ГАЗЕТНӦЙ ЛИСТ
ЭЛЕКТРИЧЕСКӦЙ ОПЫТЪЯС
І. МЫЙ СІЙӦ ЛОӦ ВИДЗӦДНЫ ЮРӦН? — СЬӦКЫД ГАЗЕТ.
— Вӧчам! — шуис меным ыджыд вок, ломтылӧм пач бок кузя кинас тапкӧдігмоз. — Вӧчам: рытнас тэкӧд ми вӧчам электрическӧй опытъяс.
— Опытъяс? Выль опытъяс! — Нимкодьпырысь шуи ме. — Кор? Ӧні? Ме эськӧ кӧсйи ӧні.
— Быд кӧсйӧм вылӧ колӧ терпенньӧ. Опытъяс лоасны рытнас. Ӧні меным колӧ мунны.
— Машинала?
— Кутшӧм машинала?
— Электрическӧйла. Ӧд опытъястӧ вӧчны ковмас машина.
— Машина, коді миянлы колӧ, сійӧ эм нин, куйлӧ менам портфельын... Сӧмын тэ метӧг лукйыны сэн эн кӧсйы. — Казяліс вок менсьым мӧвпъяссӧ. — Немтор он аддзы, сӧмын ставсӧ дзуган, — содтіс сійӧ пальтосӧ пасьталігмоз.
— А машинаыс сэні?
— Сэні, эн тӧждысь.
Вок петіс керкаысь, а машина тыра портфельтӧ колис коридорӧ, дзоля пызан вылӧ.
Кӧрт кӧ эськӧ вӧлі кужӧ чувствуйтны, сійӧ эськӧ магнит дорын чувствуйтіс сійӧс жӧ, мый ме портфель дорын сулалігӧн.
Портфель менӧ кыскис ас дінас, кыскис менсьым став мӧвпъясӧс. Ме ог вермы вӧлі мӧдтор йылысь мӧвпыштны: некутшӧм пӧльза эз вӧв видзӧдны бокӧ...
Тешкодь, мый портфельӧ вермӧ тӧрны электрическӧй машина, ме эг чайтлыв сійӧс татшӧм вӧсньыдикӧн.
Портфельыс томаннас абу игналӧма, видзӧдлан кӧ пытшкӧссӧ надзӧник...
Мый кӧ газетӧн тӧбӧма. Ящик? Абу, нигаяс.
Нигаяс да нигаяс, мукӧдтор портфельын нинӧм абу.
Но кыдзи нӧ ме эг гӧгӧрво, мый вок шмонитіс: электрическӧй машинасӧ позьӧ мӧй портфеляд дзебны.
Вок локтіс и нинӧм эз вай, сійӧ пырысь-пыр и казяліс менам чужӧм серті дзугыльтчан помкатӧ.
— Тэ буракӧ портфеляд корсьысин — юаліс сійӧ.
— Кӧн нӧ машинаыд? — Ӧтвет видзи ме юалӧмӧн.
— Портфельын. Эн аддзыв?
— Сэні куш нигаяс да.
— Машинаыс и. Омӧля видзӧдӧмыд. Мыйӧн нӧ тэ видзӧдін?
— Мыйӧн видзӧді? Синъясӧн.
— Сійӧ ӧд и эм, мый сӧмын синъяснад. А колӧ вӧлі став юрнад видзӧдны. Куш видзӧдӧмыд этша, колӧ гӧгӧрвоны, мый аддзан. Сійӧ шусьӧ «видзӧдны юрнад».
— Кыдзи нӧ юрнас видзӧдӧны?
— Кӧсъян, петкӧдла тэныд, кыдзи торъялӧны сӧмын синъясӧн видзӧдӧм да став юрӧн видзӧдӧм.
Вок зептысь кыскис карандаш да бумага вылӧ гижтіс татшӧм фигура: [... ].
— Тані кыка визьясыс — кӧрт туйяс, а ӧткаясыс — шоссе. Видзӧдлы да висьтав: код кӧрт туйыс кузьджык — 1-сянь 2-ӧдз али 1-сянь 3-ӧдз?
— 1-сянь 3-ӧдз дерт кузьджык.
— Сійӧ тэ синъяснад аддзан. А ӧні фигура вылӧ видзӧдлы став юрнад.
— Но кыдзи? Ме ог куж.
— Став юрӧн тайӧ фигура вылӧ видзӧдны колӧ тадз. Мӧвпышт сідз, мый 1-сянь нуӧдӧма веськыд визь, коді артмӧдӧ веськыд пельӧсъяс 2–3 шоссе линия дорӧ. Аслас чертеж вылын нуӧдіс чутъясӧн визь.
— Кыдзи юкис менам визьӧй тайӧ шоссесӧ? Кутшӧм юкӧдъяс вылӧ?
— Шӧри.
— Шӧри, шуан. Сідз кӧ, тайӧ чута визьыслӧн став точкаыс 2-ӧд да 3-ӧд помъяссянь сулалӧны ӧтылнаын. Мый жӧ тэ ӧні шуан 1-а точка йылысь? Кытчӧ сійӧ матынджык: 2-ӧд али 3-ӧд дінӧ?
— Ӧні лӧсьыда аддза, мый сійӧ ӧтылнаын сулалӧ 2-сянь и 3-сянь. А войдӧрсӧ кажитчис, мый веськыд кӧрт туйыс шуйга дорсьыс кузьджык.
— Водзджык тэ сӧмын видзӧдін синнад, а ӧні видзӧдлін став юрнад. Гӧгӧрвоин торъялӧмсӧ?
— Гӧгӧрвои. Кӧн нӧ эськӧ машинаыд?
— Кутшӧм машина?
— Но, электрическӧйыд.
— Портфельын. Куйлӧ, кӧн куйліс. Тэ эн аддзыв сы понда, мый эн куж видзӧдлыны юрнад.
Вок портфельысь кыскис пакет, надзӧник разис сійӧс, мездіс зэв ыджыд газетнӧй лист да сетіс меным.
— Со миян электрическӧй машина.
Ме чуймӧмӧн видзӧді газет вылӧ.
— Чайтан, куш бумага, сэсся и нинӧм? — шуис вок. — Синмыдлы — да. А коді кужӧ видзӧдлыны став юрнас, сійӧ газетсьыд аддзӧ физическӧй прибор.
— Физическӧй прибор? Медым опытъяс вӧчавны?
— Да. Босьтлы жӧ газетсӧ киад: зэв кокни, збыль ӧд? Тэ чайтан ӧд, мый сійӧс верман кыпӧдны быд кадӧ, кӧть ӧти чуньӧн. А со ӧні жӧ аддзан, мый сійӧ жӧ газет мукӧддырйи вермӧ лоны вывті сьӧкыдӧн. Вайлы менсьым эсйӧ чертёжнӧй линейкасӧ.
— Сійӧ некытчӧ оз туй.
— Бурджык. Оз ло жаль, чегас кӧ.
