ВОЙТЫРӦС ВЕЛӦДӦМ ВОЈТЫРӦС ВЕЛӦԀӦМ
1. Морт быдмӧ и олӧ йӧз костын. 1. Морт быԁмӧ і олӧ јӧз костын.
Быд мортлы лоӧ бергавны йӧз костын: ичӧт дырйи ай-мам да чой-вок бердын, сэсся быдмигӧн волысьны ас грездсаяскӧд, ветлыны школаӧ; кор арлыдӧ воас, сэк лоӧ туйӧ ветлыны удж корсьны бокысь, сэн уджалысь войтыркӧд ӧтвылысь уджавны каръясын, рудникын, заводъясын, кӧрт туй вылын и быдлаын, кытчӧ суас олӧм. Быԁ мортлы лоӧ бергавны јӧз костын: ічӧт-ԁырјі ај-мам ԁа чој-вок берԁын, сеԍԍа быԁмігӧн волыԍны ас грезԁсајаскӧԁ, ветлыны школаӧ; кор арлыԁӧ воас, сек лоӧ тујӧ ветлыны уҗ корԍны бокыԍ, сен уҗалыԍ војтыркӧԁ ӧтвылыԍ уҗавны карјасын, руԃԋікын, завоԁјасын, кӧрттуј вылын і быԁлаын, кытчӧ суас олӧм.
2. Велӧдчӧм и пемыдлун. 2. Велӧԁчӧм і пемыԁлун.
Ичӧтысянь быдӧнлы лоӧ велӧдчыны удж вылӧ, сюсьмӧдчыны, венсьыны кынӧмпӧт вӧсна, бурджык олӧм вӧсна. Войтырлӧн кымын уна велӧдчӧм, мастерствояс тӧдӧм, кымын уна сюсьлун, — сымын олӧмыс бурджык, кокниджык и личыдджык. Ичӧтысянь кӧ быдмигмозыс челядьӧс велӧдны школаясын, мастерскӧйясын быдсяма пӧлӧс удж вылӧ — налы ыджыд дырйи кокни лоӧ, тӧдса ставыс, кутасны быдлаӧ сибавны, кужны и вермыны вӧчны зіля, сюся и бура. Велӧдчӧм войтыр кокньыда бергӧдчӧны олӧмас, кызвын уджсӧ лэдзӧны машинаяс вылӧ, скӧт вылӧ, струмент вылӧ, омӧльджыка песӧны лёк вынсӧ, этшаджык жугӧдчӧны и здоровджыка, пелькджыка, личыдджыка олӧны. Ічӧтыԍаԋ быԁӧнлы лоӧ велӧԁчыны уҗ вылӧ, ԍуԍмӧԁчыны, венԍыны кынӧмпӧт-вӧсна, бурҗык олӧм-вӧсна. Војтырлӧн кымын уна велӧԁчӧм, маԍԏерствојас тӧԁӧм, кымын уна ԍуԍлун, — сымын олӧмыс бурҗык, кокԋіҗык і ԉічыԁҗык. Ічӧтыԍаԋ-кӧ быԁміг-мозыс чеԉаԃӧс велӧԁны школајасын, маԍԏерскејјасын быԁԍама пӧлӧс уҗвылӧ — налы ыҗыԁ-ԁырјі кокԋі лоӧ, тӧԁса ставыс, кутасны быԁлаӧ ԍібавны, кужны і вермыны вӧчны зіԉа, ԍуԍа і бура. Велӧԁчӧм војтыр кокԋіԁа бергӧԁчӧны олӧмас, кызвын уҗсӧ леԇӧны машінајас вылӧ, скӧт вылӧ, струмент вылӧ, омӧԉҗыка песӧны ԉок вынсӧ, ещаҗык жугӧԁчӧны і зԁоровҗыка, пеԉкҗыка, ԉічыԁҗыка олӧны.
3. Рытыввылын — машина, асыввылын — дубина. 3. Рытыввылын — машіна, асыввылын — ԁубіна.
Босьтам Рытыв Европаса войтырӧс: немечӧс, прансузӧс, англичанаӧс, босьтам Америкаӧс — ӧтарсяньыс, сэсся босьтам асыввылын олысьясӧс — рочӧс, турокӧс, китайӧс — мӧдарсяньыс и видзӧдлам мый эм ӧтарас, и мый эм мӧдарас. Боԍтам рытыв Европаса војтырӧс: ԋемечӧс, прансузӧс, ангԉічанаӧс, боԍтам Амерікаӧс — ӧтарԍаԋыс, сеԍԍа боԍтам асыввылын олыԍјасӧс рочӧс, турӧкӧс, кітајӧс — мӧԁарԍаԋыс і віԇӧԁлам мыј ем ӧтарас, і мыј ем мӧԁарас.
Сэн, Рытыв Европаын, Америкаын став мусӧ тшӧкыд тывйӧн моз кӧртӧма пабрикъясӧн, кӧрт туйясӧн, шоссеӧн, море-саридзсӧ тыртӧма паракодъясӧн. Сэн ыбъяс вылас, вӧрас, му пытшкас и му вевдорас гутшкӧ машина, морт вын пыдди доддялӧма, уджалӧ пар (ру), электричество, газ. Сэн овмӧсыс войтырлӧн паськыд, бур. Эмбурыс уна, некытчӧ воштыныс, асладорас оз ин — петкӧдӧны вузавны йӧз муӧ, ылӧ. Сэн он аддзы пемыд, велӧдчытӧм мортӧс. Ичӧтысянь сэн нылыс и зонмыс велӧдчӧ школаын, мастерскӧйясын, гырысь школаясын. Сен, рытыв Европаын, Амерікаын став мусӧ щӧкыԁ тывјӧн-моз кӧртӧма пабрікјасӧн, кӧрттујјасӧн, шоссӧӧн, морӧ саріԇсӧ тыртӧма паракоԁјасӧн. Сен ыбјас вылас, вӧрас, му пыщкас і му вевԁорас гущкӧ машіна, морт вын-пыԃԃі ԁоԃԃалӧма уҗалӧ пар (ру), еԉектрічество, газ. Сен овмӧсыс војтырлӧн паԍкыԁ, бур. Ембурыс уна, ԋекытчӧ воштыныс, аслаԁорас оз ін — петкӧԁӧны вузавны јӧз муӧ, ылӧ. Сен он аԁԇы пемыԁ, велӧԁчытӧм мортӧс. Ічӧтыԍаԋ сен нылыс і зонмыс велӧԁчӧ школаын, маԍԏерскејјасын, гырыԍ школајасын.
А тан, асыввылын — Россияын, Турокын, Китайын — войтыр куш ки-кокӧн песӧ лёк вынсӧ, машина оз тӧд, ставсӧ кыскӧ аслас яй гӧрбнас, пӧсьнас да синванас. Тан войтыр матайтчӧма туйысь, ветлӧм-мунӧмысь, матайтчӧма пыр уджысь, вермытӧмысь да абутӧмысь, оз личавлы лолыштны весиг, кытчӧ нин велӧдчыны. Ӧкмысдас ӧкмысыс сё пиысь — пемыд, весигтӧ ним-овсӧ оз тӧд гижны, ыжпас пуктӧ. Пу гӧрнас оз сяммы мусӧ бур ногӧн гӧрны, кытчӧ нин бур, дона машинаяс дорӧ кутчысьны. Тан войтыр тшыгысла висьӧ, пыктӧ, кулӧ, шогсӧ пальӧдӧ винаӧн, самӧкурӧн. Тан шогмытӧм овмӧсыс войтырӧс дорӧма кабак пос дорӧ да вичко сюръя дорӧ. А тан, асыввылын: — Роԍԍіјаын, Турокын, Кітајын — војтыр куш кі-кокӧн песӧ ԉок вынсӧ, машіна оз тӧԁ, ставсӧ кыскӧ аслас јај гӧрбнас, пӧԍнас ԁа ԍінванас. Тан војтыр матајтчӧма тујыԍ, ветлӧм-мунӧмыԍ, матајтчӧма пыр уҗыԍ, вермытӧмыԍ ԁа абутӧмыԍ, оз ԉічавлы лолыштны веԍіг, кытчӧ-ԋін велӧԁчыны. Ӧкмысԁас ӧкмысыс ԍо піыԍ — пемыԁ, веԍіг-тӧ ԋім-овсӧ оз тӧԁ гіжны, ыжпас пуктӧ. Пу гӧрнас оз ԍаммы мусӧ бурногӧн гӧрны, кытчӧ-ԋін бур ԁона машінајасԁорӧ кутчіԍны. Тан војтыр щыгысла віԍӧ, пыктӧ, кулӧ, шогсӧ паԉӧԁӧ вінаӧн, самӧкурӧн. Тан шогмытӧм овмӧсыс војтырӧс ԁорӧма кабак пос ԁорӧ ԁа вічко ԍурја ԁорӧ.
