ЧАХОТКА ЙЫЛЫСЬ ЧАКОТКА-ЈЫЛЫԌ
Чахоткаӧн медуна йӧз висьӧ, медуна йӧз кулӧ. Тайӧ висьӧмыд — уджалысь йӧзлӧн висьӧм, найӧ медъёна сэтысь кулӧны. Векисянь чахоткаӧн висьлісны сьӧкыда олысь йӧз, медся ёна карса уджалысь йӧз. Чахотка — вуджан висьӧм. Чахотка бырӧдны верман, йӧзлысь кӧ олӧмсӧ кокньӧдан, оланногсӧ вежан. Чакоткаӧн меԁ уна јӧз віԍӧ, меԁ уна јӧз кулӧ. Тајӧ віԍӧмыԁ уҗалыԍ јӧзлӧн віԍӧм, најӧ меԁ јона сетыԍ кулӧны. Векыԍаԋ чакоткаӧн віԍлісны ԍӧкыԁа олыԍ јӧз, меԁԍа јона карса уҗалыԍ јӧз. Чакотка — вуҗан віԍӧм. Чакотка бырӧԁны верман јӧзлыԍ-кӧ олӧмсӧ кокԋӧԁан, оланногсӧ вежан.
Вуджан висьӧмыд зэв уна сикас эм: холера, чума, уна пӧлӧс биа висьӧм, писти, скарлатина. Татшӧм висьӧмъясыс вывті ӧдйӧ, регыдӧн паськалӧны, дорала висьӧдасны, виаласны йӧзтӧ, сэсся ланьтласны во-мӧд кежлӧ. Вуҗан віԍӧмыԁ зев уна ԍікас ем: коԉера, чума, уна пӧлӧс біја віԍӧм, піԍкі, скарлаԏіна. Тащӧм віԍӧмјасыс вывті ӧԁјӧн, регыԁӧн паԍкалӧны, ԁорала віԍӧԁасны, віјаласны јӧзтӧ, сеԍԍа лаԋтласны во-мӧԁ кежлӧ.
Мукӧд вуджан висьӧмыд ньӧжйӧникӧн, кыйӧдчӧмӧн пырӧ морт пытшкад. Олігкостіыд, уджалігкостіыд локтас, лич лэдзлытӧг, лунысь лунӧ, воысь воӧ ӧтарӧ морттӧ йирас, асьным весиг во-мӧд огӧ казявлӧй, огӧ чуймывлӧй. Сэтшӧм висьӧмыд йӧзтӧ лыдтӧг-тшӧттӧг виӧ. Сэтшӧм и эм чахоткаыд. Чахоткаӧн гырысьяс дорысь унджык висьӧны челядь. Весиг сійӧн висьӧны кывтӧм пемӧсъяс, пӧткаяс. Мукӧԁ вуҗан віԍӧмыԁ ԋӧжјӧԋікӧн, кыјӧԁчӧмӧн пырӧ морт пыщкаԁ. Оліг костіыԁ, уҗаліг костіыԁ локтас, ԉіч леԇлытӧг, луныԍ-лунӧ, воыԍ воӧ, ӧтарӧ морттӧ јірас, аԍным веԍіг во-мӧԁ огӧ каԅавлӧј, огӧ чујмывлӧј. Сещӧм віԍӧмыԁ јӧзтӧ лыԁтӧг-щӧттӧг віӧ. Сещӧм і ем чакоткаыԁ. Чакоткаӧн гырыԍјас ԁорыԍ унҗык віԍӧны чеԉаԃ. Веԍіг сіјӧн віԍӧны кывтӧм пемӧсјас, пӧткајас.