Вок пуктіс линейкасӧ пызан вылӧ сідз, мый сылӧн помыс пызан дорсянь чургӧдчис ортсӧ.
— Вӧрзьӧд чурвидзан помӧдыс. Кокньыда катовтчӧ. Збыль ӧд? Но, а видлы сійӧ катовтны сэк, кор ме мӧд джынсӧ вевття газетӧн.
Пызан вылӧ сійӧ шлапкис газет, шыльӧдіс сылысь чукыръяссӧ да вевттис сійӧн линейкатӧ.
— Босьт бедь да чорыда кучкы чурвидзан линейка помӧ. Лӧсышт мый вынсьыд!
— Сэтшӧма ме кучка, мый линейкаыд газеттӧ орӧдас да лэбас йиркӧдзыд, — шуи ме.
— Вынтӧ сӧмын эн жалит.
Вок линейкасӧ пуктіс пызан вылӧ...
Кучкӧмысь лои виччысьтӧмтор, кыліс трачнитӧм, линейка чегис, а газет важ мозыс коли пызан вылӧ, сійӧ линейка пом вылас, кодӧс вӧлі вевттьӧма аснас.
— Газетыд сьӧкыдджык тай вӧлӧма, тэнад чайтӧм дорысь? — Вильшалігмоз юаліс вок.
Ме дивуйтчӧмӧн видзӧді линейка тор вылӧ да газет вылӧ.
— Тайӧ опыт электрическӧй?
— Опыт, сӧмын абу электрическӧй. Электрическӧйясыс — водзынӧсь, тайӧ ме тэныд кӧсйи петкӧдлыны, мый газет збыльысь вермӧ лоны приборӧн физическӧй опытъяс вӧчӧм вылӧ.
— Мыйла нӧ эськӧ сійӧ эз лэдз линейкасӧ качнысӧ? Ме ӧд со кокньыда кыпӧда сійӧс пызан вылысь?
— Сэн ӧд и опытыс, газет вылӧ личкӧ сынӧд да оз ичӧт вынӧн: быд квадратнӧй сантиметр вылӧ газета листысь сійӧ личкӧ дзонь килограмм сьӧктаӧн. Кор кучкӧны чурвидзан линейка помӧ, сійӧ аслас мӧдар помӧн мыджсьӧ газетнӧй листӧ увсяньыс: газетлы колӧ эськӧ кыпавны. Сійӧ кӧ вӧчсьӧ надзӧн, сэк кыптыштан газет улӧ удитӧ пырны ортсыса сынӧдыс да аслас йӧткӧмӧн кокньӧдӧ газет вылӧ вылысса сынӧдлысь личкӧмсӧ. Но тэнад кучкӧмыс лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый сынӧдыс газет улад пырныс эз удит: кор газет шӧрыс кыптіс нин вывлань, доръясыс нӧшта инмисны на пызан бердӧ.
Сы понда тэныд лои кыпӧдны эз ӧти газет, газет кындзи сыкӧд тшӧтш сы вылӧ личкысь сынӧдсӧ. Дженьыдджыка шуны: тэныд линейканад грузтӧ колӧ вӧлі кыпӧдны сымында килограмм, кымын квадратнӧй сантиметр пасьта вӧлі кыпӧдан газетыд, бумага пасьтаыс кӧ вӧлі сӧмын 16 квадратнӧй сантиметр, — 4 сантиметр пасьта и кузьта квадратик, — сэк сы вылӧ сынӧдыслӧн личкӧмыс эськӧ вӧлі 16 килограмм сьӧкта.
Но кыпӧдан бумагаыслӧн пасьтаыс и кузьтаыс тӧдчымӧн ыджыд, сідзкӧ колӧ вӧлі кыпӧдны ыджыд сьӧкта, гашкӧ ветымын килограмм мында. Ленейка татшӧм грузтӧ лэптыны эз вермы да чеги.
Ӧні тэ аддзан, мый газет отсӧгӧн позьӧ вӧчны опытъяс? Кор пемдас, пондам вӧчны электрическӧй опытъяс.
ІІ. ЧУНЬЯСЫСЬ БИ КИНЬ — КЫВЗЫСЬ БЕДЬ — ГӦРАЯСЫН ЭЛЕКТРИЧЕСТВО.
Вок ӧти киас босьтіс паськӧм весалан тшӧтка, а мӧд кинас пӧсь пач бердӧ ляскис газет да пондіс сійӧс тшӧткаӧн ниртны, быттьӧкӧ шпалеритчис, медым лӧсьыдджыка ляскысис стен вылас шпалерыс.
— Видзӧд! — шуис вок да кыкнан кисӧ босьтіс газет бердысь.
Ме виччыси бумагалысь водзӧ исковтӧм. Сійӧ эз ло: газет кутчысис шыльыд пач вылын, быттьӧкӧ сійӧс клеялӧмӧн ляскӧмаӧсь.
— Кыдз нӧ кутчысьӧ? — юалі ме. — Сійӧ ӧд клейнас абу мавтӧма.
— Газет кутчысьӧ электричествоӧн. Сійӧ ӧні электризируйтӧма да пач бердас кыскыссьӧ.
— Мыйла тэ эн висьтав меным, мый газетыд портфеляд вӧлі электризируйтӧма.
— Водзджыксӧ сійӧ эз вӧв электризируйтӧма. Электризируйті сійӧс ме ӧні, тэ дырйи, тшӧткаӧн нирлӧмӧн. Ниртчӧмсьыс сійӧ и электризируйтчис.
— Сідз кӧ, тайӧ прамӧй электрическӧй опыт нин?
— Да. Ми сӧмын на заводитам. Вай, кусӧд би.
Пемыдын вуджрасис воклӧн сьӧд фигура да еджыд пач местаын руд пласт.
— Ӧні видзӧд менам ки бӧрся.
Ме унджыкысьсӧ казявлі, мый вӧчис вок, но эг аддзы. Сійӧ газетсӧ кульыштіс пач бердысь, ӧти кинас кутіс сійӧс ӧшалӧмӧн, а мӧд киыслысь чуньяссӧ паськӧдӧмӧн матыстіс найӧс сы бердӧ.
Сэки, ме омӧля эски аслам синъяслы, чуньясысь лэбисны электрическӧй киньяс, голубӧй, еджыд кузь киньяс!
— Тайӧ вот электрическӧй киньяс, кӧсъян ачыд видлыны?
Ме зэв ӧдйӧ дзеби киясӧс мышку сайӧ. Нинӧм вылӧ!
Вок выльысь ляскис газетсӧ пач бердӧ, ниртыштіс тшӧткаӧн, да бара сійӧ чуньясысь сявкнитісны кузь электрическӧй киньяс, дзонь кольтаясӧн. Ме сэки удиті казявны, мый сійӧ чуньяснад оз дзикӧдз инмӧдчыв газет бердад, а кутіс найӧс сысянь сантиметр дас сайын.
— Видлы, эн пов, ньӧти ӧд оз доймы. Вайлы китӧ. — Сійӧ кутіс менсьым киӧс да кыскис менӧ пач бердӧ.
