрт куранъяс, черъяс да мукӧд) прӧверитан удж.
ПӦЖАРНӦЙ ВЫШКАЯС
Государственнӧй вӧръясын пӧжаръяс бӧрся наблюдайтӧм вылӧ пӧжарнӧй вышкаяс либӧ каланчаяс медводдзаысь заводитісны вӧчавны 1892 воын. Вышка колӧ вӧлі вӧчны 4 керйысь кузьтанас 17-сянь 21 метрӧдз да кызтаӧн 18 сантиметр (йыв орӧдӧмӧд). Тайӧ керъяссӧ сувтӧдлісны муӧ йывъяссӧ пытшланьӧ нёриньтӧмӧн (нёль пельӧса пирамида моз) да пельӧсъяссӧ пыклісны. Вышка кузьтаас куимлаӧ вӧчавлісны пӧперега йитӧдъяс, а сійӧ йитӧдъяс вылас вольсавлісны джоджъяс. Караульщиклы вылысас кайӧм вылӧ джоджысь джоджӧ сувтӧдлісны посъяс.
Керъяс заптӧм вылӧ да вышкаяс стрӧиталӧм вылӧ лэдзлісны сьӧм 100 шайтӧн быд вышка вылӧ. Но та мында сьӧм вылӧ пӧжарнӧй вышка стрӧитны, весиг тані индӧм медся прӧстӧй конструкцияӧн, оз вӧлі позь. Сэтчӧ шӧрӧ жӧ ӧткымын лесничӧйяслӧн кыптылісны татшӧм вопросъяс: «Мый вылӧ эськӧ Войвылын тайӧ вышкаясыс, да вермасны-ӧ найӧ вайны кутшӧмкӧ пӧльза? Вышкасянь позяс аддзыны кыськӧ ылысь тшын петӧм. Ковмас корсьысьны, кыті сотчӧ. Сідзкӧ вышка колӧ сӧмын тшын кайӧм видзӧдӧм вылӧ»...
Сідзӧн войвыв вӧръясын 1925-ӧд воӧдз вышкаяс эз вӧвны, найӧс стрӧитӧм йылысь некод эз и думайтлы. А мукӧд районъясын (воддза Казанскӧй, Нижегородскӧй, Самарскӧй губерняясын, дай весиг Алтайскӧй округын) пӧжарнӧй вышкаяс вӧліны нин, найӧс лыддисны ёна коланаӧн уна лесоводъяс. Сідз, 1911 воын Э. Э. Керн аслас докладын лесокультурнӧй комиссиялы индыліс пӧжарнӧй вышкаяс вылӧ, кыдз медся бур средство вылӧ, кодӧн позьӧ аддзыны пӧжар, да лыддьыліс вышкаяс стрӧиталӧм вывті коланаӧн. Сэки шулісны, мый тайӧ вышкаяссӧ колӧ снабдитны лесничествоясса планъясӧн, ориентир-буссольясӧн да алидадаясӧн, кодъясӧн позис эськӧ веськӧдчыны тшын вылӧ да аддзыны пӧжар места. Тайӧ вышкаяссӧ колӧ йитны телефоннӧй сетьӧн лесничӧйяс да леснӧй стража керкаяскӧд.
1913 воын Э. Э. Керн да А. П. Молчанов Петербургын леснӧй обществоса ӧти заседанньӧ вылын индылісны, мый Бузулукскӧй борын (Самарск. губ.) да Нижегородскӧй губерняын вӧчалӧм пӧжарнӧй вышкаяссянь, кӧні вылыс площадкаяс вылас сувтӧдлӧма ориентировочнӧй планъяса пызанъяс, позьӧ тӧдмавны пӧжар места ¼ километрӧдз. А. А. Южицкий сійӧ жӧ леснӧй обществолы вӧчис доклад Казанскӧй губерняувса лесничӧйясӧн Ильинскӧй да Зелиновскӧй лесничествоясӧ экскурсия нуӧдӧм йылысь да висьталіс, мый «тайӧ вышкаяс радиыс унаысь удайтчыліс кусӧдны пӧжар самӧй заводитчигас».
Татысь ми аддзам, мый Вейнштоклӧн мӧвпыс «пӧжарнӧй пызанъяс» лӧсьӧдӧм йылысь кутіс нуӧдсьыны олӧмӧ пӧшти 40 во бӧрын, кор паськаліс лесоустройство. Вылын местаясӧ столбъяс сувтӧдлӧм пыдди кутісны вӧчавны специальнӧй вышкаяс. Найӧ видзӧдныс нёль пельӧса пирамида кодьӧсь (йывланьыс векнялӧны). Вӧчӧны гӧгрӧс керъясысь либӧ весиг пӧвъясысь (дӧскаясысь) фундамент вылӧ.
1925 воын, кыдзи вӧлі индӧма нин вылынджык, воддза Кардор губерняын (Кардор–Вӧлӧгда кӧрт туй пӧлӧн) медводдзаысь вӧлі вӧчӧма опыт вылӧ кык вышка, кодъяс 1926 воын сетісны зэв бур результатъяс.
Ӧні Войвыв вӧръясын эм нин 30 вышкаӧдз (кӧрт туй пӧлӧн да Пинега ю кузя). Быд вышка вӧчӧма места вылас керъясысь йитлӧм кык рамаысь (1 серп.)
Йитлан местаясӧд керъяс крепитавсьӧны кӧрт кольчаясӧн дай сыысь кындзи болт вылӧ босьтӧм накладкаясӧн. Татшӧм ногӧн йитлӧм керъяс ӧтлаавсьӧны ӧти рамаӧ да бара крепитавсьӧны кӧртъясӧн да болтъясӧн.
Кӧрт кольчаяслӧн (схваткаяслӧн) лыдыс да гырсяыс артавсьӧ вышкаын ярус лыд серти (кымын кер судта лоӧ вышкаыс), а ярус лыдыс вӧчсьӧ места серти да вӧр джуджда серти. Схваткаясӧн кындзи, рамаяс крепитавсьӧны нӧшта креставлӧм пластинаясӧн.
