МЫЙСЮРӦ ВЕЛӦДӦМ
I. Кыдз видзны кокъясӧс кынтӧмысь.
Кокъястӧ пӧкйӧдзыс колӧ гартны прӧстӧй кабалаӧн, сэсся чувкиасьны, вӧлисти и сапӧгасьны. Кык пӧвста кабалаӧн кӧ гартыштан — ещӧ лоӧ шоныд кокыдлы.
Кабалаӧн гартігӧн кокыд мед вӧлі кос; колӧ косӧдз чышкыны.
2. Кыдзи шонтысьны вӧрын кӧдзыд аръясын.
Кузя кӧ лоӧ ветлӧдлыны вӧрӧд, истӧг биасьны абу, шонтысьны некыдз — колӧ пазӧдны кодзувкот кар да час джын кымын пукавны сэн. Сійӧн ёна шоналан.
3. Ревматизм.
Ревматизмысь отсалӧ петшӧр. Висьысьлы колӧ гожӧмбыд, быд асыв швачӧдны висянінъяссӧ петшӧрӧн. Кымын ёна петшӧралан, сымын бур.
4. Насмука.
Насмукаысь бур кыскыны нырӧ унаысь лун кежлӧ содаа сола ва (румка ва пытшкӧ гудравны кык чепӧльӧн содасӧ да совсӧ).
5. Кок видзӧм йылысь.
1) Вӧралігӧн новлыны сӧмын мичӧдтӧм вурун носки, 2) пӧсялысь кокъясӧс быд лун, керкаӧ воӧм мысти, мыськыны кӧдзыд ваӧн, 3) вывті кӧ ёна кокъяс пӧсялысьӧсь, — киськавлыны порошокӧн: 2 юкӧн салицилӧвӧй кислота да 98 юкӧн тальк, 4) нёльзьӧ кӧ кок чуньяс костыд, сэтчӧ пуктыны сӧстӧм дӧратор, киськавны порошокӧн: 2 юкӧн салицилӧвӧй кислота да 1 юкӧн окись цинка, 5) зӧр (мозоль) кокысь оз ков вундыны, колӧ пурт дорыш кӧтӧдны шоныд майтӧг быгъя ваын да сійӧн вуштыны зӧрсӧ, 6) кок зыртӧмысь кӧ ичӧтик гадь лоӧ — оз ков розьӧдны, вой кежӧ сӧмын мавтыштны сійӧс тшыктӧм госӧн; ыджыда кӧ гаддялас — ӧтарсяньыс бытшкыны (вундыны оз ков), 7) ёна кӧ зыртас коктӧ, чувки пыдди бурдтӧдзыс дӧра нямӧд колӧ новлыны.
6. Кок пӧсялӧм.
Кодлӧн кокыд оз ёна пӧсяв, бур новлыны сӧмын вурун чувки. Кодлӧн кокъясыс пыр кӧдзыдӧсь, колӧ кӧмкот пытшкас пуктыны марля пытшкӧ гартӧмӧн чернила косьтан кабала. Сійӧ кабалаыс пӧсьсӧ пондас кыскыны ас пытшкас, чувки пыр лоӧ кос, кок пыдӧс оз кут кынмыны. Вывті ёна пӧсялысь кокъясӧ пуктыссьӧ кык пӧвста кабала. Зэв кӧ нин ёна кокъясыд ньылӧдӧны, колӧ кабала улас кыза пуктыны вӧв бурысь (гӧн). Кабаласӧ быд кӧтасьӧм бӧрын вежлавны.
7. Номйысь видзан.
Босьтны вӧсни кисея либӧ юрси пож аршын кымын кузя да 10–12 вершӧк пасьта, вурны воча дор — туис кодь лоӧ, — сэсся пом быгӧртасъясас сюйны шӧрт. Пасьталӧм мысти ӧтар помсӧ зэлӧдан паськыд режъя шляпа гӧгӧрыд, а мӧдарсӧ сьылі гӧгӧрыд.
8. Номъясысь лекарство.
