| ФИЗИКА | ФІԄІКА |
| Мӧд юкӧн | Мӧԁ јукӧн |
| 1 ЮКӦД | 1 јукӧԁ |
| §1. Мунӧм (движенньӧ) | §1. Мунӧм (ԁвіжеԋԋӧ) |
| Природаын ми аддзам, мый быдӧн олӧ мунӧмӧн (движенньӧӧн). Босьтам мортӧс, животнӧйӧс, быдманторъяс дай мукӧд, ми аддзам, мый найӧ олӧны мунӧмӧн. Талунъя морт абу нин тӧрытъя, сылӧн лои тайӧ каднас тӧдчымӧн ыджыд вежсьӧм. | Пріроԁаын мі аԁԇам, мыј быԁӧн олӧ мунӧмӧн (ԁвіжеԋԋӧӧн). Боԍтам мортӧс, жівотнӧјӧс, быԁман торјас ԁај мукӧԁ, мі аԁԇам, мыј најӧ олӧны мунӧмӧн. Талунја морт абу-ԋін тӧрытја, сылӧн лоі тајӧ каԁнас тӧԁчымӧн ыҗыԁ вежԍӧм. |
| Мортыд оз сӧмын лунысь лунӧ вежсьы, а вежсьӧ часысь часӧ, секундысь-секундӧ, збыльвылассӧ мортыд нэмсӧ олӧ мунӧмӧн, вежласьӧмӧн, развивайтчӧмӧн. Тадз жӧ босьтам кӧ животнӧйясӧс, быдмӧгъясӧс, то ми аддзам, мый найӧ сідз жӧ, кыдз и морт, олӧны мунӧмӧн, вежласьӧмӧн да развивайтчӧмӧн. Мунӧмӧн оз сӧмын ов органическӧй мир, ловъя олысьяс, но вежласьӧмӧн, мунӧмӧн да развивайтчӧмӧн олӧ став неорганическӧй мирыс. Босьтам из, коді быд кадӧ вежсьӧ, — сійӧс шонді шонтас, зэр кӧтӧдас, тӧв пӧлялас, морт кучкас да сідз водзӧ. | Мортыԁ оз сӧмын луныԍ-лунӧ вежԍы, а вежԍӧ часыԍ-часӧ, ԍекунԁыԍ-ԍекунԁӧ, збыԉвылассӧ мортыԁ немсӧ олӧ мунӧмӧн, вежлаԍӧмӧн, развівајтчӧмӧн. Таԇ-жӧ боԍтам-кӧ жівотнӧјјасӧс, быԁмӧгјасӧс, то мі аԁԇам, мыј најӧ сіԇ-жӧ, кыԇ-і морт олӧны мунӧмӧн, вежлаԍӧмӧн ԁа раԅвівајтчӧмӧн. Мунӧмӧн оз сӧмын ов оргаԋіческӧј мір, ловја олыԍјас, но вежлаԍӧмӧн, мунӧмӧн ԁа раԅвівајтчӧмӧн олӧны став ԋеоргаԋіческӧј мірыс. Боԍтам із, коԁі быԁ каԁӧ вежԍӧ, — сіјӧс шонԁі шонтас, зер кӧтӧԁас, тӧв пӧԉалас, морт кучкас ԁа сіԇ воԇӧ. |
| Тайӧ примеръяссьыс ми аддзам, мый кыдзи органическӧй, сідз жӧ и неорганическӧй мир олӧны мунӧмӧн, вежласьӧмӧн да развивайтчӧмӧн. | Тајӧ прімерјасԍыс мі аԁԇам, мыј кыԇі оргаԋіческӧј, сіԇ-жӧ-і ԋеоргаԋіческӧј мір олӧны мунӧмӧн, вежлаԍӧмӧн ԁа раԅвівајтчӧмӧн. |
| Природаын ставыс олӧны мунӧмӧн, вежласьӧмӧн да развивайтчӧмӧн. | Пріроԁаын ставыс олӧны мунӧмӧн, вежлаԍӧмӧн ԁа раԅвівајтчӧмӧн. |
| Ми природаысь уна сикас формаяс да веществояс тӧдмалам мунӧмын; сӧмын мунӧмын ассьыс свойствосӧ телӧ петкӧдлӧ. Но природаын эм зэв уна нога мунӧм. | Мі пріроԁаыԍ уна ԍікас формајас ԁа вешществојас тӧԁмалам мунӧмын; сӧмын мунӧмын асԍыс својствосӧ ԏелӧ петкӧԁлӧ. Но пріроԁаын ем зев уна нога мунӧм. |
| Эмӧсь мунӧмъяс прӧстӧйӧсь, вежласьӧны сӧмын местаясӧн. | Емӧԍ мунӧмјас прӧстӧјӧԍ, вежлаԍӧны сӧмын местајасӧн. |
| Эмӧсь и сложнӧй мунӧмъяс, кыдзи электричество, магнетизм, свет да мукӧд. | Емӧԍ і сложнӧј мунӧмјас, кыԇі еԉектрічество, магԋіԏізм, свет ԁа мукӧԁ. |
| Тані ми пондам тӧдмавны прӧстӧй мунӧмъяс, кор телӧ ассьыс местасӧ вежлалӧ. | Тані мі понԁам тӧԁмавны прӧстӧј мунӧмјас, кор ԏелӧ асԍыс местасӧ вежлалӧ. |
| §2. Механика^Механика эм греческӧй кыв, коді роч вылӧ вуджӧдӧмӧн — хитросьт, выдумка./^ | §2. Мехаԋіка^Мехаԋіка ем греческӧј кыв, коԁі роч вылӧ вуҗӧԁӧмӧн — хітроԍт, выдумка./^ |
| Воддза параграфсьыс нин ми аддзылім, мый эмӧсь прӧстӧй мунӧмъяс. Сэтшӧм прӧстӧй мунӧмъяссӧ, кодӧс ми природаысь наблюдайтам, шуӧны механическӧй перемещенньӧӧн. Прӧстӧ кӧ шуны, механическӧй перемещенньӧыс лоӧ прӧстӧй места вежлалӧм. Морт муніс ӧдзӧс дорсянь пызан дорӧдз — тайӧ мортыслысь мунӧмсӧ ми шуам механическӧй перемещенньӧӧн, ассьыс местасӧ вежис — вӧлі ӧдзӧс дорын, а лои пызан дорын. Сарай вывсянь уси из, тайӧ лои дзик сэтшӧм жӧ прӧстӧй механическӧй перемещенньӧ. Татшӧм прӧстӧй механическӧй перемещенньӧяссӧ и тӧдмалӧ наука, кодӧс шуӧны механикаӧн. Механика тӧдмалӧ, кутшӧм законъясӧн вежласьӧны прӧстӧй механическӧй перемещенньӧясыс, тӧдмалӧ явленньӧяс, тӧдмалӧ сійӧ законъяссӧ, кодъяс веськӧдлӧны явленньӧяснас. Сійӧ тӧдмалӧмнас вӧчӧны уна пӧлӧс опытъяс, кодъясӧс видзӧдӧны, наблюдайтӧны да мерайтӧны. | Воԇԇа параграфԍыс-ԋін мі аԁԇылім, мыј емӧԍ прӧстӧј мунӧмјас. Сещӧм прӧстӧј мунӧмјассӧ, коԁӧс мі пріроԁаыԍ набԉуԁајтам шуӧны мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧӧн. Прӧстӧ-кӧ шуны мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧыс лоӧ прӧстӧј места вежлалӧм. Морт муніс ӧԇӧс ԁорԍаԋ пызан ԁорӧԇ — тајӧ мортыслыԍ мунӧмсӧ мі шуам мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧӧн, асԍыс местасӧ вежіс — вӧлі ӧԇӧс ԁорын, а лоі пызан ԁорын. Сарај вывԍаԋ уԍі із, тајӧ лоі ԇік сещӧм-жӧ прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ. Тащӧм прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧјассӧ і тӧԁмалӧ наука, коԁӧс шуӧны мехаԋікаӧн. Мехаԋіка тӧԁмалӧ, кущӧм законјасӧн вежлаԍӧны прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧјасыс, тӧԁмалӧ јавԉеԋԋӧјас, тӧԁмалӧ сіјӧ законјассӧ, коԁјас веԍкӧԁлӧны јавԉеԋԋӧјаснас. Сіјӧ тӧԁмалӧмнас вӧчӧны уна пӧлӧс опытјас, коԁјасӧс віԇӧԁӧны, набԉуԁајтӧны ԁа мерајтӧны. |
| Механика — эм наука, коді тӧдмалӧ законъяс, закономерносьтъяс прӧстӧй мунӧм формаяслысь да вынъяссӧ, кодъяс вызывайтӧны мунӧмсӧ. | Мехаԋіка — ем наука, коԁі тӧԁмалӧ законјас, закономерноԍтјас прӧстӧј мунӧм формајаслыԍ ԁа вынјассӧ, коԁјас вызывајтӧны мунӧмсӧ. |
| §3. Механикалӧн развивайтчӧм (быдмӧм) | §3. Мехаԋікалӧн развівајтчӧм (быԁмӧм) |
| ХV-ӧд нэмын, мӧд джыннас лои зэв ыджыд вежсьӧм. Феодальнӧй строй эз вермы асьсӧ кутны, лои зэв ыджыд антагонистическӧй противоречийӧ производительнӧй вынъяслӧн, производственнӧй отношенньӧяскӧд. Власьт важ феодальнӧй дворянстволӧн лои корольяс киын. Вӧліны сэк зэв нин ыджыд классӧвӧй тышъяс крестьяналӧн, сы бӧрын пондіс чужны пролетариат. Кор лои выль строй, сэк зэв ӧдйӧ пондіс мунны водзӧ мирӧвӧй вузасьӧм-ньӧбсьӧм, вӧлі восьтӧма выль му Америка. | ХV-ӧԁ немын, мӧԁ җыннас лоі зев ыҗыԁ вежԍӧм. Феоԁаԉнӧј строј ез вермы аԍсӧ кутны, лоі зев ыҗыԁ антагоԋісԏіческӧј проԏіворечіјӧ проізвоԃіԏеԉнӧј вынјаслӧн, проізвоԁственнӧј отношеԋԋӧјаскӧԁ. Влаԍт важ феоԁаԉнӧј ԁворанстволӧн лоі короԉјас кіын. Вӧліны сек зев-ԋін ыҗыԁ классӧвӧј тышјас креԍԏаналӧн, сыбӧрын понԁіс чужны проԉетаріат. Кор лоі выԉ строј, сек зев ӧԁјӧ понԁіс мунны воԇӧ мірӧвӧј вузаԍӧм-ԋӧбԍӧм, вӧлі воԍтӧма выԉ му Амеріка. |
| Ремесленнӧй удж пӧрис мануфактурнӧйӧ, коді и эм ӧнія промышленносьтлӧн исходнӧй чут. Тайӧ периоднас зэв ёна пондіс водзӧ развивайтчыны наука, йӧзыс ёна пондісны велӧдчыны. Вӧлі ӧти морт, коді тӧдіс зэв уна пӧлӧс наука. Мортсӧ тайӧс шуисны Леонардо да Винчи; сійӧ вӧлі художник, математик, механик, инженер да с. в. Тайӧ революционнӧй каднас, кыдзи и мукӧд наукаяс, ёна бура развивайтчис механика, коді первой занимайтчис сынӧдса да мувывса телӧяс тӧдмалӧмӧн. Сыкӧд тшӧтш ёна быдмис математика. Сійӧ бура отсаліс механикалы выльторъяс математически тӧдмавны да оформляйтны математическӧй методъясӧн. | Ремеԍԉеннӧј уҗ пӧріс мануфактурнӧјӧ, коԁі і ем ӧніја промышԉенноԍтлӧн ісхоԁнӧј чут. Тајӧ періоԁнас зев јона понԁіс воԇӧ развівајтчыны наука, јӧзыс јона понԁісны велӧԁчыны. Вӧлі ӧԏі морт, коԁі тӧԁіс зев уна пӧлӧс наука. Мортсӧ тајӧс шуісны Ԉеонарԁ ԁе Вінчі; сіјӧ вӧлі хуԁожԋік, маԏемаԏік, мехаԋік, інжеԋер ԁа с. в. Тајӧ ревоԉуціоннӧј каԁнас кыԇі і мукӧԁ наукајас, јона бура развівајтчіс мехаԋіка, коԁі первој заԋімајтчіс сынӧԁса ԁа мувывса ԏелӧјас тӧԁмалӧмӧн. Сыкӧԁ щӧщ јона быԁміс маԏемаԏіка. Сіјӧ бура отсаліс мехаԋікалы выԉ торјас маԏемаԏіческі тӧԁмавны ԁа оформԉајтны маԏемаԏіческӧј метоԁјасӧн. |
| Тайӧ периоднас механика законъясӧн прӧверитісны важ тӧдмалӧмъяссӧ. Зэв ыджыд вын пуктіс сы вылӧ Ньютон, код законъясӧн водзӧ механика велӧдігӧн тӧдмасям на. Бӧрыннас Кеплер восьтіс, тӧдмаліс законъяс планета мунӧмъяслысь. Тайӧ период помас нин тӧдмалісны механика кизьӧр да газообразнӧй телӧяслысь. | Тајӧ періоԁнас мехаԋіка законјасӧн прӧверітісны важ тӧԁмалӧмјассӧ. Зев ыҗыԁ вын пуктіс сы вылӧ Ԋјутон, коԁ законјасӧн воԇӧ мехаԋіка велӧԁігӧн тӧԁмаԍам-на. Бӧрынас Кеплер воԍтіс, тӧԁмаліс законјас плаԋета мунӧмјаслыԍ. Тајӧ періоԁ помас-ԋін тӧԁмалісны мехаԋіка кіԅер ԁа газообразнӧј ԏелӧјаслыԍ. |
| Татысь позьӧ вӧчны вывод, мый механика развивайтчис ӧттшӧтш, кор развивайтчис общество да техника, кодлы лунысь лунӧ колӧ тӧдмавны выльторъяссӧ да теоретически сійӧс висьтавлыны. | Татыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ, мыј мехаԋіка развівајтчіс ӧтщӧщ, кор развівајтчіс общество ԁа ԏехԋіка, коԁлы луныԍ-лунӧ колӧ тӧԁмавны выԉ торјассӧ ԁа ԏеореԏіческі сіјӧс віԍтавлыны. |
| §4. Механическӧй перемещенньӧ | §4. Мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ |
| Ми воддза параграфъясын тӧдмалім, мый механическӧй перемещенньӧ лоӧ медпрӧстӧй мунӧмлӧн формаыс, кор кутшӧмкӧ телӧ ассьыс местасӧ вежлалӧ, мӧд ног кӧ шуны, кор телӧ ӧти местаысь вешйӧ мӧд местаӧ. | Мі воԇԇа параграфјасын тӧԁмалім, мыј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ лоӧ меԁпрӧстӧј мунӧмлӧн формаыс, кор кущӧмкӧ ԏелӧ асԍыс местасӧ вежлалӧ, мӧԁног-кӧ шуны, кор ԏелӧ ӧԏі местаыԍ вешјӧ мӧԁ местаӧ. |