4. Озыр быдлаын озыр, уджалысь быдлаын гӧль. 4. Озыр быԁлаын озыр, уҗалыԍ быԁлаын гӧԉ.
Ӧнӧдз сёрни ми нуӧдім эмбур йылысь, велӧдчӧм йылысь. Быдӧнлы тыдалӧ, мый кӧні машина, сэн велӧдчӧм войтыр, сэн эмбурыс уна, и мӧд ног: кӧні дубина, сэн войтырыс пемыд, сэн овмӧсыс лёк, гӧль. Ӧнӧԇ ԍорԋі мі нуӧԁім ембур-јылыԍ, велӧԁчӧм-јылыԍ. Быԁӧнлы тыԁалӧ, мыј кӧні машіна, сен велӧԁчӧм војтыр, сен ембурыс уна, і мӧԁ ног: кӧні ԁубіна, сен војтырыс пемыԁ, сен овмӧсыс ԉок, гӧԉ.
Видзӧдлам ӧні рытыввывса да асыввывса олысьяс вылӧ мӧд боксянь. Кутшӧма овсьӧ сэн озыръяс чукӧрлы и уджалысь войтырлы. Віԇӧԁлам ӧні рытыввывса ԁа асыввывса олыԍјас вылӧ мӧԁ бокԍаԋ. Кущӧма овԍӧ сен озырјас чукӧрлы і уҗалыԍ војтырлы.
Ӧтарас и мӧдарас озыр чукӧрлысь уджыс муссӧ оз зырт. На киын став веськӧдланыс, став власьтыс, на киын став муыс, ваыс и вӧрыс, став рудникыс, пабрикыс, заводыс, кӧрт туйыс, машинаыс, на киын став вузӧсыс, ньӧбасыс, зарниыс, на киын став уджыс и уджалысь йӧзыс. Став олӧмнас веськӧдлӧны найӧ, став эмбурнас бергӧдӧны найӧ, став уджсӧ уджӧдӧны найӧ. Ӧтарас і мӧԁарас озыр-чукӧрлыԍ уҗыс муссӧ оз зырт. На кіын став веԍкӧԁланыс, став влаԍтыс, на кіын став муыс, ваыс і вӧрыс, став руԃԋікыс, пабрікыс, завоԁыс, кӧрттујыс, машінаыс, на кіын став вузӧсыс, ԋӧбасыс, зарԋіыс, на кіын став уҗыс і уҗалыԍ јӧзыс. Став олӧмнас веԍкӧԁлӧны најӧ, став ембурнас бергӧԁӧны најӧ, став уҗсӧ уҗӧԁӧны најӧ.
Уджалысь йӧз киын сӧмын ӧти право: кывзыны озырлысь, виччысьны удж сетӧм, медалӧм, а дон босьтӧм — кыдз озыр видзӧдлас да шуас. Уджалысь йӧзлӧн велӧдчӧм, сёйӧм-юӧм, шойччӧм, гажӧдчӧм, шогсьӧм, гӧтрасьӧм, чужӧм и кулӧм — ставыс дон сайын, ставыс медаса удж помын, озыр сайын. Уҗалыԍ јӧз кіын сӧмын ӧԏі право: кывзыны озырлыԍ, віԁчыԍны уҗ ԍетӧм, меԁалӧм, а ԁон боԍтӧм — кыԇ озыр віԇӧԁлас ԁа шуас. Уҗалыԍ јӧзлӧн велӧԁчӧм, ԍојӧм-јуӧм, шојтчӧм, гажӧԁчӧм, шогԍӧм, гӧтраԍӧм, чужӧм і кулӧм — ставыс ԁон сајын, ставыс меԁаса уҗ помын, озыр сајын.
Артмӧ сідз: уджалысь йӧзлы быдлаын ӧткодь, мый рытыввылын, мый асыввылын. Долыдлун, пӧт кынӧм, шойччӧг войтыр аддзывлӧ сӧмын шочиника вӧтӧн, а вемӧсӧн тӧдӧ ӧтмоза ныр вылӧ усьтӧдз пессьӧм, арлыдӧ вотӧдз жугалӧм, висьӧм, тшыгъялӧм, синва да вир войталӧм, да том нэмӧн кулӧм. Сӧмын ӧтилаын эм кост: рытыввылын уджалысь йӧзлы лоӧ кызвынсӧ машина удж нуӧдны, а асыввылын — кипод, лёк вына удж песны. Рытыввывса озыр чукӧрлы невӧля лоӧ машина дорӧ велӧдыштны сьӧд йӧзӧс, а асыввывса озыръяслы некутшӧма некодӧс велӧдны оз ков, сӧмын гашкӧ ковмас молитваӧ да салтырӧ зурӧдны, да кабакӧ эльӧдны, мед вежӧрыс ни садьыс оз петав. Артмӧ сіԇ: уҗалыԍ јӧзлы быԁлаын ӧткоԃ, мыј рытыввылын, мыј асыввылын. Ԁолыԁлун, пӧткынӧм, шојтчӧг војтыр аԁԇывлӧ сӧмын шочіԋіка вӧтӧн, а вемӧсӧн тӧԁӧ ӧтмоза нырвылӧ уԍтӧԇ песԍӧм, арлыԁӧ вотӧԇ жугалӧм, віԍӧм, щыгјалӧм, ԍінва ԁа вір војталӧм, ԁа том немӧн кулӧм. Сӧмын ӧԏілаын ем кост: рытыввылын уҗалыԍ јӧзлы лоӧ кызвынсӧ машіна уҗ нуӧԁны, а асыввылын — кі-поԁ, ԉок вына уҗ песны. Рытыввывса озыр чукӧрлы ԋевеԉа лоӧ машіна ԁорӧ велӧԁыштны ԍӧԁ јӧзӧс, а асыввывса озырјаслы ԋекущӧма ԋекоԁӧс велӧԁны оз ков, сӧмын гашкӧ ковмас моԉітваӧ ԁа салтырӧ зурӧԁны, ԁа кабакӧ еԉӧԁны, меԁ вежӧрыс ԋі саԃыс оз петав.
Сӧмын сійӧ ичӧтик костыс велӧдчӧмас и эм рытыввывса да асыввывса уджалысь войтырлӧн, а мукӧдлаас став шог пыкӧмыс, дзескыдлуныс нач ӧткодь. Сӧмын сіјӧ ічӧԏік костыс велӧԁчӧмас і ем рытыввывса ԁа асыввывса уҗалыԍ војтырлӧн, а мукӧԁлаас став шог пыкӧмыс, ԇескыԁлуныс нач ӧткоԃ.
5. Роч муыс сар улын и Роч муыс рабочӧй улын. 5. Роч муыс сар улын і Роч муыс рабочеј улын.
Немечьяс бӧръя помӧдз миянӧс, рочьясӧс (Комиыс сэтчӧ нин пырӧ), шулісны «роч порсьясӧн». Налӧн правда. Рочьясысь пемыд, дурк да йӧй йӧз мувылас шоч. Сар палачьяслы, сар мошенникъяслы да роч озыр чукӧрлы этша вӧлі шогыс миян велӧдчӧм вӧсна, миян сюсьлун вӧсна. 140 миллион уджалысь мортлӧн киясыс быдлаӧ вӧлі и велӧдчытӧгыс тырмӧны, донтӧг шедӧны, найӧс велӧдӧм вылӧ саръяслы весьшӧрӧ вӧлі зарнияс коявны. Пемыд йӧз кывзысьджык, «пӧслукманджык», сарлы здоровйӧ кевмӧ, юрбитӧ, — поп-дяклы докод вайӧ, кабакӧ справнӧя ветлӧ — сарӧс озырмӧдӧ. «Мый ёна велӧдчӧмсьыс налы», — шуӧны озыр чукӧр, — «ужалысьяслы кӧ молитвослов да салтыр муртса кужны лыддьыштны, ним-ов „протоколӧ“ пасйыштны, кор урадник либӧ земскӧй тшӧктас, — сэні и став наукаыс, став велӧдчӧмыс сьӧд йӧзлы. Ԋемечјас бӧрја помӧԇ міјанӧс, рочјасӧс (Коміыс сетчӧ-ԋін пырӧ) шулісны „роч порԍјасӧн“. Налӧн правԁа. Рочјасыԍ пемыԁ, ԁурк ԁа јӧј јӧз мувылас шоч. Сар палачјаслы, сар мошеԋԋікјаслы ԁа роч озыр чукӧрлы еща вӧлі шогыс міјан велӧԁчӧм-вӧсна, міјан ԍуԍлун-вӧсна. 140 міԉԉон уҗалыԍ мортлӧн кіјасыс быԁлаӧ вӧлі і велӧԁчытӧгыс тырмӧны, ԁонтӧг шеԁӧны, најӧс велӧԁӧм вылӧ сарјаслы веԍшӧрӧ вӧлі зарԋіјас којавны. Пемыԁ јӧз кывзыԍҗык, „пӧслукманҗык“, сарлы зԁоровјӧ кевмӧ, јурбітӧ, — поп-ԃаклы ԁокоԁ вајӧ, кабакӧ справнӧја ветлӧ — сарӧс озырмӧԁӧ. „Мыј јона велӧԁчӧмԍыс налы“, шуӧны озыр чукӧр: — ужалыԍјаслы-кӧ моԉітвослов ԁа салтыр муртса кужны лыԃԃыштны, ԋім-ов „протоколӧ“ пасјыштны, кор ураԃԋік ԉібӧ ԅемскӧј щӧктас, — сені і став наукаыс, став велӧԁчӧмыс ԍӧԁ јӧзлы.