Кизьӧр вазелин пытшкӧ пуктыссьӧ сук нафталин. Сійӧ сорлалӧм торнас кык-куим войтӧн ниртны чужӧмтӧ, киястӧ. Мед сёйыштас кӧ, эн полӧй. Сійӧ регыд помасяс. Сэсся ӧд час 2–3 номйыд оз жӧ курччы тэнӧ. Сы бӧрын вылысь мавтчыны. Ывлаын нафталин дукыд оз ёна кыв, регыд велалан сэтчӧ.
9. Пытшъясысь мездысьны.
Пытш оланінъясӧ пуктыны дзоридз — иванов чвет и пуповка, — став пытшыд кулӧ. Сэсся позьӧ бырӧдны сэтшӧм дзоридз пуӧм ваӧн.
10. Кодзувкотъясысь мездысьны.
Кодзувкот ветланінъяс киськавны сакар сора бураӧн, пыран щельяссӧ тшӧтш.
11. Ва сӧстӧммӧдӧм.
Ва сӧстӧммӧдны позьӧ со кыдзи: мешӧкӧ тэчны кыдз шом да вадорса лыа, сэсся на пыр вийӧдны васӧ. Позьӧ ва пытшкӧ пуктыны тойӧм шома из (стӧкан ва вылӧ чепӧль), васӧ ёна гудравны либӧ солькйӧдлыны, сэсся неуна сулӧдны: выліас сӧстӧм ва лоӧ.
12. Гымалӧм, чардалӧм.
Гымалігӧн, чардалігӧн оз ков сувтны кос пуяс улӧ. Гымньӧв медъёна лыйӧ козйӧ, сэсся баддьӧ, гежӧдджыка ньыв пуӧ; ньыв пу улӧ гымалігъясӧн бурджык сайӧдчыны коз улӧ дорысь.
13. Кыдзи перйыны сімӧм винт?
Колӧ гӧрдӧдз донӧдны кӧрттор, сэсся сійӧс инмӧдны винт шляпа бердӧ да видзны 2–3 минут, медым винтыс шоналас. Сы бӧрын винтыд кокньыда бергӧдчас.
14. Кыдзи бергӧдны сімӧм гайка?
Мукӧддырйи гайка прӧстмывлӧ бокъяссяньыс да вылісяньыс котшкӧдӧмӧн. Котшкӧдӧм борас кӧ оз бергӧдчы, колӧ киськавны карасинӧн ли скипидарӧн, сэсся ӧзтыны. Та бӧрын гайкаыд зэв кокньыда шедас.
15. Яй видзӧм тшыкӧмысь.
1) Яй шулялӧны вершӧк кыза кымын торъясӧн, сэсся сюйлӧны минут вит кежлӧ пуан ва пиӧ. Сы бӧрын ӧшлӧны лун 3–5 кежлӧ ывлаӧ шонді водзӧ. Косьтӧм бӧрын тэчӧны сӧстӧм мешӧкӧ да ӧшӧдӧмӧн видзӧны. 2) Чиг яй перъяласны лы помысь, вундалӧны 3–4 тувъя (пунта) торъясӧ. Сэсся быд яй тор кык чунь кыза кымын гӧгӧрыс киськаласны зэв посньыдик чирйӧм шомӧн. Вежон кыкӧдз тадзи позьӧ видзны яйтӧ 3) Вӧсньыдика шулявны яй, сэсся солавны ёна, ывлаӧ шонді водзӧ ӧшлыны лун 4–5 кежлӧ. Косьмӧм бӧрын видзны ӧшӧдӧмӧн мешӧкъясын.
16. Пӧтка яй видзӧм.
1) Гожӧмын пӧткаӧс колӧ куштыны, весавны, сэсся пытшкӧссӧ тыртны шомӧн.
2) Куштӧм, весалӧм бӧрын пӧткаӧс шомйӧв пытшкӧ сюйӧны. Дозсӧ вевттьӧны гаддьӧн, топыда кӧрталӧны, мед весиг ортсы воздукыс оз пыр. Лун 5–7 позьӧ видзны — оз тшык.
3) Вӧрса пӧткалысь кыйӧм бӧрас пырысь-пыр крука увъясӧн бӧрладорсяньыс весавны сювъяссӧ, гырк пытшкӧссӧ. Сэсся тыртӧм пытшкас да голяас сюявны пожӧм лысъяс. Вӧр керкаӧ воӧм бӧрын ӧшлыны пӧткаяссӧ (оз ков муӧ пуктыны) ыркыд тӧв ветланінӧ, гутъястӧминӧ, мӧда-мӧд бердас мед оз инмавны.