| Ми природаысь наблюдайтам татшӧм механическӧя вешйӧмсӧ быд воськолысь. | Мі пріроԁаыԍ набԉуԁајтам тащӧм мехаԋіческӧја вешјӧмсӧ быԁ воԍколыԍ. |
| Планетаяс шонді гӧгӧр бергалӧны, вешйӧмны ӧти местаысь мӧд местаӧ, мый вӧсна миян му вылын овлывлӧ во гӧгӧрнас нёль пӧлӧс кад: тӧв, тулыс, гожӧм да ар. Быд планета бергалӧ ас чӧрс гӧгӧрыс. Босьтам кӧть планета Му (Земля), бергӧдчӧ аслас чӧрс гӧгӧрыс 24 час, кодӧн вӧчӧ лун дай вой. | Плаԋетајас шонԁі гӧгӧр бергалӧны, вешјӧмны ӧԏі местаыԍ мӧԁ местаӧ, мыј вӧсна міјан му вылын овлывлӧ во гӧгӧрнас ԋоԉ пӧлӧс каԁ: тӧв, тулыс, гожӧм ԁа ар. Быԁ плаԋета бергалӧ ас чӧрс гӧгӧрыс. Боԍтам кӧԏ плаԋета Му (земля), бергӧԁчӧ аслас чӧрс гӧгӧрыс 24 час, коԁӧн вӧчӧ лун ԁај вој. |
| Кор лыйсьӧны пушкаӧн, пищальӧн, сэк снарад либӧ пуля сідзжӧ вӧчӧны прӧстӧй механическӧй перемещенньӧ, кор снарад, пуля усьӧ кымынкӧ километр сайӧ лыян местасянь. | Кор лыјԍӧны пушкаӧн, пішщаԉӧн, сек снараԁ ԉібӧ пуԉа сіԇ-жӧ вӧчӧны прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ, кор снараԁ, пуԉа уԍӧ кымынкӧ кілометр сајӧ лыјан местаԍаԋ. |
| Пабрик-заводса машина тэчасъяслысь ми век жӧ аддзам вешъялӧм ӧти местаысь мӧд местаӧ, да бӧр важ местаас. Кор кывтӧ ва кузя кер либӧ пур, сэк сідзжӧ ми аддзам механическӧй перемещенньӧ. | Фабрік-завоԁса машіна течасјаслыԍ мі век-жӧ аԁԇам вешјалӧм ӧԏі местаыԍ мӧԁ местаӧ, ԁа бӧр важ-местаас. Кор кывтӧ ва куԅа кер ԉібӧ пур, сек сіԇ-жӧ мі аԁԇам мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧ. |
| Тайӧ примеръяссьыс ми аддзам прӧстӧй механическӧй перемещенньӧсӧ, кодӧс тӧдмалӧ наука механика. | Тајӧ прімерјасԍыс мі аԁԇам прӧстӧј мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧсӧ, коԁӧс тӧԁмалӧ наука мехаԋіка. |
| §5. Мунӧмлӧн классификация | §5. Мунӧмлӧн клаԍԍіфікаціја |
| Ми природаын наблюдайтам зэв уна нога мунӧмъяс. Но позьӧ татшӧм уна нога мунӧмъяссӧ классифицируйтны (ӧткодьджык мунӧмъяссӧ ӧтувтны). Туй вӧчӧм мунӧмъяссӧ ми вермам юкны кык пельӧ, веськыд линияӧн (прямолинейнӧй) мунӧмъяс да чукля линия мунӧмъяс. Чукльӧдлӧмӧн мунӧмсӧ нӧшта шуӧны круг кузя мунӧмӧн. | Мі пріроԁаын набԉуԁајтам зев уна нога мунӧмјас. Но поԅӧ тащӧм уна нога мунӧмјассӧ клаԍԍіфіцірујтны (ӧткоԃҗык мунӧмјассӧ ӧтувтны). Туј вӧчӧм мунӧмјассӧ мі вермам јукны кык пеԉӧ, веԍкыԁ ԉіԋіјаӧн (прамоԉіԋејнӧј) мунӧмјас ԁа чукԉа ԉіԋіја мунӧмјас. Чукԉӧԁлӧмӧн мунӧмсӧ нӧшта шуӧны круг куԅа мунӧмӧн. |
| Босьтам сунис, ӧти помас сэтчӧ кӧрталам из, мӧд помсӧ кӧрталам сёрйӧ. Кор суниссӧ ми ӧзтам да сунисыс орӧ, сэки изйыд усьӧ. Сійӧ из усьӧмыслысь усян линиясӧ ми шуам веськыдӧн, прямолинейнӧя усьӧмӧн, мунӧмӧн. | Боԍтам суԋіс, ӧԏі помас сетчӧ кӧрталам із, мӧԁ помсӧ кӧрталам ԍорјӧ. Кор суԋіссӧ мі ӧзтам ԁа суԋісыс орӧ, секі ізјыԁ уԍӧ. Сіјӧ із уԍӧмыслыԍ уԍан ԉіԋіјасӧ мі шуам веԍкыԁӧн, прамоԉіԋејнӧја уԍӧмӧн, мунӧмӧн. |
| Кор морт мунӧ ӧти джодж плака кузя, сылӧн мунӧмыс лоӧ прямолинейнӧй жӧ, веськыд. Чукльӧдлӧм мунӧмсӧ ми наблюдайтам сэк, кор ми вылісянь уськӧдам бумага лист, коді усигас туйвизьсӧ вӧчӧ чукльӧдлӧмӧн. | Кор морт мунӧ ӧԏі җоҗ плака куԅа, сылӧн мунӧмыс лоӧ прамоԉіԋејнӧј-жӧ, веԍкыԁ. Чукԉӧԁлӧм мунӧмсӧ мі набԉуԁајтам сек, кор мі вылыԍаԋ уԍкӧԁам бумага ԉіст, коԁі уԍігас тујвіԅсӧ вӧчӧ чукԉӧԁлӧмӧн. |
| Эм кӧ, шуам, кутшӧмкӧ чут кӧлеса вылын, сійӧ сідзжӧ вӧчӧ чукыль, кругӧвӧй туй. | Ем-кӧ, шуам кущӧмкӧ чут кӧԉӧса вылын, сіјӧ сіԇ-жӧ вӧчӧ чукыԉ, кругӧвӧј туј. |
| Кор шыбласям изйӧн, сэк ми аддзам, мый миян шыбитӧм изъяс вӧчалӧны чукыльӧсь туйяс. | Кор шыблаԍам ізјӧн, сек мі аԁԇам, мыј міјан шыбытӧм ізјас вӧчалӧны чукԉӧԍ тујјас. |
| Чукльӧдлӧмӧн мунӧм шусьӧ сэтшӧм мунӧм, кор кутшӧмкӧ телӧ мунігас вӧчӧ чукыльӧсь туй, а прямолинейнӧйӧн — сэтшӧм мунӧмъяс, кор телӧ вӧчӧ мунігас веськыд туй визь. | Чукԉӧԁлӧмӧн мунӧм шуԍӧ сещӧм мунӧм, кор кущӧмкӧ ԏелӧ мунігас вӧчӧ чукыԉӧԍ туј, а прамоԉіԋејнӧјӧн сещӧм мунӧмјас, кор ԏелӧ вӧчӧ мунігас веԍкыԁ туј віԅ. |
| Ми нӧшта наблюдайтам сэтшӧм мунӧмъяс, кор телӧлӧн чутъясыс мунігас вӧчалӧны туй визьяс да нӧшта быд чут мунӧ ӧткодь визьӧн. | Мі нӧшта набԉуԁајтам сещӧм мунӧмјас, кор ԏелӧлӧн чутјасыс мунігас вӧчалӧны туј віԅјас ԁа нӧшта быԁ чут мунӧ ӧткоԃ віԅӧн. |
| Босьтам стружитчан станокын, кӧні стружитчан пызанас быд чут мунӧ веськыда мӧд чуткӧд ӧтвесьтын; парӧвӧй машинаын поршеньын быд чут мунӧ сідз жӧ веськыда. | Боԍтам стружітчан станокын, кӧні стружітчан пызанас быԁ чут мунӧ веԍкыԁа мӧԁ чуткӧԁ ӧтвеԍтын; парӧвӧј машінаын поршеԋын быԁ чут мунӧ сіԇ-жӧ веԍкыԁа. |
| Татшӧм мунӧмъяссӧ, кор телӧын быд чут мунӧ ӧтик визьӧд да ёрта-ёртыслы параллельнӧй туй кузя, шуӧны поступательнӧйӧн. | Тащӧм мунӧмјассӧ, кор ԏелӧын быԁ чут мунӧ ӧԏік віԅӧԁ ԁа јорта-јортыслы параԉеԉнӧј туј куԅа шуӧны поступаԏеԉнӧјӧн. |
| Поступательнӧй мунӧм ми аддзам стружитчан пызанлысь, поршеньлысь да мукӧд телӧяслысь. | Поступаԏеԉнӧј мунӧм мі аԁԇам стружітчан пызанлыԍ, поршеԋлыԍ ԁа мукӧԁ ԏелӧјаслыԍ. |
| Махӧвӧй кӧлесаын телӧлӧн чутъясыс оз вӧчны веськыд параллельнӧй туйвизь ёрта-ёртыслы, а бергалӧны кругӧн чӧрс гӧгӧрыс. | Махӧвӧј кӧԉӧсаын ԏелӧлӧн чутјасыс оз вӧчны веԍкыԁ параԉеԉнӧј тујвіԅ јорта јортыслы, а бергалӧны кругӧн чӧрс гӧгӧрыс. |
| Татшӧм мунӧмсӧ, кор телӧлӧн чутъясыс мунӧны окружносьтӧн, кругӧн, бергалан чӧрс гӧгӧр, шуӧны вращательнӧй (бергалан) мунӧмӧн. | Тащӧм мунӧмсӧ, кор ԏелолӧн чутјасыс мунӧны окружноԍтӧн, кругӧн, бергалан чӧрс гӧгӧр, шуӧны вращаԏеԉнӧј (бергалан) мунӧмӧн. |
| Татшӧм вращательнӧй мунӧмсӧ ми аддзам кӧлесаясысь, шкивъясысь, шестерняясысь да мукӧдлаысь. | Тащӧм вращаԏеԉнӧј мунӧмсӧ мі аԁԇам кӧԉӧсајасыԍ, шківјасыԍ, шеԍԏерԋајасыԍ ԁа мукӧԁлаыԍ. |
| Кор стенӧвӧй часілӧн мунӧ маятникыс, сэк сійӧ оз вӧч ни поступательнӧй, ни вращательнӧй мунӧм, а вӧчӧ ас нога мунӧм, кӧн телӧлӧн чутыс оз вӧч быдса круг, а вӧчӧ сӧмын часьт, кодӧс шуӧны дугаӧн. | Кор ԍԏенӧвӧј часілӧн мунӧ мајаԏԋікыс, сек сіјӧ оз вӧч ԋі поступаԏеԉнӧј, ԋі вращаԏеԉнӧј мунӧм, а вӧчӧ ас нога мунӧм, кӧн ԏелӧлӧн чутыс оз вӧч быԁса круг, а вӧчӧ сӧмын чаԍт, коԁӧс шуӧны ԁугаӧн. |
| Татшӧм мунӧмыс, кор телӧлӧн быд чут вӧчӧ аслас мунігас дуга круг пӧв, шусьӧ колебательнӧй мунӧмӧн. | Тащӧм мунӧмыс, кор ԏелӧлӧн быԁ чут вӧчӧ аслас мунігас ԁуга кругпӧв, шуԍӧ коԉебаԏеԉнӧј мунӧмӧн. |
| §6. Относительнӧй мунӧм | §6. Отноԍіԏеԉнӧј мунӧм |
| ХVII ӧд нэмын ыджыд учёнӧй морт Галилей шуліс со мый: «Пырӧ ёртныдкӧд паракод каютаӧ да лэдзалӧ сэтчӧ гутъясӧс, бобувъясӧс, номъясӧс, лӧдзьясӧс да мукӧд лэбалысь гагъясӧс. Сэні мед нӧшта лоӧ ва тыра ыджыд доз, а ваас черияс. Ӧшӧдӧ йиркас (потолок) ва тыра ведра да мед ведрасьыс виялас ва войтъяс увтас пуктӧм мӧд ведраӧ либӧ мукӧд пӧлӧс дозйӧ. Кор паракодыс оз на мун, ті видзӧдӧ, кыдз лэбалысь гагъяс пондасны лэбавны ӧтарӧ-мӧдарӧ, черияс уялӧны быдладорӧ; виялысь ва войтъяс виялӧны дозйӧ. Быдӧн бура видзӧдӧм бӧрын, мед тіян паракодныд мӧдас мунны зэв ӧдйӧ. Мӧдӧдчӧм бӧрын мунігас бара заводитчӧ видзӧдны найӧ бӧрся, сэк ті аддзанныд, мый некутшӧм вежсьӧм лэбалысьяслӧн, ни черияслӧн, ни ва каплялӧн оз ло, ті та кузьта нинӧм он вермӧ шуны, мунӧ али оз тіян паракодныд. Ва войтъяс усялӧны улысса дозйӧ, ньӧти оз усь бӧрлань, кӧть и паракодыс ва войт усигкостіыс мунӧ водзӧ кымынкӧ метр. Черияс пондасны уявны ӧтмоза быдладорӧ. Бобувъяс да гутъяс пондасны лэбавны быдладорӧ да оз пондыны пуксьыны бӧръя стенас. Ӧзтанныд куритчыны папирос, тшыныс сідзжӧ пондас кайны веськыда, ньӧти оз кусыньтчы паракод мунӧм серти. | ХVII-ӧԁ немын ыҗыԁ учоннӧј морт Гаԉіԉеј шуліс со мыј: „пырӧ јортныԁкӧԁ парохоԁ кајутаӧ ԁа леԇалӧ сетчӧ гутјасӧс, бобувјасӧс, номјасӧс, лӧԇјасӧс ԁа мукӧԁ лебалыԍ гагјасӧс. Сені меԁ нӧшта лоӧ ва тыра ыҗыԁ ԁоз, а ваас черіјас. Ӧшӧԁӧ јіркас (потолок) ва тыра веԁра ԁа меԁ веԁраԍыс віјалас ва војтјас увтас пуктӧм мӧԁ веԁраӧ ԉібӧ мукӧԁ пӧлӧс ԁозјӧ. Кор парохоԁыс оз-на мун ті віԇӧԁӧ, кыԇ лебалыԍ гагјас понԁасны лебавны ӧтарӧ-мӧԁарӧ, черіјас ујалӧны быԁла ԁорӧ; віјалыԍ ва војтјас віјалӧны ԁозјӧ. Быԁӧн бура віԇӧԁӧм бӧрын, меԁ тіјан парахоԁныԁ мӧԁас мунны зев ӧԁјӧ. Мӧԁӧԁчӧм бӧрын мунігас бара завоԃітчӧ віԇӧԁны најӧ бӧрԍа, сек ті аԁԇанныԁ, мыј ԋекущӧм вежԍӧм лебалыԍјаслӧн, ԋі черіјаслӧн, ԋі ва капԉалӧн оз ло, ті та куԅта ԋінӧм он вермӧ шуны мунӧ аԉі оз тіјан парохоԁныԁ. Ва војтјас уԍалӧны улысса ԁозјӧ, ԋӧԏі оз уԍ бӧрлаԋ, кӧԏ і парохоԁыс ва војт уԍіг костіыс мунӧ воԇӧ кымынкӧ метр. Черіјас понԁасны ујавны ӧтмоза быԁла ԁорӧ. Бобувјас ԁа гутјас понԁасны лебавны быԁла ԁорӧ ԁа оз понԁыны пукԍыны бӧрја ԍԏенас. Ӧзтанныԁ курітчыны папірос, щыныс сіԇ-жӧ понԁас кајны веԍкыԁа, ԋӧԏі оз кусыԋтчы парохоԁ мунӧм ԍерԏі. |
| Быдӧнлы тайӧ примерас помкаыс сійӧ, мый быд действийӧын, коді вӧлі паракод каютаас, паракодыслӧн мунӧмыс быдӧнлы дзик ӧткодь, сідз жӧ и сынӧдыслы». | Быԁӧнлы тајӧ прімерас помкаыс сіјӧ, мыј быԁ ԃејствіјӧын, коԁі вӧлі парахоԁ кајутаас, парахоԁыслӧн мунӧмыс быԁӧнлы ԇік ӧткоԃ, сіԇ-жӧ і сынӧԁыслы“. |