— Паськӧд чуньястӧ. Сідз! Мый, доймӧ?
Ме эг и тӧдлы, кыдзи менам чуньясысь чеччыштісны голубӧй электрическӧй киньяс. Найӧ югнитлігӧн ме аддзылі, мый вок пач бердсьыс газеттӧ кульыштӧма сӧмын джынйӧдзыс, улысса джынйыс газетлӧн воддза мозыс на лясвидзис, быттьӧкӧ клеитӧма пач бердын. Электрическӧй киньяс петігӧн ӧттшӧтш ме кылі небыдик чуткыштӧм, но доймӧмыс муртса кылыштӧ, збыльысь повнысӧ нинӧмысь вӧлӧма.
— Нӧшта! — ӧні ме ачым нин кора.
Вок ляскис газеттӧ пач бердад да кутіс ниртны куш кинас.
— Мый нӧ тэ керан? Тшӧткатӧ вунӧдін!
— Веськодь. Но лӧсьӧдчы!
— Нинӧм оз артмы: тэ куш кинад ниртін, тшӧткатӧг.
— Позьӧ и тшӧткатӧг, киясыд кӧ косӧсь медтыкӧ зыртны-а.
Збыльысь ӧд менам чуньясысь и сэки сявкнитісны киньясыд, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и водзын.
Кор ме видзӧді пӧттӧдз, вок меным шуис:
— Но, тырмас. Ӧні ме тэныд петкӧдла электрическӧй бияс, кутшӧмъясӧс Колумб да Магеллан аддзывлісны асланыс караб мачтаяс йылысь. Вайлы ножич.
Вок ножичлысь ёсь помъяссӧ паськӧдӧмӧн матыстіс джынвыйӧ кульыштӧм газет бердӧ.
Ме видчыси электрическӧй киньяс, но аддзи мыйкӧ мӧдтор: ножичлӧн ёсь йывъясыс кытшовтчисны югъялан дженьыдик лӧз-гӧрд сіясӧн, кӧть ножичсянь бумагаӧдз вӧлі бура ылын на. Сыкӧд ӧттшӧтш кыліс небыдика, кузя дзизгӧм.
— Со татшӧм жӧ тугъяс, сӧмын гырысьджыкӧсь, моракъяслы унаысь удайтчывлӧ аддзывны мачта йывъясысь. Найӧ шусьӧны эльмовӧй биясӧн.
— Кытысь нӧ найӧ сэтчӧ лоӧны?
— Мый тэ кӧсъян юавны, коді мачтаяс вылын кутӧ электризируйтӧм газетсӧ? Дерт, газет сэні абу, сы пыдди эм улӧдз ӧшйӧм электризируйтчӧм кымӧр, сійӧ газет кодь жӧ. Эн чайт, мый электричестволӧн татшӧм югъялӧмыс, би тугъяссӧ лэдзӧмыс ёсь йывъясыс лоӧ сӧмын море вылын. Казявлывлӧны сійӧс и му вылын, торъя нин гӧраяс йылын.
Нӧшта Юлий Цезар на гижліс, кыдз ӧтчыд кымӧра войӧ сійӧ салдатъяс копьё йывъясын югъялісны татшӧм жӧ биясыд. Моракъяс да салдатъяс электрическӧй биясысь оз повны, — мӧдарӧ, найӧ лыддьӧны бур приметаӧн, дерт, некутшӧм тӧлка помкатӧг. Гӧраясын овлывлӧ, мый электрическӧй югъялӧмыс чужлывлӧ весиг йӧз вылӧ — найӧ юрсиясӧ, шапкаясӧ, пельясӧ и с. в.
Сэки унаысь кывлывлӧ дзужгӧм, сэтшӧм жӧ, кутшӧм кывліс миян ножичысь ӧні.
— Тайӧ биыс ёна сотӧ?
— Ниӧти оз сот. Ӧд сійӧ абу би, а югъялӧм, кӧдзыд. Кӧдзыд югъялӧм некутшӧм вред вайны оз вермы, весиг сыысь истӧг оз ӧзйы. Со видзӧдлы: ножич пыдди босьта истӧг. Со — аддзан — сылӧн юрыс кытшовтӧдӧма электрическӧй югъялӧмӧн, сӧмын сійӧ оз сотчы.
— А ме ногӧн, сотчӧ: би кывъяс веськыда юрсяньыс мунӧны.
— Вай биасьлы, видзӧдлы истӧг вылас биӧн.
Ме аддзи, мый истӧг эз шомась, весиг юрыс сылӧн эз ӧзйыв.
Сідзкӧ, сійӧ збыль вӧлі кытшовтӧдӧма кӧдзыд югӧръясӧн, а абу биӧн.
— Эн кусӧд бисӧ: водзӧ опыт вӧчам югыдӧн.
Вок джодж шӧрӧ кыскис улӧс да сійӧ мыш вылӧ вомлалаӧн пуктіс бедь. Некымын видлӧмъяс бӧрын сылы удайтчис вӧчны, мый бедь улӧс мыш вылын куйліс некодарӧ катовтчытӧг.
— Ме эг тӧд, мый бедь вермас тадзи куйлыны — шуи ме. — Ӧд сійӧ зэв кузь!
— Сы вӧсна и кутчысьӧ мый кузь. Дженьыд кӧ эськӧ эз ӧшйи. Карандаш пом ӧшйӧдны он вермы.
— Карандаш помтӧ дерт тадзтӧ не пуктыны — шуи тшӧтш ме.
— Ӧні со мый. Гашкӧ тэ бедь дорас инмӧдчывтӧг тшӧктан сійӧс асланьыд бергӧдчыны?
Ме понді думайтны.
— Ӧти помас кӧ эськӧ кӧвйысь пекля чӧвтан... — заводиті ме.
— Некутшӧм кӧвтӧг, ни инмӧдчывтӧг. Верман?
— Тӧда, тӧда! — Ме матыстчи чужӧмӧн бедь дорӧ да вомӧн заводиті кыскыны сынӧдсӧ аслань, медым сійӧс тшӧтш кыскыны. Сӧмын тай беддьыд эз вӧрзьыв.
— Но, мый?
— Нинӧм оз артмы. Оз позь.
— Оз, шуан, позь? Видзӧдлам.
Вок кульыштіс пач бердысь газет, коді сійӧ каднас пыр на ӧшаліс сэні, быттьӧкӧ клеялӧма, надзӧник пондіс боксянь матыстны бедь дінӧ. Неуна эз вӧв метра джын, кор беддьыд кыліс нин электризируйтӧм газетлысь кыскӧмсӧ да сюся бергӧдчис сылань.
Газетнӧй листтӧ новлӧдлӧмӧн, вок беддьӧс кытшовтӧдіс улӧс мыш юр гӧгӧр, первой ӧтарӧ, сэсся мӧдарӧ.
— Тэ аддзан, электризируйтӧм газетыд бедьсӧ кыскӧ сэтшӧм чорыда, мый вӧтчӧ дай кутас вӧтчыны бумага бӧрся, кытчӧдз газетысь электричествоыс кушӧдз сынӧдӧ оз пет.