Татшӧм ногӧн вӧчалӧм рамаяс лебёдкаясӧн, блокъясӧн, тальясӧн да цинкӧвӧй канатъясӧн лэптавсьӧны да сувтӧдсьӧны водзвыв кодйӧм гуясӧ, кодъяслӧн судтаыс колӧ лоны этша вылӧ 2 метр.
Рамаяс лэптӧм вылӧ да медым вышкаыс лои зумыдджык, улыс площадка шӧр весьтӧ сувтӧдсьӧ «стояк» — ӧтторъя кузь кер, кодлӧн колӧ кутны этша вылӧ куим ярус.
Первой лэптыссьӧ да сувтӧдсьӧ ӧти рамаыс, коді — ёнджык вылӧ — крепитсьӧ цинкӧвӧй оттяжкаясӧн. Тайӧ рамаас, сувтӧдтӧдзыс, схваткаясӧ 2–3 местаӧ крепитсьӧны блокъяс мӧд рамасӧ лэптӧм вылӧ. Мӧд рамаыс, первойя мозыс жӧ, лэптыссьӧ сійӧ жӧ лебёдкаӧн, блокъясӧн, тальясӧн да цинкӧвӧй канатъясӧн (2 серпас).
Кор кыкнан рамасӧ лоӧ лэптӧма да места вылас сувтӧдӧма (видзӧд 1 серпас вылысь), найӧс бокъяссяньыс крепиталӧны нӧшта пӧперега керъясӧн.
Татшӧм ногӧн быд боксянь крепиталӧм вышка лоӧ нёль пельӧса пирамида кодь, кодлӧн вылысыс векнялӧ. Му бердтіыс вышкалӧн площадь колӧ лоны 76,56 кв. метр пасьта, а йывтіыс — 9,0 кв. метр пасьта.
Вышкаын ярусысь ярусӧ вӧчавсьӧны ступеня посъяс, кутчысян перилӧяс да пӧвъя площадкаяс. Медся вылыс площадка вылӧ вӧчсьӧны костӧдлӧм пӧвъясысь бокъяс. Сэні лоӧ пӧжаръяс бӧрся наблюдайтысьлӧн оланіныс. Сійӧ жӧ площадка вылын джодж шӧрас (джоджыс вӧчсьӧ топыда да лэптывлана ӧдзӧсӧн) сувтӧдсьӧ босьтлытӧм вылӧ неыджыд сюръя, а сы вылӧ пуктыссьӧ планшетнӧй пӧв. Тайӧ пӧв вылас клеитӧны дачалысь плансӧ, кодлӧн масштабыс колӧ лоны сантиметрын уна вылӧ 1 километр. Дача план вылӧ пуктыссьӧ 1 миллиметр гырся деленньӧяса рамка, кыдзи петкӧдлӧма 3-ӧд серпас вылын.
План обслуживайтӧны ориентир-буссольӧн да алидадаӧн. Рытъясын да кымӧра лунъясын зэрысь да уль сынӧдысь видзчысьӧм могысь лӧсьӧдӧны брезентӧвӧй чехол, кодӧн плансӧ вевттьылӧны.
Пӧжарнӧй вышкаяс тырӧдз оборудуйтӧм вылӧ найӧс вочасӧн йитлӧны телефоннӧй сетьӧн да снабжайтӧны пӧжаръяс бӧрся наблюдайтысьясӧс полевӧй бинокльясӧн.
Кутшӧмӧсь войвыв вӧръясын вӧчалан пӧжарнӧй вышкаяс — петкӧдлӧ 3-ӧд серпас.
ВӦР СОТЧАНІНЪЯС ПӦЖАРНӦЙ ВЫШКА ВЫВСЯНЬ ТӦДМАЛӦМ
Вылынджык вӧлі висьталӧма, кыдзи колӧ тӧдмавны вӧр сотчан местаяс наблюдательнӧй пунктъяссянь. Сэтшӧм жӧ ногӧн тӧдмавсьӧны найӧ и пӧжарнӧй вышкаяссянь.
Медым сетны дача планыслы колана положенньӧ, планшетыс ориентируйтсьӧ — уровеньӧн сувтӧдсьӧ рӧвнӧя енэжтас сертиыс, а ориентир-буссоль отсӧгӧн план вывса став визьясыс лӧсьӧдчӧны ӧтмоз (параллельнӧ) меставывса визьяс серти.
Вышка сюръя йылӧ тадзи лӧсьӧдӧмнас планшетыс пуктыссьӧ вӧрзьӧдлытӧм вылӧ да крепитсьӧ торъя станӧвӧй винтӧн (видзӧд дача плана планшетнӧй пӧвъяслысь схематическӧй чертёж 4-ӧд серпас вылысь).
Вӧрысь тшын казялӧм бӧрын, видзӧдысьлы медводзын колӧ видлыны ориентир-буссоль серти планшетыслысь пукалӧмсӧ. Планшетлысь бура пукалӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын вӧр сотчӧм видзӧдан вышка местаас колӧ сутшкыны ем да сы дінӧ видзчысьӧмӧн вайӧдны алидада, веськыда тшын весьтас индӧмӧн. Сы бӧрын вӧсньыдика ёсьтӧм карандашӧн алидада емладорса дорыштіыс нуӧдӧны веськыд визь, коді пӧперегалӧ юклӧм дача план рамкасӧ, кыдзи петкӧдлӧма схематическӧй чертёж вылын. Тайӧ нуӧдӧм визь бокӧдыс пасйыссьӧ кадыс, кодыр вӧлі аддзӧма тшынсӧ.
Вышкаас кӧ абу нюжӧдӧма телефон да эм сэні торъя (вӧла либӧ пода) караулитчысьяс, видзӧдысьыс пырысьтӧм-пыр казялӧм тшын йывсьыс караулитчысь нарошнӧй пыр юӧртӧ учлесхозас, индӧ, кытӧні тыдовтчис тшыныс.