| Татысь позьӧ вӧчны вывод, коді лоӧ законӧн относительнӧй мунӧмлӧн. Быд мунӧм эм относительнӧй мунӧм. | Татыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ, коԁі лоӧ законӧн отноԍіԏеԉнӧј мунӧмлӧн. Быԁ мунӧм ем отноԍіԏеԉнӧј мунӧм. |
| Юасянъяс | Јуаԍанјас |
| 1. Кутшӧм мунӧмъяс велӧдӧ механика? | 1. Кущӧм мунӧмјас велӧԁӧ мехаԋіка? |
| 2. Мый шусьӧ механическӧй перемещенньӧӧн? Висьтав примеръяс перемещенньӧ вылӧ. | 2. Мыј шуԍӧ мехаԋіческӧј перемещеԋԋӧӧн? Віԍтав прімерјас перемещеԋԋӧ вылӧ. |
| 3. Кыдз развивайтчис механика? | 3. Кыԇ развівајтчіс мехаԋіка? |
| 4. Кутшӧм мунӧм шусьӧ прямолинейнӧйӧн? Висьтав пример прямолинейнӧй мунӧмлысь. | 4. Кущӧм мунӧм шуԍӧ прјамоԉіԋејнӧјӧн? Віԍтав прімер прамоԉіԋејнӧј мунӧмлыԍ. |
| 5. Кутшӧм мунӧм шусьӧ криволинейнӧйӧн? Висьтав пример криволинейнӧй мунӧмлысь. | 5. Кущӧм мунӧм шуԍӧ крівоԉіԋејнӧјӧн? Віԍтав прімер крівоԉіԋејнӧј мунӧмлыԍ. |
| 6. Кутшӧм мунӧм шусьӧ поступательнӧйӧн? Вращательнӧйӧн? Колебательнӧйӧн? Висьтав на вылӧ примеръяс. | 6. Кущӧм мунӧм шуԍӧ поступаԏеԉнӧјӧн? Вращаԏеԉнӧјӧн? Коԉебаԏеԉнӧјӧн? Віԍтав на вылӧ прімерјас. |
| 7. Кыдз ми шуам быдпӧлӧс мунӧм? | 7. Кыԇ мі шуам быԁ пӧлӧс мунӧм? |
| 8. Висьтав пример относительнӧй мунӧмлысь. | 8. Віԍтав прімер отноԍіԏеԉнӧј мунӧмлыԍ. |
| 2-ӧд ЮКӦД | 2-ӧԁ јукӧԁ |
| ӦТКОДЯ МУНӦМЛӦН ЗАКОНЪЯС | ӦТКОԂА МУНӦМЛӦН ЗАКОНЈАС |
| §7. Ӧткодя мунӧм (равномерное движение) | §7. Ӧткоԃа мунӧм (равномерное движение) |
| Кор поезд быд часын мунӧ 45 км, сэтшӧм мунӧмсӧ шуӧны ӧткодя мунӧмӧн (равномерное движение). | Кор појезԁ быԁ часын мунӧ 45 клм. сещӧм мунӧмсӧ шуӧны ӧткоԃа мунӧмӧн (равномерное движение). |
| Сэтшӧм мунӧмсӧ, кор телӧ мунӧ ӧткодь кадӧ ӧтмында туй, шуӧны ӧткодя мунӧмӧн. | Сещӧм мунӧмсӧ, кор ԏелӧ мунӧ ӧткоԃ каԁӧ ӧтмынԁа туј, шуӧны ӧткоԃа мунӧмӧн. |
| Природаын татшӧм ӧткодя мунӧмсӧ ми аддзам мулысь, коді бергӧдчӧ ас чӧрс гӧгӧрыс 24 час. | Пріроԁаын, тащӧм ӧткоԃа мунӧмсӧ мі аԁԇам мулыԍ, коԁі бергӧԁчӧ ас чӧрс гӧгӧрыс 24 час. |
| §8. Мунӧмлӧн ӧд (скорость) | §8. Мунӧмлӧн ӧԁ (скорость) |
| Природаысь миянлы ковмывлӧ тӧдмавны уна телӧяслысь мунӧмъяссӧ да ещӧ тӧдмавны сідз, уна-ӧ вермӧ телӧыс мунны ӧтмында каднас. Кор телӧ мунӧ быд часын 45 км, сэк ми вермам шуны, мый сылӧн ӧдыс быд часын 45 км. | Пріроԁаыԍ міјанлы ковмывлӧ тӧԁмавны уна ԏелӧјаслыԍ мунӧмјассӧ ԁа јешщӧ тӧԁмавны сіԇ, унаӧ вермӧ ԏелӧыс мунны ӧтмынԁа каԁнас. Кор ԏелӧ мунӧ быԁ часын 45 клм., сек мі вермам шуны, мыј сылӧн ӧԁыс быԁ часын 45 клм. |
| Сійӧ туйыс, уна-ӧ мунӧ телӧыс ӧткодь кадӧ, шусьӧ мунӧмлӧн ӧд (скорость). | Сіјӧ тујыс, уна-ӧ мунӧ ԏелӧыс ӧткоԃ каԁӧ, шуԍӧ мунӧмлӧн ӧԁ (скорость). |
| Босьтам телӧ, код 3 часын муніс 24 км, колӧ тӧдмавны сылысь ӧдсӧ, уна-ӧ муніс телӧыс туйсӧ ӧти часӧн. Ӧд тӧдмавтӧгыд ми вермам шуны, мый сійӧ муніс быд часын 8 км. Ӧд ми тӧдмалім тадз: став туйсӧ, уна-ӧ сійӧ муніс, юким мунігӧн кольӧм час лыд вылӧ. Тадз жӧ позьӧ тӧдмавны, уна-ӧ муніс телӧ ӧти минутӧн, секундӧн да с. в. Шуам, телӧ муніс 5 секундӧн 30 см, сэки мунӧмлӧн ӧдыс быд секунд вылӧ воӧ 6 см. | Боԍтам ԏелӧ, коԁ 3 часын муніс 24 клм., колӧ тӧԁмавны сылыԍ ӧԁсӧ, уна-ӧ муніс ԏелӧыс тујсӧ ӧԏі часӧн. Ӧԁ тӧԁмавтӧгыԁ мі вермам шуны, мыј сіјӧ муніс быԁ часын 8 км. Ӧԁ мі тӧԁмалім таԇ, став тујсӧ, уна-ӧ сіјӧ муніс, јукім мунігӧн коԉӧм час лыԁ вылӧ. Таԇ-жӧ поԅӧ тӧԁмавны, уна-ӧ муніс ԏелӧ ӧԏі мінутӧн, ԍекунԁӧн ԁа с. в. Шуам ԏелӧ муніс 5 ԍекунԁӧн 30 см., секі мунӧмлӧн ӧԁыс быԁ ԍекунԁ вылӧ воӧ 6 см. |
| §9. Мунӧмлысь ӧдсӧ мерайтӧм | §9. Мунӧмлыԍ ӧԁсӧ мерајтӧм |
| Физикаын мерайтнысӧ унджыкысьсӧ босьтӧны куим мера: кузьта мерайтны — сантиметр (см); кад мерайтны — секунд (с), сьӧкта мерайтны — грамм (г). Тайӧ системаыс шусьӧ сантиметра-грамма-секундаӧн, нӧшта шуӧны C. G. S. Ӧд тӧдмалігӧн миянлы колӧ юкны нима лыдпасъяс. Мунӧмлысь ӧдсӧ тӧдмалігӧн босьтӧны прӧстӧ лыдпасъяссӧ да юкӧны, кыдз прӧстӧй числӧяс, а арталӧм бӧрас ӧтветсӧ гижӧны дробӧн. Числителяс гижсьӧ туй мера, а знаменателяс кад мера; со кыдзи: см/с; м/мин; км/ч; да лыддьыссьӧны сантиметръяс секундӧн, метраяс минутӧн да с. в. | Фіԅікаын мерајтнысӧ унҗыкыԍсӧ боԍтӧны кујім мера: куԅта мерајтны — саԋԏіметр (см); каԁ мерајтны — ԍекунԁ (ԍек.), ԍӧкта мерајтны — грамм (гр). Тајӧ ԍіԍԏемаыс шуԍӧ саԋԏіметра-грамма-ԍекунԁаӧн, нӧшта шуӧны C. G. S. Ӧԁ тӧԁмалігӧн міјанлы колӧ јукны ԋіма лыԁпасјас. Мунӧмлыԍ ӧԁсӧ тӧԁмалігӧн боԍтӧны прӧстӧ лыԁпасјассӧ ԁа јукӧны, кыԇ прӧстӧј чіслӧјас, а арталӧм бӧрас ӧтветсӧ гіжӧны ԁробӧн. Чіԍԉіԏеԉас гіжԍӧ туј мера, а знаменаԏеԉас каԁ мера; со кыԇі: см/ԍек.; м/мін.; км/час; ԁа лыԃԃыԍԍӧны саԋԏіметрјас ԍекунԁӧн, метрајас мінутӧн ԁа с. в. |
| Мунӧмлысь ӧд мерайтан мера вылӧ босьтсьӧ сэтшӧм ӧд, кор телӧ ӧтик секундаӧн мунӧ ӧти сантиметра кузьта туй. Мунан ӧд мерайтан единицаыс гижсьӧ тадз: 1 см/с. Кор телӧ мунӧ ӧткодя, ӧтик секундӧн 5 см, сэк мунӧмыслӧн ӧдыс гижсьӧ 5 см/с; а кор, шуам, гижӧма мунӧмлысь ӧдсӧ 30 см/с, сэк сійӧ висьталӧ, мый телӧ ӧтик секундӧн мунӧ 30 см. | Мунӧмлыԍ ӧԁ мерајтан мера вылӧ боԍтԍӧ сещӧм ӧԁ, кор ԏелӧ ӧԏік ԍекунԁаӧн мунӧ ӧԏі саԋԏіметра куԅта туј. Мунан ӧԁ мерајтан јеԃіԋіцаыс гіжԍӧ таԇ: 1 см/ԍек. Кор ԏелӧ мунӧ ӧткоԃа, ӧԏік ԍекунԁӧн 5 см, сек мунӧмыслӧн ӧԁыс гіжԍӧ 5 см/ԍек; а кор шуам гіжӧма мунӧмлыԍ ӧԁсӧ 30 сан/ԍек, сек сіјӧ віԍталӧ, мыј ԏелӧ ӧԏік ԍекунԁӧн мунӧ 30 см. |
| Мунӧмлысь ӧд позьӧ мерайтны и мукӧд мераӧн, кор телӧ мунӧ 5 мин. 100 м, сэк мунан ӧд гижсьӧ — 20 м/мин. | Мунӧмлыԍ ӧԁ поԅӧ мерајтны і мукӧԁ мераӧн, кор ԏелӧ мунӧ 5 мін. 100 м., сек мунан ӧԁ гіжԍӧ — 20 м/мін. |
| §10. Ӧткодя мунӧмлӧн уравненньӧ | §10. Ӧткоԃа мунӧмлӧн уравԋеԋԋӧ |
| Телӧ 3 часӧн муніс 21 км., мунӧмыслӧн ӧдыс — 7 км/часӧн; кодӧс ми тӧдмалім тадзи 21 : 3 = 7 км/часӧн. | Ԏелӧ 3 часӧн муніс 21 км., мунӧмыслӧн ӧԁыс — 7 км/часӧн; коԁӧс мі тӧԁмалім таԇі 21 : 3=7 км/часӧн. |
| Босьтам да пасъям: | Боԍтам ԁа пасјам: |
| туйсӧ шыпасӧн .... s | тујсӧ шыпасӧн .... s |
| кадсӧ .... t | каԁсӧ .... t |
| мунӧмлысь ӧдсӧ .... v | мунӧмлыԍ ӧԁсӧ .... v |
| Числӧяс местаӧ гижӧм шыпасъяс и лоӧны ӧд тӧдмалан формулаӧн — уравненньӧ, коді гижсьӧ тадзи: v = s/t. | Чіслӧјас местаӧ гіжӧм шыпасјас і лоӧны ӧԁ тӧԁмалан формулаӧн — уравԋеԋԋӧ, коԁі гіжԍӧ таԇі: v = s/t. |
| Мунӧмлӧн ӧд = туй / кад | Мунӧмлӧн ӧԁ = туй / кад |
| Кор колӧ миянлы тӧдмавны туй, тайӧ формуласӧ вермам тӧдмавны да гижсьӧ сійӧ тадзи: s = v ∙ t. | Кор колӧ міјанлы тӧԁмавны туј, тајӧ формуласӧ вермам тӧԁмавны ԁа гіжԍӧ сіјӧ таԇі: s = v∙t. |
| Кадыс тӧдмавсяс со кыдзи: t = s/v. | Каԁыс тӧԁмавԍас со кыԇі: t = s/v. |
| Тайӧ формулаясыс шусьӧны ӧткодя мунӧмлӧн уравненньӧясӧн. | Тајӧ формулајасыс шуԍӧны ӧткоԃа мунӧмлӧн уравԋеԋԋӧјасӧн. |
| §11. Туйлӧн кад серти вежласян график | §11. Тујлӧн каԁ ԍерԏі вежлаԍан графік |
| Туйлысь кад серти вежласьӧмсӧ позьӧ пасйыны графически. Тадзи пасъялігас босьтӧны кык веськыд линия, кодъяс ӧтлаавсьӧны веськыд пельӧсӧн, кыдзи петкӧдлӧма 4-ӧд серпас вылын. | Тујлыԍ каԁ ԍерԏі вежлаԍӧмсӧ поԅӧ пасјыны графіческі. Таԇі пасјалігас боԍтӧны кык веԍкыԁ ԉіԋіја, коԁјас ӧтлаавԍӧны веԍкыԁ пеԉӧсӧн кыԇі петкӧԁлӧма 4-ӧԁ ԍерпас вылын. |
| Мед миян телӧлӧн ӧдыс — v = 10 м/с. Босьтам да нулевӧй чутсяньыс пондам юклыны ОВ линиясӧ, да мед быд сэтшӧм юкӧныс петкӧдлас 1 секунда кад. Сэк быд чут пондас петкӧдлыны кад: a — 1 сек., b — 2 сек., c — 3 сек. да с. в. А линия ОА-сӧ сідз жӧ юклӧма да пасъялӧма телӧлысь мунан туйсӧ. Миян телӧ первой секундӧ муніс 10 м. Кӧні пасйӧма 1 секундаӧс, сэсянь нуӧдам веськыд визь, а кӧні петкӧдлӧма 10 м, сэсянь сідзжӧ нуӧдам веськыд визь. Тайӧ кык визьыс ӧтлаасясны дай лоӧ чут, кӧні и лоӧ мунысь телӧыс. Кор кольӧ кадыс ӧти секунд, вӧчам тадз жӧ, кор кольӧ кык секунд, куим, нёль да с. в. Кор тӧдмалам став местаяссӧ телӧ мунӧмыслысь (1, 2, 3 секундаӧс), сэк нулевӧй чутсяньыс ӧтлаавлам став чутъяссӧ. Ӧтлаавлӧм бӧрас ми аддзам, мый график лои веськыд визь, коді миянлы петкӧдлӧ да висьталӧ: мый быд чут график вылас ӧтлаӧдӧ колян кадсӧ да телӧлысь мунан туйсӧ. Ӧткодя мунӧмлӧн кад серти туйлӧн вежласьӧмыс графически эм веськыд линия. | Меԁ міјан ԏелӧлӧн ӧԁјыс — v = 10 м/ԍек. Боԍтам ԁа нуԉевӧј чутԍаԋыс понԁам јуклыны ОВ ԉіԋіјасӧ ԁа меԁ быԁ сещӧм јукӧныс петкӧԁлас 1 ԍекунԁа каԁ. Сек быԁ чут понԁас петкӧԁлыны каԁ; а — 1 ԍек., в — 2 ԍек., с — 3 ԍек. ԁа с. в. А ԉіԋіја ОА-сӧ сіԇ-жӧ јуклӧма ԁа пасјалӧма ԏелӧлыԍ мунан тујсӧ. Міјан ԏелӧ первој ԍекунԁӧ муніс 10 м. Кӧні пасјӧма 1 ԍекунԁаӧс, сеԍаԋ нуӧԁам веԍкыԁ віԅ, а кӧні петкӧԁлӧма 10 м. сеԍаԋ сіԇ-жӧ нуӧԁам веԍкыԁ віԅ. Најӧ кык віԅыс ӧтлааԍасны ԁај лоӧ чут, кӧні і лоӧ муныԍ ԏелӧыс. Кор коԉӧ каԁыс ӧԏі ԍекунԁ вӧчам таԇ-жӧ, кор коԉӧ кык ԍекунԁ, кујім, ԋоԉ ԁа с. в. Кор тӧԁмалам став местајассӧ ԏелӧ мунӧмыслыԍ (1, 2, 3 ԍекунԁаӧс), сек нуԉевӧј чутԍаԋыс ӧтлаавлам став чутјассӧ. Ӧтлаавлӧм бӧрас мі аԁԇам, мыј графік лоі веԍкыԁ віԅ, коԁі міјанлы петкӧԁлӧ ԁа віԍталӧ: мыј быԁ чут графік вылас ӧтлаӧԁӧ коԉан каԁсӧ ԁа ԏелӧлыԍ мунан тујсӧ. Ӧткоԃа мунӧмлӧн каԁ ԍерԏі тујлӧн вежлаԍӧмыс графіческі ем веԍкыԁ ԉіԋіја. |