Тайӧ жӧ опыт позьӧ вӧчны мукӧд ногӧн. Пример вӧчам сідзи. То эстӧн буфет вылын румкаын кольк. Кольк вылӧ надзӧник пуктам линейка, медым ӧшъяс, да кутам сійӧс асланьым газет листӧн бергӧдлыны.
— Кӧсъян ачыд видлыны?
Ме босьті газеттӧ, кодӧс вок выльысь ниртіс пач бердын, да ас вылӧ лои дивуйтчыны, первойсяньыс жӧ удайтчис меным опытыд да, линейка бергаліс газет бӧрся, кытчӧдз кольк вылысь эз исковт.
— Коркӧ, — кӧсйысис вок, — ме тэныд нӧшта петкӧдла ӧти опыт, татшӧм сямаӧс жӧ: уль колькйӧ кык помас емӧн писькӧдам розьяс, пытшкӧссьыс мый эм лэдзам, да тыртӧм кольк кышыс кутас быглясьны блюд вывті, электризируйтӧм газет бӧрся.
— Абу лӧсьыд, мый оз позь вӧчавны татшӧм опытъяссӧ гожӧмын, пачыд кӧдзыд.
— Пачыс тані колӧ сы вӧсна, медым косьтыны бумага: тайӧ опытъясыс сӧмын артмасны дзик кос газетӧн. А тэ казялін, ме чайта, мый газет век васӧд кодь.
Сынӧдсяньыс ульсалӧ да, сійӧн лоӧ сійӧс косьтыны пач бердын. Эн думайт, мый гожӧмын ниӧти оз позь вӧчавны миянлысь опытъяс.
Позьӧ, сӧмын найӧ оз лоны сэтшӧм бурӧсь, кыдзи тӧлын. Тӧвнад ломтылӧм керкаын сынӧдыс ёна кос гожся дорысь — со помкаыс. Кос сынӧд татшӧм опытъяс вӧчигӧн зэв колана.
Гожӧмын газет косьтӧны плита вылын, кор сійӧ ӧбед пуӧм бӧрын ыркалас сэтшӧмӧдз, мый сы вылын оз кут сотчыны бумагаыс.
Плита вылын бура косьтӧм бӧрын газетсӧ нуӧны кос пызан вылӧ да сэні чорыда ниртӧны тшӧткаӧн, сійӧ электризируйтчас, — сӧмын оз сэтшӧм бура, кутшӧма шоныд сёй пач бокын. Но талун кежлӧ тырмас. Аски вӧчалам выль опытъяс.
— Электрическӧйӧс жӧ?
— Да, и ставсӧ тайӧ асланым электрическӧй машинаӧн — газетӧн. А тайӧ каднас ме тэныд сета лыддьыны нига эльмовӧй бияс йылысь гӧраяс вылын. Та йылысь гижис тӧдчана францияса естествоиспытатель Соссюр. 1867-ӧд воын сійӧ ёртъяскӧд вӧлі куим километрысь джуджыдджык гӧра вылын, Сарле гӧра йылын, да вот мый накӧд сэні лои.
Вок босьтіс джаджйысь нига Фламмарионлысь «Атмосфера» листыштіс сійӧс да сетіс меным лыддьыны со мый: «Гӧра вылӧ кайысьяс ӧбедайтны сувтігӧн сӧмын на гӧра скала бердӧ сувтӧдісны ассьыныс кӧрт пома бедьяссӧ, кыдз Соссюр пельпомъяс вывсьыс да мышкусьыс кутіс кывны чутӧдчӧм, быттьӧкӧ ем ли мый ли надзӧникӧн пырӧ яяс. «Чайті — шуӧ Соссюр, — мый менам дӧра плащӧ веськалӧмаӧсь булавкаяс, ме шыбиті сійӧс, но кокньӧдӧм эг аддзы, а, мӧдарӧ, ёнджыка куті кывны, мый доймӧм ӧддзӧ, босьтіс став мышку пасьта ӧти пельпомсянь да мӧдӧдзыс, дай муніс гильӧдӧмӧн да бытшкӧмӧн, быттьӧкӧ мышку кузя ветлӧдлӧ чушканзі да чушкышталӧ.
Зэв ӧдйӧ шыбиті мӧд пальтоӧс, но бара жӧ эг аддзы немтор сэтшӧмсӧ, коді эськӧ вермис вӧчавны дойяссӧ. Доймӧмыс паськалӧ, дай кутіс нин быттьӧ биӧн сотны, меным кажитчӧ, мый менам ӧзйӧма шерстянӧй фуфайкаӧй. Ме дась нин вӧлі пӧртчысьны дзикӧдз, но ме друг кылі кутшӧмкӧ шыяс, шы вӧлі мунӧ сямнас швыргӧм шылань. Шы петіс миян бедьясысь, кодъясӧс вӧлі нёрӧдӧма скала бердӧ. Шы пондіс кывны, быттьӧ шоналан ва дзужгӧ, коді дась пузьыны».
Тайӧ ставыс вӧлі вит кымын минут дыра. «Ме сэк гӧгӧрвои, мый сутшкӧмыс лои электричество мунӧм (истеченньӧ) ради, коді петіс гӧраысь. Сӧмын, лун югыд дырйи, ме эг вермы аддзыны бедьяс вылысь некутшӧм югъялӧм. Бедьяс лэдзисны ӧти сяма ёсь шы, кӧть кыдзи найӧс киад эн кут, вомлалаӧн кӧть, кӧрт помсӧ вывлань лэптӧмӧн кӧть, увлань лэдзӧмӧн кӧть, либӧ кодарӧкӧ нёрӧдӧмӧн. Муысь некутшӧм шы эз кыв».
«Кымынкӧ минут бӧрті казялі, мый менам юрсиӧй и тошӧй вывлань кыпӧдчӧмаӧсь. Мем кажитчис быттьӧ быдмӧм чорыд тош вывті нуӧдӧны кос бритваӧн.
Менам том ёрт кутіс горзыны, мый сылӧн сувтӧны ус гӧнъясыс, а пельйывъясысь петӧны вына токъяс.
Ме киӧс лэпті да кылі, кыдзи токъяс петӧны чуньясысь. Электричество торъяліс быдлаысь, бедьясысь, паськӧмъясысь, пельясысь, юрсиысь да став тӧдчанаджык телӧ вылын торъясысь.
Ми гӧра йывтӧ ӧдйӧ эновтім да метра сё кымын лэччим увлань. Кымын ми лэччим увлань, сымын миян бедьяс шыалісны омӧльджыка, медбӧртинас шыыс лои сэтшӧм ичӧт, мый сійӧс кывны позис сӧмын бедь дінӧ пельтӧ ляскӧмӧн».
Тадз помассьӧ Соссюрлӧн висьтыс. Сійӧ жӧ нигаысь ме нӧшта лыдди гижӧдъяс эльмовӧй бияс чужлӧм йылысь.