Тайӧ сведенньӧяссӧ сідзжӧ пырысьтӧм-пыр юӧртӧны матынджык сулалысь мӧд вышкаӧ, колӧ бура тӧдны, мый вӧр сотчан места тӧдмалӧм вермас лоны сӧмын кык вышкаӧн, кодъяс мӧда-мӧдсьыс сулалӧны 20–25 км сайын. Мӧд вышкаас эм сэтшӧм жӧ планшет дача планӧн. Первойя вышка сетӧм индӧдъяс сертиыс сэні медводзын пуктыссьӧ визир визь воддза вышка вывсяньыс казялӧм тшын весьтас. Сэсся, планшетсӧ колана ног лӧсьӧдӧм бӧрын, сійӧ жӧ тшын петӧм весьтас визируйтӧны нин тайӧ вышка вывсяньыс. Карандашӧн нуӧдӧм визьыс мунӧ воддза вышка вылын нуӧдӧм визь вомӧныс. Кык визь крестасян местаыс и лоӧ вӧр сотчан местанас.
Тайӧ планшет вылас кӧ индӧма туйяс, юяс, тыяс, трӧпаяс посни вӧраинъяс да нюръяс, сэки лоӧ зэв гӧгӧрвоана, кутшӧм местаӧдджык сотчӧ, кутшӧм туйӧд либӧ трӧпаӧд да кытысьджык мӧдӧдны йӧзсӧ вӧрсӧ кусӧдӧм вылӧ.
Медводдза кусӧдчан удж вылӧ колана йӧз лыд позьӧ артавны кадъяс серти: дыр-ӧ нин сотчӧ вӧрыс, дырӧн-ӧ позяс чукӧртны йӧзӧс да дырӧн-ӧ найӧ вермасны воны места вылӧдзыс — 1 час вылӧ 4 километраӧн мунӧм арталӧмӧн. Шуам, вӧр сотчӧм казялӧма 10 час асылын, сотчӧ сійӧ медматысса сиктъяссянь 20 км сайын, сы йылысь объездчиклы да сиктса сӧветлы юӧртӧма 12 час лунын, йӧз чукӧртӧм вылӧ мунӧ 4 час. Сідзкӧ вӧр сотчыны заводитчӧмсянь да сотчанінӧ йӧз вотӧдз став кадыс мунӧ 11 час. Та дыра каднас, биыс кӧ мунӧ шӧркоддьӧма суткиӧн 2 км, либӧ часӧн 0,08 километр, пӧжар вермас босьтны площадь 1 квадр. километраӧдз, либӧ 100 гектар кымын, а билӧн линияыс паськалас этша вылӧ 1500 метр кузя. Кусӧдчӧм вылӧ ӧти уджалысьлы артавны 50 метра кузьта линия. Сідзкӧ ставыс ковмас этша вылӧ 30 морт; а эмӧсь кӧ сэні тшӧтш ичӧт арлыда йӧз либӧ нывбабаяс, ковмас 40 мортӧдз.
ІІІ. ВӦР КУСӦДАН ТЕХНИКА
КУСӦДЧАН КӦЛУЙ
Вӧрын пӧжаръяс кусӧдӧм вылӧ медколана оруддьӧясӧн лоӧны: черъяс, пӧперешнӧй пилаяс, зыръяс, кӧрт куранъяс, багыръяс, гидропультъяс (киӧн уджалан пӧжарнӧй насосъяс), брезентысь вӧчӧм складнӧй ведраяс да росъяс (росъясыс вӧчавсьӧны места вылас).
Унаысь нин вӧлі казявлӧма, мый бурджыка да регыдджыка верман кусӧдны пӧжартӧ бур качествоа оруддьӧясӧн (инструментъясӧн). Сӧмын унджык йӧзыс оз лыддьысьны тайӧн да вӧрӧ кусӧдчыны мунігӧн босьтӧны сьӧрсьыс сэтшӧм лёк оруддьӧяс, кодъяс туплясьӧны гортас ковтӧм туйӧ.
Кодкӧ кӧть и босьтас сьӧрсьыс бурджык чер, пила либӧ зыр, то уджалӧ сійӧн зэв ёна видзчысьӧмӧн, медым не жугӧдны ассьыс инструментсӧ. Тӧдӧмысь, тадзи уджалӧмыд мунӧ зэв надзӧн, весьшӧрӧ вошӧ зэв уна кад. Ёна омӧль инструментъясӧн уджалігӧн нӧшта на уна вошӧ бур кадыс. Уджалігас кӧ сэтшӧм омӧль инструментыд жугалӧ либӧ чегӧ, сэки уджалысьыслӧн дзик нинӧм оз коль да сылы быть лоӧ вуджны кокниджык удж вылӧ. Овлӧ и сэтшӧмтор, мый кӧрт зыр либӧ кокан жугалӧм бӧрын вӧчӧны сійӧс пуысь. Татшӧмъяс дырйи найӧ, ӧти-кӧ, дугӧдлӧны черӧн уджалысьсӧ удж вывсьыс, а мӧд-кӧ, пуысь вӧчӧм зырйыд да коканыд оз туйны вӧрын уль му перйӧм вылӧ, кодлӧн вылысыс тупкысьӧма помӧн быдман кустъясӧн да кысьӧма найӧ вужъясӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, оз позь ӧткодя бура уджавны пу либӧ градъяс уджалӧм вылӧ лӧсьӧдӧм оруддьӧясӧн (сы вылӧ вӧчӧм зыръясӧн, коканъясӧн, му бугританъясӧн да сідзи водзӧ) вӧрын.
Вӧрын уджалӧм вылӧ эмӧсь специальнӧй оруддьӧяс. Найӧ пытшкысь вӧр кусӧдӧмъяс вылӧ колӧ лыддьыны торъя бурӧн со кутшӧмъясӧс (5-ӧд серпас).
Коканъяс: а) Мантейфельлӧн — мусин небзьӧдӧм вылӧ; б) корчевальнӧй — посни вужъяс орйӧдлӧм вылӧ. Канава кодйӧм да мукӧд пӧлӧс — кӧрт зыръяс. Гартига куран.
Бӧръя кадын вӧр кусӧдӧм вылын пондісны уджавны гидропультъясӧн (киӧн уджалан пӧжарнӧй насос), кодъяс сетӧны зэв ыджыд отсӧг вуж вылын сулалан гыркса пуяс кусӧдігӧн либӧ кор биыс воас валеж чукӧръясӧ да пондас ломтысьны сэтшӧм жара, мый некутшӧма оз позь сы дорӧ матыстчыны.