А гимназияяс, семинарияяс, университетъяс, гырысь школаяс — сійӧ озыр помещик, дворяна, поп-дяк да чиновник пиянлы. Мед велӧдчасны и кутасны кужны пемыд йӧзӧн веськӧдлыны». А гімнаԅіјајас, ԍемінаріјајас, уԋіверԍіԏетјас, гырыԍ школајас — сіјӧ озыр помешщік, ԁворана, поп-ԃак ԁа чіновԋік піјанлы. Меԁ велӧԁчасны і кутасны кужны пемыԁ јӧзӧн веԍкӧԁлыны“.
Быдӧнлы волӧ пом. Воис пом и сарлы сарствуйтны, сы бӧрын воис пом буржуйлы — озыр чукӧрлы. Ӧтисӧ и мӧдсӧ шыбитіс уджалысь войтыр. Россия лоис рабочӧй улын. Быԁӧнлы волӧ пом. Воіс пом і сарлы сарствујтны, сы-бӧрын воіс пом буржуј — озыр чукӧрлы. Ӧԏісӧ і мӧԁсӧ шыбытіс уҗалыԍ војтыр. Роԍԍіја лоіс рабочеј улын.
Мый медся колӧ рабочӧйлы? — Дерт личӧдчӧм, озыр кабыр улысь петӧм. Мездысьтӧг, виръюысь чукӧр шенышттӧг воськов оз позь тувччыны водзӧ. Личӧдчӧм — медводдза тор. Мыј меԁԍа колӧ рабочејлы? — Ԃерт ԉічӧԁчӧм, озыр кабыр улыԍ петӧм. Мезԁыԍтӧг, вір-јуыԍ чукӧр шенышттӧг воԍков оз поԅ тувтчыны воԇӧ. Ԉічӧԁчӧм — меԁ воԇԇа тор.
Сэтчӧ и ызйӧдісны, сэтчӧ и кыпӧдісны уджалысь йӧзӧс-крестьянаӧс рабочӧй-большевикъяс: веськӧдлан сюрӧс (власьт) озыр киысь нетшыштны да ас киӧ босьтны. Сійӧ медводдза тӧдантор, мед воддза колантор. Сэтчӧ ми велӧдчим и вӧчны кужим, кужим и кутны вит во чӧж дорала штыкӧн да морӧсӧн ас Республикаын веськӧдлан сюрӧс. Сетчӧ і ызјӧԁісны, сетчӧ і кыпӧԁісны уҗалыԍ јӧзӧс-креԍԏанаӧс рабочеј-боԉшевікјас: веԍкӧԁлан ԍурӧс (влаԍт) озыр кіыԍ ԋещыштны ԁа аскіӧ боԍтны. Сіјӧ меԁ воԇԇа тӧԁан тор, меԁ воԇԇа колан тор. Сетчӧ мі велӧԁчім і вӧчны кужім, кужім і кутны віт во-чӧж ԁорала штыкӧн ԁа морӧсӧн ас Респубԉікаын веԍкӧԁлан ԍурӧс.
Эгӧ сетӧй, ни эгӧ сетчӧй. Сюрӧсӧ (власьтӧ) ми кутчысим ёна. Но куш кутчысьӧмӧн кольччыны оз позь. Егӧ ԍетӧ, ԋі егӧ ԍетчӧ. Ԍурӧсӧ (влаԍтӧ) мі кутчіԍім јона. Но куш кутчіԍӧмӧн коԉтчыны оз поԅ.
Колӧ сійӧ сюрӧс кузяыс каттьысьны, кыскысьны водзӧ. Сюрӧс (власьт) пырыс колӧ кыпӧдны овмӧс, вынсьӧдны уджалысь йӧзӧс, лэптыны эмбур. Сэтчӧ колӧ кужны босьтчыны, колӧ велӧдчӧм, индӧм, туйдӧдӧм. Колӧ сіјӧ ԍурӧс куԅаыс каԏԏыԍны, кыскыԍны воԇӧ. Ԍурӧс (влаԍт) пырыс колӧ кыпӧԁны овмӧс, вынԍӧԁны уҗалыԍ јӧзӧс, лептыны ем-бур. Сетчӧ колӧ кужны боԍтчыны, колӧ велӧԁчӧм, інԁӧм, тујԁӧԁӧм.
Велӧдчытӧг миян выль олӧм оз босьтчы. Лоӧ бӧрдӧм сорӧн, мӧда-мӧдлы отсалӧм сорӧн, но велӧдчыны, велӧдчыны; велӧдчыны ставнымлы. Велӧԁчытӧг міјан выԉ олӧм оз боԍтчы. Лоӧ бӧрԁӧм сорӧн, мӧԁа мӧԁлы отсалӧм сорӧн, но велӧԁчыны, велӧԁчыны; велӧԁчыны ставнымлы.
Шыбитны салтырӧ лыддьӧдан да молитваӧ велӧдан школаяс, вӧтлыны сэсь салтырӧ велӧдысьясӧс — попъясӧс. Овмӧс лӧсьӧдігӧн салтыръяс миянлы лишнӧйӧсь. Важ велӧдӧм ногсӧ эновтны и став велӧдчӧмсӧ пуктыны мӧд ногӧн, миян ногӧн, ас ногӧн. Восьтыны уджалан школа, мастерскӧйяс, текникумъяс, гырысь школаясӧ сюйны ассьыным рабочӧй том войтырӧс. Шыбытны салтырӧ лыԃԃӧԁан ԁа моԉітваӧ велӧԁан школајас, вӧтлыны сеԍ салтырӧ велӧԁыԍјасӧс — попјасӧс. Овмӧс лӧԍӧԁігӧн салтырјас міјанлы ԉішнӧјӧԍ. Важ велӧԁӧм ногсӧ еновтны і став велӧԁчӧмсӧ пуктыны мӧԁ ногӧн, міјан ногӧн, ас-ногӧн. Воԍтыны уҗалан школа, маԍԏерскејјас, ԏекԋікумјас, гырыԍ школајасӧ ԍујны асԍыным рабочеј том војтырӧс.
Нывбаба миян юрнас, кокнас сирасьӧма горт бердӧ, пеж вор дорӧ, кага потан дорӧ, сы кындзи быдсяма сьӧкыд мужскӧй уджсӧ вӧчӧ. Шойччӧг оз тӧдлы, пемыдысь-пемыд, коньӧрысь-коньӧр. Нывбабаӧс колӧ личӧдыштны, мездыштны кӧть удж кежас кокӧн ветлан челядьяссьыс. Найӧс ворсӧдны видзны лунъяснас «детскӧй садъясын», сэн найӧс ворсігмозыс бур вылӧ быдтыны, вочасӧн грамотаӧ велӧдны. Ныв-баба міјан јурнас, кокнас ԍіраԍӧма горт берԁӧ, пеж вор ԁорӧ, кага потан ԁорӧ, сы-кынԇі быԁԍама ԍӧкыԁ мужскӧј уҗсӧ вӧчӧ. Шојтчӧг оз тӧԁлы, пемыԁыԍ-пемыԁ, коԋӧрыԍ-коԋӧр. Ныв-бабаӧс колӧ ԉічӧԁыштны, мезԁыштны кӧԏ уҗ кежас кокӧн ветлан чеԉаԃјасԍыс. Најӧс ворсӧԁны віԇны лунјаснас „ԃетскӧј саԁјасын“, сен најӧс ворсіг-мозыс бур вылӧ быԁтыны, вочасӧн грамотаӧ велӧԁны.
