СКӦТ КӦРЫМ ПУКТАСЪЯС ВӦДИТӦМ
ВОДЗКЫВ.
Союзса Народнӧй Комиссаръяс Сӧвет скӧт видзӧм паськӧдӧм йылысь 1930 во февраль 13-ӧд лунся декретын шуис:
«Индыны совхозъяслы, колхозъяслы видз-му юкӧдъяслы, мед найӧ няня кӧрымъяс ёнджыка вежисны силос кӧрымъясӧн, корнеплодъясӧн, сояӧн, медся нин индыны пӧскӧтинаяс, видзьяс бурмӧдӧм вылӧ.
Ӧтувъя овмӧслы вит вося план лӧсьӧдігӧн урчитны турунъяс да корнеплодъяс кӧйдыс вӧдитӧм паськӧдӧм йылысь, мед эськӧ локтан 3–4 во мысти нин кӧйдысъясыс вӧлі тырмымӧн аслыным, дай вичмис заграничаӧ петкӧдны».
Сідзкӧ колхозъяслы колӧ паськӧдны кӧрым пуктасъяс, кӧдзаяс вӧдитӧм, шуам, корнеплодъяс (турнепс, мӧс свеклӧ, мӧс галанка да м.) оз сӧмын кӧрым вылӧ, а тшӧтш и кӧйдыс вылӧ.
Збыль кӧ думыштан, турунъяс да скӧт кӧрым пуктасъяс вӧдитӧм паськӧдтӧг он и вермыв прамӧя сувтӧдны скӧт вӧдитӧм, ни порсь вӧдитӧм. Скӧтӧс вӧлі видзӧны лёк видзьяс вывса турунӧн да идзас вылын неуна нянь кӧрым содтыштӧмӧн. Сы вӧсна найӧ йӧв и яй вӧлі вайӧны зэв этша.
Кӧрым кӧдзаяс, торйӧн нин корнеплодъясӧс, паськӧдны тшӧктӧ РСФСР-са Народнӧй Комиссаръяслӧн Сӧвет 1930 во декабр 14 лунся постановленньӧын. Декретын урчитӧма паськӧдны став кӧдза площадьсӧ 19,4% вылӧ, а кӧрым кӧдзаяс улӧ — турунъяс, силос, корнеплодъяс — кӧдза шуӧма паськӧдны 5% вылӧ, а урожайсӧ кыпӧдны этша вылӧ нин 10%.
Ёнакодь таво лоӧ турунъяс да корнеплодъяс улӧ местатӧ паськӧдӧма да сы вӧсна став совхозъяслы, колхозъяслы тувсов кӧдза дырйи 1931 воӧ тшӧктӧма кӧйдысъяс чукӧртны, корсьны местаяс вылысь.
Правительство ёна тӧждысьӧ корнеплодъяс паськӧдӧм вӧсна, кӧдза площадь ыдждӧдӧм вӧсна. Корнеплодъяс сетӧны вывті ыджыд урожайяс, ёна пӧтӧсӧсь. Дай кыпӧдӧны урожайсӧ мукӧд кӧдзаяслысь, а сідзкӧ отсалӧны кыптыны и мукӧд кӧдзаяслы.
КОРНЕПЛОДЪЯСЛӦН КОЛАНЛУНЫС ОВМӦСЫН
Корнеплодъяс — медся гырысь урожайяс да бур доходъяс сетысь пуктасъяс. Босьтам кӧть мӧс свеклӧ. Бура мусӧ бурмӧдӧмӧн, уджалӧмӧн, бура вӧдитӧмӧн сійӧ сетӧ 600 центнер гектар вылысь, корсӧ лыддьытӧг.
Пӧтӧс сертиыс, вуджӧдны кӧ сійӧс нянь вылӧ (килограмм свеклӧ, либӧ 15 килограмм корйыс пӧтӧссӧ сетӧны 1 килограмм нянь мында), сійӧ лоӧ 85 центнер нянь, либӧ 150 центнер бур бобӧнянь кос турун.
Сюлысь либӧ шобділысь бур урожайӧн ми лыддям 25 центнер кӧйдыс да 40 центнер идзас гектар вылысь. Лыддьыны кӧ пӧтӧс сертиыс 5 центнер идзас ӧти центнер нянь туйӧ, став идзасыс кутас водзсасьны 8 центнер нянькӧд, а став урожайыс гектар вывсьыс лоӧ 33 центнер нянь. Сідзкӧ мӧс свеклӧ сетӧ урожайсӧ куим мында сю да шобді дорысь, 4½ мында ид да зӧр дорысь.
Кӧрым турунъяс — бобӧнянь, люцерна, эспарцет, вика — оз жӧ сетны корнеплодъяс мында урожай. Бур урожай нин гектарысь налӧн 50 центнер, а пӧтӧслун сертиыс быд кык центнер турун вочаалӧ центнер няньлы.
Сідзкӧ гектар вылын турун урожай сетӧ пӧтӧслунсӧ 25 центнер нянь мында. Та серти тыдалӧ — корнеплодъяс унджык вайӧны урожайсӧ турун серти куим мында жӧ.
Ыджыд урожайыс корнеплодъяслӧн со мый вӧсна: найӧ быдмигас лэдзӧны вывті уна да паськыд коръяс, найӧ кыйӧны вывті уна шонді югыдсӧ да шоныдсӧ мукӧд быдмӧгъяс серти.
А ми тӧдам — медыджыд уджыс органическӧй веществосӧ вӧчӧм кузяыс (быдмӧм кузяыс) мунӧ коръясас шонді югӧр да углекислота отсалӧмӧн, кодӧс (углекислотасӧ) коръясыс босьтӧны сынӧдсьыс да вужъяснас мусьыс перйӧм ва отсӧгӧн.
Корнеплодъяслӧн уна да паськыд коръясыс, дай вывті паськыд сук вужъясыс. Вужъясыс сылӧн пырӧны муас пыдӧджык мукӧд кӧдза вужъяс дорысь, шуам, нянь кӧдза вужъяс дорысь. Няньяслӧн вужъясыс пырӧны муӧ метр джудждаӧдз да сымда жӧ пасьтасӧ. Корнеплодъяслӧн вужъясыс пырӧны метрӧн-джынйӧн джуджда да метр пасьтаӧдз.
Сідзкӧ корнеплодъяслӧн эм зэв уна да паськыд коръяс да уна вужъяс, кодъясӧн босьтӧны сынӧдсьыс да мусьыс сёянсӧ. Сы вӧсна и корнеплодъяс сетӧны ыджыд урожай.
Корнеплодъяс оз повны кос поводдяысь. Кӧдзӧма кӧ корнеплодъяс, сэки омӧль урожай сылӧн кос поводдя вӧсна оз нин ло, кӧрымтӧг он нин коль. Унаысь кос поводдя вӧсна няньяс сетӧны зэв ичӧт урожай — 2–3 центнер гектарысь. Сідзи вӧлі чернозёмнӧй полосаын 1924-ӧд воын. Корнеплодъяс и кос воын сетӧны бур урожайяс.
Корнеплодъяс первойсӧ быдмӧны зэв ньӧжйӧ да оз босьтны уна ва. А нянь кӧдзаяс босьтӧны уна ва первойсяньыс, дай пӧшти помӧдзыс, шептавтӧдзыс, медся нин бӧръя кык вежонсӧ шептавтӧдзыс.
Корнеплодъяс ёна заводитчӧны быдмыны юльын, августын, кор став Союз пасьта унджык зэръяс усьӧны. А тайӧ зэръясыс нянь кӧдзаяслы пӧльзасӧ оз нин вайны, сійӧ кадас няньясыс унджыклаас воӧма нин да.
Сідзкӧ корнеплодъяс кос поводдяысь оз повны. Наяслысь кӧдзаяс паськӧдӧм медся нин колӧ Украинаын, Войвыв Кавказын, Шӧр да Улыс Поволжйӧын, кӧні зэръясыс омӧляджык усьлӧны.
1924-ӧд воӧ, зэв кос воӧ Саратовса опытнӧй станцияын мӧс свеклӧ воис 260 центнер гектар вылысь. Ставрополь округын, Войвыв Кавказын, 1927-ӧд воын уналаын шобді зэртӧмла тшыки, а мӧс сёркни сетіс 500–600 центнер гектар вылысь.
Татшӧм примерыд эм вывті уна. Колхозъяс кӧ быд во кутасны кӧдзны корнеплодъяс, кукуруза да кос поводдяысь повтӧм мукӧд кӧдзаяс, найӧ некор оз кольлыны кӧрымтӧг.