УДЖАЛАН ВЫН
Ӧдйӧнджык да зэлӧдчӧмӧн уджалӧм — медколанатор вӧр сотчӧмкӧд вермасьӧмын. Кымын ӧдйӧ лоӧ кутӧма бисӧ да примитӧма колана мераяс, сымын ёна позьӧ надейтчыны сійӧс кусӧдӧм вылӧ. Сы понда леснӧй стражалы, вӧр сотчӧм йылысь юӧр воӧм бӧрын колӧ пырысьтӧм-пыр юӧртны сы йылысь учвӧрхозӧ, сиктсӧветӧ да милиция представительлы (селисполнительлы) матігӧгӧрса сиктъясысь йӧзӧс ысталӧм вылӧ. Медводзын колӧ ыстыны пӧжар вылӧ матігӧгӧрса сиктъясын олысь ас вӧляысь котыртчӧм вӧр кусӧдысь дружинаса шленъясӧс да кооперируйтӧм кыйсьысь-вӧралысьясӧс, кодъяслы быть колӧ мунны вӧрсӧ кусӧдны асланыс вӧралан участокӧ, кутшӧмӧс сетӧма налы договор кузя госфондса вӧрысь.
Вӧр кусӧдан удж вылӧ мунысь дружинникъяслы да вӧралысьяслы пӧжар вылӧ воӧм бӧрын колӧ бисӧ кусӧдны заводитчытӧдз бура тӧдмавны: кысянь заводитчӧма пӧжарыс, кодарланьӧ мунӧ биыс, кутшӧмджык вӧръяс сюрӧны би мунан туй вылын (посни вӧраинъяс, тӧлӧн пӧрӧминъяс, керасьӧм бӧрын колясъясӧн тырӧм участокъяс), кодарынджык вӧр сотчанінсянь медматын ваыс (нюръяс, юяс, шоръяс либӧ нюрподъясьӧминъяс), сідзжӧ прӧсекаяс, туйяс да трӧпаяс.
Учвӧрхозӧн заведуйтысьлы либӧ сылы отсасьысьлы вӧр сотчӧм йылысь кывлӧм бӧрын колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ, лунын кӧть войын, шыбитны став мукӧд пӧлӧс уджъяс да мунны сійӧ сиктӧ, кытысь колӧ чукӧртны вӧр кусӧдӧм вылӧ йӧзсӧ; кусӧдчӧм вылӧ сьӧрсьыс колӧ босьтны складсьыс мыйкӧ мында инструментъяс.
Пӧжар вылӧ мунны чукӧртӧм став йӧзлы вӧчсьӧ список да сэтчӧ пасъявсьӧ, коді кутшӧм оруддьӧӧн локтіс. Тайӧ оруддьӧяссӧ колӧ видлавны, туйӧны-ӧ найӧ удж вылӧ. Сэсся йӧзсӧ торйӧдалӧны физическӧй вын сертиыс торъя группаяс вылӧ. Первой группаӧ индӧны черӧн керасьысьясӧс да зыръясӧн уджалысьясӧс — вынаджык да дзоньвидзаджык мужикъясӧс, мӧд группаӧ коканӧн да багырӧн уджалысьясӧс да пилитчысьясӧс — вынаджык мужикъясӧс да дзоньвидза нывбабаясӧс. Коймӧд группаӧ индӧны слабджык нывбабаясӧс да томджык войтырӧс, кодъяслы тшӧктӧны шлапйӧдлыны бисӧ росъясӧн, чышкыны бикиньяссӧ сотчан визьсьыс, ва ваявны да наблюдайтны кусӧдчанінын, медым киссьысь бикиньяссяньыс выльысь эз ӧзйы му эжыс.
Быд группаын йӧз лыд, кусӧдчан оруддьӧясӧн колӧ лӧсьӧдны колӧм серти. Обычнӧя войвыв вӧръясын кусӧдчӧм вылӧ ёнджыка колӧны зырйӧн уджалысьяс, найӧ джын мында — коканӧн да черӧн уджалысьяс, а сы бӧрын 5 мортысь не унджык багырӧн уджалысьяс. Мукӧдыс — став йӧз пытшкысь нёльӧд юкӧн мындаыс — индыссьӧны коймӧд группалы индалӧм уджъяс нуӧдӧм вылӧ.
Вӧр сотчанінӧ мунтӧдз быд группа вылӧ индыссьӧ ӧти морт уджӧн веськӧдлӧм вылӧ, кодлы колӧ нуӧдны йӧзсӧ да видзӧдны, медым некод эз пышйы удж вывсьыс кутшӧмкӧ пӧръялан помкаясӧн.
Вӧр сотчанінын став уджнас веськӧдлысьӧн лоӧ учвӧрхозса заведуйтысь либӧ сылӧн отсасьысьыс, а найӧ вотӧдз — ӧти опытнӧйджык объездчик.
Милициялӧн да сиктсӧветъяслӧн представительяс видзӧдӧны вӧр кусӧдысь рабочӧйяс удж бӧрся да общӧй руководительлысь тшӧктӧмъяс точнӧя исполняйтӧм бӧрся.
Гидропультъясӧн кусӧдчигӧн да, уджалӧны кӧ сэні тшӧтш пӧжарнӧй охранаса представительяс, став кусӧдчан уджӧн веськӧдлысь тшӧктӧ налы индавны, кыдзи колӧ уджавны гидропультӧн да колана дырйи веськӧдлыны сійӧ уджнас.
Вӧр кусӧдан уджыд, тӧдӧмысь, зэв сьӧкыд. Ӧти-кӧ, зэв сьӧкыд сэні курыд тшын пытшкын лолавныд, мӧд-кӧ, — зэв жар, да сы понда зэв регыдӧн йӧзыд жуялӧны-мудзӧны. Та понда став уджӧн веськӧдлысьлы колӧ тӧдны местнӧй условйӧяс да тӧждысьны юан ва понда, медым рабочӧйяс вынысь оз усьны. Сы понда уджавны заводиттӧдз сылы колӧ индыны морт-мӧдӧс перйыны юкмӧс бурджык да матынджык местаӧ.