Нюрвывса пӧткаяс.
Нюрвывса пӧткаясӧс лыйлӧм бӧрын весавтӧг ӧшӧдны час кык кежлӧ тӧв йылӧ. Сэсся доз пыдӧсӧ вольсалӧны петшӧр, тэчӧны пӧткасӧ петшӧр костъясӧ. Ыркыдінын видзӧны. Вӧрса пӧткатӧ сідзи жӧ позьӧ вайны, вежон гӧгӧр олас, оз тшык. Петшӧр кӧ оз сюр, позьӧ лысъясӧн.
17. Кыбӧм.
Кыбигӧн кӧза би сирӧд пу пыдди бурджык кирпичысь лӧсьӧдны. Ӧжигайтӧм кирпич (ӧтикӧс ли, кыкӧс ли) колӧ зэв ёна суликӧдз кӧтӧдны карасинӧн, час кык видзны кык фунт карасин пиын. Сэтшӧм кирпич зэв югыда ломтысяс час-мӧд.
18. Пыж дзоньтӧм.
Босьтӧны зэв бур сотӧм известка. Сэсся ваӧ лэдзлӧм бӧрын кос известкасӧ тойӧны пызьӧдз, пожналӧны сипож пыр. Сэсся чери вый пиын гудралӧны, мед ӧшинь замазка кодь лоӧ. Сійӧн сэсся став костсӧ, тшельсӧ мавтӧны. Лун мысти чорзяс мавтасыс. Сэсся ва пиын сійӧ оз небзьы, оз лэдз васӧ пырны.
19. Чери кыян тыв сісьмӧмысь видзӧм.
Тывйӧс колӧ видзыштны майтӧга ва пытшкын (быг пытшкас). Сэтысь лэптыны да пыдзравны. Сы бӧрын шома из сывдӧм ва пытшкӧ сюйлыны тывсӧ. Сэтшӧм тывйыс дыр оз сісьмы да кокниджыка локтӧ тӧня кыскигӧн.
20. Тывъяс, гезъяс, кӧлуяс сісьмӧмысь-рыжмӧмысь видзӧм.
Сісьмӧмысь, рыжмӧмысь колӧ лун 4–5 видзны ыргӧн купороса ва пытшкын (¾ тув купорос ведра ва вылӧ), сэсся косьтыны да майтӧга ва пиын пожъявны.
21. Сов ульсалӧм.
Сов ульсалӧмысь колӧ пуктыны сы пытшкӧ картупель пызь (крахмал) 10 юкӧнсӧ. Сэсся некутшӧм уль поводдя дырйи оз нин ульсав сэтшӧм солыд.
22. Йӧв шоммӧм гожӧмын.
Кӧкъямыс стӧкан йӧв тӧриг криньчаӧ кӧ пуктан зӧлӧтник джын борнӧй кислота, весиг зэв жар дырйи лун кыкӧдз оз шоммы йӧлыд. Сэтысь йӧвлӧн кӧр оз вежсьы, немтор он ло ни.
Позьӧ нӧшта йӧлӧс мӧд ног шоммӧмысь видзны. Лун-мӧд кренлысь коръяссӧ сӧмын видзны йӧв пиад.
23. Пӧтка, звер ку видзӧм гагъяс сёйӧмысь, тшыкӧмысь новлӧдлігӧн.
Колӧ босьтны ¼ тув сотӧм шома из, 2 лот истӧг пызь, 1 лот пуртӧса гормӧг, 1 лот тойӧм табак пызь, 1 лот посниа чирйӧм косьтӧм пу коръяс, 2 лот кампара. Ставсӧ пызьӧдз тойны да нӧшта содтыны 1 лот нафталин. Сэсся сійӧн киськавны кучикъястӧ.
24. Кучик ёнмӧдӧм ва йиджӧмысь.