Урожай лэптӧм. Корнеплодъяс бӧрся колӧ ёна бура видзӧдны, ёна найӧӧс дӧзьӧритны, медся нин первойсӧ. Найӧ кӧдзсьӧны паськыд радъясӧн, найӧс колӧ унаысь небзьӧдны, кокавны, костсӧ гӧрыштавны, ёг турунысь весалӧм могысь. Корнеплодъясӧс кӧ омӧля лоӧ дӧзьӧритӧма, омӧль лоӧ и урожайыс сылӧн. Радъяссӧ да радъяс костсӧ кокалӧмыс, гӧрышталӧмыс бырӧдӧ ёг турунъясӧс дай видзӧ васӧ муас. Сы вӧсна корнеплодъяс бӧрын содӧ урожай нянь кӧдзаяслӧн, медся нин бура содӧ урожайыс, корнеплодъяссӧ кӧдзигӧн кӧ мусӧ вӧлі куйӧдалӧма. Сідзкӧ корнеплодъяс лэптӧны урожайсӧ и нянь кӧдзаяслысь.
Корнеплодъяс содтӧны овмӧсын скӧт кӧрымъяс, а сідз кӧ и куйӧд. Унджык кӧрымӧн позьӧ видзны унджык скӧт да бурджыка бурмӧдны, вынсьӧдны муяссӧ. Сідзкӧ корнеплодъяс вӧдитігӧн урожайыс кыптас и став мукӧд кӧдзаяслӧн.
Корнеплодъяс бур кӧдзны ещӧ и сы вӧсна, мый налӧн и корйыс ньӧти оз вош, ставыс вердсьӧ скӧтлы. Сідзкӧ му вывсьыс босьтӧм став выныс бӧр сетсьӧ муыслы да муыс оз жебмы. Няньяс, шабді, подсолнечник вӧдитігӧн мыйкӧ мында выныс муыслӧн (питательнӧй веществоыс) кӧйдысӧн да мый да бокӧ мунӧ, оз бергӧдсьы муыслы.
Сэсся корнеплодъяс вӧдитӧм бур ещӧ и мӧдторйӧн: сійӧ кыпӧдӧ ёна няньяслысь урожайсӧ, муяссӧ ёг турунъясысь весалӧмӧн да гагъясысь весалӧмӧн. Гагъясыс войдӧрсӧ олӧны ёг турунъяс вылас, а сэсся вуджӧны няньяс вылас. Корнеплодъяс вӧдитігӧн ми весалам мусӧ ёгсьыс, а тшӧтш и гагъяссьыс. Этша сёян вӧсна да мусӧ тшӧкыда небзьӧдӧм вӧсна гагъясыс кулӧны.
Корнеплодъяс да скӧт видзӧм. Корнеплодъясӧн позьӧ вердны мӧсъясӧс дай порсьясӧс. Лысьтан мӧсъяслы корнеплодъясыд вывті бур кӧрым. Тӧлын сійӧн позьӧ вердны турун пыдди, и скӧтлӧн гыркыс корнеплодъяснас вердӧмӧн бурджыка пуӧ чорыд кӧрымъяссӧ — идзассӧ да турунсӧ.
Корнеплодъяс шусьӧны йӧв вӧтлан кӧрымӧн, сійӧн вердігас йӧвсӧ скӧтыс заводитчӧ унджык сетны да. Сідзкӧ, колхоз кӧ кӧсйӧ паськӧдны докод ваяна скӧт видзӧм, вердны скӧтсӧ бура да нормаясӧн, сылы колӧ заводитны вӧдитны корнеплодъяс.
ПЕРЕМЕНА ВӦДИТӦМ.
Куим переменаӧн муяс вӧдитігӧн, коськӧм (скӧт сы вылын видзӧмӧн) улын мусӧ видзигӧн да пыр ӧти пӧлӧс няньяс кӧдзигӧн торъя посни овмӧсъясын урожайяс вӧліны зэв омӧльӧсь, кӧть эськӧ кык во мысти коймӧдас муыс вӧлі пыр коськӧм улын гожӧмбыд шойччӧ да.
Нянь кӧдзаяс, ӧти-кӧ, мусӧ вывті ёна косьтӧны. Полтаваса опытнӧй станцияын да Херсонса опытнӧй муяс вылын тӧдмалӧм петкӧдліс: нянь чукӧртігӧн муяс вывті косӧсь, колӧны зэв ён зэръяс мусӧ небзьӧдны прамӧя, мед эськӧ локтан воас муыс вайис бур урожай.
Тувсов кӧдза бӧрсянь да няньсӧ чукӧрттӧдзыс муыс вӧрзьӧдлытӧг куйлӧ тӧлысь 3–4, а арся нянь кӧдзаяс кӧдзӧм бӧрын муыс вӧрзьӧдлытӧг олӧ весиг во гӧгӧр, оз кӧ дырджык. Сійӧ каднас муыс ёна пуксьӧ, топалӧ да косьмӧ. Ёг турунъяс ёна паськалӧны да чинтӧны урожайсӧ мукӧддырйи джын вылӧ.
Корнеплодъяс бӧрын муыс кольӧ небыд, ёг турунтӧм, тырмымӧн ваа локтан во кежлас. Корнеплодъяс бӧрын шобді сетӧ урожайсӧ процент 20 вылӧ унджык.
Сідзкӧ куим переменаӧн вӧдитігӧн корнеплодъяс колӧ вӧдитны сю бӧрын, ид да зӧр водзвылын. Корнеплодъяс вӧдитігӧн медбур уджавны муяс нёль переменаӧн: 1) коськӧм, 2) сю, 3) корнеплодъяс либӧ картупель, 4) тувсов нянь кӧдзаяс — ид, зӧр.
Ещӧ кӧ заводитны вӧдитны турун кӧдза, шуам, бобӧнянь, сэки ковмас мутӧ вӧдитны уна переменаӧн, шуам, квайт переменаӧн: 1) коськӧм, 2) сю, 3) корнеплодъяс, картупель, 4) тувсов нянь кӧдзаяс бобӧнянькӧд, 5) бобӧнянь, 6) шабді да мукӧд.
Бобӧнянь кӧ кӧдзсьӧ сю вылӧ, позьӧ лӧсьӧдны сэтшӧм перемена: 1) викаӧн коськӧм, 2) сю бобӧнянькӧд, 3) первой вося бобӧнянь, 4) мӧд вося бобӧнянь, 5) корнеплодъяс, картупель, 6) зӧр, ид. Татшӧм переменаӧн му вӧдитігӧн корнеплодъяс, картупель кӧдзсьӧны бобӧнянь бӧрын.
КОРНЕПЛОДЪЯС УЛӦ МУ КУЙӦДАЛӦМ.
Корнеплодъяс сетӧны няньяс серти куим мында урожай пӧтӧс сертиысь. Сідзкӧ найӧ и мусьыс босьтӧны вынсӧ унджык няньяс дорсьыд. Медся нин уна корнеплодъяс босьтӧны мусьыд азот, калий, неуна этшаджык фосфорнӧй кислота.
Тайӧ табличаас индам, уна-ӧ шӧркодь урожай дырйи муыслысь босьтӧны сю да мӧс свеклӧ гектар вылысь.
| Сю | Мӧс свеклӧ | |
| Азот | 34 кг | 100 кг |
| Калий | 30 кг | 200 кг |
| Фосфорнӧй кислота | 18 кг | 30 кг |
| Извесьт | 11 кг | 31 кг |
Тайӧ табличаысь тыдалӧ — мулысь свеклӧ босьтӧ фосфорнӧй кислотасӧ 1½ мында унджык, извесьт — куим пӧв унджык, азот куим пӧв жӧ унджык, калий — 6½ пӧв унджык сю серти.
Медым корнеплодъяслысь босьтны бур урожай, да на бӧрын эськӧ мед и мукӧд кӧдзаяс эз омӧльӧсь лоны, колӧ сідзкӧ корнеплодъяс улӧ мусӧ удобритны, куйӧдавны.
Медбур мувынсьӧданӧн корнеплодъяслы лоӧ куйӧд. Куйӧд кыпӧдӧ корнеплодъяслысь урожайсӧ быд пӧлӧс му вылын.
Со кӧть босьтам примеръяс.
Полтаваса опытнӧй станцияын шӧркодя кӧкъямыс воӧн куйӧдавтӧм му вылысь босьтӧма корнеплодъяслысь урожайсӧ 325 центнерӧн гектар вылысь, а куйӧдалӧм му вылысь — 386 центнерӧн. Куйӧдыс содтіс урожайсӧ 61 центнер гектар вылысь.