Эм кӧ матын вӧлӧн ветлана туй либӧ ордым, рабочӧйяслы юан васӧ позьӧ ваявны неыджыд бӧчкаясӧн кык гӧгыля телегаяс вылын либӧ додьяс вылын.
БИ КУСӦДАН НОГЪЯС
Вӧр кусӧдан удж вылӧ сувттӧдз уджӧн веськӧдлысьлы медводзын колӧ лӧсьӧдны уджалан план. Уджӧн веськӧдлысь вӧр кусӧдан удж вылас уджалысьяссӧ юклӧ, вӧр сотчӧмыслысь вынсӧ арталӧмӧн да кутшӧм участокын кутшӧм вӧрыс биыслы водзӧ мунӧм вылас.
Вӧр сотчанінсяньыс уджавныс колӧ заводитчыны сы ылнасянь, медым би вотӧдзыс эштӧдны став колана уджсӧ.
Вӧр кусӧдігъясӧн уна уджалысьяс дырйи зэв тшӧкыда овлӧ, мый уджалысьясыс чукӧртчӧны ӧтчукӧрӧ унаӧн да мешайтчӧны сӧмын мӧда-мӧдыслы уджавнысӧ.
Медым эз ло татшӧмторйыс, индыссьӧны торъя йӧз, кодъяс видзӧдӧны бура да ӧткодя уджалан вын сувтӧдалӧм бӧрся.
Кор сотчӧ сӧмын мусин веркӧсыс (нитшкыс, важ туруныс, пу листъясыс да лысъясыс), биыс ёнджыкасӧ паськалӧ тӧв серти. Тані сотчӧм площадьыс лоӧ куим пельӧса модааӧн, кодлӧн вевдоръя пельӧсыс лоӧ сотчыныс заводитчан местаыс (6-ӧд серпас).
Пӧжарыс кӧ ӧти лунся на, да эм тырмымӧн уджалан вын, да абу ыджыд тӧв, кусӧдчысь рабочӧйяс босьтӧны сотчан местасӧ оръявлытӧм кытшӧ. Сӧмын сэки унджык йӧзсӧ сувтӧдӧны ёнджыка сотчанінъясӧ, кодарӧ мунӧ биыс (6-ӧд серпас).
Би мунан туй вылын кӧ эм куйлан пуысь вӧр (валежник) либӧ керасьӧм бӧрся коляс чукӧръяс да мукӧдтор, мыйтакӧ уджалысьясӧс индӧны увъяс керавлӧм вылӧ, куйлан пуяс орйӧдлӧм вылӧ да чукӧръяс разӧдӧм вылӧ. А медуна йӧзӧс сувтӧдӧны туй бокъясӧ, кодарӧ медся ёна мунӧ биыс. Сэні колӧ кутны бисӧ водзӧ мунӧмысь да пӧжарсӧ вочасӧн векньӧдӧмӧн чинтыны билысь вынсӧ главнӧй мунан туйӧдыс. Тані колӧ наблюдайтны, медым уджалысьяс мунісны водзӧ ӧти визьын, медым на пытшкысь некод эз кольччы бӧрӧ да эз панйы водзӧ. Он кӧ тадзи вӧч, биыс зэв кокньыда да тӧдлытӧг вермас кутшӧмкӧ местаӧд писькӧдчыны чеп пыр да ӧзйыны рабочӧйяс мыш сайын.
Пӧжар кусӧдӧмын главнӧй уджсӧ нуӧны коръя ньӧрйысь вӧчӧм росъясӧн бисӧ шлапӧдысьяс да зыръясӧн уджалысьяс, кодъяс тыртӧны бисӧ муӧн. Коканъясӧн уджалысьяс кодйӧны мусӧ кусӧдӧм визьӧд да тадзӧн кусӧдӧны мупытшса перегнойӧд мунысь бисӧ. Тшӧкыда ковмывлӧ би кусӧдӧм вылӧ мусӧ босьтны не би мунанінысь, а бокысь, кысянь новлыны мусӧ зыръясӧн абу зэв лӧсьыд дай кадыс весьшӧрӧ вошӧ. Та понда сэтшӧмъяс дырйи новлысьӧны парусинаысь (дӧраысь) вӧчӧм нӧсилкаясӧн, кодъясӧн снабдитӧны зырйӧн уджалысьясӧс.
Багорникъяслӧн мог — йӧткавны пӧрӧдан пуяссӧ пӧжар вылас да разӧдавны би визь вылысь чукӧрӧн куйлан валежник.
Кор пӧжарыс ёна нин паськыда босьтсьӧма да рабочӧй выныс оз тырмы пӧжарсӧ кытшӧ босьтны, колӧ мыйкӧ мында йӧзӧс сувтӧдны пӧжар бокъяс пӧлӧн, кыті биыс ньӧжйӧджык мунӧ главнӧй направленньӧ серти. А мукӧд рабочӧйясыскӧд колӧ бӧрыньтчыны сы ылнаӧ, кытчӧ позьӧ нин лӧсьӧдны видзан (охраннӧй) полосасӧ. Кымын ӧдйӧ биыс мунӧ да кымын этша кусӧдчысьыс, сымын ылӧ лоӧ бӧрыньтчыны.
Видзан полоса лӧсьӧданінӧн вермасны лоны медматыса прӧсекаяс, трӧпаяс, важ сотчӧминъяс да кушинъяс, кытысь оз ков пӧрлӧдлыны пуяссӧ (7-ӧд серпас).
Видзан полоса вӧчсьӧ мусин вылысь кульӧмӧн. Кульны колӧ куш муӧдзыс 1–2 метр пасьта да став полоса кузьтаыс. Та ногӧн кульӧм мусин вылыс, сідзжӧ кералӧм кустъяс шыблавсьӧны видзан полоса вылӧ. Сэки тшӧтш оз ков вунӧдны видзан полоса да локтысь би костысь валежник чукӧръяс разӧдны. Найӧс колӧ керавлыны да паськӧдны мусин вылысӧ, медым оз вермы босьтсьыны вершиннӧй пӧжар.