Ӧні миян рабочӧй Россияын сэтшӧм быдтӧм-велӧдӧм туй: 1) быд нывбабалы сетны отсӧг кага вайигӧн чужтысян приютъясын, а кагаясыслы отсавны яслиясын, 2) быд кокӧн ветлан котралан кагаяслы — восьтавны ворсан садъяс (детскӧй садъяс), ворсан лугъяс (детскӧй площадкаяс), кӧн найӧс видзӧны-ворсӧдӧны велӧдчӧм йӧз, 3) сизим арсянь дас вит арӧдз ныв-зонпоснисӧ велӧдны уджалан школаясын, кӧн сетӧны грамота, восьтӧны синсӧ олӧм вылӧ, туйдӧдӧны удж вылӧ, вынсьӧдӧны и вежӧрӧ пӧртӧны, 4) дас витсянь дась сизим арӧсӧдз быдӧнӧс велӧдӧны кутшӧмкӧ удж вылӧ, мастерство вылӧ, ремесло вылӧ техникумъясын; сэсь кутасны петны мастеръяс, техникъяс, строительяс, агроном-старӧстаяс и мукӧд пӧлӧс бура ассьыныс удж тӧдысь йӧз. Эм уна пӧлӧс техникум: сельскохозяйственнӧй (гӧрысь-кӧдзысьлы, скӧт видзысьлы), леснӧй техникум (вӧр бердын уджалысьлы), педагог техникум (челядьӧс велӧдысьяслы), техническӧй школаяс (дорччан, столяритан, машина гӧгӧр вӧдитчан, туй вӧчан, стрӧитчан и мукӧд пӧлӧс мастерство вылӧ), художество техникум (сьылан, рисуйтчан, ворсан, гижан мастерство вылӧ) и мукӧд удж вылӧ велӧдан техникумъяс. Дас сизим арӧдз рабочӧй республика тшӧктӧ велӧдны быд нылӧс, быд зонмӧс. 5) Гырысь школаяс: университетъяс, академияяс, институтъяс восьса став техникумъяс пыр мунӧм войтырлы, медся войдӧр рабочӧйлы, сэсся крестьяналы. Гырысь школаысь петӧны ёна велӧдчӧм йӧз: докторъяс, суддяяс, техникумъясын велӧдысьяс, инженеръяс, агрономъяс, лесничӧйяс и мукӧд пӧлӧс гырысь специалистъяс. Ӧні міјан рабочеј Роԍԍіјаын сещӧм быԁтӧм-велӧԁӧм туј: 1) быԁ ныв-бабалы ԍетны отсӧг кага вајігӧн чужтыԍан пріјутјасын, а кагајасыслы отсавны јаԍԉіјасын, 2) быԁ кокӧн ветлан котралан кагајаслы — воԍтавны ворсан саԁјас (ԃетскӧј саԁјас), ворсан лугјас (ԃетскеј плошщаԁкајас), кӧн најӧс віԇӧны-ворсӧԁӧны велӧԁчӧм јӧз, 3) ԍіԅім арԍаԋ ԁас віт арӧԇ ныв-зон посԋісӧ велӧԁны уҗалан школајасын, кӧн ԍетӧны грамота, воԍтӧны ԍінсӧ олӧм вылӧ, тујԁӧԁӧны уҗ вылӧ, вынԍӧԁӧны і вежӧрӧ пӧртӧны, 4) ԁас вітԍаԋ ԁаԍ ԍіԅім арӧсӧԇ быԁӧнӧс велӧԁӧны кущӧмкӧ уҗ вылӧ, маԍԏерство вылӧ, ремесло вылӧ ԏекԋікумјасын; сеԍ кутасны петны маԍԏерјас, ԏекԋікјас, строіԏеԉјас, агроном-старӧстајас і мукӧԁ пӧлӧс бура асԍыныс уҗ тӧԁыԍ јӧз. Ем уна пӧлӧс ԏекԋікум: ԍеԉско-коԅајственнӧј (гӧрыԍ-кӧԇыԍлы, скӧт віԇыԍлы), ԉеснӧј ԏекԋікум (вӧр берԁын уҗалыԍлы), пеԁагог-ԏекԋікум (чеԉаԃӧс велӧԁыԍјаслы), ԏекԋіческӧј школајас (ԁортчан, стӧԉарітан, машіна-гӧгӧр вӧԃітчан, туј вӧчан, стрӧітчан і мукӧԁ пӧлӧс масԏерство вылӧ), кудожество-ԏекԋікум (ԍылан, рісујтчан, ворсан, гіжан маԍԏерство вылӧ) і мукӧԁ уҗ вылӧ велӧԁан ԏекԋікумјас. Ԁас ԍіԅім арӧԇ Рабочеј-Респубԉіка щӧктӧ велӧԁны быԁ нылӧс, быԁ зонмӧс. 5) Гырыԍ школајас: уԋіверԍіԏетјас, акаԃеміјајас, інԍԏітутјас воԍса став ԏекԋікумјас пыр мунӧм војтырлы, меԁԍа војԁӧр рабочејлы, сеԍԍа креԍԏаналы. Гырыԍ школаыԍ петӧны јона велӧԁчӧм јӧз: ԁокторјас, суԃԃајас, ԏекԋікумјасын велӧԁыԍјас, інжеԋерјас, агрономјас, ԉесԋічејјас і мукӧԁ пӧлӧс гырыԍ спетсіаԉістјас.
Ичӧтсянь да медыджыд школаясӧдз медся ёна кутасны велӧдны удж вылӧ, бур овмӧс кыпӧдӧм вылӧ. Став школасьыс рабочӧй республика йӧткӧ бокӧ молитва да салтыр сяркӧдӧм делӧ. Школа удж вылӧ велӧдӧ. Школа абу вичко. Кодлы салтыр лыддьыны да юрбитны колӧ велӧдчыны, — сылы вичко ӧдзӧсыс абу тупкӧса, сэн вермас сьывны, юрбитны и кевмысьны мый лолыс лэптӧ. Ічӧтԍаԋ ԁа меԁ ыҗыԁ школајасӧԇ меԁԍа јона кутасны велӧԁны уҗ вылӧ, бур овмӧс кыпӧԁӧм вылӧ. Став школаԍыс Рабочеј Респубԉіка јӧткӧ бокӧ моԉітва ԁа салтыр ԍаркӧԁӧм ԃелӧ. Школа уҗ вылӧ велӧԁӧ. Школа абу вічко. Коԁлы салтыр лыԃԃыны ԁа јурбітны колӧ велӧԁчыны, — сылы вічко ӧԇӧсыс абу тупкыса, сен вермас ԍывны, јурбітны і кевмыԍны мыј лолыс лептӧ.
Сідз видзӧдӧны рабочӧяс быдтысьӧм-велӧдчӧм вылӧ и сэтчӧ, кыдз мый вермӧны, кыссьӧны и матыштчӧны. Дзик пыр, ӧдӧбтӧмӧн сы мында школа да сы мында велӧдысь дерт он вермы лӧсьӧдны, миян гӧльмӧм Россияын и сьӧмыс, и велӧдчӧм йӧзыс тайӧ воясӧ оз ло. А воысь воӧ рабочӧй Россия кутас паськӧдны велӧдчӧм делӧ, нуӧдны водзӧ, мед водзи локтан воясӧ став 140 миллионыс вӧлі грамотнӧй, мед став пӧрысьыс и томыс вӧлі велӧдӧма, эз вӧв саръяс дырйи моз пемыд. Сіԇ віԇӧԁӧны рабочӧјас быԁтыԍӧм-велӧԁчӧм вылӧ і сетчӧ кыԇ мыј вермӧны кысԍӧны і матыштчӧны. Ԇік пыр, ӧԁӧбтӧмӧн сымынԁа школа ԁа сымынԁа велӧԁыԍ ԃерт он вермы лӧԍӧԁны, міјан гӧԉмӧм Роԍԍіјаын і ԍӧмыс і велӧԁчӧм јӧзыс тајӧ војасӧ оз ло. А воыԍ-воӧ рабочӧј Роԍԍіја кутас паԍкӧԁны велӧԁчӧм ԃелӧ, нуӧԁны воԇӧ, меԁ воԇі локтан војасӧ став 140 міԉԉіоныс вӧлі грамотнеј, меԁ став пӧрыԍыс і томыс вӧлі велӧԁӧма, ез вӧв сарјас-ԁырјі-моз пемыԁ.
6. Коми войтырлы ёна лоӧ вӧтчыны. 6. Комі војтырлы јона лоӧ вӧтчыны.