«Вылӧ лэптысьӧм скалаясысь электричестволӧн петӧмыс тшӧкыда овлывлӧ, кор кымӧръяс мунӧны улӧ ӧшйӧмӧн, маті скалаяс дінті.
«1863 воӧ, юль 10-ӧд лунӧ, Ватсон да нӧшта кымынкӧ сылӧн ёртъясыс кайисны Юнгфрау проходӧ (гӧраяс вомӧн вуджан туй Швейцарскӧй гӧраясын). Асылыс вӧлі зэв мича, но проходӧ матысмигӧн, мунысьясӧс суис чорыд йи сора тӧв. Кыліс чорыда гымыштӧм, Ватсонлы сы бӧрын кутіс кывны шутлялӧм шы, шыыс петіс аслас беддьысь, шы сямыс вӧлі дзик сэтшӧм, быттьӧ заводитӧ пузьыны ва. Мунысьяс сувтісны да казялісны, мый налӧн бедьяс да черъяс лэдзӧны сэтшӧм жӧ шыяс, найӧ шыалӧмысь эз дугдывны и сэки, кор найӧс вӧлі сутшйӧдлӧма муӧ.
Мунысьяс пиысь ӧти пӧртчис шапкасӧ да сэк жӧ горӧдіс, мый юрыс сылӧн сотчӧ. Збыль, сылӧн юрси вӧлі сувтӧма, быттьӧкӧ сійӧс электризируйтӧма. Быдӧн кылісны гильӧдчӧм чужӧм вылысь да мукӧдлаысь. Ватсонлӧн юрсиясыс дзикӧдз веськӧдчисны. Чунь помъяс йылын, кор найӧн ӧвтісны сынӧдын, кыліс электричестволӧн шутлялӧм.
ІІІ. АКАНЬЯС БУМАГАЫСЬ ЙӦКТӦНЫ — ЗМЕЙЯС — СУВТӦМ ЮРСИ.
Вок ассьыс шуӧм вӧчис. Мӧд луннас, кор пемдіс, сійӧ заводитіс вӧчавны выль опытъяс.
Медвойдӧр «ляскис» пач бердӧ газет.
Сэсся менсьым корис топыдджык газет сикасысь бумага, сэтшӧмӧс, код вылын гижӧны, да сэтысь заводитіс вундавны зэв тешкодь фигураяс: ичӧтик мортъясӧс уна ногӧн.
— Тайӧ бумагаысь аканьясыс пырысь-пыр кутасны йӧктыны. Вайлы булавкаяс. Быд акань кокӧ вӧлі сутшкӧма булавка.
— Тайӧ, медым ичӧтик мортъясыс эз повзьыны да газет дорӧ дзикӧдз эз сибдыны, — висьтавлӧ вок, самӧвар поднос вылӧ бумагаысь фигураяс пукталігмоз.
— Петкӧдчӧм заводитчӧ!
Сійӧ пач бердысь кульыштіс газет да кыкнан кинас кутӧмӧн вылысянь матыстіс поднос дорӧ.
— Сувтӧй! — горӧдіс вок.
Дивӧ! Фигураясыд сувтісны! Сувтісны и сулалісны сэтчӧдз, кытчӧдз вок газетсӧ эз ылыст, — сэки найӧ бӧр водісны. Но вок налы дыр шойччыны эз лэдз: газетсӧ матыстӧмӧн да ылыстӧмӧн тшӧктіс найӧс то сувтны, то водны.
— Эг кӧ эськӧ найӧс булавкаяснад сьӧктӧд, найӧ эськӧ качӧдчисны газет бердӧдз и сибдісны сы дінӧ. Со аддзан — вок кымынкӧ фигураысь булавкаяссӧ перйис, — кабала мортъяс сибдісны газет бердӧ и оз усьны.
Тайӧ электричествоӧн кыскӧм (притяженньӧ). А ӧні вӧчам опыт отталкиванньӧ.
— Электричествоыс нӧ вермӧ тойлавны?
— Ӧткодя электризируйтӧм торъяс ӧта-мӧднысӧ тойлалӧны, отталкивайтӧны.
— Кытчӧ нӧ ножичсӧ воштін?
Ме сеті воклы ножич, сійӧ ляскис газет пач бердӧ да пондіс улыс дорсянь вундыны вывлань векньыдик визь, сійӧс эз дзикӧдзсӧ орӧд, сідз жӧ вундіс мӧдӧс, сэсся коймӧдӧс да нёльӧдӧс и с. в.
Сизимӧд визьсӧ вундігӧн сійӧс орӧдіс помӧдз. Артмис бумага «тош», коді бара жӧ эз исковт пач бердысь, кыдз чайті ме, а ӧшйис сы вылӧ. Вылыс дорӧдыс кинас кутыштӧмӧн вок «тош» кузя кымыныськӧ нирскӧбтіс тшӧткаӧн а сэсся «тоштӧ» кульыштіс пач бердсьыд да чургӧдіс водзӧ ки йылас ӧшӧдӧмӧн. Личыда ӧшйӧм пыдди увлань, кабала лентаяс разӧдчисны, кӧлӧкӧл моз тӧдчымӧн ӧта-мӧдсьыс тойыштчӧмӧн.
— Найӧ ӧта-мӧдсьыс ылыстчӧны сы вӧсна, — висьталіс вок, — мый найӧ ставныс ӧтмоза электризируйтчӧмаӧсь. Ньӧти электризируйттӧм торъяс дінӧ найӧ матыстчӧны жӧ. Сюй улыссяньыс на пытшкӧ китӧ, лентаяс ляскысясны ки бердад. Ме лажыньтчи да кӧсйи сюйны киӧс бумага лентаяс костӧ, но эг вермы сійӧс вӧчны, сы вӧсна, мый бумага лентаяс пырысь-пыр жӧ гартчисны ки гӧгӧр быттьӧкӧ змейяс.
— Оз повзьӧдны тэнӧ тайӧ змейясыс? — юаліс вок.
— Мыйла? Бумагаысь ӧд найӧ.
— А ме пола. Видзӧдлы кутшӧма пола!
Вок газет листтӧ лэптіс аслас юр вылӧ, да ме аддзи, кыдз сылӧн кузь юрсиясыс ӧтитӧг сулалӧны быттьӧ сійӧ ёна повзьӧма.
— Тайӧ опыт? Висьтав: тайӧ нӧ опыт жӧ?
— Сійӧ жӧ опытыс, кодӧс ми вӧчим ӧні, сӧмын мӧд ногӧн, газет электризируйтіс менсьым юрсиӧс, а найӧ сы дінӧ кыссигмоз сыкӧд ӧттшӧтш ӧта-мӧдсьыс тойыштчӧны, кыдзи миян бумага лентаясыд.
— Босьт рӧмпӧштан, ме тэныд петкӧдла, кыдзи аслад юрсиыд тадзи жӧ сувтас.
— Оз доймы?
— Ниӧти оз.