Унаысь операционнӧй визь вылын — видзан полоса лӧсьӧданінын, — мусин вылыс кульӧм пыдди, кодйӧны кузяла нога негырысь канаваяс да мусӧ шыблалӧны пӧжарладорас. Татшӧм канаваяс обычнӧя кодйыссьӧны 0,3 метр судта да уна вылӧ 0,75 метр пасьта (вылыс дорӧдыс). Найӧ вермӧны кутны би сӧмын лӧнь поводдя дырйи, а ёна тӧла дырйи, кор биыс мунӧ му вылысті ӧдйӧ да чеччалӧмӧн, сійӧ кокниа вуджас татшӧм канаваяс вомӧн. Сэтшӧмъяс дырйи видзан полосаяс вылӧ кольсьӧны караульщикъяс, кодъяс наблюдайтӧны би мунӧм бӧрся да видзӧны канава сайӧ вуджӧмысь.
Вӧрыс кӧ быдмӧ оръявлӧмӧн, кӧні эмӧсь нюръяс, операционнӧй видзьяс вылӧ босьтсьӧны перешеекъяс («градъяс») да сэні — векньыдінъясас — и вӧчсьӧ видзан полосаыс, мусин вылыссӧ паськыдджыка кульӧмӧн.
Войвыв вӧръясын мубердса пӧжаръяс регыдджыка кусӧдӧм могысь колӧ пӧльзуйтчыны югыд войясӧн, кор биыс ланьтыштӧ да мукӧдлатіыс ачыс кусӧ. Сэки кусӧдчан удж да видзан полоса лӧсьӧдан удж колӧ нуӧдны зэв зіля.
Би кусӧдӧм бӧрын пӧжар кусӧдӧмӧн веськӧдлысьлы колӧ аслыс кытшовтны сотчӧм места гӧгӧрыс да тӧдмасьны оз-ӧ кытікӧ угрожайт биыс выльысь чужны. Сэсся, аддзысясны кӧ ӧпаснӧй местаяс, весавны сэті му грунтӧдзыс 0,5–1 метр пасьта разрывнӧй полосаяс.
Би паськалӧм кузя торъя абу надёжнӧйӧсь сотчӧм места доръясын сулалысь кос пуяс, тшыналӧны кӧ налӧн вужъясыс либӧ стволъясыс. Татшӧм пуяссӧ непременнӧ колӧ пӧрлӧдлыны сотчӧм вылас да дзикӧдз кусӧдны сэтысь бисӧ.
Выльысь би чужӧм вылӧ ӧпаснӧйӧн лоӧны сідзжӧ сотчӧм вылын сулалысь джынвыйӧ сісьмӧм мыръяс, нитшкасьӧм важ валежник да кодзувкот чукӧръяс, кодъясӧс колӧ тыртны муӧн либӧ ёна киськавны ваӧн, эм кӧ матын ваыс.
Би бырӧдӧм бӧрын пӧжар местаӧ колӧ кольлыны кымынкӧ лун кежлӧ караул, леснӧй либӧ пӧжарнӧй стӧрӧжъяс наблюденньӧ улын.
Вершиннӧй либӧ повальнӧй пӧжар дырйи би оз сӧмын сот мусин вылыссӧ да чишкав пу дінъяссӧ. Сійӧ босьтӧ том пуяссӧ ставнас, ӧдйӧ кайӧ улыс увъяс кузя пу йывъясӧдзыс да тані, йылысь йылӧ чеччалӧмӧн, тыртӧ став вӧр участоксӧ ӧтторъя биӧн, а сылы улыссяньыс отсалӧ му бердса биыс, коді ӧддзӧ чукӧрмӧм валежник да ройӧн тырӧм увъяс сотчигӧн.
Татшӧм би надзмӧдан мераӧн лоӧ разрывнӧй прӧсека кералӧм. Сылӧн пасьтаыс колӧ лоны этша вылӧ 15 метр. Тайӧ уджсӧ вӧчӧм вылӧ колӧ бура уна рабочӧй. Сы понда бурджык используйтны квартальнӧй да мукӧд кӧзяйственнӧй значенньӧа прӧсекаяс, сідзжӧ туйяс, шоръяс да кушинъяс, колана ыдждаӧдз найӧс паськӧдӧмӧн. Сэки найӧс колӧ весавны мусин вылысысь да увъясысь-лӧпъясысь (валежысь).
Медым артавны, ылӧ-ӧ бисянь колӧ вӧчны разрывнӧй прӧсека, кор биыс мунӧ 30 метрӧн час, мед эськӧ би вотӧдзыс эштӧдны сійӧ ужсӧ, рекомендуйтчыссьӧ туйдӧдчыны татшӧм расчётӧн.
Шуам, прӧсекалӧн кузьта колӧ лоны 1 километр да пасьтаыс 10 метр. Талӧн площадьыс лоӧ 10 000 кв. метр пасьта. Прӧсека кералӧм да весалӧм вылӧ кӧ эм 50 морт, быд рабочӧй вылӧ воас 10 000 ∶ 50 = 200 кв. метрӧн.
Водзӧ, шуам, ӧти гектар вылын эм шӧр арлыда лыска пу — 1000, либӧ 0,1 пуӧн кв. метр вылӧ. Сэк ӧти рабочӧй вылӧ воас керавны (200 × 0,1) = 20 пу, кыскыны найӧс видзан полоса сайӧ да весавны полосасӧ мусин вылысысь 200 кв. метр пасьта. Тайӧ удж вылӧ быд рабочӧйлы ковмас зіля уджалӧмӧн этша вылӧ 4 час. Дерт, рабочӧйясӧс ковмас сувтӧдлыны став разрывнӧй полоса кузя, медым заводитны уджсӧ ӧтпырйӧн полоса кузяла. Би кӧ мунӧ 30 метрӧн час, а полоса весалӧм вылӧ колӧ пуктыны 4 час да оз позь уджавны бисянь 50 метрысь матынджык, сэк разрывнӧй прӧсека лоӧ заводитны вӧчны пӧжарсянь (30 × 4 + 50) = 170 метр сайӧ либӧ тыр 200 метр сайӧ.