Колӧ би водзын яйладорсӧ шонтыны, сэсся кӧч кокӧн пӧсь дьӧгӧдьӧн мавтны. Мыйӧн косьмас — йиджас, сэсся мӧдысь, коймӧдысь, нёльӧдысь мавтны. Мед мӧдарӧдзыс йиджас дьӧгӧдьыс. Ёнджык вылӧ медбӧръя мавтӧм бӧрас кӧрт пильнӧй пызьӧн киськавлӧны.
25. Йиджтӧм дӧра, парусина лӧсьӧдӧм.
Ӧтмында шома из да свинеч сакар (уксусно-кислый свинец) сывдыны пӧсь ваын, гудравны шоныд ва содталігтырйи, сэтчӧ сюйны дӧратӧ сутки кежлӧ, сэсся косьтыны.
26. Донӧдлытӧг кӧрт йитӧм.
Босьтӧны истӧг пызь, сымында жӧ свинеча белила, 1 пай бура, ставсӧ лэдзӧны изтӧг пызь пиӧ да гудралӧны, мед уль нянь сьӧмӧс кодь лоӧ. Сійӧ мазьнас мавтӧны кӧрт йитӧдъяссӧ да зэв ёна топӧдӧны, видзӧны лун-мӧд. Йитчӧ зэв ёна, весиг мӧлӧтӧн кучкӧмӧн оз чег йитӧдыс.
Сола рысь (сыр).
(Китыр кукань рушку торпыриг, 4 кринча йӧв да сов). Кукань начкигӧн рушкусӧ (желудок) торйӧдны, мичаа мыськыны, косьтыны тӧв йылын. Косьтӧм рушкусӧ шырны яйӧс моз, босьтны китыр, пуктыны тшайнӧй чашка ва пышкӧ, сувтӧдны шоныдінӧ. Час кык мысти кымын сулалӧм васӧ сӧдзӧдны нёль кринча свежӧй шоныд йӧв пытшкӧ (позьӧ рытъя да асъя йӧв ӧтлаавны, рытъясӧ сӧмын кӧдзыдінын узьтӧдны мед оз войнас шузьы), гудравны сійӧс ёнджыка, кӧртавны мыйӧнкӧ дай сувтӧдны шоныдінӧ. Час нёль мысти лоас сук шомйӧв кодь (вылльӧв кодь). Сійӧс кисьтны сӧстӧм дӧра (тряпка) пытшкӧ да мыйӧнкӧ ёна личкыны: лӧсьыд рысь (паска) вӧчан дозйӧ. Рудзалӧм мыстиыс перйывны сійӧс, разьлыны, гӧгӧрбок солавны да бара личкыны. Быд лун сідз солавны 6–7 кымын, кытчӧдз доргӧгӧрыс оз чорзьы. Чорзьӧм мысти лун куим-нёль видзны, мед шоммыштас. Сэсся позьӧ чӧлӧсӧн вундалӧмӧн пуктавны нянь вылӧ дай сёйны.
Кыдз колӧ гожӧм кежлӧ яй солавны рӧсовтӧг.
Яй солавны колӧ босьтны сӧстӧм пельса, мед некутшӧм кӧр оз пет. Яй керавны 1–2 фунта торъясӧн. Кӧдзыд дырйи кӧ, колӧ регыдик керкаын видзыштны, мед йӧжыштас ичӧтика, шоныд дырйи кӧ, веськыда ывлаын и солавны. Яй торъяс топыда пуктавны пельса пыдӧсӧ, быд яй тор гӧгӧрыс солавны пуктытӧдзыс на, еджыдӧдз. Пукталӧм бӧрас визьсӧ на ёна совнас киськавны колӧ, сэсся кымынкӧ лаврӧвӧй лист, переч тусь сявкнитны быд визьӧ (позьӧ и сытӧг). Сідзи сэсся став яйсӧ визьӧн-визьӧн солавны. Пельса лӧсьыда вевттьыны, зэв чорыда сьӧкыд торъясӧн личкыны, лэдзны кӧзӧд вылӧ. Рӧсовыс яйсьыс ачыс лоӧ. Ёна солалӧмысь оз ков повны, сэки яй оз нин тшык. Рӧсовтӧг солалӧм яй гожӧмбыд свежӧй кӧра лоӧ, сӧмын путӧдзыс сутки кымын ва пытшкын видзыштны.
Комиӧн