Збыльысь ӧд ме эг кывлы некутшӧм доймӧм, весиг гильӧдӧм, а рӧмпӧштан пыр аддзи, кыдзи менам юрсияс ставыс сувтісны. Сы кындзи, ми нӧшта видлалім мӧд пӧв тӧрытъя опытъяссӧ, код бӧрын вок помаліс ассьыс «сеанс». Сідзи сійӧ нимтіс миянлысь заняттьӧнымӧс.
Аски нӧшта выль опытъяс кӧсйис вӧчавны.
IV. ИЧӦТИК ЧАРД БИ. — ЛАМПОЧКАӦН ДА ВАӦН ОПЫТЪЯС. — БАГАТЫРСКӦЙ ПӦЛЬЫШТӦМ.
Мӧд рытнас вок опытъяс заводитіс лӧсьӧдчӧмӧн. Босьтіс куим стӧкан, шонтыштіс найӧс пач дорын, сэсся сувтӧдіс пызан вылӧ да вывсяньыс тупкис самӧвар подносӧн, кодӧс сідзжӧ неуна шонтыштіс пач дорын.
— Мый тайӧ лоӧ? — юалі ме. — Ӧд стӧканъясыс поднос вылын овлӧны, а оз стӧканъяс вылын подносыс.
— Виччысьлы! Опыт лоас ичӧтик чард би кодь.
Вок бара кутіс уджавны «электрическӧй машинакӧд», пач вылын кутіс ниртны газетсӧ. Недыр ниртӧм бӧрти газеттӧ мӧдпӧвсаліс да выльысь заводитіс ниртны. Сэсся кульыштіс сійӧ пач бердсьыд да ӧдйӧ пуктіс поднос вылӧ.
— Видлы подноссӧ — то, абу ӧд ёна кӧдзыд?
Ме воклысь пӧръялӧмтӧ эг казяв, — нем видзчысьтӧг нюжӧді киӧс поднос дорӧ, да лёка тай ӧдйӧ бӧр кыскышті: мый кӧ трачкис кылӧ да чуньӧс доймытӧдз чуткис.
Вок серӧктіс.
— Но, кутшӧм? Тэнӧ чард биыд кучкыштіс. А трач мунӧмсӧ кылін эн? Тайӧ ӧд вӧлі дзоля гым.
— Ме кывлі чорыд чуткӧм, а чард бисӧ эг аддзыв.
— Сійӧс тэ аддзан ӧні, кор опытсӧ выльысь вӧчам пемыдын.
— Та бӧрын ме поднос дорӧ ки матыстны ог кӧсйы, — збыля висьталі ме.
— Сійӧ оз и ков. Верман электрическӧй киньсӧ петкӧдны кӧть ӧдзӧс ключӧн, либӧ тшайнӧй паньӧн, немтор он кывлы, а киньясыс лоасны кузьӧсь. Медводдза киньяссӧ ме петкӧдла ачым, тэнад мед синъясыд велаласны пемыдас видзӧдны.
Вок бисӧ кусӧдіс.
— Ӧні чӧла. Видзӧд кыкнаннас, — кыліс пемыдын сылӧн гӧлӧсыс.
Трачкыштӧм да сыкӧд ӧттшӧтш истӧг тув джын кузя кымын еджговлӧз кинь чеччыштіс подноса-ключа костын.
— Аддзылін чардыштӧмсӧ? Кывлін гымыштӧмсӧ? — юаліс вок?
— Найӧ ӧттшӧтш вӧліны да. Прамӧй гымыд чардыштӧмсьыс овлывлӧ ёна бӧрынджык.
— Сійӧ тэ збыль... Ми гымсӧ пырджык кылам бӧрынджык чард би аддзылӧм дорысь.
Но век жӧ найӧ лоӧны ӧти кадӧ, кыдзи миян опытын трачнитӧм да электрическӧй кинь петалӧм.
— Мыйла нӧ гымыс бӧрынджык кылӧ?
— Тӧдан сійӧ кыдзи лоӧ. Чард би сійӧ югыд, а югыдлӧн югӧръяс лэбзьӧны зэв ӧдйӧ.
Гым — сійӧ взрыв, а взрыв сынӧдын оз паськав сэтшӧм ӧдйӧ, сійӧ тӧдчымӧн кольччӧ югӧръясысь да миян дорӧдз воӧ шыысь ёна сёрӧн. Сы понда ми чардсӧ аддзам водзджык, гымсӧ кылӧм дорысь.
Вок ключсӧ сетіс меным, а газетсӧ босьтіс, — ӧні менам синъясӧй велалісны нин пемыд дорӧ, вок тшӧктіс «чард бисӧ» петкӧдлыны куш подносысь.
— Газеттӧгыс нӧ киньыс лоӧ жӧ?
— Видлы.
Эг на удит ключтӧ вайӧдны поднос дорӧдзыс, кыдзи аддзи югыд кузь кинь.
Мӧдысь вок пуктіс газеттӧ поднос вылӧ да, ме выльысь инмӧдчи ключӧн, кинь бара лои, сӧмын сэки омӧльджык нин. Дасысь кымын сійӧ пуктыліс поднос вылӧ да босьтліс сэтысь газеттӧ (выльысь пач бердын зыравтӧг), да быд пуктылігӧн ме аддзылі киньяс, коді ӧтарӧ вӧлі лоӧ омӧльджык и омӧльджык.
— Электрическӧй киньяс эськӧ петавлісны дырджык, ме кӧ газетсӧ босьті эг куш киӧн, а вӧдиті кӧ сійӧс шӧвк суніс либӧ лента йылын. Кор кутан велӧдны физика, сэк тэ гӧгӧрвоан, мый медсясӧ миян тані и лоис. Ӧні кежлӧ жӧ тайӧ опытъяс вылас вермам видзӧдны сӧмын синнад, а не став юрнад.
— Тайӧ мединтереснӧй опытыс!
— Кодлы мый кажитчӧ. Меным медся ёна кажитчӧ сійӧ опыт, кодӧс ме тэныд петкӧдла ӧні. Эстӧн пызан йӧрын куйлӧ электрическӧй лампочка. Вайлы сійӧ!
— Тшыкӧма. Оз ӧзйы, сіыс орӧма.
— Миянлы и сэтшӧмыс бур. Мед сӧмын стеклӧыс вӧлі дзонь-а. Медсясӧ, медым сынӧдыс пытшкас эз пыр. Электрическӧй лампочка пытшкӧсыс ӧд тыртӧм, на пытшкысь сынӧдсӧ кушӧдз кыскӧма.
— Лампочкаясад сынӧдыс ньӧти абу?
— Да. Тэ нӧ эн на тӧдлы?
— Кыдз нӧ эськӧ сэки сіыс лампочкаас вермас сотчыныс? Сынӧдтӧгыс ӧд немтор оз вермы сотчыныс.
— Сотчыны оз вермы, но донавны вермас. Лампочкаын металлическӧй либӧ угольнӧй сі ньӧти оз сотчы, а сӧмын доналӧ. Сы вӧсна и кыскӧма сынӧдсӧ лампочкасьыс, медым эз вермы лоны сотчӧмыс, а вӧлі куш ӧти доналӧм.