Харьковса опытнӧй станцияын (сьӧд му вылын) вӧлі нуӧдӧма сэтшӧм опытъяс: сю водзвылын вӧлі муыс куйӧдавсьӧ, а сэсся кӧдзсьӧ мӧс свеклӧ, а мӧдлаын вӧлі куйӧдавсьӧ веськыда свеклӧ кӧдзӧм водзвылас.
Шӧркодя 8 воӧн сю кӧдза водзвылын сюйӧм 360 центнер куйӧд лэптіс урожайсӧ мӧс свеклӧлысь вонас 81 центнер гектар вылӧ. Сымда жӧ куйӧдыс, кодӧс вӧлі сюйӧма корнеплодъяс кӧдза водзвылас, лэптіс урожайсӧ корнеплодъяслысь шӧркодя 124 центнер гектар вылӧ. Быд куим центнер куйӧд лэптіс урожайяссӧ ӧти центнер вылӧ.
Татысь зэв нин лӧсьыда тыдалӧ, кутшӧм бура урожайсӧ корнеплодъяслысь содтӧ куйӧд.
Харьковса опытнӧй станция вылын опытъяс вӧлі вӧчӧма мӧд ногджык. Сэні скӧт свеклӧ кӧдза водзвылын вӧлі сюйӧма минерала мувынсьӧданъяс. Томасшлак (фосфорнокислӧй мувынсьӧдан) вӧлі сюйӧма гектар вылӧ 3 центнер да сійӧ кыпӧдіс урожайсӧ мӧс свеклӧлысь 55 центнер вылӧ. Мӧд кывъясӧн кӧ, быд 16 килограмм мувынсьӧдан содтісны урожайсӧ 3½ центнер. Та серти тыдалӧ, корнеплодъяс улӧ бур сюйны и минерала мувынсьӧданъяс.
Тані унджык примерсӧ вӧлі вайӧдӧма чернозёмнӧй полосаысь. Минерала мувынсьӧданъяс кыпӧдӧны ёна урожайсӧ и мукӧд местаясысь. Сэні муясыд гӧльджыкӧсь быдмӧглы быдмыныс коланторъяснас (питательнӧй веществояснас) да сэтчӧ мувынсьӧдантӧ колӧ унджык сюйны, унджык пӧлӧсӧс — оз сӧмын фосфор, а тшӧтш калий да азот.
Ми аддзылім нин, корнеплодъяс босьтӧны муысь азотсӧ да калийсӧ ёна уна фосфор дорысь. Сы вӧсна корнеплодъяс улӧ колӧ сюйны суперфосфат кындзи, тшӧтш калийнӧй соль да азота мувынсьӧдан — сернокислӧй аммоний. Тайӧ мувынсьӧданъясыс ёна кыпӧдӧны урожайсӧ,
Важ Ярославскӧй губерняын вӧчалӧм опытъяс петкӧдлісны: суперфосфат да калийнӧй соль лэптісны мӧс сёркнилысь (турнепслысь) урожайсӧ 114 центнер быд гектарысь, мӧс свеклӧлысь — 89 центнер гектарысь, мӧс галанкалысь — 157 центнер гектарысь, морковлысь — 4½ ц гектарысь.
Важ Калуга губ. вӧчалӧм опытъяс петкӧдлісны: гектар вылӧ петкӧдӧма вӧлі 360 центнер куйӧд. Сы вылӧ кӧдзӧм турнепс сетіс урожай 330 центнер. А суперфосфатӧн да калийнӧй сольӧн бурмӧдӧм му сетіс 333 центнер мӧс сёркни.
Важ Псковса губ. вӧчӧм опытъяс петкӧдлісны, кыдзи содӧ мӧс свеклӧлӧн урожайыс торъя сикас мувынсьӧданъяс муӧ сюйӧмысь. Быд гектарысь вӧлі босьтӧма содтӧд урожай со кыдзи:
Суперфосфатӧн му бурмӧдӧмӧн 30 центнер
Калийнӧй сольӧн .... 86 „
Селитраӧн .... 93 „
Суперфосфатӧн да калийнӧй сольӧн .... 114 „
Селитраӧн да калийнӧй сольӧн .... 170 „
Став пӧлӧс мувынсьӧдансӧ сюйӧма .... 186 „
Тайӧ табличаысь тыдалӧ, торйӧн муӧ сюйӧмӧн калий да азот ёнджыка лэптӧны урожай корнеплодаяслысь, фосфора мувынсьӧдан дорысь. Калийнӧй соль селитракӧд кыпӧдісны урожайсӧ 1½ пӧв унджык суперфосфат да калийнӧй соль дорысь. Медбура урожайсӧ лэптӧны куимнан пӧлӧс мувынсьӧданнас мусӧ вынсьӧдӧмӧн.
Куйӧд бурджык сюйны муас арсяньыс, позьӧ и тӧвнас либӧ тулыснас, сӧмын сэки колӧ босьтны ёнджыка сісьмӧм куйӧд. Кымын уна куйӧд лоӧ петкӧдӧма му вылӧ, сымын бур, сымын урожайыс лоӧ вылын.
Минерала мувынсьӧданъяс — суперфосфат, калийнӧй соль, сернокислӧй аммоний — колӧ муас сюйны нечернозёмнӧй полосаын гӧрӧм водзвылас. Гектар вылӧ колӧ босьтны 4–5 центнер суперфосфат, 2–2½ ц калийнӧй соль да сымында жӧ сернокислӧй аммоний.
Вывті бур вынсьӧдан корнеплодъяслы — куйӧд ва. Киськалӧм водзвылас колӧ сійӧс сорлавны кык-куим мында ваӧн. Киськавны куйӧд ваӧн колӧ корнеплодъясӧс шочмӧдӧм бӧрас. Гектар вылас колӧ 100–150 бӧчка куйӧд ва. Бӧчкасӧ колӧ лӧсьӧдны сідз, мед эськӧ куйӧд ваыс веськалі самӧй радъяс вылас. Киськалӧм бӧрын недыр мысти колӧ кокавны, мед муыс оз коркаав.
Куйӧд ваын зэв уна азот да калий, а фосфорыс этша. Мед эськӧ ыджыдджык урожай воас, колӧ ещӧ кӧдзтӧдз войдӧр муас сюйны суперфосфат.
Вывті бур корнеплодъяслы и пач пӧим. Сійӧс колӧ пуктыны гектар вылӧ 10 центнер.
Зэв жӧ бур мувынсьӧдан корнеплодъяс улӧ курӧг, гулю куйӧд. Сійӧс позьӧ му вылас петкӧдны кӧть коснас, кӧть ваӧн сорлалӧмӧн.
Му вылӧ кӧ петкӧдсьӧ сійӧ коснас, колӧ бура сійӧс посньӧдны да сорлавны 2–3 мында муӧн да сідзи коявны ву вылас кӧдзтӧдзыс, либӧ радъясас киськавны ичӧтикаӧн.
Позьӧ лэбач куйӧдысь вӧчны и куйӧд ва. Колӧ сӧмын войдӧр посньӧдны порошки кодьӧдз, сэсся сорлавны кык-куим мында ваӧн да сійӧ ванас киськавны корнеплодъяс шочмӧдӧм бӧрас.
Лэбач куйӧдын эм уна азот да фосфорнӧй кислота. Куйӧдсӧ кӧ киськавны гуранъясас пуктігас посньӧдтӧг да муӧн сорлавтӧг, сійӧ вермас корнеплодъяслысь став вужсӧ сотны. Сы вӧсна сійӧс пыр колӧ сорлавны муӧн либӧ ваӧн. Гектар вылӧ сійӧс колӧ сюйны 10–15 центнер.
КЫТӦН КУТШӦМ КОРНЕПЛОДЪЯС КӦДЗНЫ.
Колхозъяс муяс вылын корнеплодъяссӧ заводитісны вӧдитны сӧмын на 3–4 во сайын. Сы вӧсна сійӧс кӧдзигӧн вермасны лоны уна ӧшыбкаяс, колхозъяс омӧля на тӧдӧны корнеплодъяссӧ вӧдитӧм йылысь да.
Кӧн-сюрӧ, шуам, заводитлісны турнепс да морков вӧдитны рӧсадаӧн, а тайӧ корнеплодъяссӧ рӧсаданас ньӧти оз позь вӧдитнысӧ: турнепсыс мӧдлаӧ пуктӧмнас оз кутчысь, а морковлӧн вужйыс лоӧ вывті уна вожа.