Рочьяс пемыдӧсь-пемыдӧсь, а Комиыс сыысь пемыд — сап пемыд. Рочьяслӧн кӧнсюрӧ эм и машина уджыс, пабрикыс, заводыс, кӧрт туйыс и бурджык овмӧсыс, сідзкӧ и велӧдчӧм йӧзыс колӧ унджык, а коми олӧ туй бокын, сэрӧгын, лёк вӧр шӧрын, машинасӧ абу аддзывлӧма, кӧрт туйсӧ оз тӧд, пабрик-заводас ветлӧ йӧз муӧ, да и сэн сӧмын пес кералӧ, грамотатӧгыд мӧд удж бердӧ оз сибав. Овмӧсыс комилӧн гӧль, дай олӧмыс вывті сьӧкыд. Саръяс абу старайтчылӧмаӧсь кокньӧдыштны отсыштны. Кутшӧм нин отсыштны, да медбӧръя вынъяссӧ, вирсӧ пычкылӧмаӧсь винаӧн-кабакӧн, вотъясӧн да вичкояс пыр, кодсӧ мырдӧн, кодсӧ ылӧдлӧмӧн да пӧрйӧдлӧмӧн. Ӧні на йӧй бабаяслысь медбӧръя ыж-мӧсъяссӧ ен да святӧй улӧ лэччӧмӧн горш попъяс кыскалӧны. Рочјас пемыԁӧԍ-пемыԁӧԍ, а Коміыс сыыԍ пемыԁ — сап пемыԁ. Рочјаслӧн кӧн ԍурӧ ем і машіна уҗыс, пабрікыс, завоԁыс, кӧрттујыс і бурҗык овмӧсыс, сіԇкӧ і велӧԁчӧм јӧзыс колӧ унҗык, а комі олӧ туј бокын, серӧгын, ԉок вӧр шӧрын, машінасӧ абу аԁԇывлӧма, кӧрттујсӧ оз тӧԁ, пабрік завоԁас ветлӧ јӧз муӧ, ԁа і сен сӧмын пес кералӧ, грамотатӧгыԁ мӧԁ уҗ берԁӧ оз ԍібав. Овмӧсыс Комілӧн гӧԉ, ԁај олӧмыс вывті ԍӧкыԁ. Сарјас абу старајтчылӧмаӧԍ кокԋӧԁыштны отсыштны. Кущӧм-ԋін отсыштны, ԁа меԁбӧрја вынјассӧ вірсӧ пычкылӧмаӧԍ вінаӧн-кабакӧн, вотјасӧн ԁа вічкојас пыр, коԁсӧ мырԁӧн, коԁсӧ ылӧԁлӧмӧн ԁа пӧрјӧԁлӧмӧн. Ӧні на јӧј бабајаслыԍ меԁбӧрја ыж-мӧсјассӧ јен ԁа ԍватӧј улӧ летчӧмӧн горш попјас кыскалӧны.
Шог босьтӧ, кор видзӧдлан Комилысь олӧм, быдтысьӧм да велӧдчӧм. Мыйлакӧ ӧд роч рабочӧй йӧз, большевикъяс сэтшӧма оз жалитны, кыдз мый вермӧны старайтчӧны отсавны. Налы ӧні и аслыныс ыджыд, кузь войнаяс бӧрад сьӧкыд овмӧссӧ бӧр лӧсьӧдны, а век на тай и сьӧд гӧль пемыд Комисӧ оз вунӧдны, юксьӧны миянкӧд асланыс ичӧтик овмӧснас да эмнас. Шог боԍтӧ кор віԇӧԁлан Комілыԍ олӧм, быԁтыԍӧм ԁа велӧԁчӧм. Мыјла-кӧ-ӧԁ роч рабочӧј јӧз — боԉшевікјас сещӧма оз жаԉітны, кыԇ мыј вермӧны старајтчӧны отсавны. Налы ӧні і аслыныс ыҗыԁ-куԅ војнајас бӧраԁ ԍӧкыԁ овмӧссӧ бӧр лӧԍӧԁны, а век-на-тај і ԍӧԁ гӧԉ пемыԁ Комісӧ оз вунӧԁны, јукԍӧны міјанкӧԁ асланыс ічӧԏік овмӧснас ԁа емнас.
Мый ми аддзам Коми муын? Ӧти-кӧ, джынсьыс унджык выль чужӧм кагаыс миян нывбабалӧн кулӧ кок вылас сувттӧдз. Мӧд-кӧ асьныс нывбабаясыс джынвыйӧ сьӧкыд удж вӧсна жугалӧ, висьӧ горӧдчӧмӧн, кыдз шуасны — шеваӧн. Весиг оз тӧд кысь лоӧ сійӧ висьӧмыс, оз думышт, мый сьӧкыд уджысь, удж помын нӧбасьӧмысь, вундіг, ытшкиг, кер лэдзиг-керигӧн кага вайӧмысь, а аслас пемыдлун вӧсна корсьӧ виноватӧс, лӧсьӧдлӧ тшыкӧдчысьӧс, керысьӧс, шева сетысьӧс. Коймӧд-кӧ, миян зонпосни сьӧкыдпырысь быдмӧны, ёдмӧны быдмигас. Нольӧд-кӧ, мужчинаулов этшаджык нывбабауловысь дай томӧнджык кулӧ. Витӧд-кӧ, уна кулысьыс пӧрӧс вуджан висьӧмъясысь. Квайтӧд-кӧ, Коми (кызвыныс нывбаба) вывті веритысьӧсь, религиознӧйӧс. Сизимӧд-кӧ, коми видзчысьтӧг горш вина вылӧ и уна, уна мукӧд лёктор жугӧдӧ комиӧс. Мыј мі аԁԇам Комі муын? Ӧԏі-кӧ, җынԍыс унҗык выԉ чужӧм кагаыс міјан ныв-бабалӧн кулӧ коквылас сувттӧԇ. Мӧԁ-кӧ аԍныс ныв-бабајасыс җынвыјӧ ԍӧкыԁ уҗ-вӧсна жугалӧ, віԍӧ горӧԁчӧмӧн, кыԇ шуасны — шеваӧн. Веԍіг оз тӧԁ кыԍ лоӧ сіјӧ віԍӧмыс, оз ԁумышт мыј ԍӧкыԁ уҗыԍ, уҗ помын нӧбаԍӧмыԍ, вунԁіг-ыщкіг-керлеԇіг керігӧн кагавајӧмыԍ, а аслас пемыԁлун-вӧсна корԍӧ вінаватӧс, лӧԍӧԁлӧ щыкӧԁчыԍӧс, керыԍӧс, шева ԍетыԍӧс. Којмӧԁ-кӧ, міјан зон посԋі ԍӧкыԁ пырыԍ быԁмӧны, јоԁмӧны быԁмігас. Ноԉӧԁ-кӧ, мужчіна улов ещаҗык ныв-баба уловыԍ ԁај томӧнҗык кулӧ. Вітӧԁ-кӧ, уна кулыԍыс пӧрӧс вуҗан віԍӧмјасыԍ. Квајтӧԁ-кӧ, Комі (кызвыныс ныв-баба) вывті верітыԍӧԍ, реԉігіознӧјӧс. Ԍіԅімӧԁ-кӧ, Комі віԁчыԍтӧг горш вінавылӧ і уна, уна мукӧԁ ԉок тор жугӧԁӧ коміӧс.
Мый вӧсна, юалан? Ставыс сьӧкыд удж вӧсна. Му миян этша, нянь вайӧ — во джын кежӧ вуджны; пабрик-заводтӧг, кӧрт туйтӧг нажӧтка абу. Лоӧ шыбласьны кытчӧ сюрӧ. Мужик зонуловкӧд мунӧны и ветлӧны во джынйӧн кузь тӧв Сибырын, Перым гӧгӧрын, Из сайын, либӧ ас муын сортовка дорын жугӧдчӧны мый вынысь. Кынмалӧны, висьмӧны и дерт дженьыд нэмаӧсь. Том зонпосниулов ар 13–14-сянь тшӧтш нин на борся ветлӧ, жугӧдчӧ и дерт быдмӧмысь сувтӧ, ёдмӧ. Нывбабалы лоӧ пессӧ, керсӧ, турунсӧ кыскавны, куйӧдсӧ сӧвтны, кольта дорас, кер дорас, коса дорас челядясьны, — мед ся нӧ-й оз торксьы, шеваӧн горӧдчӧм вӧснаыс и быдӧн; кытчӧ он босьт, ставыс выныштчӧм вӧсна, жугӧдчӧм кузя, — пемыдлуныс, вина юӧмыс, йӧйлуныс, — ставыс. Мыј-вӧсна, јуалан? Ставыс ԍӧкыԁ уҗ-вӧсна. Му міјан еща, ԋаԋ вајӧ — во җын кежӧ вуҗны; пабрік-завоԁтӧг, кӧрттујтӧг нажетка абу. Лоӧ шыблаԍны кытчӧ-ԍурӧ. Мужік зон уловкӧԁ мунӧны і ветлӧны во җынјӧн куԅ тӧв Ԍібырын, Перым гӧгӧрын, із сајын, ԉібӧ ас муын сортовка ԁорын жугӧԁчӧны мыј выныԍ. Кынмалӧны, віԍмӧны і ԃерт җеԋыԁ немаӧԍ. Том зонпосԋі улов ар 13–14-ԍаԋ щӧщ-ԋін на борԍа ветлӧ, жугӧԁчӧ і ԃерт быԁмӧмыԍ сувтӧ, јоԁмӧ. Ныв-бабалы лоӧ пессӧ, керсӧ, турунсӧ кыскавны, кујӧԁсӧ сӧвтны, коԉта ԁорас, кер ԁорас, коса ԁорас чеԉаԃаԍны, — [???меԁԍа нӧј оз торкԍы шеваӧн горза орӧԁчӧм вӧснаыс і быԁӧн], кытчӧ он боԍт ставыс выныштчӧм-вӧсна, жугӧԁчӧм-куԅа, — пемыԁлуныс, віна јуӧмыс, јӧјлуныс, — ставыс.