Тайӧ висьӧмсӧ паськӧдысьыс, вуджӧдысьыс вывті посньыдик, синмӧн аддзытӧм, бедь кодь кузьмӧс, вӧсньыдик тшакъяс (бациллаяс). Висьысьлысь кӧ дульсӧ мичӧдан мыйӧнкӧ да видзӧдлан микроскоп пыр (ыдждӧдан стеклӧ пыр), аддзан вывті уна бедь кодь тшакъяссӧ. Вот сійӧ бедь кодьясыс буретш висьӧмтӧ паськӧдысьясыд и эмӧсь. Морт пытшкӧ найӧ пырӧны быдлаӧ, чужӧны, йывмӧны, сісьтӧны яйтӧ, сёйӧны, писькӧдӧны. На понда яйыд письталӧ, лӧмӧссьӧ. Тајӧ віԍӧмсӧ паԍкӧԁыԍыс, вуҗӧԁыԍыс вывті посԋіԃік ԍінмӧн аԁԇытӧм беԃ-коԃ, куԅмӧс вӧсԋіԃік щакјас (батсіллајас). Віԍыԍлыԍ-кӧ ԁуԉсӧ мічӧԁан мыјӧн-кӧ ԁа віԇӧԁлан мікроскоп пыр (ыҗԁӧԁан ԍԏеклӧ пыр), аԁԇан вывті уна беԃ-коԃ щакјассӧ. Вот сіјӧ беԃ-коԃјасыс бурещ віԍӧмтӧ паԍкӧԁыԍјасыԁ і емӧԍ. Морт пыщкӧ најӧ пырӧны быԁлаӧ, чужӧны, јывмӧны, сіԍтӧны јајтӧ, ԍојӧны, піԍкӧԁӧны. На-понԁа јајыԁ піԍталӧ, лӧмӧԍԍӧ.
Тайӧ висьӧмӧн пырджык висьмӧны мортлӧн лолалысьясыс — тыяс. Кузнечаысь аддзывлінныд пушкан? Бура кӧ тай сійӧ пушкӧ — биыс югыда ломзьӧ, омӧля кӧ пушкан уджалӧ — биыс кусӧ, оз ломзьы. Сідзи жӧ тыясыд. Дзоньвидзаӧсь кӧ найӧ, бура кӧ уджалӧны, бура кӧ лолалӧны, кыскӧны-пӧльтӧны сынӧдсӧ — миянлысь олӧмсӧ биӧс моз ломзьӧдӧны, сетӧны вын. Тајӧ віԍӧмӧн пырҗык віԍмӧны мортлӧн лолалыԍјасыс — тыјас. Куԅԋечаыԍ аԁԇывлінныԁ пушкан? Бура-кӧ-тај сіјӧ пушкӧ — біыс југыԁа ломԇӧ, омӧԉа-кӧ пушкан уҗалӧ — біыс кусӧ, оз ломԇы. Сіԇі-жӧ тыјасыԁ. Ԇоԋвіԇаӧԍ-кӧ најӧ, бура-кӧ уҗалӧны, бура-кӧ лолалӧны, кыскӧны-пӧԉтӧны сынӧԁсӧ — міјанлыԍ олӧмсӧ біӧс-моз ломԇӧԁӧны, ԍетӧны вын.
Висьмасны кӧ тыясыд, тшыкӧны миян пушканъясным, оз кут на пыр ветлӧдлыны сынӧд, олӧм миян кусны кутас, кузяӧн дзикӧдз помасяс. Этша сынӧдысь вир чинӧ, тшыкӧ, кынтӧдны ёна кутас. Войдӧр коса, шочиника кызӧдас, сэсся тшӧкмӧдас ёна, кутас петны сьӧд гырд сора кашель. Кашельнад петӧны сісьмӧм ты торъясыс. Со ӧд найӧ тытӧ кыдзи сісьтӧны асланыс яднаныс. Мукӧддырйи морт сылӧ, висьӧ дыр, во-мӧд. Мукӧддырйи тайӧ висьӧмыс зэв ӧдйӧ, регыдӧн мортӧс виӧ, вежон-мӧдӧн. Віԍмасны-кӧ тыјасыԁ, щыкӧны міјан пушканјасным, оз кут на-пыр ветлӧԁлыны сынӧԁ, олӧм міјан кусны кутас, куԅаӧн ԇікӧԇ помаԍас. Еща сынӧԁыԍ вір чінӧ, щыкӧ, кынтӧԁны јона кутас. Војԁӧр коса, шочіԋіка кызӧԁас, сеԍԍа щӧкмӧԁас јона, кутас петны ԍӧԁ гырԁ сора кашеԉ. Кашеԉнаԁ петӧны сіԍмӧм ты торјасыс. Со-ӧԁ најӧ тытӧ кыԇі сіԍтӧны асланыс јаԁнаныс. Мукӧԁ-ԁырјі морт сылӧ, віԍӧ ԁыр, во-мӧԁ. Мукӧԁ-ԁырјі тајӧ віԍӧмыс зев ӧԁјӧ регыԁӧн мортӧс віӧ, вежон-мӧԁӧн.