Но вӧр пӧжар дырйи, бияс пӧвстын, буретша ставсӧ вӧчны он вермы, чинтысьӧм дорысь бурджык содтыны прӧсека кералӧм вылӧ расстоянньӧсӧ кымынкӧ метр. Татшӧм пӧжаръяс дырйи дорвыв овлӧ сідзи, мый оз на удит уджыс помасьны, а биыс суас да лоӧ бӧрыньтчыны выль местаӧ.
Видзан прӧсека писькӧдігӧн пуяс пӧрлӧдлӧны сідзи, медым йывъясыс лоины видзан полоса сайын. Налысь увъяссӧ керавлӧны да шыблалӧны бокӧ. Прӧсека дорӧ би матысмигӧн пыдланьӧджык сувтӧдалӧны слабджык уджалысьясӧс гӧлӧвняяс да бикиньяс кусӧдалӧм вылӧ, кодъясӧс унаысь шыблавлӧ пӧжарыс 200 метр сайӧдз.
Татшӧмъяс дырйи торъя ыджыд вниманньӧ колӧ пуктыны сэтшӧм участокъяс вылӧ, кӧні пӧжар вермас вӧчны ыджыдджык вред. Татшӧм участокъясӧн лоӧны том вӧр, бур вӧраинъяс, вӧр материал складъяс да сідзи водзӧ.
Ёна ыджыд пӧжаръяс дырйи, кор меставывса йӧзыс оз тырмы, корӧны воинскӧй часьтъясӧс.
Повальнӧй пӧжаръяс кусӧдігӧн медъёна колӧ зільны дугӧдны билысь пу йывъясті мунӧм. Та могысь абу кӧ тырмымӧн уджалысьяс да оз позь матын би вӧсна писькӧдны да весавны видзан полоса, медбӧръя мера пыдди лэдзӧны воча бияс — медым пӧжар локтӧдзыс удитіс мыйтакӧ кушмыны (бырны сотчанторйыс).
Та могысь бисянь 200 воськов сайын кымын пуяс пӧрлӧдлытӧг, весалӧны паськыд полоса му вылӧ усьӧм кос коръясысь, нитшкысь да мукӧд лӧпъясысь. Став тайӧ кламсӧ чукӧртӧны лёддзӧ моз сыладор бокас, кодарсянь локтӧ биыс. Сэсся вал вылӧ (лёддзӧ) кос увъяс, сюмӧд да мукӧд кокниа ӧзъян торъяс пукталӧм бӧрын, кусӧдчан уджӧн веськӧдлысь виччысьӧ, кор вал дорын кутас тӧдчыны сынӧдсӧ пӧжарлань кыскӧм. Сійӧс кокньыда позьӧ тӧдмавны сынӧдӧ вӧсньыдик бумага тор лэдзӧмӧн. Кор сійӧ кутас бергавны да лэбны матыстчысь пӧжарлы паныд, сэки став вал кузяла ӧттшӧтш ӧзтыссьӧ паныда (воча) би. Валйын кыптӧ биыс зэв ыджыд да сынӧд кыскӧм вӧсна мӧдӧдчӧ пӧжарлы паныд. Аслас туй вылын, мый паныдасьӧ — ставсӧ сотӧ.
Тайӧ кык биыс вочаасигӧн сэтшӧма ыдждӧны, мый нюлӧны пу йывъясысь став ловъясӧ да сотчанторсӧ, бикинь чукӧръяс да ӧгыръяс лэбзьӧны вӧр кузя вель ылӧдз. А сэсся... ӧти-кык минут — и ставыс ланьтӧ.
Паныда бияс лэдзӧм — зэв ӧпаснӧй мера, он кӧ вӧч ставсӧ ӧкуратнӧя, шуам, он кӧ буретш кадын да пасьтала ӧтпырйӧн ӧзты бисӧ.
Сынӧд кыскан кад кӧ оз ло лючки тӧдмалӧма да чукӧртӧм клам кӧ лоӧ ӧзтӧма некымын минутӧн водзджык колана кад серти, би вермас шыбитчыны бӧрвыв да вӧчны нӧшта ыджыдджык пӧжар.
Но воча биясӧн кӧ веськӧдлыны кужӧмӧн да думайтӧмӧн, найӧ унджыкысьсӧ сетӧны ыджыд отсӧг — ичӧтмӧдӧны пӧжарлысь вынсӧ сэтшӧмӧдз, мый кокньыда позьӧ бисӧ бырӧдны дзикӧдз. Сӧмын воча бияс оз ков ӧзтавны 2–3 час лунӧдз, кор лунъя жарыс сулалӧ зэв вылын.
Повальнӧй пӧжар дырйи, мубердса пӧжарын моз жӧ, сотчан места доръясыс кусӧдсьӧны росъясӧн бисӧ шлапкӧдӧмӧн (кучкалӧмӧн) да лыаа муӧн либӧ прӧста лыаӧн тыртӧмӧн.
Повальнӧй пӧжар кусӧдӧм бӧрын мубердса пӧжар дорысь дырджык кежлӧ ковмас кольлыны би паськалӧмысь видзысьясӧс, мед сійӧ эз ловзьы выльысь. Сэні дыр на чискаласны уна пуяс, кодъяс пытшкӧ пырис биыс, дыр на тшыналасны и мыръяс да кодзувкот чукӧръяс. Сы понда татшӧм сотчӧмин колӧ дугдывтӧг видзны кымынкӧ вежон чӧж, кытчӧдз оз ёнджыка зэр.
Медбӧрын некымын кыв висьталам мупытшса либӧ трунда пӧжар кусӧдӧм йылысь.
Татшӧм пӧжаркӧд вермасьны абу кокни. Сійӧ ёнджыкасӧ овлӧ кос гожӧмын, видз-му вылын уджалігӧн, кор медся сьӧкыд чукӧртны йӧзсӧ пӧжар кусӧдӧм вылӧ.
Татшӧм пӧжаркӧд вермасьны позьӧ сӧмын сотчан места гӧгӧр канаваяс кодйӧмӧн. Канаваяс кодйыны колӧ му грунтӧдзыс либӧ уль трунда слӧйӧдзыс да бисянь ылӧджык, медым канава пытшкӧ сюрасны став вужъясыс, кодъяс унаысь мунӧны бура ылӧдз му пытшкӧдыс, вылас тыдавтӧг.