| Юасянъяс да задачаяс | Јуаԍанјас ԁа заԁачајас |
| 1. Кутшӧм мунӧм шусьӧ ӧткодя мунӧмӧн? | 1. Кущӧм мунӧм шуԍӧ ӧткоԃа мунӧмӧн? |
| 2. Мый лоӧ мунӧмлӧн ӧдыс? | 2. Мыј лоӧ мунӧмлӧн ӧԁыс? |
| 3. Кутшӧм единицаӧн мерайтӧны мунӧмлысь ӧдсӧ? | 3. Кущӧм јеԃіԋіцаӧн мерајтӧны мунӧмлыԍ ӧԁсӧ? |
| 4. Кыдзи гижсьӧ формула, кор ми тӧдмалам мунӧмлысь ӧдсӧ? | 4. Кыԇі гіжԍӧ формула, кор мі тӧԁмалам мунӧмлыԍ ӧԁсӧ? |
| 5. Кыдз графически гижсьӧ ӧткодя мунӧм? | 5. Кыԇ графіческі гіжԍӧ ӧткоԃа мунӧм? |
| 6. Поезд 4 часӧн муніс 140 км, колӧ тӧдмавны поездлысь 1 часӧн мунан ӧдсӧ. v = 35 км/ч. | 6. Појезԁ 4 часӧн муніс 140 клм, колӧ тӧԁмавны појезԁлыԍ 1 часӧн мунан ӧԁсӧ. v=35 км/ч. |
| 7. Шы сынӧдӧд мунӧ = 330 м/с, тӧдмавны, дыр-ӧ мунас 2760 м? | 7. Шы сынӧԁӧԁ мунӧ=330 м/ԍек, тӧԁмавны ԁырӧ мунас 2760 м.? |
| 8. Аэроплан лэбӧ 0,07 км/с; кымын метр лэбас 7 с? S = 490 м. | 8. Аероплан лебӧ 0,07 км/ԍек; кымын метр лебас 7 ԍек.? S=490 м. |
| 9. Югыдлӧн ӧдыс v = 300000 км/с. Дыр-ӧ локтӧ югыдыс шондісянь муӧдз? Мусянь шондіӧдз 150.000.000 км. Отв. t = 500 с. | 9. Југыԁлӧн ӧԁыс v = 300000 км/ԍек. Ԁырӧ локтӧ југыԁыс шонԁіԍаԋ муӧԇ? Муԍаԋ шонԁіӧԇ 150.000.000 км. Отв. t=500 ԍек. |
| 10. Чертитӧ график телӧлысь мунӧмсӧ, кор ӧти телӧ мунӧ: V = 6 м/с, а мӧд V1 = 3 м/с. | 10. Черԏітӧ графік ԏелӧлыԍ мунӧмсӧ, кор ӧԏі ԏелӧ мунӧ: V=6 м/ԍек, а мӧԁ V1=3 м/ԍек. |
| 3‐ӧд ЮКӦД | 3-ӧԁ јукӧԁ |
| §12. Мунӧмӧн веськӧдлӧм (управление движением). | §12. Мунӧмӧн веԍкӧԁлӧм (управление движением). |
| Кор тэ лыян пищальысь, сэк тэныд бӧрӧ сетӧ пельпомад. Кор тэ чери вугралігӧн кыскан чери, сэк тэ черисӧ кыскан вывланьӧ, а чериыс вугырсӧ кыскӧ увланьӧ. Мельничаын кӧлеса кутӧ валысь визувтан ӧдсӧ, но сэк жӧ бергӧдчӧ ачыс. Ми тӧдам, мый магнит кыскӧ ас дінас кӧрт, а кор ми магнитсӧ ӧшӧдам да сы дінӧ пондам вайӧдны кӧрт, сэк магнитыс пондас матыстчыны кӧртыслань. | Кор те лыјан пішщаԉыԍ, сек теныԁ бӧрӧ ԍетӧ пеԉпомаԁ. Кор те чері вугралігӧн кыскан чері, сек те черісӧ кыскан вывлаԋӧ, а черіыс вугырсӧ кыскӧ увлаԋӧ. Меԉԋічаын кӧԉӧса кутӧ валыԍ візувтан ӧԁсӧ, но сек-жӧ бергӧԁчӧ ачыс. Мі тӧԁам, мыј магԋіт кыскӧ асԁінас кӧрт, а кор мі магԋітсӧ ӧшӧԁам ԁа сы ԁінӧ понԁам вајӧԁны кӧрт, сек магԋітыс понԁас матыԍтчыны кӧртыслаԋ. |
| Татшӧм примеръяссӧ позьӧ вайӧдны зэв уна, кӧні ми аддзам, мый телӧяс ёрта-ёртыскӧд век взаимодействуйтӧны. Ми аддзылім примеръясысь, мый ӧтик телӧыс заводитчӧ мунны сэк, кор мӧд телӧлӧн мунан ногыс действуйтӧ сы вылӧ, но первой телӧыс мӧдас муннысӧ ещӧ сэк, кор сійӧ телӧыс действуйтӧ мӧд телӧ вылас. Татшӧм ёрта-ёрт вылас действуйтӧмыс телӧяс пӧвстын эм быд телӧ мунігӧн. | Тащӧм прімерјассӧ поԅӧ вајӧԁны зев уна, кӧні мі аԁԇам, мыј ԏелӧјас јорта-јортыскӧԁ век взаімоԃејствујтӧны. Мі аԁԇылім прімерјасыԍ мыј ӧԏік ԏелӧыс завоԃітчӧ мунны сек, кор мӧԁ ԏелӧлӧн мунан ногыс ԃејствујтӧ сы вылӧ, но первој ԏелӧыс мӧԁас муннысӧ јешщӧ сек, кор сіјӧ ԏелӧыс ԃејствујтӧ мӧԁ ԏелӧ вылас. Тащӧм јорта-јорт вылас ԃејствујтӧмыс ԏелӧјас пӧвсын ем быԁ ԏелӧ мунігӧн. |
| Татшӧм взаимодействийӧсӧ позьӧ наблюдайтны со кутшӧм опытъясӧн: | Тащӧм взаімоԃејствіјӧсӧ поԅӧ набԉуԁајтны со кущӧм опытјасӧн: |
| 1-ой опыт. Вӧчӧй лыйӧм патронысь ворсан пушка, кӧлесаяс вылӧ, кыдзи петкӧдлӧма 5-ӧд серпас вылын. Патрон пытшкас джынйӧдзыс кымын кисьтӧ ва, патронсӧ пробкаалӧ да пыдӧссяньыс спиртовка биӧн шонтӧ. Пытшкас ваыс пондас пуны да пондас кыптыны ру. Руыс чукӧрмас сымда, мый тойыштас пробкасӧ патронсьыс да тойыштігмозыс ворсан патронсӧ неуна йӧткыштас бӧрвыв. | 1-ој опыт. Вӧчӧј лыјӧм патроныԍ ворсан пушка, кӧԉӧсајас вылӧ, кыԇі петкӧԁлӧма 5-ӧԁ ԍерпас вылын. Патрон пыщкас җынјӧԇыс кымын кіԍтӧ ва, патронсӧ пробкаалӧ ԁа пыԁӧсԍаԋыс ԍпіртовка біӧн шонтӧ. Пыщкас ваыс понԁас пуны ԁа понԁас кыптыны ру. Руыс чукӧрмас сымԁа, мыј тојыштас пробкасӧ патронԍыс ԁа тојыштіг мозыс ворсан патронсӧ ԋеуна јӧткыштас бӧрвыв. |
| 2-ӧд опыт. Быглясьысь чуркаяс вылӧ пуктӧ кык метра кузьта пӧв, сувтӧ пӧв вылас да заводитчӧ ветлӧдлыны ӧтарас да мӧдарас. Кор ті мунанныд «В»-ланьӧ, сэк ті кокнаныд личканныд пӧвсӧ, а пӧвйыс тойыштӧ телӧсӧ, тэ тойыштан пӧвсӧ «А»-лань. | 2-ӧԁ опыт. Быгԉаԍыԍ чуркајас вылӧ пуктӧ кык метра куԅта пӧв, сувтӧ пӧв вылас ԁа завоԃітчӧ ветлӧԁлыны ӧтарас ԁа мӧԁарас. Кор ті мунанныԁ „В“-лаԋӧ, сек ті кокнаныԁ ԉічканныԁ пӧвсӧ, а пӧвјыс тојыштӧ ԏелӧсӧ, те тојыштан пӧвсӧ „А“-лаԋ. |
| Тайӧ опытъяссьыс да примеръяссьыс ми аддзылім, мый кор кык телӧ действуйтӧны ёрта-ёрт вылас, сэки и лоӧ телӧяслӧн вешйӧм. | Тајӧ опытјасԍыс ԁа прімерјасԍыс мі аԁԇылім, мыј кор кык ԏелӧ ԃејствујтӧны јорта-јорт вылас, секі і лоӧ ԏелӧјаслӧн вешјӧм. |
| §13. Разнӧй ӧда мунӧм (неравномерное движение) | §13. Разнӧј ӧԁа мунӧм (неравномерное движение) |
| Телӧ первой секундаӧ муніс 5 см кузьта туй, но водзӧ мунігас сійӧ мунны пондіс зэв лёк туйӧд да муніс сӧмын 3 см секундӧн, а коймӧд секундӧ муніс 7 см да с. в. | Ԏелӧ первој ԍекунԁаӧ муніс 5 см куԅта туј, но воԇӧ мунігас сіјӧ мунны понԁіс зев ԉок тујӧԁ ԁа муніс сӧмын 3 см. ԍекунԁӧн, а којмӧԁ ԍекунԁӧ муніс 7 см ԁа с. в. |
| Татшӧм мунӧмыс, кор ӧтмында кадӧн телӧыс оз ӧтмында мун, шусьӧ разнӧй ӧда мунӧмӧн. | Тащӧм мунӧмыс, кор ӧтмынԁа каԁӧн ԏелӧыс оз ӧтмынԁа мун, шуԍӧ разнӧј ӧԁа мунӧмӧн. |
| Природаын разнӧй ӧда мунӧмыс овлӧ сы понда, мый телӧ вылас мунігас действуйтӧны мукӧд телӧяс, ас выннас, торъя нин сынӧд паныдалігӧн, телӧяслӧн зыртӧм вын да мукӧд. | Пріроԁаын разнӧј ӧԁа мунӧмыс овлӧ сыпонԁа, мыј ԏелӧ вылас мунігас ԃејствујтӧны мукӧԁ ԏелӧјас, ас выннас, торја-ԋін сынӧԁ паныԁалігӧн, ԏелӧјаслӧн зыртӧм вын ԁа мукӧԁ. |
| Тайӧ телӧ мунӧм примерын ми аддзам, мый телӧ быд секундаын оз мун ӧтмоз, мӧд секунданас муніс ньӧжъялӧмӧн, код вылӧ влияйтісны, кыдз нин ми шулім, мукӧд телӧяслӧн вынъяс. Татшӧм мунӧмыс телӧлӧн шусьӧ надзмӧдчӧмӧн (замедленньӧӧн) мунӧм. | Тајӧ ԏелӧ мунӧм прімерын мі аԁԇам, мыј ԏелӧ быԁ ԍекунԁаын оз мун ӧтмоз, мӧԁ ԍекунԁанас муніс ԋӧжјалӧмӧн, коԁ вылӧ вԉіјајтісны кыԇ-ԋін мі шулім мукӧԁ ԏелӧјаслӧн вынјас. Тащӧм мунӧмыс ԏелӧлӧн шуԍӧ наԇмӧԁчӧмӧн (замеԁԉеԋіјӧӧн) мунӧм. |
| Коймӧд секундаӧн телӧ муніс ӧдйӧнджык и муніс кык пӧв ӧдйӧджык мӧд секунда сертисьыс, но телӧ и водзӧ мунігӧн век ӧддзӧ. Татшӧм мунӧмыс, кор телӧ мунӧ ӧддзӧмӧн, шусьӧ ӧддзӧдӧм (ускоренньӧ) мунӧмӧн. | Којмӧԁ ԍекунԁаӧн ԏелӧ муніс ӧԁјӧнҗык і муніс кык пӧв ӧԁјӧҗык мӧԁ ԍекунԁа ԍерԏіԍыс, но ԏелӧ і воԇӧ мунігӧн век ӧԁԇӧ. Тащӧм мунӧмыс кор ԏелӧ мунӧ ӧԁԇӧмӧн шуԍӧ ӧԁԇӧԁӧм (ускореԋԋӧ) мунӧмӧн. |
| А унджык туй мунӧмыс, кодӧс телӧ муніс коймӧд секундаӧ мӧд секунда туй мунӧм сертисьыс (4 см), шусьӧ ӧддзӧдӧмӧн (ускоренньӧӧн). | А унҗык туј мунӧмыс, коԁӧс ԏелӧ муніс којмӧԁ ԍекунԁаӧ мӧԁ ԍекунԁа туј мунӧм ԍерԏіԍыс (4 см) шуԍӧ ӧԁԇӧԁӧмӧн (ускореԋԋӧӧн). |
| Татшӧм ӧддзӧдӧм мунӧмъяссӧ ми наблюдайтам телӧлысь вывсянь усигӧн, кор тӧдмалӧма, мый телӧ усигас быд секундаын ӧддзалӧ 9,81 м/с. Тайӧ тӧдмалӧм лыдыс и шусьыссьӧ ӧддзӧдӧмӧн телӧлӧн. | Тащӧм ӧԁԇӧԁӧм мунӧмјассӧ мі набԉуԁајтам ԏелӧлыԍ вывԍаԋ уԍігӧн, кор тӧԁмалӧма, мыј ԏелӧ уԍігас быԁ ԍекунԁаын ӧԁԇалӧ 9,81 м/с. Тајӧ тӧԁмалӧм лыԁыс і шуԍыԍԍӧ ӧԁԇӧԁӧмӧн ԏелӧлӧн. |
| §14. Вын (сила) | §14. Вын (сила) |
| Гортын спортивнӧй упражненньӧяс вӧчигӧн, вӧрын уджалігӧн, пабрик-заводын уджалігӧн да нӧшта мукӧдлаын ми аддзам йӧзлысь, уджалысь скӧтлысь, валысь, тӧвлысь да мукӧдлысь вын пуктӧм. | Гортын спорԏівнӧј упражԋеԋԋӧјас вӧчігӧн, вӧрын уҗалігӧн, фабрік-завоԁын уҗалігӧн ԁа нӧшта мукӧԁлаын, мі аԁԇам јӧзлыԍ, уҗалыԍ скӧтлыԍ, валыԍ, тӧвлыԍ ԁа мукӧԁлыԍ вын пуктӧм. |
| Тӧвлысь вынсӧ используйтӧм вылӧ йӧз вӧчӧны паруса пыжъяс да карабъяс. Валӧн выныс бергӧдлӧ миянлысь мельнича кӧлесаяс, ва турбинаяс, кодъяс зэв ыджыд вынаӧсь да нуӧны зэв ыджыд удж миян промышленносьтын. | Тӧвлыԍ вынсӧ іспоԉзујтӧм вылӧ јӧз вӧчӧны паруса пыжјас ԁа карабјас. Валӧн выныс бергӧԁлӧ міјанлыԍ меԉԋіча кӧԉӧсајас, ва турбінајас, коԁјас зев ыҗыԁ вынаӧԍ ԁа нуӧны зев ыҗыԁ уҗ міјан промышԉенноԍтын. |
| Руӧн уджалан машинаяс уджалӧны ру вынӧн, кодъяс миянлы новлӧдлӧны зэв уна километр сайӧ йӧзӧс, груз, бергӧдлӧны станокъяс да мукӧдтор. | Руӧн уҗалан машінајас уҗалӧны ру вынӧн, коԁјас міјанлы новлӧԁлӧны зев уна кілометр сајӧ јӧзӧс, груз, бергӧԁлӧны станокјас ԁа мукӧԁтор. |
| Тайӧ примеръяссьыс ми аддзам, мый вын эм уна пӧлӧс: ру, ва, тӧв, морт вын да мукӧд, и став сикас выннас позьӧ уджавны. | Тајӧ прімерјасԍыс мі аԁԇам, мыј вын ем уна пӧлӧс: ру, ва, тӧв, морт вын ԁа мукӧԁ і став ԍікас выннас поԅӧ уҗавны. |
| Ми природаысь наблюдайтам, мый быд вын вермӧ вӧчны кутшӧмкӧ да удж; вермӧ сулалысь телӧӧс пӧртны мунӧм состоянньӧӧ (морт шыбитӧ мач, вӧв кыскӧ телега, тӧв нуӧ кабала и с. в.). | Мі пріроԁаыԍ набԉуԁајтам, мыј быԁ вын вермӧ вӧчны кущӧмкӧ-ԁа уҗ; вермӧ сулалыԍ ԏелӧӧс пӧртны мунӧм состојаԋԋӧӧ (морт шыбытӧ мач, вӧв кыскӧ ԏеԉега, тӧв нуӧ кабала і с. в.). |