Лыддьӧны: став кулысь пытшсьыс пӧ джынйыс кулӧ чахоткаӧн. Кык кулысь пытшкысь пӧ ӧтиыс чахотка помысь нин кулӧма. Лыԃԃӧны: став кулыԍ пыщԍыс-пӧ җынјыс кулӧ чакоткаӧн. Кык кулыԍ пыщкыԍ-пӧ ӧԏіыс чакотка помыԍ-ԋін кулӧма.
Висьӧны тайӧ висьӧмӧн и челядьяс. Кымын том мортыд, сымын рыж. Челядьлӧн тайӧ висьӧмыс мӧд ногӧнджык мунӧ, зӧлӧтукаӧн. Лӧмӧссьӧ чужӧм, юр, висьмӧ син, виялӧ пель; кыптӧ гӧрб, сюрса лытӧ сісьмӧдӧ ядыс, сісьмӧны и мукӧд лыяс. Татшӧм висьӧмъясыд челядьыдлӧн шочысь бурдлӧны. Вемад кӧ веськалас татшӧм висьӧмыд (юр вемӧ, лы вемӧ), зэв регыдӧн песовтас, виас морттӧ. Віԍӧны тајӧ віԍӧмӧн і чеԉаԃјас. Кымын том мортыԁ, сымын рыж. Чеԉаԃлӧн тајӧ віԍӧмыс мӧԁногӧнҗык мунӧ, зӧлӧтукаӧн. Лӧмӧԍԍӧ чужӧм, јур, віԍмӧ ԍін, віјалӧ пеԉ; кыптӧ гӧрб, ԍурса лытӧ сіԍмӧԁӧ јаԁыс, сіԍмӧны і мукӧԁ лыјас. Тащӧм віԍӧмјасыԁ чеԉаԃыԁлӧн шочыԍ бурԁлӧны. Вемаԁ-кӧ веԍкалас тащӧм віԍӧмыԁ (јур вемӧ, лы вемӧ), зев регыԁӧн песовтас, віас морттӧ.
Быгыд, виртӧм чужӧма челядь унджыкыс висьӧны чахоткаӧн. Налы зэв кокньыда шедӧ мукӧд пӧлӧс висьӧм. Сэтшӧм челядьӧс колӧ ёна видзны, дӧзьӧритны, бура вердны-юктавны. Быгыԁ, віртӧм чужӧма чеԉаԃ унҗыкыс віԍӧны чакоткаӧн. Налы зев кокԋіԁа шеԁӧ мукӧԁ пӧлӧс віԍӧм. Сещӧм чеԉаԃӧс колӧ јона віԇны, ԁӧԅӧрітны, бура верԁны-јуктавны.
Вӧлӧмкӧ вермӧны висьмыны тайӧ висьӧмнад кывтӧм пемӧсъяс. Налӧн висьӧмыс шусьӧ жемчужнӧйӧн. Пемӧсъясыслӧн ты-мускыс ставыс югыд жемчуг кодь зулльӧссьӧ. Мукӧдлаын джын мӧскыс висьӧ татшӧм-висьӧмнад. Сэтшӧм мӧсъясыдлӧн йӧланыс бедь кодь бациллаыд уна эм. Сёян кӧ пузьӧдтӧм йӧвсӧ висьысь мӧслысь, висьӧмыс мортыслы вуджас. Пузьӧдӧмӧн висьӧм новлӧдлысь бациллаясыд кулӧны. Вӧлӧм-кӧ вермӧны віԍмыны тајӧ віԍӧмнаԁ кывтӧм пемӧсјас. Налӧн віԍӧмыс шуԍӧ жемчужнӧјӧн. Пемӧсјасыслӧн ты-мускыс ставыс југыԁ жемчуг-коԃ зуԉԉӧԍԍӧ. Мукӧԁлаын җын мӧскыс віԍӧ тащӧм-віԍӧмнаԁ. Сещӧм мӧсјасыԁлӧн јӧланыс беԃ-коԃ батсіллаыԁ уна ем. Ԍојан-кӧ пуԅӧԁтӧм јӧвсӧ віԍыԍ мӧслыԍ, віԍӧмыс мортыслы вуҗас. Пуԅӧԁӧмӧн віԍӧм новлӧԁлыԍ батсіллајасыԁ кулӧны.