Унаӧн оз тӧдны, кутшӧм корнеплодъяс позьӧ вӧдитны кутшӧм районын, кутшӧмъяс на пиысь сетасны медыджыд урожай. Сы вӧсна тані видзӧдлам, кӧні кутшӧм корнеплодъяс колӧ кӧдзны.
РСФСР войладорын, сідз жӧ Урал войвыв округъясын да войвывладорас Сибырын (тайга полосаас) колӧ медъёна вӧдитны турнепс да мӧс галанка. Дерт позьӧ и мукӧдъясӧс видлыны. Тайӧ районъясас гожӧмыс дженьыд дай кӧдзыдкодь. Сы вӧсна мӧс свеклӧ да морков быдмӧны омӧльджыка турнепс да сёркни дорысь.
Мӧс свеклӧ да сёркни бурджык вӧдитны рӧсадаӧн да рӧсадасӧ нин пуктыны му вылас. Сэки лоӧ ыджыдджык урожай, ӧдйӧджык кынмавтӧдз сідзсӧ воӧ да, дай омӧльджыка тшыкӧны видзигас.
Свеклӧлӧн сортъясыс кык пӧлӧс. Ӧти пӧлӧс сортъясыслӧн — джынвыйӧ, весиг унджык на, свеклӧыс быдмигас петӧ му веркӧсас, коймӧд юкӧныс му пытшкӧсас сӧмын. Татшӧм сортъясыс, шуам, виж да гӧрд Эккендорфскӧй да Арним-Кривенскӧй свеклӧ. Татшӧм свеклӧсӧ зэв кокни мусьыс нетшкыныс.
Тадзи жӧ быдмӧны Оберндорфскӧй виж да гӧрд свеклӧ. Налӧн вужйыс гӧгрӧс. Эккендорфскӧй свеклӧ сортъяс вайӧны ыджыдджык урожайяс Обендорфскӧй сортъяс серти.
Вужнас пыдын пукалысь сортъяс пиысь позьӧ индыны — сакарнӧй, виж да гӧрд полусакарнӧй, маммут, баррес. Вужйыс налӧн ёсь, пукалӧ ставнас пӧшти муас, да сы вӧсна нетшкыны сьӧкыдджык. Керӧны найӧс вилаясӧн, зырйӧн либӧ плугйӧн гӧрыштӧмӧн.
ТУРНЕПС.
Бур поводдяӧн турнепс зэв ӧдйӧ воӧ, ёна ӧдйӧ мукӧд корнеплодъяс серти. Сы вӧсна сійӧс позьӧ вӧдитны Войвыв районъясын.
Мукӧд корнеплодъяс серти турнепслы колӧ унджык ва. Сы вӧсна и турнепсас зэв уна ваыс. Морковын кӧ ваыс 86%, мӧс свеклӧын — 88%, турнепсын ваыс 92% нин.
Ленинградскӧй обласьтын, Коми обласьтын гожӧмыс дженьыд, зэракодь. Сэні вӧдитны корнеплодъяс пытшкысь медбурасӧ позьӧ турнепс. Тані турнепслӧн урожайыс вылынджык дай пыр ӧткодьджык воӧ мукӧд корнеплодъяс дорысь.
Лунвылынджык тасянь — Нижегородскӧй обласьтын, Мари обласьтын, Чувашъяс, Тотара республикаясын, Ивановскӧй, Мӧскуаса, Рытыввыв обласьтъясын да Белоруссияын турнепскӧд бура позьӧ кӧдзны мӧс свеклӧ да морков.
Турнепс быдмӧ омӧльджык му вылӧ мукӧд корнеплодъяс серти. Турнепс лӧсьыда быдмӧ и сёйӧд муяс вылын, и лыа (супесчанӧй) му вылын, куйӧдалан кӧ мусӧ куйӧдӧн.
Турнепс лӧсьыда быдмӧ весиг трундаяс му вылын да видзьяс вылын, канаваясӧн найӧс бура косьтӧм бӧрын. Новгородса опытнӧй станцияын бура косьтӧм нюр му вылын 10 во чӧж шӧркодя воис турнепс 350 ц гектар вылысь.
КЫДЗИ ТУРНЕПС УЛӦ МУ ЛӦСЬӦДНЫ.
Турнепс кӧдзӧм вылӧ му гӧрсьӧ арсянь, а тулыснас пинёвтсьӧ. Муыс кӧ тӧвбыдӧн ёна пуксяс, чорыд, зэв бур тулыснас мусӧ пинёвтны рандальӧн, пружина пиняӧн. Мусӧ колӧ гӧрны кымынкӧ лун войдӧр кӧдзӧм водзвылас. Бур урожай турнепс сетас, муыс кӧ лоӧ небыд, оз ло ёг туруна. Сы серти и колӧ мусӧ лӧсьӧдны турнепс улӧ.
Турнепс воӧ зэв ӧдйӧ (2½–3 тӧлысьӧн), да сы вӧсна кӧдзӧмнас тэрмасьны зэв оз ков. Медбур турнепс кӧдзны юнь тӧлысь воддза джынъяс.
Водзджыксӧ кӧдзныс оз ков, ставсӧ вермас сёйны гаг (му пытш), а юнь тӧлысьын кӧдзӧм турнепстӧ оз сэтшӧма сёйны, гагйыс сэки чинӧ нин да. Ещӧ кӧ сёрӧн кӧдзны, сэки вермасны турнепссӧ тшыкӧдны юль тӧлысся жаръяс.
Турнепс кӧдзӧны либӧ шыльыдінӧ, либӧ ӧтар-мӧдарсяньыс гӧрыштӧмӧн бурысьяс визьясӧ, радъясӧн. Муыс кӧ лыакодь (супесчанӧй), сынӧдыс бура сэті ветлӧ да куйӧдалӧма кӧ куйӧдӧн, сэки позьӧ турнепс кӧдзны шыльыдінӧ радъясӧн, 45–50 см костӧн радысь радӧ. Абу кӧ уна кӧдза, радъяссӧ позьӧ пасъявны гезъясӧн, а гырысьджык муяс вылӧ кӧдзигӧн — пуысь вӧчӧм пасъяланӧн, маркерӧн.
Муыс кӧ сёйӧд, кӧдзыд, топалӧ кӧ ӧдйӧ, турнепс колӧ кӧдзны гӧрышталӧм бурысьясӧ радъясӧн жӧ, бурысь йылас. Гӧрыштавныс колӧ сідзи, мед эськӧ ӧти рад (бурысь) шӧрсяньыс да мӧд рад шӧрӧдзыс вӧлі 54 сантиметр. Бурысьяссӧ позьӧ вӧчны гӧрйӧн либӧ окучникӧн.
Шыльыдінӧ кӧдзигӧн, кӧть бурысь йылӧ кӧдзигӧн беддьӧн нуӧдны бӧрӧзда сантиметр кык джуджда кымын да сійӧ бӧрӧздаас и пуктыны кӧйдыссӧ либӧ ки помысь, либӧ бутылкаысь (сюйӧны пробка пыр кутшӧмкӧ пӧткалысь кыз перӧ).
Кӧдзтӧдз войдӧр бурысьсӧ колӧ шыльӧдны куранӧн, мед эськӧ кӧдзныс позис ӧти джудждаӧ. Кӧдзӧм бӧрас куран мышкӧн колӧ тыртны пуктӧм кӧйдыссӧ муӧ да неуна топӧдыштны мусӧ пу катокӧн.
Колхозъясын, гырысь муяс вылӧ турнепс кӧдзигӧн колӧ кӧдзнысӧ киӧн кӧдзан машина. Сідзсӧ уджыс ӧдйӧджык мунӧ дай этшаджык кӧйдысыс видзсьӧ. Гектар вылӧ кӧдзсьӧ 4–5 килограмм кӧйдыс. Позьӧ кӧдзны и планетӧн да киӧн кӧдзан финляндияса кӧдзан машинаясӧн.
Кӧдзтӧдзыс турнепс кӧйдыс кӧтӧдны оз ков. Налӧн кышыс абу кыз да, ӧдйӧ кӧтасьӧны, чужӧны лун 5–6 мысти. Рӧсадаӧн турнепс оз жӧ позь вӧдитны. Мӧдлаӧ пуктігӧн сійӧ кулӧ.
ТУРНЕПС ДӦЗЬӦРИТӦМ.