| Но вын мунысь телӧӧс вермӧ сувтӧдны. Мортлӧн вын кутӧ мач, кӧлеса тормоз ас ён выннас кӧлесалы оз сет бергавны и с. в. Но нӧшта вын вермӧ мунысь телӧлысь вежны визьсӧ, кодӧс позьӧ наблюдайтны сэк, кор ми быгыльтам джодж кузя шар, коді люкасяс стенӧ да кодлӧн выныс шарыслысь мунӧм визьсӧ вежас мӧдарӧ, тайӧ жӧ ми наблюдайтам и мукӧд примеръясысь. Тайӧ примеръяссьыс ӧні ми вермам сетны вынлы определенньӧ: | Но вын муныԍ ԏелӧӧс вермӧ сувтӧԁны. Мортлӧн вын кутӧ мач, кӧԉӧса тормоз ас јон выннас кӧԉӧсалы оз ԍет бергавны і с. в. Но нӧшта вын вермӧ муныԍ ԏелӧлыԍ вежны віԅсӧ, коԁӧс поԅӧ набԉуԁајтны сек, кор мі быгыԉтам җоҗ куԅа шар, коԁі ԉукаԍас ԍԏенӧ ԁа коԁлӧн выныс шарыслыԍ мунӧм віԅсӧ вежас мӧԁарӧ, тајӧ-жӧ мі набԉуԁајтам і мукӧԁ прімерјасыԍ. Тајӧ прімерјасԍыс ӧні мі вермам ԍетны вынлы опреԃеԉеԋԋӧ: |
| Вын эм помка, коді вермӧ сулалысь телӧӧс пӧртны мунӧм телӧӧ, сувтӧдны мунысь телӧӧс и вежны мунысь телӧлысь визьсӧ.^Тайӧ определенньӧыс распространяйтчӧ и применяйтсьӧ сӧмын механика отделын./^ | Вын ем помка, коԁі вермӧ сулалыԍ ԏелӧӧс пӧртны мунӧм ԏелӧӧ, сувтӧԁны муныԍ ԏелӧӧс і вежны муныԍ ԏелӧлыԍ віԅсӧ.^Тајӧ опреԃеԉеԋԋӧыс распростраԋајтчӧ і прімеԋајтчӧ сӧмын мехаԋіка отԃелын./^ |
| §15. Вынлӧн ыджда (величина) | §15. Вынлӧн ыҗԁа (величина) |
| Ми тӧдам, мый кор колӧ сулалысь телӧӧс пӧртны мунысь телӧӧ, сэк телӧ вылӧ колӧ действуйтны вынӧн. Шуам, джоджын вӧлі мач, друг сійӧ мачыс быгыльтчис. Мач ас кежас оз вермы быгыльтчыны, сы вылӧ действуйтіс кутшӧмкӧ вын, вермис тӧвлӧн, мортлӧн да мукӧдлӧн. | Мі тӧԁам, мыј кор колӧ сулалыԍ ԏелӧӧс пӧртны муныԍ ԏелӧӧ сек ԏелӧ вылӧ колӧ ԃејствујтны вынӧн. Шуам җоҗын вӧлі мач, ԁруг сіјӧ мачыс быгыԉтчіс. Мач ас кежас оз вермы быгыԉтчыны, сы вылӧ ԃејствујтіс кущӧмкӧ вын, верміс тӧвлӧн, мортлӧн ԁа мукӧԁлӧн. |
| Миянлы природаын телӧ мунӧм визь сертиыс колӧ тӧдмавны нӧшта выныслысь ыдждасӧ. | Міјанлы пріроԁаын ԏелӧ мунӧм віԅ ԍерԏіыс колӧ тӧԁмавны нӧшта выныслыԍ ыҗԁасӧ. |
| Джоджын эм шар, а шарсӧ кӧ кучкан — шарыс быгыльтчас. Шуам, шарыслӧн мунӧм ӧдыс вӧлі 1 м/с.^Тайӧ примерсӧ босьтігӧн ньӧти ог босьтӧ пыдди зыртӧмлысь вынсӧ да мукӧдторъяс./^ | Җоҗын ем шар, а шарсӧ-кӧ кучкан, — шарыс быгыԉтчас. Шуам шарыслӧн мунӧм ӧԁыс вӧлі 1 м/ԍек.^Тајӧ прімерсӧ боԍтігӧн ԋӧԏі ог боԍтӧ пыԃԃі зыртӧмлыԍ вынсӧ ԁа мукӧԁ торјас./^ |
| Татысь позьӧ тӧдмавны сійӧ, мый кор ми кӧсъям шарлы сетны мунан ӧдсӧ кык пӧв, куим пӧв унджык, сэк миян шарыслы колӧ кучкыны кык пӧв да куим пӧв ёнджыка. | Татыԍ поԅӧ тӧԁмавны сіјӧ, мыј кор мі кӧсјам шарлы ԍетны мунан ӧԁсӧ кыкпӧв, кујімпӧв унҗык, сек міјан шарыслы колӧ кучкыны кыкпӧв ԁа кујімпӧв јонҗыка. |
| Татшӧм примеръяссьыс позьӧ вӧчны сэтшӧм вывод, мый кык мында вынысь сійӧ ыджыдджык, коді ӧткодь условйӧясӧн ӧдйӧджык содтӧ ассьыс мунӧм вынсӧ. | Тащӧм прімерјасԍыс поԅӧ вӧчны сещӧм вывоԁ, мыј кык мынԁа выныԍ сіјӧ ыҗыԁҗык, коԁі ӧткоԃ условіјӧјасӧн ӧԁјӧҗык соԁтӧ асԍыс мунӧм вынсӧ. |
| §16. Вын мерайтӧм | §16. Вын мерајтӧм |
| Вын тӧдмалӧм понда ковмас решайтны уна сикас задачаяс производствояс вылын да мукӧдлаын, сэк медводзын ковмас мерайтны вынсӧ. Ми тӧдам, мерайтігӧн век колӧ босьтны ӧткодь мерайтан ыджда. Татысь ми аддзам, мый вын позьӧ сравнивайтны да мерайтны вынӧн жӧ. | Вын тӧԁмалӧм понԁа ковмас решајтны уна ԍікас заԁачајас проізвоԁствојас вылын ԁа мукӧԁлаын, сек меԁвоԇын ковмас мерајтны вынсӧ. Мі тӧԁам, мерајтігӧн век колӧ боԍтны ӧткоԃ мерајтан ыҗԁа. Татыԍ мі аԁԇам, мыј вын поԅӧ сравԋівајтны ԁа мерајтны вынӧн-жӧ. |
| Медпрӧстӧй пример вын мерайтігӧн позьӧ босьтны со кыдзи: шуам, сьӧкта вын, сэтшӧм вын, кодӧн быд телӧ кыскыссьӧ муӧн ас центрас. А ми тӧдам нин, мый сьӧкта вын мерайтчӧ весӧвӧй единицаясӧн. Сійӧ жӧ весӧвӧй единицасӧ позьӧ босьтны мукӧд вынъяс мерайтігӧн и. | Меԁпрӧстӧј прімер вын мерајтігӧн поԅӧ боԍтны со кыԇі: шуам ԍӧкта вын, сещӧм вын, коԁӧн быԁ ԏелӧ кыскыԍԍӧ муӧн ас центрас. А мі тӧԁам-ԋін, мыј ԍӧкта вын мерајтчӧ весӧвӧј јеԃіԋіцајасӧн. Сіјӧ-жӧ весӧвӧј јеԃіԋіцасӧ поԅӧ боԍтны мукӧԁ вынјас мерајтігӧн-і. |
| Медпрӧстӧй прибор, кодӧн позьӧ мерайтны телӧлысь сьӧктасӧ, лоӧ пружиннӧй вески. Пружиннӧй вески уджалӧ стальнӧй сутугаӧн, кодӧс винтӧн моз гартӧма. Винтӧн гартӧмысь груз сьӧктанас нюжалӧ. | Меԁпрӧстӧј прібор, коԁӧн поԅӧ мерајтны ԏелӧлыԍ ԍӧктасӧ лоӧ пружіннӧј вескі. Пружіннӧј вескі уҗалӧ стаԉнӧј сутугаӧн, коԁӧс вінтӧн моз гартӧма. Вінтӧн гартӧмыԍ груз ԍӧктанас ԋужалӧ. |
| Вын тӧдмалігӧн босьтам пружина. Ӧти помсӧ пружинаыслысь пуктам крючок вылӧ (7-ӧд серп.). Пружина помас вӧчам петкӧдлан стрелка В, а пружинаыскӧд орччӧн сувтӧдам линейка CD. Петкӧдлысь стрелкаыс пондас сулавны да, гижам сэтчӧ О. Ӧшӧдам пружина помас груз Q, 10 кг сьӧкта. Пружинаыс груз сьӧкта сертиыс нюжалас да, стрелкаыс вешъяс увлань. Кытчӧ сувтас стрелкаыс, сэтчӧ гижам 10. Пуктам кӧ грузсӧ 5 кг сьӧкта, сэк стрелкаыс сувтас 0–10-а костас шӧрвыяс. | Вын тӧԁмалігӧн боԍтам пружіна. Ӧԏі помсӧ пружінаыслыԍ пуктам кручок вылӧ (7-ӧԁ ԍерп.). Пружіна помас вӧчам петкӧԁлан стрелка В, а пружінаыскӧԁ ортчӧн сувтӧԁам ԉіԋејка СԀ. Петкӧԁлыԍ стрелкаыс понԁас сулавны ԁа гіжам сетчӧ О. Ӧшӧԁам пружіна помас груз Q, 10 кгр. ԍӧкта. Пружінаыс груз ԍӧкта ԍерԏіыс ԋужалас ԁа стрелкаыс вешјас увлаԋ. Кытчӧ сувтас стрелкаыс сетчӧ гіжам 10. Пуктам-кӧ грузсӧ 5 кг. ԍӧкта, сек стрелкаыс сувтас 0–10-а костас шӧрвыјас. |
| Кор миян лоӧ гӧтӧвӧй пружинаа вески, сэк ми вермам тӧдмавны выннымӧс. Кӧрталам вескисӧ крючокӧдыс да мӧдар помӧдыс заводитчам кыскыны, миянлы бура петкӧдлас, уна-ӧ ӧшйӧ вын. Стрелкаыс кӧ воас пӧв вылӧ пуктӧм 10 цифра весьтӧ, сэк вермам шуны, мый вын эм 10 кгр. сьӧкта. | Кор міјан лоӧ гӧтӧвӧј пружінаа вескі, сек мі вермам тӧԁмавны выннымӧс. Кӧрталам вескісӧ кручокӧԁыс ԁа мӧԁар помӧԁыс завоԃітчам кыскыны, міјанлы бура петкӧԁлас уна-ӧ ӧшјӧ вын. Стрелкаыс-кӧ воас пӧв вылӧ пуктӧм 10 цыфра веԍтӧ, сек вермам шуны, мыј вын ем 10 кгр. ԍӧкта. |
| Тайӧ пример сертиыс позьӧ шуны, мый вын ми вермам мерайтны весӧвӧй единицаӧн. | Тајӧ прімер ԍерԏіыс поԅӧ шуны, мыј вын мі вермам мерајтны весӧвӧј јеԃіԋіцаӧн. |
| Пружиннӧй весъяс, кодъясӧс вӧчӧма вын тӧдмалӧм вылӧ, шусьӧны силомеръясӧн, а мукӧдыс динамометръясӧн. | Пружіннӧј весјас, коԁјасӧс вӧчӧма вын тӧԁмалӧм вылӧ шуԍӧны — ԍіломерјасӧн, а мукӧԁыс ԃінамомерјасӧн. |
| Динамометръяс эмӧсь зэв уна сикас, но медколана тэчас торйыс (часьтыс) пружина. | Ԃінамомерјас емӧԍ зев уна ԍікас, но меԁколана течас торјыс (чаԍтыс) пружіна. |
| (10-ӧд сер.) петкӧдлӧма динамометр, вӧвлысь кыскӧм вын мерайтан. | (10-ӧԁ ԍер.) петкӧԁлӧма ԃінамомер, вӧвлыԍ кыскӧм вын мерајтан. |
| §17. Вын мерайтан единицаяс | §17. Вын мерајтан јеԃіԋіцајас |
| Вын мерайтан единицаяс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь сьӧкта тӧдмаланъяс. | Вын мерајтан јеԃіԋіцајас сещӧмӧԍ-жӧ, кущӧмӧԍ ԍӧкта тӧԁмаланјас. |
| Грамм (г) — коді эм сьӧкта 1 куб. см сӧстӧм валӧн 4°C дырйи. | Грамм (гр.), — коԁі ем ԍӧкта 1 куб. см. сӧстӧм валӧн 4°C ԁырјі. |
| Килограмм (кг), кӧні 1000 грамм. | Кілограмм (кг.), кӧні — 1000 грамм. |
| Тонна (т), кӧні 1000 килограмм. | Тонна (тн.), кӧні — 1000 кілограмм. |
| §18. Графикӧн вын пасъялӧм | §18. Графікӧн вын пасјалӧм |
| Кор вын действуйтӧ телӧ вылӧ, сэк миянлы зэв колана тӧдны выныслысь ыдждасӧ, выныслысь действуйтӧм визьсӧ да кутшӧмаджык действуйтӧ телӧ вылас выныс. Сійӧ телӧвывса местаыс, кытчӧ выныс действуйтӧ, шусьӧ вын действуйтан чутӧн. | Кор вын ԃејствујтӧ ԏелӧ вылӧ, сек міјанлы зев колана тӧԁны выныслыԍ ыҗԁасӧ, выныслыԍ ԃејствујтӧм віԅсӧ ԁа кущӧмаҗык ԃејствујтӧ ԏелӧ вылас выныс. Сіјӧ ԏелӧ вывса местаыс, кытчӧ выныс ԃејствујтӧ, шуԍӧ вын ԃејствујтан чутӧн. |
| Вӧчам сэтшӧм опыт. Шуам, муын эм чурка. Тувъялам сэтчӧ кӧрт тув (11-ӧд сер.) да крукалам пружиннӧй вескиӧ «В». Пондам вескинад кыскыны чуркатӧ сэтчӧдз, кытчӧдз оз вешйы сійӧ миянлань. Кор чуркаыд пондас вешйыны, пружиннӧй вескиыд миян пондас петкӧдлыны 5 кг. Тадзи ми тӧдмалім вынлысь ыдждасӧ. Выныслысь действуйтан визьсӧ ми тӧдмалім жӧ, кор кыскимӧ чуркасӧ асланьӧ (11-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма стрелкаӧн). Вын действуйтан чутыс эм чут «А». | Вӧчам сещӧм опыт. Шуам муын ем чурка. Тувјалам сетчӧ кӧрттув (11-ӧԁ ԍер.) ԁа крукалам пружіннӧј вескіӧ „В“. Понԁам вескінаԁ кыскыны чуркатӧ сетчӧԇ, кытчӧԇ оз вешјы сіјӧ міјанлаԋ. Кор чуркаыԁ понԁас вешјыны, пружіннӧј вескіыԁ міјан понԁас петкӧԁлыны 5 кгр. Таԇі мі тӧԁмалім вынлыԍ ыҗԁасӧ. Выныслыԍ ԃејствујтан віԅсӧ мі тӧԁмалім-жӧ, кор кыскімӧ чуркасӧ аслаԋӧ (11-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма стрелкаӧн). Вын ԃејствујтан чутыс ем чут „А“. |