Со ӧд кымын пӧлӧс висьӧм овлӧ чахотка помсьыд. Сійӧн ӧд ми чуксалам быдӧнӧс вермасьны тайӧ висьӧмыскӧд. Лыддьӧмаӧсь да шуӧны: быд сё морт костысь 95-ыслӧн эм пытшканыс тайӧ висьӧмыдлӧн бациллаясыс. Сӧмын шуд эм мортлӧн — висьӧмыс босьтӧ надзӧникӧн. Ӧдйӧсӧ босьтсьыны висьӧмыс оз вермы со мый понда: быд ловъя яйлӧн эм сямлун висьӧмыскӧд вермасьны. Сійӧн ловъя яй пырысь-пыр оз сетчы висьӧмлы. Сӧмын висьӧмлы сетчытӧм сямлуныс абу быд мортлӧн ӧтмында. Том, ён, вина ютӧм, долыд йӧз ёнджыка вермӧны видзчысьны. Налы озджык кутчысь висьӧмъясыд. Пӧрысь, шога, сьӧкыда олӧм йӧз кокньыдджыка сетчӧны, висьмӧны. Деревняясын олысьяс, крестьяна, пырджык уджалӧны ывлавылын, шонді водзын, лолалӧны бур сынӧдӧн (воздухӧн); сы понда озджык сетчыны висьӧмлы. Карса олысьяс, пабрик-заводын уджалысьяс уджалӧны тшына-буса жыръясын (комнатаясын), тшыкӧм сынӧдӧн лолалӧны, тшыг нисьӧ пӧт олӧны, сійӧн и унджыкыс чахоткаӧн висьӧны. Ёна посни челядьлӧн висьӧмкӧд вермасян сямлун весиг абу, сійӧн медся ёна найӧ кулалӧны. 7–8 арӧс тыр мысти найӧ оз нин сэтшӧма сетчыны висьӧмъяслы, омӧльджыка кулалӧны. Вот мый понда медся ёна висялӧны чахотканад карса уджалысьяс да налӧн челядь. Вот мый понда чахотка — гӧль йӧзлӧн висьӧм. Тайӧ висьӧмкӧд верман водзсасьны сӧмын сэк, кор лӧсьӧдан уджалысь йӧзлы бур, югыд оланін, вын серти удж, бур сёян-юан, тырмӧдз шойччӧг. Сӧмын морт ногӧн бура олӧмӧн верман дыр дзоньвидзаӧн овны. Бура олӧмыд сетӧ мортлы висьӧмыскӧд вермасян сямлунсӧ; сэки вир-яйыд оз сетчы висьӧмлы, бырӧдӧ бациллаяссӧ. Сійӧн ӧд озыр йӧз пытшкын тайӧ висьӧмтӧ лёка этша тӧдӧны. Со-ӧԁ кымын пӧлӧс віԍӧм овлӧ чакотка помԍыԁ. Сіјӧн-ӧԁ мі чуксалам быԁӧнӧс вермаԍны тајӧ віԍӧмыскӧԁ. Лыԃԃӧмаӧԍ-ԁа шуӧны: быԁ ԍо морт костыԍ 95-ыслӧн ем пыщканыс тајӧ віԍӧмыԁлӧн батсіллајасыс. Сӧмын шуԁ ем мортлӧн — віԍӧмыс боԍтӧ наԇӧԋікӧн. Ӧԁјӧсӧ боԍтԍыны віԍӧмыс оз вермы со мыј-понԁа: быԁ ловја јајлӧн ем ԍамлун віԍӧмыскӧԁ вермаԍны. Сіјӧн ловја јај пырыԍ-пыр