— А сіыс кӧ эськӧ сотчис, мый сэки лои?
— Сэки эськӧ лои, мый сійӧ медводдза секундас жӧ сотчис, да водзӧ лампа эз кут туйны. Ӧні гӧгӧрвоин, мыйла колӧ, медым лампочкаяс вӧліны дзик кушӧсь? Ми нӧшта вӧчам ӧти опыт да тэ гӧгӧрвоан, мый лампочкаясын збыль пӧшті дзик абу ньӧти сынӧдыс. А ӧні ми нуӧдам на водзӧ ассьыным электрическӧй опытъяс.
Вок, век на пемыдын, пач бердысь газетсӧ джынйӧдзыс торйӧдіс да сы дінӧ матыстіс лампочкатӧ.
Кыліс небыдика трачнитӧм, петіс кинь да недыр кежлӧ лампочка тыри кельыдвиж югыдӧн.
— Тайӧ опытсӧ ме медъёна радейта — шуис вок. Сійӧ лампочкасӧ уналаӧ инмӧдліс газет дінӧ, век петавлісны киньяс, лампочка югъяліс. — Тайӧ жӧ опыт позьӧ вӧчны подносӧн: югъялӧм лоас нӧшта ыджыдджык. Сійӧ газетсӧ пуктіс поднос вылӧ, да збыль лампочка ӧні югдіс нӧшта ёнджыка. Но, кор сійӧ лампаӧн петкӧдіс кинь, вевттьытӧм подносыс еджыд-вижов югъялӧм эз ло.
Коркӧ тэныд тайӧ интереснӧй петкӧдчылӧмъясыс лоасны гӧгӧрвоанаӧсь. Ӧні кежлӧ кутам сӧмын видзӧдны да замечайтны, ме сідз жӧ дасьті угольнӧй лампочка, интереснӧ лэдзлыны татшӧм киньсӧ и сы пытшкӧ. Мый лоӧ?
Сійӧ угольнӧй лампочкасӧ нуис поднос дорӧ, чеччыштіс кинь, лампочкаын югнитіс вижов би, да сыкӧд ӧттшӧтш кыліс вӧсньыдик, муртса кылана звӧн, быттьӧкӧ вӧсньыдик стекляннӧй кӧлӧкӧллӧн шы.
— Кутшӧм звӧн нӧ? — юалі ме.
— Ага, кывлін! Тайӧ лампочка пытшкын искрасьыс тіралӧ угольнӧй сіыс да инмалӧ стеклӧ стенъясас. Ӧні ме тэныд петкӧдла югыдінын, кыдз сійӧ вӧрӧ.
Патронысь перйис экономическӧй лампочка да вежис сійӧ угольнӧйӧн, вок биасис да лампа дорӧ нуис электризируйтӧм газет. Сійӧ эз на ло лампа дорын, а доналӧм сіыс лампочка пытшкын дугдывтӧг тіраліс нин. Газетсӧ матыстӧмӧн да ылыстӧмӧн вок эз лэдз дугдыны тіралӧмыслы.
— Экономическӧй лампочкаӧн татшӧм опыт вӧчны оз позь сы вӧсна, мый сылӧн сіясыс абу прӧстӧсь, а зэлӧдӧма. Ӧні вӧчам нӧшта опыт — ваӧн, сійӧс вӧчам кухняын, ва кран дорын. А газет мед коляс пач вылын.
Ми бергӧдім кран, пондіс вӧсньыдика петны ва, коді шыӧн вӧлі усьӧ раковина пыдӧсӧ.
— Пырысь-пыр ме тайӧ ва струясӧ, сы дінӧ инмӧдчывтӧг, тшӧкта усьны мӧд ногӧн. Кытчӧ кӧсъян сійӧс чукыльтны: веськыдвыв, шуйгавыв али водзлань?
Лампочка тыри югыдӧн.
— Шуйгавыв, — думышттӧг висьталі ме.
— Бур. Крансӧ эн вӧрзьӧд, ме газет вая.
Вок локтіс газетӧн, сійӧс кутіс кыдз вермис тушасьыс ылынджык, медым газет омӧльджыка воштіс электричествосӧ. Сійӧ газетсӧ ва струя дорад матыстіс шуйга боксяныс, да ме аддзи, кыдз валӧн струяыс чукыльтчис шуйгавыв. Мӧдар бокас газетсӧ нуӧмӧн, вок ва струясӧ тшӧктіс чукыльтчыны веськыдвыв. Медбӧрын сійӧ водзас кыскис сэтшӧм ылӧдз, мый ваыс раковина вомӧн киссис джоджас.
— Аддзан, кутшӧм чорыда висьтавсьӧ тані электричестволӧн кыскӧмыс. Тайӧ опытсӧ кокньыда позьӧ вӧчны пачтӧг да плитатӧг, электризируйтӧм газет пыдди кӧ босьтан прӧстӧй каучукӧвӧй сынан, со татшӧмӧс. — Вок пытшкӧс зептысь кыскис сынан да сыныштіс ассьыс тшӧкыд юрсисӧ. — Татшӧм ногӧн ме электризируйта сійӧс.
— Но ӧд тэнад юрсиыд абу электрическӧй?
— Дерт жӧ. Обыкновеннӧй юрси, кыдзи тэнад и быдӧнлӧн. Но каучуксӧ кӧ ниртан юрсиад, сійӧ электризируйтчӧ, кыдз газетыд паськӧм тшӧткаысь. Видзӧд.
Струя дорӧ нуӧм сынан тӧдчымӧн чукыльтӧдіс сійӧс бокӧ.
— Мукӧд опытъяс вӧчавны сынан оз туй, сыын электричество вывті этша, ёна этша тайӧ электрическӧй машинаысь, кодӧс тэ ӧні тӧдан нин, кокньыд вӧчны прӧстӧй газетнӧй листысь.
— Тэ нӧшта на кӧсйылін вӧчны ӧти торъя опыт электрическӧй лампочканад, — казьтышті ме.
— Сійӧ буретш тан лоас лӧсьыд вӧчны сы вӧсна, мый миянлы ковмас ва. Ми лампочкаысь жугӧдам чурвидзан помсӧ, ва пытшкын сійӧ кутӧмӧн, да ваыс лампочкаас пырас пӧшти тырыс.
— Ачыс пырас?
— Да. Вылысса сынӧдыс кутас личкыны, сюйны васӧ тыртӧм пространствоас. Вайлы татчӧ таз.
Тазйӧ вок кисьтіс ва. Гартыштліс тшыксьӧм электрическӧй лампочка трапка торйӧн да сюйис ваӧ.
— Гартны лампочкасӧ колӧ сы понда, медым торъясыс эз резыштчыны, взрыв кӧ лоӧ.
— Взрыв, — повзи ме. — Взрыв лоас?