| Тайӧ куимнан тӧдмаланторсӧ позьӧ пасйыны графикӧн. Графикыс гижсьӧ веськыд линияӧн, стрелкаӧн, кодлӧн кузьтаыс петкӧдлӧ вынлысь ыдждасӧ 9 кг (12-ӧд серп.). Паськалӧм помыс петкӧдлӧ вынлысь действуйтӧм визьсӧ. Мӧд помыс «А» петкӧдлӧ телӧыс вылӧ вын действуйтан чут. | Тајӧ кујімнан тӧԁмалан торсӧ поԅӧ пасјыны графікӧн. Графікыс гіжԍӧ веԍкыԁ ԉіԋіјаӧн, стрелкаӧн, коԁлӧн куԅтаыс петкӧԁлӧ вынлыԍ ыҗԁасӧ 9 кгр. (12-ӧԁ ԍерп.). Паԍкалӧм помыс петкӧԁлӧ вынлыԍ ԃејствујтӧм віԅсӧ. Мӧԁ помыс „А“ петкӧԁлӧ ԏелӧыс вылӧ вын ԃејствујтан чут. |
| §19. Вын содталӧм | §19. Вын соԁталӧм |
| Вӧчӧй сэтшӧм опыт. Босьтӧй пружиннӧй вес, ӧшӧдӧ кольчаӧдыс, «0» крючокас ӧшӧдӧ 5 кг гира. Пружиннӧй вес петкӧдлас 5 кгр. Босьтӧй сійӧ гирасӧ да ӧшӧдӧ сы местаӧ 2 кг да 3 кг-а гира. Пружиннӧй вес миян бара петкӧдлас 5 кг. Кык вынсӧ 2 кг да 3 кг-сӧ ми зэв бура вермам вежны ӧти вынӧн, коді лоӧ 5 кг. | Вӧчӧј сещӧм опыт. Боԍтӧј пружіннӧј вес, ӧшӧԁӧ коԉчаӧԁыс, „0“ кручокас ӧшӧԁӧ 5 кгр. гіра. Пружіннӧј вес петкӧԁлас 5 кгр. Боԍтӧј сіјӧ гірасӧ ԁа ӧшӧԁӧ сы местаӧ 2 кг. ԁа 3 кг-а гіра. Пружіннӧј вес міјан бара петкӧԁлас 5 кг. Кык вынсӧ 2 кг. ԁа 3 кг.-сӧ мі зев бура вермам вежны ӧԏі вынӧн, коԁі лоӧ 5 кг. |
| Сійӧ выныс, коді вежӧ мукӧд вынъяссӧ, шусьӧ равнодействующӧй вынӧн, а сійӧ вынъясыс, кодъясӧс сійӧ вежӧ (2 да З кг), шусьӧны составляющӧйӧн. | Сіјӧ выныс, коԁі вежӧ мукӧԁ вынјассӧ шуԍӧ равноԃејствујушщӧј вынӧн, а сіјӧ вынјасыс, коԁјасӧс сіјӧ вежӧ (2–З кг.) шуԍӧны составԉајушщӧјӧн. |
| Юасянъяс да задачаяс | Јуаԍанјас ԁа заԁачајас |
| 1. Кутшӧм вын ыджыдджык, кодлӧн ӧдыс 5 м/с либӧ 10 м/с? | 1. Кущӧм вын ыҗыԁҗык, коԁлӧн ӧԁыс 5 м/ԍек. ԉібӧ 10 м/ԍек? |
| 2. Кутшӧм приборӧн ми сравнивайтам вынъяссӧ? | 2. Кущӧм пріборӧн мі сравԋівајтам вынјассӧ? |
| 3. Мыйӧн определяйтчӧ вын? | 3. Мыјӧн опреԃеԉајтчӧ вын? |
| 4. Вежсьӧ али оз вынлӧн действийӧ сійӧ жӧ телӧыс вылӧ, кор вынлӧн действуйтан чутыс вежсьӧ? | 4. Вежԍӧ аԉі оз вынлӧн ԃејствіјӧ сіјӧ-жӧ ԏелӧыс вылӧ, кор вынлӧн ԃејствујтан чутыс вежԍӧ? |
| 5. Кутшӧм вын лоӧ равнодействующӧйӧн 1, 2 да 3 кг? | 5. Кущӧм вын лоӧ равноԃејствујушщӧјӧн 1, 2 ԁа 3 кг? |
| §20. Телӧяслӧн инерция | §20. Ԏелӧјаслӧн іԋерціја |
| Медым телӧ вӧлі мунӧм состоянньӧын, колӧ сы вылӧ действуйтны вынӧн. Кор уджалӧ станок, сэк сійӧс бергӧдлӧ трансмиссия, а трансмиссиясӧ бергӧдлӧ парӧвӧй машина. Тайӧ примеръяссьыс ми аддзам, мый телӧ ас кежас оз вермы пӧрны мунӧм состоянньӧӧ, сэтшӧм состоянньӧас пӧртігӧн колӧ век вайӧдны сы вылӧ кутшӧмкӧ действуйтан вын. | Меԁым ԏелӧ вӧлі мунӧм состојаԋԋӧын, колӧ сы вылӧ ԃејствујтны вынӧн. Кор уҗалӧ станок, сек сіјӧс бергӧԁлӧ трансміԍԍіја, а трансміԍԍіјасӧ бергӧԁлӧ парӧвӧј машіна. Тајӧ прімерјасԍыс мі аԁԇам, мыј ԏелӧ ас кежас оз вермы пӧрны мунӧм состојаԋԋӧӧ, сещӧм состојаԋԋӧас пӧртігӧн колӧ век вајӧԁны сы вылӧ кущӧмкӧ ԃејствујтан вын. |
| Ӧні позьӧ сувтӧдны татшӧм юасянтор. Вермӧ оз сувтны телӧ ас кежас, коді вӧлі мунӧм состоянньӧын? Ми татшӧм юалӧм вылас вермам вайӧдны зэв уна пример природаысь. Кор ті кодъянныд гу да гусяньыс мусӧ шыблалігӧн пӧртанныд мусӧ мунӧм состоянньӧӧ, сэсся зырнытӧ сувтӧданныд, а муыс век на мунӧ водзӧ. Тадз жӧ ми тувъялам чер чер пу вылӧ. Первой черыс и чер пуыс сулалӧны, а кор чер пуас кучкан, сэк сійӧ пондас пырны, а черыс век сулалас ас местаас. | Ӧні поԅӧ сувтӧԁны тащӧм јуаԍан тор. Вермӧ оз сувтны ԏелӧ ас кежас, коԁі вӧлі мунӧм состојаԋԋӧын? Мі тащӧм јуалӧм вылас вермам вајӧԁны зев уна прімер пріроԁаыԍ. Кор ті коԁјанныԁ гу ԁа гуԍаԋыс мусӧ шыблалігӧн пӧртанныԁ мусӧ мунӧм состојаԋԋӧӧ, сеԍԍа зырнытӧ сувтӧԁанныԁ, а муыс век-на мунӧ воԇӧ. Таԇ-жӧ мі тувјалам чер черпу вылӧ. Первој черыс і черпуыс сулалӧны, а кор черпуас кучкан, сек сіјӧ понԁас пырны, а черыс век сулалас ас местаас. |
| Кор ми пуалам пач чышкан лыс, сэк пусӧ и лыссӧ ми пӧртам мунӧм состоянньӧӧ, сэсся друг пусӧ сувтӧдам, а лыскыс век на пондас пырны пуас. Но лыскыслӧн пулань зыртӧм выныс кутас сійӧс водзӧ мунӧмсьыс. Кор ті чой йывсянь исковтанныд даддьӧн зэв ылӧдз, даддьыд нуас водзӧ. Татшӧм примеръястӧ позьӧ вайӧдны зэв уна. | Кор мі пуалам пач чышкан лыс, сек пусӧ і лыссӧ мі пӧртам мунӧм состојаԋԋӧӧ, сеԍԍа ԁруг пусӧ сувтӧԁам, а лыскыс век-на понԁас пырны пуас. Но лыскыслӧн пулаԋ зыртӧм выныс кутас сіјӧс воԇӧ мунӧмԍыс. Кор ті чојјывԍаԋ ісковтанныԁ ԁаԃԃӧн, зев ылӧԇ, ԁаԃԃыԁ нуас воԇӧ. Тащӧм прімерјастӧ поԅӧ вајӧԁны зев уна. |
| Медым ёнджыка тӧдмавны, вӧчалӧй опытъяс: | Меԁым јонҗыка тӧԁмавны вӧчалӧј опытјас: |
| I. Пуктӧй пызан вылӧ бумага лист, позьӧ босьтны кузьтанас 35 см, пасьтанас 6–7 см, да мед ӧтар помыс бумагаыслӧн пызан дортіыс ӧшалас; мӧд помас пуктӧ ва тыра стӧкан. Сы дорӧ матӧ сувтӧдӧ емӧн бытшкӧм истӧг доз, медым ӧтар помыс емыслӧн инмӧ стӧканас. Кор ті понданныд кыскыны бумагасӧ, сэк бумагаыскӧд тшӧтш кыскысяс стӧканыс и. Сувтӧдӧ стӧкансӧ и бумагасӧ бӧр важ местаас, сэсся зэв ӧдйӧ кыскӧ бумагасӧ (позьӧ вывсяньыс кинад вачкӧмӧн), сэк ті аддзанныд, мый ва тыра стӧканыд оз и вӧрзьыв местасьыс. Тайӧ опытыс тіянлы зэв бура висьталӧ, мый стӧкан кутӧ ассьыс сулалан состоянньӧсӧ. | I. Пуктӧј пызан вылӧ бумага ԉіст, поԅӧ боԍтны куԅтанас 35 см., паԍтанас 6–7 см. ԁа меԁ ӧтар помыс бумагаыслӧн пызан ԁортіыс ӧшалас; мӧԁ помас пуктӧ ва тыра стӧкан. Сыԁорӧ матӧ сувтӧԁӧ јемӧн быщкӧм ізтӧгԁоз меԁым ӧтар помыс јемыслӧн інмӧ стӧканас. Кор ті понԁанныԁ кыскыны бумагасӧ, сек бумагаыскӧԁ щӧщ кыскыԍас стӧканыс-і. Сувтӧԁӧ стӧкансӧ і бумагасӧ бӧр важ местаас, сеԍԍа зев ӧԁјӧ кыскӧ бумагасӧ (поԅӧ вывԍаԋыс кінаԁ вачкӧмӧн), сек ті аԁԇанныԁ, мыј ва тыра стӧканыԁ оз і вӧрԅыв местаԍыс. Тајӧ опытыс тіјанлы зев бура віԍталӧ, мыј стӧкан кутӧ асԍыс сулалан состојаԋԋӧсӧ. |
| Тадз жӧ позьӧ вӧчны стӧкан местаас карандаш. | Таԇ-жӧ поԅӧ вӧчны стӧкан местаас каранԁаш. |
| II. Босьтӧй картупель да шар, пуктӧ джоджӧ да кучкӧ кыкнаныслы ӧткодя. Сэк ті аддзанныд, мый шар да картупель быгыльтчасны водзӧ. Кучкӧм бӧрас дыр мысти ті аддзанныд, мый шар быгыльтчас ылӧджык картупель серти — сы понда, мый картупельыс абу шыльыд. Тайӧ опытыс тіянлы петкӧдлӧ, мый телӧ водзӧ мунны вермӧ и сэк, кор сы вылӧ оз нин действуйт некутшӧм вын. | II. Боԍтӧј картупеԉ ԁа шар, пуктӧ җоҗӧ ԁа кучкӧ кыкнаныслы ӧткоԃа. Сек ті аԁԇанныԁ, мыј шар ԁа картупеԉ быгыԉтчасны воԇӧ. Кучкӧм бӧрас ԁыр мыԍԏі ті аԁԇанныԁ, мыј шар быгыԉтчас ылӧҗык картупеԉ ԍерԏі ԁа сы понԁа, мыј картупеԉыс абу шыԉыԁ. Тајӧ опытыс тіјанлы петкӧԁлӧ, мыј ԏелӧ воԇӧ мунны вермӧ і сек, кор сы вылӧ оз-ԋін ԃејствујт ԋекущӧм вын. |
| Тайӧ примеръяссьыс да опытъяссьыс позьӧ вӧчны татшӧм вывод: | Тајӧ прімерјасԍыс ԁа опытјасԍыс поԅӧ вӧчны тащӧм вывоԁ: |
| Мунӧм телӧлӧн оз дугды, коді вӧлі пӧртӧма кутшӧмкӧ вынӧн (ру, морт, ва, машина да с. в.) сы бӧрын, кор выныс оз нин действуйт. | Мунӧм ԏелӧлӧн оз ԁугԁы, коԁі вӧлі пӧртӧма кущӧмкӧ вынӧн (ру, морт, ва, машіна ԁа с. в.) сы бӧрын, кор выныс оз-ԋін ԃејствујт. |
| Татшӧм мунӧмсӧ телӧяслысь шуӧны инерцияӧн.^Зэв тшӧкыда татшӧм инерция законсӧ шулывлӧны Ньютон законӧн./^ | Тащӧм мунӧмсӧ ԏелӧјаслыԍ шуӧны іԋерціјаӧн.^Зев щӧкыԁа тащӧм іԋерціја законсӧ шулывлӧны Ԋјутон законӧн./^ |
| Тайӧ инерциянас телӧяслысь мунӧмсӧ физикаын шуӧны инерция законӧн. Татшӧм инерция законсӧ вӧлі тӧдӧны нин сэксянь, кор механика пондіс бурджыка паськавны. Галилей 300 во сайын вӧлі висьталӧ тайӧ закон йывсьыд. Галилей бӧрын 100 во мысти тайӧ законсӧ вынсьӧдіс да формулируйтіс Ньютон. Инерция законтӧ ёна позьӧ аддзыны транспорт да производство уджъясын, сідзжӧ уна вермас мортыд наблюдайтны аслас олӧмысь. | Тајӧ іԋерціјанас ԏелӧјаслыԍ мунӧмсӧ фіԅікаын шуӧны іԋерціја законӧн. Тащӧм іԋерціја законсӧ вӧлі тӧԁӧны-ԋін секԍаԋ кор мехаԋіка понԁіс бурҗыка паԍкавны. Гаԉіԉеј 300 во сајын вӧлі віԍталӧ тајӧ закон јывԍыԁ. Гаԉіԉеј бӧрын 100 во мыԍԏі тајӧ законсӧ вынԍӧԁіс ԁа формуԉірујтіс Ԋјутон. Іԋерціја законтӧ јона поԅӧ аԁԇыны транспорт ԁа проізвоԁство уҗјасын, сіԇ-жӧ уна вермас мортыԁ набԉуԁајтны аслас олӧмыԍ. |
| Ми шулім, мый вын действуйтӧм бӧрын телӧ мунӧ водзӧ. Татшӧм явленньӧсӧ ми наблюдайтам транспортын — поезд сувтӧдігӧн, паракод сувтӧдігӧн, пыж сувтӧдігӧн: поездын да паракодын цилиндръяс русӧ оз нин лэдзны, а поезд век на мунӧ. Сӧмын бӧрвылас зыртӧм выныс да сынӧдлӧн сопротивленньӧ выныс дугӧдӧны налысь мунӧмсӧ. | Мі шулім, мыј вын ԃејствујтӧм бӧрын ԏелӧ мунӧ воԇӧ. Тащӧм јавԉеԋԋӧсӧ мі набԉуԁајтам транспортын, појезԁ сувтӧԁігӧн, парахоԁ сувтӧԁігӧн, пыж сувтӧԁігӧн, појезԁын ԁа парохоԁын ціԉінԁрјас русӧ оз-ԋін леԇны, а појезԁ век-на мунӧ. Сӧмын бӧрвылас зыртӧм выныс ԁа сынӧԁлӧн сопроԏівԉеԋԋӧ выныс ԁугӧԁӧны налыԍ мунӧмсӧ. |