Урожай воӧмыс турнепслӧн, мукӧд корнеплодъяс моз жӧ, сійӧс дӧзьӧритӧм сайын, медся нин пуктӧм бӧрас дӧзьӧритӧм сайын. Турнепс улӧ мусӧ ёна колӧ небзьӧдны да весавны ёг турунъясысь. Ёг турун кӧ тыртас, сэки урожайыс вермас вывті ёна чинны.
Сы вӧсна, кӧйдыс чужтӧдзыс кӧ муыс коркаалас либӧ ёг турунӧн тырӧ, колӧ пыр жӧ радъяс костсӧ кокавны коканӧн либӧ гӧрыштавны гӧрйӧн, либӧ окучникӧн. Он кӧ небзьӧд, турнепс вермас не петны, оз вермы жугӧдны коркасӧ. Сӧмын уджсӧ тайӧс колӧ нуӧдны видзчысьӧмӧн, мед эськӧ кӧйдысъясыс эз ёна тырны.
Шыльыдінӧ кӧдзигӧн турнепс кӧйдыссӧ колӧ сорлавны зӧр кӧйдыскӧд. Зӧрйыс чужӧ регыдджык турнепс дорсьыс да индас турнепс радъяссӧ. Сэки турнепс чужтӧдзыс на позьӧ небзьӧдны мусӧ радъяс костас коканъясӧн либӧ вӧла ёгвесаланъясӧн (полольникъясӧн).
Кор турнепс быдмас 3–5 сантиметр джуджда, оз нин позь сійӧс сорлавны ёг турунӧн. Сэки колӧ турнепссӧ шочмӧдавны да нетшкыны ёг турунъяссӧ коканъясӧн либӧ пропашникъясӧн. Шочмӧдны позьӧ киӧн либӧ ичӧтик коканкодьӧн 30 сантиметрӧдз мӧд-мӧд турнепсӧдз. Быд позйӧ позьӧ кольны 2–3 петас турнепслысь.
Вежонӧн-джынйӧн мысьт кымын первой весалӧмсяньыс да шочмӧдӧмсяньыс колӧ бара весавны ёг турунсӧ, небзьӧдны выліса корка мусӧ. Мӧдысь весалігӧн дзикӧдз вылӧ нин шочмӧдӧны турнепссӧ да кольӧны сӧмын бура быдмысьяссӧ, а мукӧдсӧ ставсӧ шыблалӧны.
Мыйкӧдыра мысти кӧ бара каяс ёг турун, колӧ сійӧс радъяс костысь бырӧдны окучникӧн, гӧрйӧн либӧ ёгвесаланӧн, а петасъяс костсӧ ичӧтик коканкодьӧн либӧ киӧн.
Радъяс костсӧ колӧ гожӧмбыдӧн небзьӧдны кыкысь-куимысь, кытчӧдз позьӧ бӧрӧздаӧдыс ветлӧдлыны коръяссӧ жугӧдлытӧг. Сӧмын бура дӧзьӧритӧмӧн позьӧ виччысьны бур урожай. Медся нин оз ков сёрмӧдчыны шочмӧдӧмӧн, сійӧн ёна вермас чинны урожай.
ТУРНЕПС СОРТЪЯС.
Войвыв районъяслы медбурӧн лоӧны кузь вужъя сортъяс — Остэрзундомскӧй, Бортфельдскӧй да Еллов-Танкард. Тайӧ сортъясыс сетӧны медыджыд урожай дай дыр оз тшыкны, видзныс кокньыдджык.
Медӧдйӧ воӧ Остэрзундомскӧй турнепс. Вуж бердыс сылӧн еджыд. Сійӧ жӧ сетӧ и медыджыд урожайяс, сӧмын сылӧн унджык ваыс.
Бортфельдскӧй да Еллов-Танкрад сортъяс ортсысяньыс еджыдӧсь, а яйыс виж рӧмаӧсь. Пӧтӧслуныс тайӧ сортъясас унджык Остэрзундомскӧй турнепс дорысь.
МӦС ГАЛАНКА.
Турнепс моз жӧ войвыв районъясын позьӧ вӧдитны мӧс галанка (
Мӧс галанка сортъяс овлӧны гӧгрӧсӧсь дай кузьмӧсӧсь. Медгырысь урожайяс сетӧны Шведскӧй, Гофманскӧй, Бангольмскӧй сортъяс. Тайӧ сортъясыс гӧгрӧсӧсь, яйыс виж. Тимирязевскӧй академия фермаын найӧ сетісны медгырысь урожайяс.
Бӧръя 3–4 вонас Порховскӧй районын (важ Псков. губ.) ёна паськаліс кутшӧмкӧ тӧдтӧм мӧс галанка сорт вӧдитӧм. Сійӧ сортсӧ вайлӧмаӧсь Германияысь. Тайӧ сортсӧ кутісны шуны Вышгородскӧй галанкаӧн, медвойдӧр кӧдзны кутісны Вышгортскӧй вӧлӧсьтын да. Ӧні Порховскӧй районын вӧдитӧны ёна тайӧ галанкасӧ и кӧйдыс перйӧм могысь.
Мӧс галанка вӧдитӧны, уджалӧны, дӧзьӧритӧны турнепс моз жӧ: васӧдджыкинъясын бурджык пуктыны гӧрыштӧм бурысьяс вылӧ. Кӧдзны галанка колӧ турнепсысь водзджык, а керны медбӧрын — сійӧ арся кынмалӧмысь оз пов.
Урожай мӧс галанка сетӧ этшаджык турнепс дорысь, сӧмын пӧтӧслуныс гектар вылас воӧ турнепс дорсьыд ньӧти оз этшаджык. Владимирса опытнӧй станцияын шӧркодя куим воӧн воис турнепсыс 400 центнер гектар вылысь, а сёркни — 333 центнер.
МӦС СВЕКЛӦ.
Мӧс свеклӧ улӧ бурджык мусӧ гӧрны арсяньыс. Кымын водз гӧран, сымын урожай лоӧ бурджык. Водз арсяньыс гӧрӧм муас унджык кольӧ ваыс да быдмӧгыслы сёяныс локтан во кежлас.
Свеклӧ улӧ куйӧдсӧ позьӧ петкӧдны тӧвнас да тулыснас гӧрны. Войвылын, ёна кос поводдяыд оз овлы да, му косьмӧмысь повны оз ков. Мӧдарӧ весиг, тулысын водз мӧд пӧв гӧрӧмӧн муыс ӧдйӧджык шоналӧ, да водзджык позяс кӧдзны свеклӧсӧ.
Арын гӧрӧм муыс тӧв кежлӧ кольсьӧ пинёвттӧг. Тулыснас пинёвттӧгыд му веркӧсыс водзджык косьмас да водзджык и позяс кӧдзны свеклӧтӧ.
Тулысын, мыйӧн муыс шурыштас, сійӧс колӧ пинёвтны. Пинёвтӧмыс шыльӧдас мусӧ, небзьӧдас вылі слӧйсӧ да видзас улісӧ косьмӧмысь.
Муыс кӧ сёйӧд, тӧвнас ёна пуксяс, топалас, сэки тулыснас колӧ войдӧр небзьӧдны 7–10 сантиметр джуджда кымын культиваторӧн, а сэсся пинёвтны.
Кымын водз лоӧ кӧдзӧма свеклӧ, сымын урожайыс воас ыджыдджык. Свеклӧлӧн кӧйдысыс 2–3–4-ӧн ӧти кыш пиын. Сійӧ кӧйдыс чукӧр туктӧм вылас колӧ бура уна ва. Сы вӧсна кӧдзны свеклӧсӧ колӧ васӧдджык муӧ, ёна косьмытӧдзыс. Му косьмӧм бӧрынас кӧ кӧдзан, сійӧ дыр оз чуж. Свеклӧ оз ков кӧдзны джуджыда, сантиметр кык джуджда кымын. Пыдӧ кӧдзӧмӧн свеклӧлы сьӧкыд петнысӧ му веркӧсас.
Мед эськӧ свеклӧ регыдджык чужӧ, кӧдзӧм бӧрас колӧ катокӧн топӧдыштны мусӧ. Сэки ваыс вылӧ кайӧ кӧйдыс дінас да ӧдйӧджык свеклӧыс чужӧ. Сӧмын мед муыс оз ӧдйӧ косьмы, колӧ пинёвтны кокньыдик пиняӧн, небзьӧдны самӧй вылі слӧйсӧ муыслысь.
Гектар вылӧ мӧс свеклӧ кӧйдыс кӧдзан машинаӧн колӧ кӧдзны 24 килограмм. Радысь радӧ костыс колӧ лоны 36 сантиметр.