Быд вӧр сотчӧм кусӧдӧм бӧрын колӧ пырысь-пыр жӧ тӧдмавны сотчӧминлысь площадьсӧ да стӧча артавны вӧр овмӧслы вайӧм убытка.
СОТЧӦМ ВӦРАИНЪЯС ОБСЛЕДУЙТӦМ
Би кусӧм бӧрын колӧ зэв бура видлавны сотчӧминсӧ да тӧдмавны, кутшӧмджыка сотчӧма вӧрыс да эм-ӧ кутшӧмкӧ надея тшыксьӧм вӧр бурдӧм вылӧ. Некутшӧм надея кӧ абу, колӧ, ӧти-кӧ, 5 гектарысь ыжыдджык сотчӧмин босьтны план вылӧ инструментъясӧн (5 га-ӧдз позьӧ тӧдмавны видзӧдӧмӧн), мӧд-кӧ, артавны уна-ӧ вӧр (древеснӧй масса) дзикӧдз тшыксьӧма пӧжарӧн.
Сотчӧм места инструментъясӧн мерайтігӧн позьӧ пӧльзуйтчыны понтометрӧн либӧ карманнӧй буссольӧн, а веськыд визьяс мерайтігӧн — масбантӧн.
Пӧжар месталӧн план колӧ лоны ӧткодь став вӧр дачалы вӧчӧм планкӧд.
Пӧжарӧн тшыкӧдлӧм вӧр арталӧм вылӧ босьтӧны шӧркодь пробнӧй площадьяс (кодъяс петкӧдлӧны вӧрлысь шӧркодь составсӧ), 0,5 га-ысь не ичӧтджыкӧн, да сэтысь лыддьӧны ӧтитӧг став пусӧ, кодъяс морӧс вылнаті 3 см-ысь кызджыкӧсь. Ӧтпырйӧн лыддян ведомосьтӧ пасъялӧны, кутшӧм пуяс лыддьыссьӧны водзӧ быдмӧм вылӧ туйтӧмӧн да кутшӧмъяс вермасны на быдмыны. Сэтшӧм пуяс (пожӧм да коз), кодъяслӧн кушалӧмаӧсь вужъясыс да на гӧгӧр сотчӧма му вылысса эжыс дзик мусинӧдзыс, а мусиныс абу пыдын, колӧ лыддьыны туйтӧмӧн (тшыкӧмӧн), кӧть налӧн лыскыс и веж рӧма на. Татшӧм пуяс оз вермыны зумыда сулавны да кокниа пӧрӧны тӧлӧн.
Пробнӧй площадьяс вылысь босьтӧм лыдпасъяс серти артавсьӧ, уна-ӧ вӧлӧма сотчӧм площадь вылын древеснӧй масса «биӧн тшыктӧдз» (том вӧрлысь — кызтаӧн 3 сантиметрӧдз — кубатура босьтӧны глазомерӧн). Тайӧ лыдпасысь колӧ шыбитны сэтшӧм пуясӧс, кодъяслӧн дзоньвидзалуныс вошӧма 25% вылӧ, но быдмӧны на. Лыдпасъяс костын тайӧ торъялӧмыс и петкӧдлӧ «пӧжарӧн тшыкӧдӧм» вӧрлысь массасӧ.
«Пӧжарӧн тшыкӧдтӧдз» вӧлӧм масса донъялігӧн став вӧрсӧ юкӧны стрӧевӧй, вӧчасян (поделочнӧй) да пес вӧр вылӧ, сідзжӧ понӧльяс вылӧ (хворост, кодъяслӧн кызтаыс морӧс судтаті 3 сантиметрсянь да улӧджык). А «пӧжарӧн тшыкӧдӧм» бӧрас вӧр донъявсьӧ сӧмын пес вӧрлы лӧсьӧдӧм такса кузя. Тайӧ сортӧ пырӧны 10 сантиметрысь кызджык пуяс (морӧс вылнаті мерайтӧмӧн), вӧр материалъяс иналан условйӧяс серти, а мукӧд вӧрыс, кодъясӧс оз позь инавны (вузавны), донъялӧмӧ оз пырны. Найӧ лыддьысьӧны сотчӧмӧн.
Та ногӧн, пӧжар вӧсна лоӧм убыткаяс арталӧмын колӧ босьтны материальнӧй убытка (коді лоӧ вӧр содны дугдӧм вӧсна) да денежнӧй убытка (уна-ӧ дон сотчӧма вӧрыс). Татчӧ жӧ пырӧны мукӧд пӧлӧс рӧскодъяс: рабочӧйяслы пӧжар кусӧдӧмысь мынтысьӧм, кусӧдчӧм кӧлуй (оруддьӧяс) да сёян-юан вайӧм, пӧжар вылын кӧмкот-паськӧм да кусӧдчан кӧлуй тшыкласьӧмысь мынтысьӧм да с. в.
Тшыкӧм вӧр масса тӧдмалӧм бӧрын колӧ тӧждысьны дача вылысь сійӧс нуӧм вӧсна. Та могысь колӧ вежны тшыкӧм вӧрнас быдмысь вӧрсӧ, кодӧс лӧсьӧдӧма лэдзны вӧр нуан смета кузя да коді вермас на мыйкӧдыра сулавны дзоньвидзаӧн.
Пӧжарӧн тшыкӧм вӧр кӧ оз ло пӧжар бӧрын пыр жӧ нуӧма дача вылысь, сійӧ пӧрласяс тӧлӧн да тыртас дачасӧ валежникӧн. Татшӧм тшыкласьӧм вӧрын кутасны чужны да паськавны вӧр жугӧдлысь гагъяс, кодъяс вермасны вуджны тшӧтш дзоньвидза вӧрӧ. Тадзикӧн вермас лоны выль пӧлӧс вред; сыысь кындзи, сотчӧминӧ валежник чукӧрмӧм вӧсна зэв кокниа вермасны лоны выль пӧжаръяс.