| Примеръясысь да опытъясысь ми аддзылім, мый телӧӧс друг сувтӧдны некыдзи он вермы. Кор, шуам, друг кӧ сувтас мунігкостіыс вӧлыд, ті сэки йӧткыштчанныд водзӧ. Кор сибдас либӧ крукасяс кывтысь пур, сэк бара жӧ пурвывсаясыс ёна йӧткыштчанныд водзӧ. Тайӧ инерциянас мунігӧн телӧяслы овлывлӧ зэв уна лёктор, медся нин транспортын. Кор поезд люкасьӧ мӧд поездкӧд, сэк став вагонъясыс и войтырыс вӧліны мунӧм состоянньӧын да сійӧ состоянньӧсӧ и видзӧны найӧ. Кор поездъясыс люкасясны, сэк став вагонъясыс и войтырыс вагонъясас мунӧм состоянньӧсӧ видзӧмӧн мунӧны век на сыланьӧ, кодарлань мунісны водзджыксӧ. Сэк ёна жугласьӧны вагонъясыс, доймалӧны и войтырыс, вагонас мунысьясыс. | Прімерјасыԍ ԁа опытјасыԍ мі аԁԇылім, мыј ԏелӧӧс ԁруг сувтӧԁны ԋекыԇі он вермы. Кор шуам ԁруг-кӧ сувтас муніг костіыс вӧлыԁ, ті секі јӧткыштчанныԁ воԇӧ. Кор ԍібԁас ԉібӧ крукаԍас кывтыԍ пур, сек бара-жӧ пурвывсајасыс јона јӧткыштчанныԁ воԇӧ. Тајӧ іԋерціјанас мунігӧн ԏелӧјаслы овлывлӧ зев уна ԉок тор, меԁԍа-ԋін транспортын. Кор појезԁ ԉукаԍӧ мӧԁ појезԁкӧԁ, сек став вагонјасыс і војтырыс вӧліны мунӧм состојаԋԋӧын ԁа сіјӧ состојаԋԋӧсӧ-і віԇӧны најӧ. Кор појезԁјасыс ԉукаԍасны, сек став вагонјасыс і војтырыс вагонјасас мунӧм состојаԋԋӧсӧ віԇӧмӧн мунӧны век-на сылаԋӧ, коԁарлаԋ мунісны воԇҗыксӧ. Сек јона жуглаԍӧны вагонјасыс, ԁојмалӧны і војтырыс, вагонас муныԍјасыс. |
| Производство вылын уджалігӧн сідзжӧ инерция закон сетӧ асьсӧ тӧдны, торъя нин дорччигъясын, тувъясигъясын да мукӧдтор вӧчигъясӧ. | Проізвоԁство вылын уҗалігӧн сіԇ-жӧ іԋерціја закон ԍетӧ аԍсӧ тӧԁны, торја-ԋін ԁорчігјасын, тувјаԍігјасын ԁа мукӧԁ тор вӧчігјасӧ. |
| Кор ми шыбласям, сэк сідзжӧ ми аддзам, мый ки вынным оз нин уджав, а шыбитӧм изйыс век на мунӧ. Тайӧ примеръяссьыс инерция законтӧ ёнджыка позьӧ казявны. | Кор мі шыблаԍам, сек сіԇ-жӧ мі аԁԇам, мыј кі вынным оз-ԋін уҗав, а шыбытӧм ізјыс век-на мунӧ. Тајӧ прімерјасԍыс іԋерціја законтӧ јонҗыка поԅӧ каԅавны. |
| Юасянъяс | Јуаԍанјас |
| 1. Висьталӧй, мыйла няйт торъяс чеччалӧны-резӧны бергалан кӧлесасянь? | 1. Віԍталӧј, мыјла ԋајт торјас четчалӧны резӧны бергалан кӧԉӧсаԍаԋ? |
| 2. Висьталӧй, кутшӧм явленньӧ эм джодждӧра пыркӧдігӧн? | 2. Віԍталӧј, кущӧм јавԉеԋԋӧ ем җоҗԁӧра пыркӧԁігӧн? |
| 3. Мыйла мунысь механизмӧс колӧ сувтӧдны ньӧжйӧникӧн? | 3. Мыјла муныԍ мехаԋізмӧс колӧ сувтӧԁны ԋӧжјӧԋікӧн? |
| 4. Мыйла чер тувъялігӧн, чер пу помас кучкалігӧн черыс пырӧ пуас? | 4. Мыјла чер тувјалігӧн, черпу помас кучкалігӧн черыс пырӧ пуас? |
| 5. Мыйла мунысь морт оз вермы друг сувтны? | 5. Мыјла муныԍ морт оз вермы ԁруг сувтны? |
| 4-ӧд ЮКӦД | 4-ӧԁ јукӧԁ |
| ЗЫРТӦМ (трение) | ЗЫРТӦМ (трение) |
| § 21. Зыртӧм вын лоӧм | § 21. Зыртӧм вын лоӧм |
| Воддза параграфын видлалім, мый поезд мунӧ инерция закон кузя, но бӧрвылас кӧлеса рельсы кост зыртӧм ради сувтӧ. Кӧрталӧм гӧрӧд кутсьӧ зыртӧм вын ради жӧ. Чер кутсьӧ чер пу вылын сы вӧсна жӧ. Чышкысян лыс пу вылас кутсьӧ зыртӧм вын радиыс жӧ. Кытчӧ ог видзӧдлӧ, быдлаын эм зыртӧм вын. Позьӧ вайӧдны зэв уна сикас пример, кӧні эм зыртӧм вын. Тайӧ примеръясыс тшӧктӧны миянлы висьтавны, мыйла лоӧ зыртан выныс. Опытъясӧн да наблюденньӧясӧн тӧдмалӧма, дай асьным ми вермам тӧдмавны да наблюдайтны, мый помкаыс зыртӧм вын лоӧмыслы эм быд поверхносьтын бырӧдтӧм гуранъяс (нерӧвносьтъяс), кутшӧм кӧть бура эз вӧв сійӧс шыльӧдӧма. Прӧстӧй синмӧн видзӧдны кажитчӧ зэв нин шыльыд, но микроскопъясӧн да мукӧд ыдждӧдана приборъясӧн видзӧдігӧн аддзан зэв нерӧвнӧйӧн. 15-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма поверхносьт, кодӧс зэв ёна ыдждӧдӧма, да петкӧдлӧ, мый поверхносьтыс зэв нерӧвнӧй, а прӧстӧй синмӧн видзӧдігӧн кажитчӧ зэв шыльыдӧн. | Воԇԇа параграфын віԁлалім, мыј појезԁ мунӧ іԋерціја закон куԅа, но бӧрвылас кӧԉӧса реԉсы кост зыртӧм раԃі сувтӧ. Кӧрталӧм гӧрӧԁ кутԍӧ зыртӧм вын раԃі-жӧ. Чер кутԍӧ черпу вылын сы вӧсна-жӧ. Чышкыԍан лыс пу вылас кутԍӧ зыртӧм вын раԃіыс-жӧ. Кытчӧ ог віԇӧԁлӧ, быԁлаын ем зыртӧм вын. Поԅӧ вајӧԁны зев уна ԍікас прімер, кӧні ем зыртӧм вын. Тајӧ прімерјасыс щӧктӧны міјанлы віԍтавны, мыјла лоӧ зыртан выныс. Опытјасӧн ԁа набԉуԃеԋԋӧјасӧн тӧԁмалӧма ԁај аԍным мі вермам тӧԁмавны ԁа набԉуԁајтны, мыј помкаыс зыртӧм вын лоӧмыслы ем быԁ поверхноԍтын бырӧԁтӧм гуранјас (ԋеровноԍтјас), кущӧм кӧԏ бура ез вӧв сіјӧс шыԉӧԁӧма. Прӧстӧј ԍінмӧн віԇӧԁны кажітчӧ зев-ԋін шыԉыԁ, но мікроскопјасӧн ԁа мукӧԁ ыҗԁӧԁана пріборјасӧн віԇӧԁігӧн аԁԇан зев ԋерӧвнӧјӧн. 15-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма поверхноԍт, коԁӧс зев јона ыҗԁӧԁӧма ԁа петкӧԁлӧ, мыј поверхноԍтыс зев ԋеровнӧј, а прӧстӧј ԍінмӧн віԇӧԁігӧн кажітчӧ зев шыԉыԁӧн. |
| Тайӧ жӧ серпас вылас петкӧдлӧма сійӧс, кыдзи действуйтӧ зыртӧм вын вылӧ мавтӧм. | Тајӧ-жӧ ԍерпас вылас петкӧԁлӧма сіјӧс, кыԇі ԃејствујтӧ зыртӧм вын вылӧ мавтӧм. |
| §22. Зыртӧм вынлӧн законъяс | §22. Зыртӧм вынлӧн законјас |
| Техника да физика некор оз сувтны явленньӧяслысь свойствояссӧ тӧдмалӧмӧн. Физическӧй явленньӧяссӧ колӧ босьтны ас киад, колӧ используйтны сійӧс техникаын, лӧсьӧдны сэтшӧмӧн, медым отсаліс сійӧ вӧчны классъястӧм социалистическӧй общество, а сы вылӧ колӧ тӧдны став законъяссӧ, кодъяс веськӧдлӧны физическӧй явленньӧяснас. Законъяссӧ тӧдмалӧм вылӧ колӧ сувтӧдны опытсӧ сідз, медым опытыс петкӧдліс да бура висьталіс став свойствояссӧ тӧдмалӧм явленньӧыслысь да мед позяс сійӧ свойствояссӧ мерайтны. | Ԏехԋіка ԁа фіԅіка ԋекор оз сувтны јавԉеԋԋӧјаслыԍ својствојассӧ тӧԁмалӧмӧн. Фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјассӧ колӧ боԍтны ас кіаԁ, колӧ іспоԉзујтны сіјӧс ԏехԋікаын, лӧԍӧԁны сещӧмӧн, меԁым отсаліс сіјӧ вӧчны классјастӧм соціаԉіԍԏіческӧј общество, а сы вылӧ колӧ тӧԁны став законјассӧ, коԁјас веԍкӧԁлӧны фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјаснас. Законјассӧ тӧԁмалӧм вылӧ колӧ сувтӧԁны опытсӧ сіԇ, меԁым опытыс петкӧԁліс ԁа бура віԍталіс став својствојассӧ тӧԁмалӧм јавԉеԋԋӧыслыԍ ԁа меԁ поԅас сіјӧ својствојассӧ мерајтны. |
| Медпрӧстӧй опытыс зыртӧм законъяс тӧдмалӧм вылӧ позьӧ вӧчны сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс петкӧдлӧма 16-ӧд серпас вылын. | Меԁпрӧстӧј опытыс зыртӧм законјас тӧԁмалӧм вылӧ поԅӧ вӧчны сещӧмӧс, кущӧмӧс петкӧԁлӧма 16-ӧԁ ԍерпас вылын. |
| Шуам, кирпич сьӧктанас 4 кг, сійӧс лэптӧм вылӧ колӧ сымда жӧ вын, уна-ӧ сійӧ веситӧ. Но кор сійӧ кирпичсӧ колӧ кыскыны пӧв вывті, сэк вын ковмас этшаджык. Сэк ми ог вермӧ преодолевайтны кирпичыслысь сьӧкта вынсӧ, а кутсьӧм зыртан (сопротивление) вынсӧ кирпичыслысь, мӧд ног кӧ шуны, переодолевайтам кирпичыслысь пӧв кузя зыртчан вынсӧ. Эз кӧ вӧв кирпичыслӧн пӧв кузяыс зыртӧмыс, эз ковмы эськӧ кирпичсӧ кыскӧм вылӧ некутшӧм вын. Ковмис эськӧ сӧмын йӧткыштӧм, мед кирпичыслӧн лои мунӧмыс, а бӧрвылас сійӧ кирпичыс мунӧ ас кежас кӧть мыйдыра. Кирпичсӧ кузялаыс гезйӧн гартовтӧмӧн (16-ӧд серпас) да гезйӧдыс пружиннӧй весӧ крукалӧмӧн (шуӧны нӧшта динамометрӧн, а мукӧддырйиыс силомерӧн) пондам кирпичсӧ кыскыны, сэк пружиннӧй весыс петкӧдлас, кымын килограмм колӧ вын кирпичлысь зыртӧм вынсӧ пӧв кузяыс кыскӧм вылӧ — а тайӧ примерас ӧти килограмм. Тайӧ опытыс миян петкӧдліс, мый зыртӧм выныс сьӧкта вын дорысь ичӧтджык. | Шуам, кірпіч ԍӧктанас 4 кг., сіјӧс лептӧм вылӧ колӧ сымԁажӧ вын унаӧ сіјӧ веԍітӧ. Но, кор сіјӧ кірпічсӧ колӧ кыскыны пӧв вывті, сек вын ковмас ещаҗык. Сек мі ог вермӧ преоԁоԉевајтны кірпічыслыԍ ԍӧкта вынсӧ, — а кутԍӧм зыртан (сопротивление) вынсӧ кірпічыслыԍ, мӧԁ ног-кӧ шуны переоԁоԉевајтам кірпічыслыԍ пӧв куԅа зыртчан вынсӧ. Ез-кӧ вӧв кірпічыслӧн пӧв куԅаыс зыртӧмыс ез ковмы еԍкӧ кірпічсӧ кыскӧм вылӧ ԋекущӧм вын. Ковміс еԍкӧ сӧмын јӧткыштӧм, меԁ кірпічыслӧн лоі мунӧмыс, а бӧрвылас сіјӧ кірпічыс мунӧ ас кежас кӧԏ мыјԁыра. Кірпічсӧ куԅалаыс гезјӧн гартовтӧмӧн (16-ӧԁ ԍерпас) ԁа гезјӧԁыс пружіннӧј весӧ крукалӧмӧн (шуӧны нӧшта ԃінамометрӧн, а мукӧԁ ԁырјіыс ԍіломерӧн) понԁам кірпічсӧ кыскыны, сек пружіннӧј весыс петкӧԁлас, кымын кілограмм колӧ вын, кірпічлыԍ зыртӧм вынсӧ пӧв куԅаыс кыскӧм вылӧ, — а тајӧ прімерас ӧԏі кілограмм. Тајӧ опытыс міјан петкӧԁліс, мыј зыртӧм выныс ԍӧкта вын ԁорыԍ ічӧтҗык. |
| Сувтӧдам сійӧ жӧ кирпичсӧ векни бокнас (ребром) да пондам кыскыны, сэк динамометрыс миян петкӧдлас сійӧ жӧ вынсӧ, кодӧс петкӧдліс водзджык, збыльысьсӧ 1 кг. | Сувтӧԁам сіјӧ-жӧ кірпічсӧ векԋі бокнас (ребром) ԁа понԁам кыскыны, сек ԃінамомерыс міјан петкӧԁлас сіјӧ-жӧ вынсӧ, коԁӧс петкӧԁліс воԇҗык, збыԉыԍсӧ 1 кг. |
| Татысь ми вермам вӧчны татшӧм вывод, мый зыртӧм вын оз вежлась воча сопротивленньӧ поверхносьт ыджда ради. | Татыԍ мі вермам вӧчны тащӧм вывоԁ, мыј зыртӧм вын оз вежлаԍ воча сопроԏівԉеԋԋӧ поверхноԍт ыҗԁа раԃі. |
| Тайӧ выводыс эм первой зыртӧмлӧн закон. | Тајӧ вывоԁыс ем первој зыртӧмлӧн закон. |