Коми уджалысь войтырлӧн абу кипод улас бурджык муыс, струментыс, машинаыс, заводыс, пабрикыс, туйыс, сійӧн сылы лоӧ ветлыны, сюрс верст сайӧ подӧн кыссьыны удж корсьны кынӧм пӧт вӧсна. Комі уҗалыԍ војтырлӧн абу кіпоԁ улас бурҗык муыс, струментыс, машінаыс, завоԁыс, пабрікыс, тујыс, сіјӧн сылы лоӧ ветлыны, ԍурс верст сајӧ поԁӧн кысԍыны уҗ корԍны кынӧм пӧт-вӧсна.
Сэтшӧм олӧмыс важӧн нин кыссьӧ: 1813 воын нин (209 во сайын) велӧдчӧм морт А. Флеров гижлӧма^А. Флеров «Зырянская грамматика», издание Академии Наук. С-Петербург, 1813 года, стран. VI и VII./^: «Комилы пӧ нянь вайтӧм му вӧсна кызвынсӧ лоӧ уджавны заводъясын, кыйсьыны ас кынӧмпӧт вӧснаыс: ылі заводса удж найӧс оз личӧд. А пемыдлуныс оз лэдз мукӧдтор дорӧ кутчысьныс, оз сет налы олӧмсӧ веськӧдны кодзыд шогмытӧм ас муас. 400 воӧн налы войт абу отсавлӧмаӧсь велӧдчыны, и найӧ ӧні на сэтшӧм джынвыйӧ йӧйӧсь, кыдз сулӧма найӧс Степан Перымскӧй». Сещӧм олӧмыс важӧн-ԋін кысԍӧ: 1813 воын-ԋін (209 во сајын) велӧԁчӧм морт А. Флеров гіжлӧма^А. Флеров „Зырянская грамматика“, издание Академии Наук. С-Петербург, 1813 года, стран. VI и VII./^: „Комілы-пӧ ԋаԋ вајтӧм му-вӧсна кызвынсӧ лоӧ уҗавны завоԁјасын, кыјԍыны ас кынӧмпӧт-вӧснаыс: ылі завоԁса уҗ најӧс оз ԉічӧԁ. А пемыԁлуныс оз леԇ мукӧԁ тор ԁорӧ кутчіԍныс, оз ԍет налы олӧмсӧ веԍкӧԁны коԇыԁ шогмытӧм ас-муас. 400 воӧн налы војт абу отсавлӧмаӧԍ велӧԁчыны і најӧ ӧні-на сещӧм җынвыјӧ јӧјӧԍ, кыԇ сулӧма најӧс Ԍтепан Перымскеј“.
Тайӧ мортыс гижлӧма кык сё во сайын. Ёна-ӧ ми кык сё вонас чужйыштчим, ӧдӧбтім водзӧ! Мый миян соді олӧманым и ёна-ӧ ми сюсьмим? Перепись 1920 воын висьталӧ, мый Комиыд джын кынӧмпӧтсӧ перйӧ, крестьянствоысь ӧприч, бокысь. Сійӧ жӧ перепись висьталӧ, мый 80% йӧзыс миян велӧдчытӧм, а нывбабаыс 90% нач йӧй. 39.000 челядьысь школаӧ ветлӧ сӧмын 18.000 — джынсьыс этша. Нывпосни улов школаӧ ветлысьыс зонпосни уловысь буретш кык мындаӧн этша. Сійӧ революция бӧрын нин, кор школаыс 1920 воас кык мында вӧлі важ режим серти! Со мый миянлы сетлӧмаӧсь саръяс 600 воӧн! 600 вонас куш сар вылӧ кевмысьӧм, да сар кабакъяссӧ кутӧм дон вылас ми вермим школаӧн, туйӧн да заводӧн-машинаӧн тыртны асьнымӧс асьным куш ас гӧрб вылын. А ӧні мый — некодӧс пӧткӧдысь ни велӧдысь вичкояс довъялӧны, авгӧны поп-дяк горш вӧсна, да самӧкур заводъяс быд сиктын лыдтӧм. Тшыглун, йӧйлун и мат! Тајӧ мортыс гіжлӧма кык ԍо во сајын. Јонаӧ мі кык ԍо вонас чужјыштчім, ӧԁӧбтім воԇӧ! Мыј міјан соԁі олӧманым і јонаӧ мі ԍуԍмім? Перепіԍ 1920 воын віԍталӧ, мыј Коміыԁ җын кынӧмпӧтсӧ перјӧ креԍԏанствоыԍ ӧпріч, — бокыԍ. Сіјӧ-жӧ перепіԍ віԍталӧ, мыј 80% јӧзыс міјан велӧԁчытӧм, а ныв-бабаыс 90% нач јӧј. 39.000 чеԉаԃыԍ школаӧ ветлӧ сӧмын 18.000 — җынԍыс еща. Нывпосԋі улов школаӧ ветлыԍыс зон-посԋі-уловыԍ бурӧщ кык-мынԁаӧн еща. Сіјӧ ревоԉутсіја бӧрын-ԋін, кор школаыс 1920 воас кык-мынԁа вӧлі важ режім-ԍерԏі! Со мыј міјанлы ԍетлӧмаӧԍ сарјас 600 воӧн! 600 вонас куш сарвылӧ кевмыԍӧм, ԁа сар кабакјассӧ кутӧм ԁонвылас мі вермім школаӧн, тујӧн ԁа завоԁӧн-машінаӧн тыртны асԍынымӧс аԍным куш ас гӧрбвылын. А ӧні мыј — ԋекоԁӧс пӧткӧԁыԍ ԋі велӧԁыԍ вічкојас ԁовјалӧны, авгӧны поп-ԃак горш-вӧсна, ԁа самӧкур завоԁјас быԁ ԍіктын лыԁтӧм. Щыглун, јӧјлун і мат!
Сэтшӧм олӧмыс ӧмӧй куш миян? Пермяклӧн, башкырлӧн, вотяклӧн, и тотаралӧн, якутъяслӧн и быдсяма пӧлӧс сёрниа Россияас олысь йӧзлӧн ми кодьысь бур олӧмыс абу. Сар-палачьяс ми моз и найӧс абу чеченитлӧмаӧсь, йӧткӧмаӧсь сэрӧгъясӧ, эновтӧмас туйтӧг, отсӧгтӧг да сӧмын мый вермылӧмаӧсь личкылӧмаӧсь, пӧдтылӧмаӧсь. Сещӧм олӧмыс-ӧмӧј куш міјан? Пермаклӧн, башкірлӧн, воԏаклӧн, і тотаралӧн, јакутјаслӧн і быԁԍама пӧлӧс ԍорԋіа Роԍԍіјаас олыԍ јӧзлӧн мі-коԃыԍ бур олӧмыс абу. Сар-палачјас мі-моз і најӧс абу чечеԋітлӧмаӧԍ, јӧткӧмаӧԍ серӧгјасӧ, еновтӧмас тујтӧг, отсӧгтӧг ԁа сӧмын мыј вермылӧмаӧԍ ԉічкылӧмаӧԍ-пӧԁтылӧмаӧԍ.