СВЕКЛӦ ДӦЗЬӦРИТӦМ.
Свеклӧлӧн урожайыс воӧ сійӧс дӧзьӧритӧм серти. Сӧмын бура свеклӧӧс дӧзьӧритӧмӧн, мусӧ небзьӧдӧмӧн, кадын шочмӧдӧмӧн босьтны позьӧ ыджыд урожай. Дӧзьӧриттӧг, кадын весавтӧг, шочмӧдтӧг урожай чинӧ кык пӧв, куим пӧв.
Мыйӧн чужӧ свеклӧыс да лоӧ кык кор сылӧн, радъяс костсӧ ёг турунысь весалӧм кузя колӧ кокавны коканӧн либӧ гӧрны нарошнӧ сы вылӧ вӧчӧм пуктас костъяс гӧранӧн, планетӧн (овлӧ вӧлӧн гӧран дай киӧн гӧран).
Сійӧн ёг туруныс бырӧ дай небзьӧдӧ мусӧ, видзӧ косьмӧмысь.
Ёг турун весалӧмӧн кӧ сёрман, ёг турунъяс муыслысь вынсӧ босьтасны да косьтасны мусӧ (вужъяс да коръяс пырыс зэв ӧдйӧ ваыс мусьыс мунӧ), а сійӧн и урожайсӧ чинтасны.
Вежон кык, кык да джын мысти, кор свеклӧлӧн мыччысяс мӧд кык корйӧн, колӧ шочмӧдны свеклӧсӧ, кольны радъясас ӧта-мӧдсьыс 25 сантиметр костын.
Шочмӧдны бурджык кыкысь: ӧтчыдысьсӧ кык кор петӧм бӧрын, костсӧ кольны ӧта-мӧдсьыс 12 сантиметрӧн. Сэки жӧ весавны ёгсьыс. Мӧдысьсӧ шочмӧдны, кыдзи индім нин, нёль кор лоӧм бӧрын, кор свеклӧыс лоӧ 7–10 сантиметр джуджда.
Свеклӧ колӧ весавлыны ёг турунысь шочмӧдалігас куимысь кымын, сэки жӧ небзьӧдны мусӧ кокалӧмӧн. Кымын ёг туруныс лоӧ этша да муыс небыд, сымын урожай лоӧ бур. Кор свеклӧлӧн коръясыс паськалӧны да кутасны тупкавны рад костъяссӧ, свеклӧ позьӧ эновтны быдмыны ас вылас.
СВЕКЛӦ ДА МӦС ГАЛАНКА РӦСАДАӦН ВӦДИТӦМ.
Войвывладорынджык, кӧні гожӧмыс дженьыд да арся кынмалӧмъяс водз заводитчӧны, мӧс свеклӧ да мӧс галанка позьӧ вӧдитны рӧсадаӧн. Тадзсӧ вӧдитӧмыс уна боксянь бур.
Ӧти-кӧ, рӧсадаӧн вӧдитігӧн колӧ зэв этша кӧйдыс, веськыда му вылӧ кӧдзӧм серти. Гектар му вылӧ рӧсадаӧн пуктӧмӧн ковмас сӧмын 2 килограмм свеклӧ кӧйдыс. Мӧд-кӧ, рӧсадаӧн вӧдитігӧн свеклӧсӧ бурджыка позьӧ видзны му пытшысь. А кор рӧсадасӧ пуктан му вылас, сэки му пытшыс бырӧ нин. Сэсся ӧд рӧсадаӧн свеклӧыс сэтшӧма нин быдмас, ёнмас, мый му пытш нинӧм нин оз вермы вӧчны, сійӧ ӧд сёйӧ сӧмын том, небыд коръяссӧ.
Коймӧд-кӧ, свеклӧ да мӧс галанка рӧсада позьӧ пуктыны град вылӧ да пуктыны сэтчӧ кӧйдыссӧ вежон-мӧдӧн водзджык му вылӧ кӧдзӧм дорысь. Сідзкӧ быдман кадыс свеклӧлӧн да мӧс галанлӧн лоӧ кузьджык, найӧ ӧдйӧджык воасны, а сідзкӧ водзджык, кынмавтӧдз и позьӧ керны.
Сӧмын со мый оз ков вунӧдны. Рӧсадаӧн вӧдитӧм вылӧ позьӧ пуктыны сӧмын гӧгрӧс либӧ мешӧк кодь кыз сорт свеклӧ да сёркни сортъяс. Налӧн вужйыс джынсьыс уна му веркӧсас.
Рӧсадаӧн свеклӧ сортъяс пиысь позьӧ вӧдитны виж да гӧрд Эккендорфскӧй свеклӧ, виж да гӧрд Оберндорфскӧй да Арним-Кривенскӧй свеклӧ, а галанка сортъясысь — Шведскӧй, Гофманскӧй да Монгольскӧй.
Сэтшӧм сортъяс, кодъяслӧн вужъясыс (свеклӧыс, галанкаыс) ньӧжйӧникӧн векнялӧ, ёсьмӧ, прӧстӧй кушман кодь да ставнас куйлӧны муын, рӧсадаӧн оз позь вӧдитны: налӧн вужйыс лоӧ зэв уна вожа, керигас кутасны чегъясьны да тшыкны видзигас. Урожайыс налӧн ичӧтджык жӧ.
Рӧсада улӧ град йӧрын колӧ бӧрйыны кӧдзыд тӧлысь сайӧдаин шонділы паныдӧн. Мусӧ колӧ бура небзьӧдны град вылас, кӧйдыс колӧ пуктыны радъясӧн 10–15 сантиметр мӧда-мӧдсьыс. Кӧйдысъяс пуктыссьӧны беддьӧн вӧчӧм посньыдик бӧрӧздаясӧ, кык сантиметр джудждаӧ.
Кӧйдыссӧ кӧ пуктан сука, найӧ кутасны мешайтчыны мӧда-мӧдыслы да кок йыв каясны, лоӧны омӧльӧсь, омӧля и му вылас пуктігӧн кутчысясны, дай урожайсӧ оз сетны бурӧс. Пуктӧм водзвылас колӧ тӧдмавны кӧйдыслысь чужанлунсӧ. Омӧля кӧ чужӧ, колӧ тшӧкыдджыка кӧдзны.
Рӧсадасӧ кӧ лоӧ кӧдзӧма радӧн-радӧн, сэки радъяс костсӧ колӧ небзьӧдны, мед вужъяс дінас сынӧдыс кокньыдджыка веськалӧ. Сэки рӧсада кутас бурджыка быдмыны да и рӧсадасӧ бӧрйынысӧ бурджык.
Рӧсада вылӧ кӧйдыс пуктыссьӧ водз. Мед эськӧ кынмалігӧн войясӧн оз кынмы, войяс кежлас колӧ вевттьывлыны рӧгӧзаӧн либӧ идзасӧн. Рӧсада вылын кӧ лоӧ му пытш, колӧ киськавны рӧсадасӧ лунын ва сора куйӧд ваӧн.
Ёг турунъяс колӧ ставсӧ весавны. Кор кӧйдысыс чужас да быдмыштас нин, колӧ шочмӧдны радъясас, мӧда-мӧд костсӧ кольны кык сантиметр кымын. Му вылӧ рӧсадасӧ колӧ пуктыны, кор сылӧн лоӧ 5–8 кор да вужйыс лоӧ кызтанас дзодзӧг перӧ кызта кымын.
Пуктӧны рӧсадасӧ му серти, места серти либӧ шыльыдінӧ, либӧ гӧрыштӧм бурысьяс йылӧ. Муыс кӧ куйӧда, абу ёна топыд да уль, позьӧ пуктыны шыльыдінӧ. Куранӧн либӧ маркерӧн вӧчалӧны гез кузя зэв ляпкыдик бӧрӧздакодьӧс да пуктӧны бӧрӧздаясас мӧда-мӧдсьыс 23–27 сантиметр сайӧ, а радысь радӧ — 35–45 сантиметр сайӧ.
Муыс кӧ сёйӧд, уль да бур муыс ляпкыд, рӧсадасӧ бурджык пуктыны кык гӧрыштӧм бурысь йылӧ.
Пуктытӧдзыс войдӧр рӧсадасӧ колӧ киськыштны, мед сійӧ вӧлі кокньыдджык перйыны мусьыс да вужъясыс эз оръясьны. Пуктыны колӧ кымӧра лунӧ, ӧбед бӧрын, рытъявывджык. Сэки рӧсадаыс бурджыка кутчысьӧ.