оз ԍетчы віԍӧмлы. Сӧмын віԍӧмлы ԍетчытӧм ԍамлуныс абу быԁ мортлӧн ӧтмынԁа. Том, јон, віна јутӧм, ԁолыԁ јӧз јонҗыка вермӧны віԁчыԍны. Налы озҗык кутчіԍ віԍӧмјасыԁ. Пӧрыԍ, шога, ԍӧкыԁа олӧм јӧз кокԋіԁҗыка ԍетчӧны, віԍмӧны. Ԃеревԋајасын олыԍјас, креԍԏана, пырҗык уҗалӧны ывлавылын, шонԁі воԇын, лолалӧны бур сынӧԁӧн (возԁукӧн); сы-понԁа озҗык ԍетчыны віԍӧмлы. Карса олыԍјас, пабрік-завоԁын уҗалыԍјас уҗалӧны щына-буса жырјасын (комнатајасын), щыкӧм сынӧԁӧн лолалӧны, щыг-ԋіԍӧ-пӧт олӧны, сіјӧн і унҗыкыс чакоткаӧн віԍӧны. Јона посԋі чеԉаԃлӧн віԍӧмкӧԁ вермаԍан ԍамлун веԍіг абу, сіјӧн меԁԍа јона најӧ кулалӧны. 7–8 арӧс тыр-мыԍԏі најӧ оз-ԋін сещӧма ԍетчыны віԍӧмјаслы, омӧԉҗыка кулалӧны. Вот мыј-понԁа меԁԍа јона віԍалӧны чакотканаԁ карса уҗалыԍјас ԁа налӧн чеԉаԃ. Вот мыј-понԁа чакотка — гӧԉ јӧзлӧн віԍӧм. Тајӧ віԍӧмкӧԁ верман воԇсаԍны сӧмын сек, кор лӧԍӧԁан уҗалыԍ јӧзлы бур, југыԁ олан ін, вын-ԍерԏі уҗ, бур ԍојан-јуан, тырмӧԇ шојтчӧг. Сӧмын морт-ногӧн бура олӧмӧн верман ԁыр ԇоԋвіԇаӧн овны. Бура олӧмыԁ ԍетӧ мортлы віԍӧмыскӧԁ вермаԍан ԍамлунсӧ; секі вір-јајыԁ оз ԍетчы віԍӧмлы, бырӧԁӧ батсіллајассӧ. Сіјӧн-ӧԁ озыр јӧз пыщкын тајӧ віԍӧмтӧ ԉока еща тӧԁӧны.
Чахотка висьӧм пырджык шедӧ челядьдырйи. Висьӧм челядьлы вермӧ вуджны бать-мамсянь да путӧг висян мӧс йӧлӧн вердӧмысь. Сэсся челядьыд джоджын кыскасигӧн быдтор воманыс сюйӧны, налы вермас веськавны висьӧдан бациллаясыд. Бациллаыс джоджас веськалӧ дуль, кашель сорӧн висьысь морт сьӧласигӧн. Мӧда-мӧдсянь школаясын ворсігъясӧн вермӧ вуджны. Дерт и гырысьяслы вермӧ вуджны висьысьяскӧд тшӧтш олігӧн. Чакотка віԍӧм пырҗык шеԁӧ чеԉаԃ-ԁырјі. Віԍӧм чеԉаԃлы вермӧ вуҗны баԏ-мамԍаԋ ԁа путӧм віԍан мӧс јӧлӧн верԁӧмыԍ. Сеԍԍа чеԉаԃыԁ җоҗын кыскаԍігӧн быԁтор воманыс ԍујӧны, налы вермас веԍкавны віԍӧԁан батсіллајасыԁ. Батсіллаыс җоҗас веԍкалӧ ԁуԉ, кашеԉ сорӧн віԍыԍ морт ԍӧлаԍігӧн. Мӧԁа-мӧԁԍаԋ школајасын ворсігјасӧн вермӧ вуҗны. Ԃерт і гырыԍјаслы вермӧ вуҗны віԍыԍјаскӧԁ щӧщ олігӧн.