Сӧмын югӧр тыдовтчис ми кодь войтыр уловлы рабочӧй Октябрся Революция бӧрын. Миянлы бӧръявыв воис югӧр. Миянӧс кутісны морт туйӧ пуктыны ставыскӧд орччӧн. Сетісны аслыным Автономия, восьтісны гырысь школаяс карын, 300 комиӧс велӧдӧны ыджыд каръясын, воысь воӧ отсалӧны няньӧн, деньгаӧн, мыйӧн вермӧны. Мездісны белӧйысь. Медсьӧкыд воясӧ эз вунӧдны. Мыйла? Да сійӧн, мый ӧні Россияын веськӧдлӧ рабочӧй, ми ас пиысь тшӧтш бӧръям йӧзӧс нырнуӧдысь Ставрочмувывса Съезд Сӧвет вылас. Лёк йӧз, мутияс, нэмчӧжся вир нёнялысь купечьяс, урадникъяс, попъяс вӧйпӧны миянӧс: мый пӧ нӧ сетіс вит вонас тіянлы Сӧвет власьтыд? А ми налы шуам: мый сетіс 600 вонас миянлы сарлӧн да налӧн власьт. Сӧвет власьтыс вит вонас миянлы сы мында сетіс, мый некор сетлыны некутшӧм власьтлы. Да ещӧ кор, — война дырйи, кор эновтӧма вӧлі став уджсӧ, став уджалысьыс вӧлі фронт вылын, кор ставыс вӧлі косясьысь да сёйысь, а уджсӧ вӧлі некодлы нуныс. Видзӧдлам мый кутасны сьывны миян мутияс во кык-куим бӧрын, кор олӧмыс, уджыс, велӧдчӧмыс воссяс! Сӧмын југӧр тыԁовтчіс мі-коԃ војтыр уловлы рабочеј Окԏабрса Ревоԉутсіја бӧрын. Міјанлы бӧрја выв воіс југӧр. Міјанӧс кутісны морт тујӧ пуктыны ставыскӧԁ ортчӧн. Ԍетісны аслыным Автономіја, воԍтісны гырыԍ школајас карын, 300 коміӧс велӧԁӧны ыҗыԁ карјасын, воыԍ-воӧ отсалӧны ԋаԋӧн, ԃеԋгаӧн, мыјӧн вермӧны. Мезԁісны белӧјыԍ. Меԁ ԍӧкыԁ војасӧ ез вунӧԁны. Мыјла? Ԁа сіјӧн, мыј ӧні Роԍԍіјаын веԍкӧԁлӧ робӧчеј, мі ас-піыԍ щӧщ бӧрјам јӧзӧс ныр нуӧԁыԍ Ставрочмувывса С‘езԁ Сӧвет вылас. Ԉок јӧз, муԏіјас, немчӧжса вір ԋоԋалыԍ купечјас, ураԃԋікјас, попјас вӧјпӧны міјанӧс: мыј-пӧ-нӧ ԍетіс віт вонас тіјанлы Сӧвет-влаԍтыԁ? А мі налы шуам: мыј ԍетіс 600 вонас міјанлы сарлӧн ԁа налӧн влаԍт. Сӧвет-влаԍтыс віт вонас міјанлы сымынԁа ԍетіс, мыј ԋекор ԍетлыны ԋекущӧм влаԍтлы. Ԁа јешщӧ кор, — војна-ԁырјі, кор еновтӧма вӧлі став уҗсӧ, став уҗалыԍыс вӧлі пронт вылын, кор ставыс вӧлі коԍаԍыԍ ԁа ԍојыԍ, а уҗсӧ вӧлі ԋекоԁлы нуныс. Віԇӧԁлам мыј кутасны ԍывны міјан муԏіјас во кык-кујім бӧрын, кор олӧмыс, уҗыс, велӧԁчӧмыс воԍԍас!
Тов. Ленин шуӧ, быд слугаӧс пӧ, кухаркаӧс колӧ велӧдны государствоӧн веськӧдлыны. Велӧдчам и сэтчӧ. Кевмысьны, вина юны, быд дурак, быд йӧйыс кужӧ велӧдчытӧг, а бур удж дорӧ, выль ногӧн паськыдджык ӧтласа овмӧс пуктыны, тэрыба, зіля, лӧсьыда уджавны зэв шочыс да-й позьӧ шуны кызвыныс оз на и думыштныс куж, ладӧн и пес вӧчнысӧ да гӧрнысӧ на оз путьмы, а кытчӧ нин сьӧкыдджык удж бердӧ кутчысьны, кытчӧ колӧ тӧдӧм да мастерство. А мастерствотӧг да тӧдтӧг водзӧ овны оз позь. Ми роч кывтӧгыс и сэн нин вошӧмаӧсь быдлаӧ, пикӧ воӧмаӧсь весиг гортас, а заводас, бокиас, салдатас и важӧн нин йӧз серам. Весигтӧ коминас висьталӧмсӧ огӧ кужӧ кывзыны ни гӧгӧрвоны. Тов. Ԉеԋін шуӧ, быԁ слугаӧс-пӧ, кукаркаӧс колӧ велӧԁны госуԁарствоӧн веԍкӧԁлыны. Велӧԁчам і сетчӧ. Кевмыԍны, віна јуны, быԁ ԁурак, быԁ јӧјыс кужӧ велӧԁчытӧг, а бур уҗ ԁорӧ, выԉ-ногӧн паԍкыԁҗык ӧтласа овмӧс пуктыны, терыба, зіԉа, лӧԍыԁа уҗавны зев шочыс ԁа-ј поԅӧ шуны кызвыныс оз на і ԁумыштныс куж, лаԁӧн і пес вӧчнысӧ ԁа гӧрнысӧ на оз пуԏмы, а кытчӧ-ԋін ԍӧкыԁҗык уҗ берԁӧ кутчіԍны, кытчӧ колӧ тӧԁӧм ԁа маԍԏерство. А маԍԏерствотӧг ԁа тӧԁтӧг воԇӧ овны оз поԅ. Мі роч кывтӧгыс і сен-ԋін вошӧмаӧԍ быԁлаӧ, пікӧ воӧмаӧԍ веԍіг гортас, а завоԁас, бокіас, салԁатас і важӧн-ԋін јӧз ԍерам. Веԍіг-тӧ комінас віԍталӧмсӧ огӧ кужӧ кывзыны ԋі гӧгӧрвоны.
Колӧ Коми йӧзлы чорыда думыштны велӧдчӧм йылысь. Пӧра кӧ абу — колӧ корсьны, а челядьӧс велӧдӧм йылысь нинӧм уна и сёрнитны, мед ӧти велӧдтӧм оз коль. Огӧ кӧ велӧдӧ — сэн миян асланым наянлун, чорыдлун. Быд челядьӧс на позьӧ уджлы ыджыда мешайттӧг лэдзлыны школаӧ. Сӧвет власьт кутас мырдӧн велӧдны сідз и тадз, оз кӧ таво — мӧд во и тшӧктас школа учительлы отсавны. Колӧ Комі јӧзлы чорыԁа ԁумыштны велӧԁчӧм-јылыԍ. Пӧра-кӧ абу — колӧ корԍны, а чеԉаԃӧс велӧԁӧм-јылыԍ ԋінӧм уна і ԍорԋітны, меԁ ӧԏі велӧԁтӧм оз коԉ. Огӧ-кӧ велӧԁӧ — сен міјан асланым најанлун, чорыԁлун. Быԁ чеԉаԃӧс-на поԅӧ уҗлы ыҗыԁа мешајттӧг леԇлыны школаӧ. Сӧвет-влаԍт кутас мырԁӧн велӧԁны сіԇ і таԇ, оз-кӧ таво — мӧԁ во і щӧктас школа учіԏеԉлы отсавны.
Миян школа этша Коми муын. 200 сюрс морт вылӧ сӧмын 178 да и сійӧ абу вит во ветлана, а кызвыныс — куима. Колӧ школаыс — 400, мед став велӧдчан улов ныв-пиыслы вӧлі тырмӧдз. Велӧдысьыс 390, а колӧ 1200 морт. Ыджыд школаыс (II ступень) ӧні 5, а колӧ 200, велӧдысьыс сэтчӧ 1000 морт. Челядь садйыс миян 5, колӧ 500 и 1000 морт велӧдысь. Гырысь школаыс миян ӧти — Коми Институт; сэн велӧдчӧ 300 морт, 20 велӧдысь. Техникумыс (мастеръясӧ, учительясӧ, гӧран-кӧдзан кӧзяйство вылӧ велӧдӧны) — сӧмын на 4: Сыктывкарын с. х. текникум да профессионал-техник школа, Емдінын педагог-техникум да Айкинаын профессионал-техник школа. Сійӧ зэв этша. Детскӧй приютыс — 10, сэн 400 айтӧм-мамтӧм челядь. Міјан школа еща Комі муын. 200 ԍурс морт вылӧ сӧмын 178 ԁа і сіјӧ абу віт во ветлана, а кызвыныс — кујіма. Колӧ школаыс — 400, меԁ став велӧԁчан улов ныв-піыслы вӧлі тырмӧԇ. Велӧԁыԍыс 390, а колӧ 1200 морт. Ыҗыԁ школаыс (II ступень) ӧні 5, а колӧ 200, велӧԁыԍыс сетчӧ 1000 морт. Чеԉаԃ саԁјыс міјан 5, колӧ 500 і 1000 морт велӧԁыԍ. Гырыԍ школаыс міјан ӧԏі — Комі Інԍԏітут; сен велӧԁчӧ 300 морт, 20 велӧԁыԍ. Ԏекԋікумыс (маԍԏерјасӧ, учіԏеԉјасӧ, гӧран-кӧԇан кӧԅајство вылӧ велӧԁӧны) — сӧмын-на 4: Сыктыв карын с. х. ԏекԋікум ԁа пропесԍіонал-ԏекԋік школа, Јемԁінын пеԁагог-ԏекԋікум ԁа Ајкінаын пропеԍԍіонал-ԏекԋік школа. Сіјӧ зев еща. Ԃетскӧј пріјутыс — 10, сен 400 ајтӧм-мамтӧм чеԉаԃ.