Град вылысь рӧсадасӧ зэв видзчысьӧмӧн колӧ пуктавны наберушкаӧ; пыдӧсас войдӧр пуктыны кӧтӧдӧм нитш. Вылісяньыс сідзжӧ рӧсада тупкыссьӧ кӧтӧдӧм нитшкӧн, мед рӧсадаыс эз косьмы.
Вӧчӧм визьясас рӧсада пуктыны вӧчӧны беддьӧн розьяс да сэтчӧ кисьтышталӧны ва. Сэсся сэтчӧ пуктӧны рӧсадасӧ, а бедьнас боксяньыс топӧдӧны мусӧ. Коръяссӧ да коръяс петанінсӧ оз ков мунас тыртны.
Пуктӧм рӧсадасӧ колӧ пыр жӧ киськавны ваӧн да сантиметр куим кымын гӧгӧрыс киськавны кос муӧн, мед ваыс эз косьмы ӧдйӧ да эз коркаав.
Рӧсадасӧ кӧ пуктӧма лӧсьыда, киськалӧма да гӧгӧрыс мунас киськалӧма, ӧти киськалӧмыс тырмас быдмӧм чӧж кежлас, абу кӧ зэв кос поводдяыс. Кос кӧ поводдяыс, колӧ ещӧ киськавны ваӧн да вылісяньыс койыштны кос муӧн.
Рӧсада пуктігӧн радъяс костыс ёна талясьӧ. Сы вӧсна пуктӧм бӧрас колӧ коканӧн кокавны, а пуктӧма кӧ гӧрышталӧмӧн, костъястіыс гӧрны окучникӧн. Кымынкӧ лун мысти колӧ видлавны рӧсадасӧ да кулӧм местаас пуктавны выльӧс.
СКӦТ ВЕРДАН МОРКОВ.
Скӧт вердан морков зэв пӧтӧс кӧрым быд пӧлӧс скӧтлы. Морковлӧн корйыс турнепс да свеклӧ коръяс дорысь пӧтӧсджык жӧ.
Скӧт вердан морковын ваыс этшаджык турнепс да мӧс свеклӧ дорысь 25% мында. Сы вӧсна морковлӧн урожайыс кӧть и этшаджык воас лыднас, пӧтӧслуныс сэні турнепс да свеклӧ дорысь абу этшаджык, а мукӧддырйи и унджык на.
Скӧт вердан морков оз ков кӧдзны куйӧдалӧм му вылӧ, ёг турун сэки уна лоӧ. Сійӧс бурджык кӧдзны сю бӧрын либӧ, ещӧ бур, картупель бӧрын.
Морковӧс некутшӧм гаг пӧшти оз сёй. Морков улӧ мусӧ колӧ гӧрны арын водзджык. Тӧв кежлас кольны пинёвттӧг. Тӧвнас кӧ муыс ёна пуксис, топалі, колӧ джуджыдджыка гӧрны культиваторъясӧн либӧ плугӧн, а сэсся пинёвтны.
Морков оз пов тувсов кынмалӧмъясысь да, сійӧс позьӧ кӧдзны водзджык. Морков кӧйдыслы чужнысӧ колӧ уна ва. Сы вӧсна сійӧс колӧ кӧдзны уль муӧ, пыр жӧ ид да зӧр кӧдзӧм бӧрын либӧ ӧтпырйӧ накӧд. Кос му вылӧ кӧдзӧм морков зэв дыр оз чуж дай ичӧт урожай сетӧ.
Морков кӧйдыс кӧдзтӧдз войдӧр колӧ лыа сорӧн ки костын зыравны, мед найӧ торъявлӧны мӧда-мӧдсьыс. Медгырысь урожайяс сетӧны Заальфельдскӧй, Люберихскӧй да еджыд вижъюра сортъяс. Морков колӧ кӧдзны радъясӧн, радысь радӧ костсӧ вӧчны 36 сантиметр. Гектар вылӧ кӧдзсьӧ 4 килограмм морков кӧйдыс.
Морков кӧйдыс зэв посни, гектар вылӧ кӧдзсьӧ этша. Сы вӧсна морков кӧйдыссӧ колӧ сорлавны лыаӧн (кык-куим мында лыа). Сэки лӧсьыдджыка, рӧвнӧйджыка сійӧ кӧдзсяс. Кӧдзны оз ков пыдӧ — 2–3 сантиметр пыднаӧ сӧмын. Кӧдзсьӧ морков наросьнӧ град выв пуктас кӧдзан машинаӧн планетӧн либӧ кӧдзан машинаӧн.
Морков колӧ ёна дӧзьӧритны. Дӧзьӧритӧмыс кӧ оз ло кадын да бур, тырӧ кӧ муыс ёг турунӧн, урожай лоӧ зэв ичӧт.
Мыйӧн мыччысясны морковлӧн петасъяс, колӧ пыр жӧ весавны ёгсӧ да коканавны. Ещӧ бур, кӧдзигас кӧ морков кӧйдыссӧ сорлалан зӧр кӧйдысӧн, сійӧс пуктыны дасӧд юкӧнсӧ. Зӧр чужӧ водз да пасйӧ морков радъяссӧ. Сэки морков петтӧдзыс на позьӧ весавны ёг турунсӧ, а зӧрсӧ бӧрнас нетшкыны.
Мыйӧн морков быдмыштас, колӧ сійӧс шочмӧдны, кольны мӧда-мӧдсьыс костсӧ 15 сантиметр. Тшӧкыдджыка кӧ колян, найӧ кутасны мешайтны мӧда-мӧдыслы да урожайыс чинӧ.
Шочмӧдігас жӧ колӧ небзьӧдны мусӧ пуктас радъяс кост гӧрыштанӧн (пропашникӧн) да весавны ёг турун. Вежон кык мысти бара небзьӧдны мусӧ да весавны.
Морков керны позьӧ свеклӧысь сёрӧнджык, сійӧ озджык пов кӧдзыдысь да. Корсӧ вундалӧм бӧрын морковсӧ оз позь кольны тӧв да шонді вылын. Сійӧс колӧ тупкыны коръяснас, а сэсся сійӧ жӧ луннас нуны му вывсьыс.
КОРНЕПЛОД СЁЙЫСЬ ГАГЪЯС.
Корнеплодъяслы медуна лёк вайӧны му пытшъяс. Тайӧ — ичӧтик чеччалысь сьӧд гаг. Сійӧ петӧ водз тулысын да первойсӧ сёйӧ ёг турунъяс, а кор чужӧны турнепс, свеклӧ, сёркни, вуджӧ на вылӧ да сёйӧ коръяссӧ.
Пытш вермӧ сёйны том корнеплодъясӧс помӧдз. Сы вӧсна и унаысь корнеплодъяс кӧдзӧмысь нинӧм оз артмыв, медся нин кор первойяс кӧдзӧны. Сы вӧсна пытш бӧрся ёна колӧ видзӧдны да, мыйӧн сійӧ мыччысяс, зільны сійӧс бырӧдны.
Медуна лёксӧ пытш вайӧ турнепслы, сэсся мӧс галанкалы, этшаджык свеклӧлы. Пытш медуна петӧ май тӧлысь первойя джынъяс. Унджык сійӧ овлӧ шоныд, кос тулысын. Кӧдзыд зэра поводдя дырйи сійӧ омӧльджыка сёйӧ.
Вермасьны му пытшкӧд позьӧ уна ногӧн. Мӧс галанка да свеклӧ колӧ кӧдзны водзджык, мед му пытш лотӧдз найӧ удитісны ёнмыны, а турнепс колӧ кӧдзны сёрӧнджык, юньын, кор му пытшыс бырӧ нин, омӧльджыка нин тшыкӧдӧ.
Мед му пытшыс оз вывті ёна паськав, колӧ зільджыка вермасьны ёг турунъяскӧд, гӧрны тувсов кӧдза улӧ муяссӧ арсяньыс, бырӧдны межаяс, ытшкавны туйяс.
Корнеплодъяс чужӧм да быдмыштӧм бӧрын кӧ коръяс вылас лоӧны му пытшъяс, сыкӧд вермасьӧм могысь колӧ киськавны свежӧй куйӧдӧн, табак пызьӧн, пӧимӧн, либӧ суперфосфатӧн. Пызйӧны сідз жӧ петасъяссӧ ядъясӧн — хлористӧй барийӧн да мукӧдторйӧн.
КӦЙДЫС ВЫЛӦ КОРНЕПЛОДЪЯСӦС ВӦДИТӦМ.