Зэв ӧдйӧ висьӧм вермӧ вуджны кашельысь; сэні бациллаясыс вывті винёлӧсь, ядаӧсь. Сы понда висьысьлы оз ков кашельсӧ джодж пасьта разӧдны, колӧ пыр дозйӧ сьӧлавны да ӧдйӧджык бырӧдны. Зев ӧԁјӧ віԍӧм вермӧ вуҗны кашеԉыԍ; сені батсіллајасыс вывті віԋовӧԍ, јаԁаӧԍ. Сы-понԁа віԍыԍлы оз ков кашеԉсӧ җоҗ паԍта разӧԁны, колӧ пыр ԁозјӧ ԍӧлавны ԁа ӧԁјӧҗык бырӧԁны.
Сэтшӧм висьысьяслысь кӧлуй вӧрӧшитӧм бӧрын пыр колӧ киястӧ мыськыны майтӧгӧн. Висьысьясӧс колӧ торйӧдны дзоньвидзаяс дінысь, видзны югыд, кыпыд инын, аслас тасьті-паньӧн вердны. Сещӧм віԍыԍјаслыԍ кӧлуј вӧрӧшітӧм бӧрын пыр колӧ кіјастӧ мыԍкыны мајтӧгӧн. Віԍыԍјасӧс колӧ торјӧԁны ԇоԋвіԇајас ԁіныԍ, віԇны југыԁ, кыпыԁ інын, аслас таԍті-паԋӧн верԁны.
Тайӧ висьӧм йылысь зэв колӧ тӧдны миянлы, мед вермам водзсасьны сыкӧд. Тайӧ висьӧм миян крестьяна костын шуӧны прӧстудаӧн. Некутшӧм абу прӧстуда сэні, ставыс вуджӧм сайын да морт вын сайын. Вуджны вермас чахоткаӧн висьыссянь. Вуджӧмысь видзчысьны верман ёна пелька олӧмӧн. Вуджас кӧ висьӧм — колӧ вермасьны бур, шоныд, югыд, пӧт, долыд олӧмӧн. Висьмӧм мортлы оз ков шогӧ уськӧдчыны. Пырысь-пыр жӧ колӧ босьтчыны бурдӧдчыны, доктор дінӧ ветлыны. Коді тӧдны кутас, мыйысь тайӧ висьӧмыс лоӧ да кыдзи колӧ сыысь видзчысьны, — сійӧ озджык висьмы. Тајӧ віԍӧм-јылыԍ зев колӧ тӧԁны міјанлы, меԁ вермам воԇсаԍны сыкӧԁ. Тајӧ віԍӧм міјан креԍԏана костын шуӧны прӧстуԁаӧн. Ԋекущӧм абу прӧстуԁа сені, ставыс вуҗӧм-сајын ԁа морт вын-сајын. Вуҗны вермас чакоткаӧн віԍыԍԍаԋ. Вуҗӧмыԍ віԁчыԍны верман јона пеԉка олӧмӧн. Вуҗас-кӧ віԍӧм — колӧ вермаԍны бур, шоныԁ, југыԁ, пӧт, ԁолыԁ олӧмӧн. Віԍмӧм мортлы оз ков шогӧ уԍкӧԁчыны. Пырыԍ-пыр-жӧ колӧ боԍтчыны бурԁӧԁчыны, ԁоктор ԁінӧ ветлыны. Коԁі тӧԁны кутас мыјыԍ тајӧ віԍӧмыс лоӧ, ԁа кыԇі колӧ сыыԍ віԁчыԍны, — сіјӧ озҗык віԍмы.
Ӧні пабрик-заводъяс, став эмбурыс уджалысь йӧз киын. Велӧдчӧм, дзоньвидзалун видзӧм, эмбур юклӧм — ас сайын. Ӧні позьӧ ёнджыка босьтчыны чахоткакӧд вермасьны. Ӧні пабрік-завоԁјас, став ембурыс уҗалыԍ јӧз кіын. Велӧԁчӧм, ԇоԋвіԇалун віԇӧм, ембур јуклӧм — ас-сајын. Ӧні поԅӧ јонҗыка боԍтчыны чакоткакӧԁ вермаԍны.
Комиӧн гижис
Ӧньӧ Агни
Важ коми гижӧд