Сэсся миян эм политикаӧ велӧдан удж, сійӧ бергӧдӧ став Сӧвет-партия школаяснас, музейяснас, библиотеканас, народнӧй домнас, клубъяснас, изба читальнянас, пемыд йӧзӧс грамотаӧ велӧдӧмнас, опыт петкӧдлан пунктнас, архивъяснас. Сеԍԍа міјан ем поԉіԏікаӧ велӧԁан уҗ, сіјӧ бергӧԁӧ став Сӧвет-парԏіја школајаснас, муԅејјаснас, бібԉіоԏеканас, нароԁнӧј ԁомнас, клубјаснас, ізба чітаԉԋанас, пемыԁ јӧзӧс грамотаӧ велӧԁӧмнас, опыт-петкӧԁлан пунктнас, архівјаснас.
Выль 1923 во кежӧ Коми муын эм: Выԉ 1923 во кежӧ Комі муын ем:
1. Сыктывкарын: Коми войтырӧс велӧдан отдел (Обоно) — 1, Коми Институт — 1, Профессионал-техник школа — 1, Сӧвет-партия школа — 1, сельскӧй кӧзяйство текникум — 1, ыджыд школа (2 ступень) — 2, посни школаяс — 5, детскӧй дом — 1, челядь сад — 1; коллектор — 1, народнӧй дом — 1, центральнӧй библиотека — 1, музей — 1, архив — 1, Коми нига лэдзан — 1, газет редакция — 1, клуб — 2. 1. Сыктыв карын: Комі војтырӧс велӧԁан отԃел (Обоно) — 1, Комі Інԍԏітут — 1, Пропесԍіонал-ԏекԋік школа — 1, Сӧвет-парԏіја школа — 1, ԍеԉско-коԅајство ԏекԋікум — 1, ыҗыԁ школа (2 ступеԋ) — 2, посԋі школајас — 5, ԃетскеј ԁом — 1, чеԉаԃ саԁ — 1; коԉԉектор — 1, нароԁнӧј ԁом — 1, тсентраԉнӧј бібԉіоԏека — 1, муԅеј — 1, арків — 1, Комі ԋіга леԇан — 1, гаԅет реԁактсіја — 1, клуб — 2.
Велӧдчӧ сэн 1500 морт, велӧдӧ — 70 морт, уджалӧ 50, отсасьӧ 20 морт. Велӧԁчӧ сен 1500 морт, велӧԁӧ — 70 морт, уҗалӧ 50, отсаԍӧ 20 морт.
2. Печӧра тас: Изьва войтырӧс велӧдан отдел (Уоно) — 1, ыджыд школа — 1, ичӧт школа — 24, детскӧй дом — 1, библиотека — 8, лыддьысян керка — 5, нардом — 12, клуб — 2. Школаясын велӧдчӧ 1756 морт, велӧдӧ — 55. 2. Печӧра-тас: Іԅва војтырӧс велӧԁан отԃел (Уоно) — 1, ыҗыԁ школа — 1, ічӧт школа — 24, ԃетскӧј ԁом — 1, бібԉіоԏека — 8, лыԃԃыԍан керка — 5, нарԁом — 12, клуб — 2. Школајасын велӧԁчӧ 1756 морт, велӧԁӧ — 55.
3. Емва вож: Емваса войтырӧс велӧдан отдел — 1, Емдінын педагог-текникум — 1, Айкинаын профессионал-техник школа — 1, ыджыд школа — 1, ичӧт школа — 59, детдом — 2, детсад — 2. 3. Јемва-вож: Јемваса војтырӧс велӧԁан отԃел — 1, Јемԁінын Пеԁагог-ԏекԋікум — 1, Ајкінаын пропесԍіонал-ԏекԋік школа — 1, ыҗыԁ школа — 1, ічӧт школа — 59, ԃетԁом — 2, ԃетсаԁ — 2.
Велӧдчӧ 5000 ныв-зон, велӧдӧ 63 морт. Эм тырыс библиотека, нардомъяс, лыддьысянінъяс. Велӧԁчӧ 5000 ныв-зон, велӧԁӧ 63 морт. Ем тырыс бібԉіоԏека, нарԁомјас, лыԃԃыԍан інјас.
4. Сыктыв вож: Сыктывса войтырӧс велӧдан отдел — 1, ыджыд школа — 2, ичӧт школа — 42, детдом — 1, детсад — 1. 4. Сыктыв вож: Сыктывса војтырӧс велӧԁан отԃел — 1, ыҗыԁ школа — 2, ічӧт школа — 42, ԃетԁом — 1, ԃетсаԁ — 1.
Велӧдчӧ 4000 ныв-зон, велӧдӧ 46 морт. Эмӧсь Народнӧй домъяс, библиотекаяс. Велӧԁчӧ 4000 ныв-зон, велӧԁӧ 46 морт. Емӧԍ Нароԁнӧј ԁомјас, бібԉіоԏекајас.
5. Эжва тас: Эжваса войтырӧс велӧдан отдел — 1, ыджыд школа — 2, ичӧт школа — 48, детдом — 5, детсад — 1. 5. Ежва-тас: Ежваса војтырӧс велӧԁан отԃел — 1, ыҗыԁ школа — 2, ічӧт школа — 48, ԃетԁом — 5, ԃетсаԁ — 1.
Велӧдчӧ 3500, велӧдӧ — 55 морт. Сідз жӧ эм библиотекаяс, нардомъяс. Велӧԁчӧ 3500, велӧԁӧ — 55 морт. Сіԇ-жӧ ем бібԉіоԏекајас, нарԁомјас.
Ставыс велӧдчӧ 16.000 ныв-зон, кольӧ ортсын велӧдчытӧг 23000 ныв-зон; школаын — 33%, ортсын 67%. ⅓ юкӧныс ветлӧ, ⅔ — оз. Ставыс велӧԁчӧ 16.000 ныв-зон, коԉӧ ортсын велӧԁчытӧг 23000 ныв-зон; школаын — 33%, ортсын 67%. ⅓ јукӧныс ветлӧ, ⅔ — оз.
Со кымын том ныв-пи кольӧ велӧдчытӧг. Гырысьяс йывсьыс сьӧкыд и сёрнисӧ панны — найӧ кызыс пемыдӧн и кольӧ. Эм мый йылысь думыштны Коми войтырлы, эм мый вылӧ видзӧдлыны. Пемыдлуныс синманым пырӧ. Со кымын том ныв-пі коԉӧ велӧԁчытӧг. Гырыԍјас-јывԍыс ԍӧкыԁ і ԍорԋісӧ панны — најӧ кызыс пемыԁӧн і коԉӧ. Ем мыј-јылыԍ ԁумыштны Комі војтырлы, ем мыј-вылӧ віԇӧԁлыны. Пемыԁлуныс ԍінманым пырӧ.
Онӧдз ми эгӧ сійӧ пыдди пуктылӧ. Ӧні пӧра нин миянлы аслыным гӧгӧрвоны и босьтчыны кутчысьны велӧдчӧмӧ. Онӧԇ мі егӧ сіјӧ пыԃԃі пуктылӧ. Ӧні пӧра-ԋін міјанлы аслыным гӧгӧрвоны і боԍтчыны кутчіԍны велӧԁчӧмӧ.
Ӧнӧдз ми зэлыдӧсь вӧлім школаяс вылӧ, гылыдӧсь самӧкуръяс вылӧ, праздникъяс вылӧ, вичко поп-дяк вылӧ. Ӧнӧԇ мі зелыԁӧԍ вӧлім школајас вылӧ, гылыԁӧԍ самӧкурјас вылӧ, праԅԋікјас вылӧ, вічко поп-ԃак вылӧ.
Сямнымӧс лоӧ вежны, гылыдджыкӧн лоны школаяс вылӧ и чӧвтчыны юӧмысь, ёна праздничайтӧмысь и поп-дякӧс тшӧгӧдӧмысь. Ԍамнымӧс лоӧ вежны, гылыԁҗыкӧн лоны школајас вылӧ і чӧвтчыны јуӧмыԍ, јона праԅԋічајтӧмыԍ і поп-ԃакӧс щӧгӧԁӧмыԍ.
Войтырӧс велӧдӧм помын миян отсӧг, миян эмбур, миян мездысьӧм тшыгысь, висьӧмысь, жугӧдчӧмысь и быд лёкысь. Војтырӧс велӧԁӧм помын міјан отсӧг, міјан ембур, міјан мезԁыԍӧм щыгыԍ, віԍӧмыԍ, жугӧԁчӧмыԍ і быԁ ԉокыԍ.
Комиӧн гижис
Варыш
Важ коми гижӧд