Скӧт кӧрым вылӧ корнеплодъяс вӧдитӧм миян Сӧвет Союзын эз на зэв важӧн заводитны. Корнеплодъяс миян муяс вылын лоины сӧмын на 4–5 во сайын.
Сӧмын корнеплодъяс вӧдитӧм вывті ӧдйӧ паськалӧ. 1927-ӧд воын корнеплодъяс улын вӧлі нин 75 сюрс гектар му. Сы вӧсна колӧ корнеплодъяслысь кӧйдысъяссӧ лӧсьӧдны асланым овмӧсын. Совхозъяслы да колхозъяслы зэв ыджыд выгӧдаӧн позьӧ вӧдитны корнеплодъяссӧ кӧйдыс вылӧ да сэсся вузавлыны.
Корнеплодъясӧс кӧйдыс вылӧ вӧдитны кутчысьтӧдз колӧ 1–2 во чӧж тӧдмавны, кутшӧмджык корнеплодъяс сійӧ местаас да сійӧ местаса муяс вылас медбура быдмӧны да урожай вайӧны.
Позьӧ видлӧг вылӧ пуктавны кык пӧлӧс корнеплодъяс, шуам, турнепс, мӧс галанка. На пиысь сэсся колӧ бӧрйыны ӧтикӧс, коді медъёна лӧсялӧ сійӧ местаас. Оз позь вӧдитны кӧйдыс вылӧ ӧтпырйӧ уна сорт турнепс, либӧ сёркни. Сортъясыс вермасны сорсьыны ас костаныс, а сорсьӧм кӧйдысыд пыр лёкджык чистӧй сортсьыд, дай сетӧ омӧльджык урожай.
Корнеплодъяс — кык вося быдмӧгъяс. Первой воас найӧ сетӧны зэв ыджыд вуж, сэтчӧ чукӧртӧны запас вылӧ питательнӧй веществояссӧ. Сідзкӧ медводдза уджӧн корнеплодъясӧс кӧйдысъяс вылӧ вӧдитігӧн — бурджык вужъяс кӧйдыс вылӧ кольӧм. Тайӧс колӧ вӧчны му вылас арсяньыс, корнеплодъяссӧ керигӧн.
Колӧ бӧрйыны кӧйдыс вылӧ сійӧ сортыслысь шӧркоддьӧм вужъяссӧ (турнепс ли, сёркни ли), оз зэв посньыдӧс, ни гырысьӧс. Формаыс да рӧмыс колӧ лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм рӧма формаа сійӧ сортыс.
Вужъяссӧ колӧ бӧрйыны дзоньвидзаӧс, веськыдӧс (оз чукляссьӧм), гуранъястӧмӧс, потласьтӧмӧс.
Вужъяссӧ колӧ бӧрйыны коръяссӧ вундавтӧдз на. Кӧйдыс вылӧ вундавны коръяссӧ колӧ дзик мӧд ногӧн скӧтлы вундалӧм серти.
Кӧйдыс вылӧ кольӧм вужъясысь корсӧ колӧ вундавны кор вуж бердсяньыс сантиметр кык выліті. Коръяссӧ дзик вуж бердтіыс некыдзи оз позь вундынысӧ. Сэні самӧй эмӧсь почкаяс, кытысь тулыснас паськаласны, быдмасны чветъясыс.
Кӧйдыс вылӧ торйӧдӧм да вундалӧм вужъясыс пуктыссьӧ торйӧн мукӧдсьыс, скӧт кӧрым вылӧ вужъяссьыс. Эм кӧ нарошнӧ пӧдвал либӧ кӧйдыс вылӧ торйӧдӧм вужъясыс кӧ лоӧ пуктӧма гӧбӧчӧ, найӧс колӧ видзны лыа пиын.
Лыа пиас найӧс колӧ сувтӧдавны сувтсӧн, да мед найӧ мӧда-мӧд дінас оз инмыны. Сідзтӧ сісьмыны заводитчӧм вужйыс оз висьмӧд орччасӧ, а мӧд ногыс вермас ставыс вошны. Ӧти рад пукталӧм бӧрын вылас позьӧ сувтӧдлыны мӧд рад, сӧмын мед бура найӧ оз жӧ вӧлі улыс радыскӧд инмыны мӧда-мӧдас.
Кӧйдыс вылӧ торйӧдӧм да скӧтлы видзан вужъяс видзанінын шоныдыс колӧ лоны ӧти градус гӧгӧр. Лоӧ кӧ шоныд, вужъясыд вермасны чужны, быдмыны коръясыс да тшыкны.
Кӧйдыс вылӧ торйӧдӧм вужъяс позьӧ лыа кындзи и муӧн тыртны, сӧмын муыс мед эз вӧв зэв кос, а неуна лапыдкодь.
Позьӧ кӧйдыс вылӧ торйӧдӧм вужъяс видзны и гуясын, картупель, галанка моз жӧ. Сӧмын колӧ, мед эськӧ гуясын вӧлі кос. Сэні сідз жӧ вужъяссӧ сюйны лыа либӧ му пытшкӧ.
Кӧйдыс вылӧ вужъяссӧ позьӧ пуктыны муяс вылӧ, кӧть град вылӧ. Мусӧ сы улӧ сійӧ воас оз ков куйӧдавны. Ёна куйӧда му вылас петас зэв уна вожӧн да ньӧжйӧ кутас воны, сетас этшаджык кӧйдыс. Кӧйдыс улӧ мусӧ колӧ гӧрны арсяньыс. Тулыснас выльысь гӧрны да пинёвтны (агасавны). Гӧрны колӧ джуджыдджыка.
Кӧйдыс вылӧ вужъяс пуктыссьӧны ӧтпырйӧ корнеплодъяс кӧдзигӧн. Пуктӧны найӧс радъясӧн, 70 сантиметр мӧда-мӧд радсьыс да сымда жӧ мӧда-мӧдсьыс. Пуктыны позьӧ найӧӧс либӧ кӧрт зырйӧн гуран вӧчӧмӧн, либӧ беддьӧн.
Вужъяссӧ колӧ сюйны мукӧдыскӧд ӧтвесьтӧдз весиг пыдӧджык, тупкыны мунас чунь кыза кымын, либӧ джуджыдджыка, мед кынмалӧмысь эз тшыкны.
Найӧс ёна колӧ дӧзьӧритны. Радъяс кост, дай мӧда-мӧд костӧ мусӧ колӧ кокавны ёг турунысь весалӧм могысь да васӧ муас видзӧм могысь гоз-мӧдысь. Таысь кындзи ещӧ колӧ бугритны.
Быд вуж бердӧ сутшкыссьӧ бедь да сэтчӧ быдмигас кӧртавсьӧны быдмӧгъясыс идзасӧн либӧ бонӧн (свеклӧлы да морковлы оз ков сутшкавнысӧ).
Мед эськӧ воас бур кӧйдыс да мед ӧтпырйӧнджык воасны, лишнӧй вожъяссӧ вуж бердтіыс колӧ вундавны, кольны сӧмын 3-сянь 7 вожйӧдз. Лишнӧй вожъяссӧ вундавны колӧ цветиттӧдзыс. Бур лоӧ, вундалан кӧ тшӧтш и бокса вожъяссӧ.
Кӧйдысыс кӧ оз во ӧтпырйӧ, сійӧс колӧ чукӧртны кыкысьӧн. Ӧтчыдсӧ вундавны водзджык воӧмъяссӧ, а недыр мысти мукӧдсӧ.
Кӧйдыс колӧ босьтны сэк, кор сійӧ лоӧ чорыд, кор сьӧкыд нин вундыны гыжйӧн. Сёрмӧдчыны кӧйдыс босьтӧмӧн оз ков, сэки кӧйдысыс кутас киссьыны.
Вундалӧм либӧ вужнас нетшкӧм кӧйдыса садъяссӧ пуктӧны дӧраӧн вольсалӧм телега вылӧ да нуӧны вевт улӧ. Сэні нин кӧйдысыс дзикӧдз воӧ. Шоныд кос поводдя дырйи сэсся позьӧ вартны.
Тӧлӧдӧм, косьтӧм кӧйдыс пуктӧны векньыдик мешӧкъясӧ да ӧшӧдӧны вышка вылӧ либӧ амбар вевт улӧ. Позьӧ видзны и кисьтӧмӧн пӧвъяс вылын, сӧмын оз ков кыза пуктыны да колӧ видзны шыръясысь.
Ӧти турнепс либӧ сёркни вужйысь позьӧ босьтны 50-сянь 200 граммӧдз кӧйдыс, свеклӧлысь — 200 грамм жӧ.