— Вермас лоны взрыв, ме кӧ лампаас вӧча ыджыд розь, сэк ваыс сы пытшкӧ лоас йӧткыштӧма сэтшӧм ӧдйӧ, мый пытшсяньыс стеклӧсӧ лямӧдас да торъясыс резыштасны гӧгӧрбок. Но ме чайта, мый жугӧда буретша, розьыс лоас зэв ичӧтик.
Вок надзӧник кучкыштіс ичӧтик мӧлӧтӧн лампочка чутӧ. Ме кылі дзужгӧм.
— Ваыс лампочка пытшкӧсӧ пырӧ. Кылан?
Дзужгӧм кыссис минут джын кымын да дугдіс.
— Эштіс, — шуис вок. Тазйысь лампочка лэптіс да рузум пытшкысь разис. — Со!
Ме ньӧжйӧник босьті лампочкатӧ сійӧ киысь. Сійӧ вӧлі бура сьӧкыд да дзик тыр ваӧн. Сӧмын выліас кольыштӧма ичӧтик сынӧд боль.
— Кӧн нӧ розьыс?
— Сэні, кӧні вӧлі стекляннӧй чутторйыс.
Збыльысь, сэн вӧлӧма ичӧтик розь. Но мыйлакӧ сы пытшкысь ваыс эз киссьы, кӧть ме лампочкасӧ и куті увлань розьӧн. Ме юалі сы йылысь воклысь.
— Оз киссьы ваыс сы понда, — шуис вок, — мый сійӧс оз лэдз сынӧд, коді вылыссяньыс личкӧ. Пытшсяньыс жӧ личкӧ сӧмын ӧти ва.
— А кыдз сэтчӧ веськалі эсійӧ сынӧд болльыс?
— Тайӧ сійӧ сынӧд, коді вӧлі лампочкаын, а сідзжӧ и сійӧ, коді вӧлі ва пытшкын. Кушӧдз сынӧд кыскыны лампочкаысь некодыр оз удайтчы, — пытшкас век неуна кольыштлӧ.
— Меным абу гӧгӧрвоана нӧшта ӧти тор, мый понда бырӧдӧны лампочка пытшкысь сынӧдсӧ, кӧсйӧны кӧ сӧмын, медым эз сотчы? Ӧд сынӧдсӧ позьӧ вежны сэтшӧм газӧн, код пытшкын сотчӧм оз вермы лоны. Ме лыддьывлі, мый азот пытшкын сотчӧм оз вермы лоны.
— Тэ висьталін збыль. Сідзи и вӧчӧны мукӧд лампочка сортъяс вӧчигӧн. Тэ аддзывлін магазинъясысь зэв югыд «полуватнӧй» лампочкаяс? Найӧ абу тыртӧмӧсь, а найӧс тыртӧма азотӧн либӧ мукӧд газӧн, код пытшкын сотчӧм оз вермы лоны. Найӧс сідзи и шуӧны: «газонаполненнӧйӧн». Сэтшӧм лампочканас эськӧ ӧнія вӧчан опыт эз удайтчы...
— Но ми дзикӧдз вунӧдім асланым газет йылысь. Меным сыкӧд окота вӧчны нӧшта ӧти опыт. Медбӧръяӧс! — Опыт оз нин ло электрическӧй, а сынӧдкӧд, сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧс ми вӧчим первойсӧ линейкакӧд.
Ми бӧр петім жырйӧ, да тані вок заводитіс газетнӧй листысь шӧравны да клеитны мешӧк.
— Мешӧк косьмигкості вай кымынкӧ кызджык да сьӧкыдджык нигаяс.
Ме этажерка вылысь корси куим сьӧкыд нига да пукті найӧс пызан вылӧ.
— Верман тэ пӧльтны вомнад тайӧ мешӧксӧ? — юаліс вок.
— Дерт жӧ, — шуи ме. Зэв кокньыдтор, абу ӧмӧй збыль?..
— Но личкыны кӧ мешӧксӧ кык кымын татшӧм ниганас?..
— О, сэки мыйта эн мырсьы, мешӧкыд оз пӧльтчы!
Вок пуктіс мешӧктӧ пызан дорӧ, вевттис сійӧс ӧти нигаӧн, а водса нига вылӧ сувтсӧн пуктіс мӧдӧс.
— Ӧні видзӧд, кута пӧльтны.
— Он-ӧ нин лӧсьӧдчы путкыльтны тайӧ нигаяссӧ? — юалі ме сералӧмӧн.
— Тӧдӧмысь!
Вок заводитіс пӧльтны мешӧктӧ. И мый жӧ чайтанныд? Улысса нигаыс лэптысис пӧльтчӧм мешӧк йӧткӧмысь да пӧрӧдіс вывсасӧ. А ӧд налӧн сьӧктаыс вӧлі килограмм вит.
Вок лӧсьӧдчӧма нин опытсӧ вӧчны мӧдысь.
Ӧні сійӧ мешӧксӧ личкис нин куим нигаӧн.
Пӧльтыштіс — вот багатырскӧй лолыс! Куимнан нигасӧ пӧрӧдіс.
Дивӧыс. Кор ме ачым заводитчи сійӧс вӧчны, меным сэтшӧм жӧ кокньыда, кыдз и воклы, удайтчис пӧрӧдны нигаястӧ. Вӧлӧмкӧ оз ков некутшӧм слӧн кодь ты, ни багатырскӧй мускул: ставыс артмӧ ачыс, пӧшти зэлӧдчывтӧг.
Вок сэсся меным висьталіс, кӧн сэн тӧлкыс.
Кор ми пӧльтам бумага мешӧкӧ, ми сэтчӧ йӧткам топыдджык сынӧд, коді кутас личкыны ёнджыка ортсы сынӧд дорсьыс, — не сідз кӧ эськӧ, мешӧкыс эз пӧльтчы.
Вылысса сынӧдлӧн личкӧмыс (давленньӧыс) шӧркоддьӧма воӧ 1000 граммӧдз быд квадратнӧй сантиметр вылӧ. Артыштан кӧ, кымын квадратнӧй сантиметр бумага топӧдӧма нигаяс улӧ, кокньыд лыддьыны, мый сынӧд личкӧмыслӧн лишкаыс вӧлі кӧ сӧмын дасӧд юкӧныс, сё граммӧн быд квадратнӧй сантиметр вылӧ, то пытшкӧсса сынӧдыслӧн став лишнӧй личкӧмыс мешӧк стенъяс вылӧ вермӧ лоны дас килограммӧдз.
Тайӧ выныс, тӧдӧмысь, тырмымӧн, медым пӧрӧдны нигаяс.
Та вылын миян помасисны газеткӧд физическӧй опытъяс.
Колины вояс, дасъясӧн. Ме важӧн нин велалі видзӧдны татшӧм опытъяс вылӧ не сӧмын синмӧн, но и «став юрӧн». Ӧні на нӧшта радейта вӧчлыны ниртӧм газет листкӧд опытъяс, кӧдзыд лунъясӧ шоныд пач дорын, да тшӧкыдакодь сэсь тӧдмала выльторъяс.
Комиӧн гижис
Мивашеков