| Коймӧд опыт, кодӧс петкӧдлӧма сійӧ жӧ серпас вылын, зэв жӧ прӧстӧй. Сӧмын ӧти кирпич пыдди, кыдзи воддза кык опытас, босьтӧма кык кирпич, кодъясӧс ми и кыскам асланьным, кыдз петкӧдлӧма серпас вылас стрелкаӧн. Личкӧмыс зыртӧм поверхносьт вылас ыдждӧ кык мында, лои 8 кг, 4 кг пыдди, код ради сьӧкыдджык кыскыныс. Ӧні кыскӧм вылас оз нин мун ӧти килограмм вын, кыдз воддза опытъясын, а кык мында унджык, либӧ 2 килограмм. Тайӧ опытсьыс позьӧ вӧчны татшӧм вывод, мый зыртӧмлӧн вын сэк унджык, кор унджык личкӧмыс зыртан поверхносьт вылас. Тайӧ зыртӧмнас формулируйтчӧ мӧд зыртӧм закон. | Којмӧԁ опыт, коԁӧс петкӧԁлӧма сіјӧ-жӧ ԍерпас вылын, зев-жӧ прӧстӧј. Сӧмын ӧԏі кірпіч пыԃԃі, кыԇі воԇԇа кык опытас, боԍтӧма кык кірпіч, коԁјасӧс мі і кыскам аслаԋным, кыԇ петкӧԁлӧма ԍерпас вылас стрелкаӧн. Ԉічкӧмыс зыртӧм поверхноԍт вылас ыҗԁӧ кык мынԁа, лоі 8 кг., 4 кг. пыԃԃі, коԁ раԃі ԍӧкыԁҗык кыскыныс. Ӧні кыскӧм вылас оз-ԋін мун ӧԏі кілограмм вын, кыԇ воԇԇа опытјасын, а кык мынԁа унҗык, ԉібӧ 2 кілограмм. Тајӧ опытԍыс поԅӧ вӧчны тащӧм вывоԁ, мыј зыртӧмлӧн вын сек унҗык, кор унҗык ԉічкӧмыс зыртан поверхноԍт вылас. Тајӧ зыртӧмнас формуԉірујтчӧ мӧԁ зыртӧм закон. |
| Мӧд зыртӧм законсӧ тӧдігӧн ми опыт вӧчтӧг вермам тӧдмавны кирпичлысь зыртан вынсӧ пӧв кузяыс кыскӧмлысь прӧстӧй лыддьӧмӧн. | Мӧԁ зыртӧм законсӧ тӧԁігӧн мі опыт вӧчтӧг вермам тӧԁмавны кірпічлыԍ зыртан вынсӧ пӧв куԅаыс кыскӧмлыԍ прӧстӧј лыԃԃӧмӧн. |
| Пуктам кӧ ми ёрта-ёрт вылас 5 кирпич, сэк личкӧм сьӧктаыс пӧв вылас содӧ 20 кг-ӧдз (ӧтик кирпичлысь сьӧктасӧ 4 кг лыддьӧмӧн). Сідзкӧ, зыртӧмыслӧн выныс лоӧ: | Пуктам-кӧ мі јорта-јорт вылас 5 кірпіч, сек ԉічкӧм ԍӧктаыс пӧввылас соԁӧ 20 кг-ӧԇ (ӧԏік кірпічлыԍ ԍӧктасӧ 4 кг. лыԃԃӧмӧн). Сіԇкӧ зыртӧмыслӧн выныс лоӧ: |
| 20 кг : 4 = 5 кг. | 20 кг : 4 = 5 кг. |
| Воддза опытъяссьыс ми аддзылім, мый ӧти кирпич кыскигӧн зыртӧм выныс 1 кг мында. Мӧд ногӧн кӧ шуны, быд килограмм личкӧм вылӧ лоӧ ¼ кг зыртӧм вын. | Воԇԇа опытјасԍыс мі аԁԇылім, мыј ӧԏі кірпіч кыскігӧн зыртӧм выныс 1 кг. мынԁа. Мӧԁногӧн-кӧ шуны, быԁ кілограмм ԉічкӧм вылӧ лоӧ ¼ кг. зыртӧм вын. |
| Тайӧ жӧ опытъяссӧ кӧ ми эг вӧчӧ тадзи кирпичьясӧн, а вӧчим мукӧд материалысь (шуам, кӧртысь, ыргӧнысь, пуысь), аддзим эськӧ ми да тӧдмалім сэтшӧм жӧ результатъяссӧ да сэтшӧм жӧ законъяссӧ, но сӧмын результатас петкӧдлысь лыдпасъясыс лоины мӧд сикасаӧсь. Сэк эськӧ ми аддзим, мый быд килограмм личкӧм вылӧ лои эськӧ разнӧй материаллы разнӧй зыртӧм вын, а збыльысьсӧ ыдждаыс выныслӧн лои — ⅕, ⅙, ⅓ кг да с. в. | Тајӧ-жӧ опытјассӧ-кӧ мі ег вӧчӧ таԇі кірпічјасӧн, а вӧчім мукӧԁ маԏерјалыԍ (шуам, кӧртыԍ, ыргӧныԍ, пуыԍ) аԁԇім еԍкӧ мі ԁа тӧԁмалім сещӧм-жӧ резуԉтатјассӧ ԁа сещӧм-жӧ законјассӧ, но сӧмын резуԉтатас петкӧԁлыԍ лыԁпасјасыс лоіны мӧԁ ԍікасӧԍ. Сек еԍкӧ мі аԁԇім, мыј быԁ кілограмм ԉічкӧм вылӧ лоі еԍкӧ разнӧј маԏерјаллы разнӧј зыртӧм вын, а збыԉыԍсӧ ыҗԁаыс выныслӧн лоі — ⅕, ⅙, ⅓ кг. ԁа с. в. |
| Татысь коймӧд зыртӧмлӧн закон: разнӧй материалъяслӧн разнӧя зыртӧм вын. Тайӧ куим законъяснас тӧдмавсьӧны зыртӧмлӧн вынъяс. | Татыԍ којмӧԁ зыртӧмлӧн закон: разнӧј маԏерјалјаслӧн разнӧја зыртӧм вын. Тајӧ кујім законјаснас тӧԁмавԍӧны зыртӧмлӧн вынјас. |
| Зыртӧмлысь вынсӧ позьӧ вежлавны. | Зыртӧмлыԍ вынсӧ поԅӧ вежлавны. |
| Ми водзынджык тӧдмавлім, мый зыртӧм вын лоӧ нерӧвнӧй поверхносьт вӧсна, кодӧс позьӧ шыльӧдны. Зыртчан местаяссӧ шыльыдджык вӧчӧмӧн зыртӧм выныслӧн результатъясыс лоӧны ичӧтджык. Позьӧ нӧшта зыртан вынсӧ бурмӧдны-кокньӧдны зыртан местаяссӧ мавтӧмӧн. Сэк гуран коластъясас пырас мавтасыс да лоӧ ӧткодь шыльыд поверхносьтыс. | Мі воԇынҗык тӧԁмавлім, мыј зыртӧм вын лоӧ ԋеровнӧј поверхноԍт вӧсна, коԁӧс поԅӧ шыԉӧԁны. Зыртчан местајассӧ шыԉыԁҗык вӧчӧмӧн, зыртӧм выныслӧн резуԉтатјасыс лоӧны ічӧтҗык. Поԅӧ нӧшта зыртан вынсӧ бурмӧԁны кокԋӧԁны, зыртан местајассӧ мавтӧмӧн. Сек гуран коласјасас пырас мавтасыс ԁа лоӧ ӧткоԃ шыԉыԁ поверхноԍтыс. |
| Лыа зыртчан поверхносьт костъясын ёна кыпӧдӧ зыртӧм вынсӧ. Ми тӧдам, мый зэв сьӧкыд лоӧ уджавны, сэк кор уджалан кӧлеса трубка-чӧрса костъясас веськалас лыа. | Лыа зыртчан поверхноԍт костјасын јона кыпӧԁӧ зыртӧм вынсӧ. Мі тӧԁам, мыј зев ԍӧкыԁ лоӧ уҗавны, сек кор уҗалан кӧԉӧса трубка-чӧрса костјасас веԍкалас лыа. |
| §23. Зыртӧмлӧн коэффициент | §23. Зыртӧмлӧн коефіціент |
| Техника зыртӧм вынсӧ ӧткодялӧ (сравнивайтӧ) зыртӧм коэффициентъяс серти. | Ԏехԋіка зыртӧм вынсӧ ӧткоԃалӧ (сравԋівајтӧ) зыртӧм коефіціентјас ԍерԏі. |
| Зыртӧмлӧн коэффициент эм зыртӧм вынлӧн ыджда, коді лоӧ ӧти килограммӧн личкигӧн. | Зыртӧмлӧн коефіціент ем зыртӧм вынлӧн ыҗԁа, коԁі лоӧ ӧԏі кілограммӧн ԉічкігӧн. |
| Опытъясӧн тӧдмалӧма зыртӧмлысь коэффициентъяссӧ, кодъяс эмӧсь: | Опытјасӧн тӧԁмалӧма зыртӧмлыԍ коефіціентјассӧ, коԁјас емӧԍ: |
| Чугун пу вывті .... 0,3 | Чугун пу вывті .... 0,3 |
| Металл из вывті .... 0,44 | Метал із вывті .... 0,44 |
| Пу пу кузя .... 0,4–0,5 | Пу пу куԅа .... 0,4–0,5 |
| Ку тасма (ремень) дубӧвӧй барабан кузя .... 0,27 | Ку тасма (ремеԋ) ԁубӧвӧј барабан куԅа .... 0,27 |
| Ку ремень чугун кузя .... 0,56 | Ку ремеԋ чугун куԅа .... 0,56 |
| Уклад йи кузя .... 0,014 | Уклаԁ јі куԅа .... 0,014 |
| Кӧрт туй рельсы вывті .... 0,003–0,005 | Кӧрттуј реԉсы вывті .... 0,003–0,005 |
| Грунтӧвӧй туйясӧд .... 0,08–0,16 | Грунтӧвӧј тујјасӧԁ .... 0,08–0,16 |
| Небыд лыа кузя .... 0,15–0,3 | Ԋебыԁ лыа куԅа .... 0,15–0,3 |
| Зыртӧмлысь коэффициент позьӧ тӧдмавны татшӧм формулаяс серти: | Зыртӧмлыԍ коефіціент поԅӧ тӧԁмавны тащӧм формулајас ԍерԏі: |
| K = Е/P, | K = E/P |
| кӧні | кӧні, — |
| K — зыртӧмлӧн коэффициент, | K — зыртӧмлӧн коефіціент |
| E — кыскыны вермӧм вылӧ колана вын, | E — кыскыны вермӧм вылӧ колана вын |
| P — личкӧм. | P — ԉічкӧм. |
| §24. Зыртӧмысь лёкторъяс | §24. Зыртӧмыԍ ԉок торјас |
| Ми тӧдам нин, дай примеръясысь нин аддзылім, мый быд машинаын эм зыртӧм вын. Некутшӧм машина абу, кӧні мед эськӧ эз вӧв зыртӧм вын, кутшӧм кӧть абу шыльыда сійӧс вӧчӧма. Тайӧ шуӧмсӧ вынсьӧдӧ сэтшӧм вӧвлӧмтор, мый ми некутшӧм машиналысь ог используйтӧй став вынсӧ, энергиясӧ, кодӧс сетӧ двигательыс. Станок дорас воӧ электромоторлӧн энергияыс мыйтакӧ, а мукӧд энергияыс кольӧ трансмиссияӧ, коді кольӧ зыртӧм вынсӧ ӧдӧлитӧм вылӧ. | Мі тӧԁам-ԋін ԁај прімерјасыԍ-ԋін аԁԇылім, мыј быԁ машінаын ем зыртӧм вын. Ԋекущӧм машіна абу, кӧні меԁ еԍкӧ ез вӧв зыртӧм вын, кущӧм кӧԏ абу шыԉыԁа сіјӧс вӧчӧма. Тајӧ шуӧмсӧ вынԍӧԁӧ сещӧм вӧвлӧм тор, мыј мі ԋекущӧм машіналыԍ ог іспоԉзујтӧј став вынсӧ, еԋергіјасӧ, коԁӧс ԍетӧ ԁвігаԏеԉыс. Станок ԁорас воӧ еԉектромоторлӧн еԋергіјаыс мыјԁтакӧ, а мукӧԁ еԋергіјаыс коԉӧ трансміԍԍіјаӧ, коԁі коԉӧ зыртӧм вынсӧ оԁоԉітӧм вылӧ. |
| Тайӧ примерыс ньӧти оз петкӧдлы сійӧс, мый энергия вошӧ прӧстӧ. Энергия оз вош. | Тајӧ прімерыс ԋӧԏі оз петкӧԁлы сіјӧс, мыј еԋергіја вошӧ прӧстӧ. Еԋергіја оз вош. |
| Босьтӧй да видлӧ кинад трансмиссиялысь подшипниксӧ, шкивсӧ, сэк ті тӧдмаланныд, мый найӧ ёна шоналӧмаӧсь. Кымын ёна зыртчӧ, сымын ёнджыка шоналӧ подшипникъясыс. | Боԍтӧј ԁа віԁлӧ кінаԁ трансміԍԍіјалыԍ поԁшіпԋіксӧ, шківсӧ, сек ті тӧԁмаланныԁ, мыј најӧ јона шоналӧмаӧԍ. Кымын јона зыртчӧ, сымын јонҗыка шоналӧ поԁшіпԋікјасыс. |
| Тайӧс зэв бура позьӧ петкӧдлыны татшӧм опытӧн. Босьтӧй пу тор да личкӧ мотор шкив вылас, кымынкӧ секунд бӧрын пондас петны сэтысь сьӧд тшын, пуыс пондас ӧзйыны (17-ӧд сер.). | Тајӧс зев бура поԅӧ петкӧԁлыны тащӧм опытӧн. Боԍтӧј путор ԁа ԉічкӧ мотор шків вылас, кымынкӧ ԍекунԁ бӧрын понԁас петны сетыԍ ԍӧԁ щын, пуыс понԁас ӧзјыны (17-ӧԁ ԍер.). |
| Тайӧ опытыс да воддза примеръясыс некыдз оз петкӧдлыны энергиялысь прӧста вын вошӧмсӧ, а петкӧдлӧны, мый механическӧй энергиялӧн выныс мунӧ зыртӧм вынсӧ ӧдӧлитӧм вылӧ да сэк жӧ пӧрӧ теплӧвӧй энергияӧ, коді мунӧ сынӧдӧ. Тайӧ шоныд энергияыс вошӧ кыдз пӧлезнӧй энергия. | Тајӧ опытыс ԁа воԇԇа прімерјасыс ԋекыԇ оз петкӧԁлыны еԋергіјалыԍ прӧста вын вошӧмсӧ, а петкӧԁлӧны, мыј мехаԋіческӧј еԋергіјалӧн выныс мунӧ зыртӧм вынсӧ оԁоԉітӧм вылӧ ԁа сек-жӧ пӧрӧ ԏеплӧвӧј еԋергіјаӧ, коԁі мунӧ сынӧԁӧ. Тајӧ шоныԁ еԋергіјаыс вошӧ кыԇ поԉезнӧј еԋергіја. |
| Зыртӧм выныд вӧчӧ ыджыд лёкторсӧ машинаясыдлы сійӧн, мый бур дона энергияыс шыбитчӧ бокӧ. | Зыртӧм выныԁ вӧчӧ ыҗыԁ ԉокторсӧ машінајасыԁлы сіјӧн, мыј бур ԁона еԋергіјаыс шыбытчӧ бокӧ. |
| Зыртӧмыд машинаясыдлы нӧшта на вайӧдӧ со кутшӧм лёктор, сы понда зэв регыд кадӧн вермӧны киссьыны машинаясыс. Кор зыртӧмыс лоӧ ёна ыджыд, сэк кутшӧм кӧть машина вермас сувтны удж вывсьыс. | Зыртӧмыԁ машінајасыԁлы нӧшта-на вајӧԁӧ со кущӧм ԉоктор, сы понԁа зев регыԁ каԁӧн вермӧны кіԍԍыны машінајасыс. Кор зыртӧмыс лоӧ јона ыҗыԁ, сек кущӧм кӧԏ машіна вермас сувтны уҗ вывԍыс. |
| Татшӧм лёктор вӧчӧмъяссӧ зыртӧмыдлысь позьӧ чинтыны. Медым зыртӧм выныс вӧлі ичӧтджык, зыртан местаясас оз вӧчны кӧлесасӧ (втулкасӧ) пыр ӧткодьӧн, а вӧчӧны уклада шарикъясысь, кодъяс шусьӧны роликъясӧн. | Тащӧм ԉоктор вӧчӧмјассӧ зыртӧмыԁлыԍ поԅӧ чінтыны. Меԁым зыртӧм выныс вӧлі ічетҗык, зыртан местајасас оз вӧчны кӧԉӧсасӧ (втулкасӧ) пыр ӧткоԃӧн, а вӧчӧны уклаԁа шарікјасыԍ, коԁјас шуԍӧны роԉікјасӧн. |
| Важӧн подшипникъяссӧ вӧчалӧны вӧвлі пыр ӧткодьӧс, а ӧні вӧчӧны роликӧвӧй подшипникъяс. | Важӧн поԁшіпԋікјассӧ вӧчалӧны вӧвлі пыр ӧткоԃӧс, а ӧні вӧчӧны роԉіковӧј поԁшіпԋікјас. |
| Роликӧвӧй подшипникъяссӧ вӧчӧмыс лыддьыссьӧ бурӧн сы понда, мый ми наблюдайтам кык нога зыртӧм: кор кирпич кыскыссьӧ пызан кузя, сійӧ кыскӧмсӧ шуӧны чушкӧм зыртӧмӧн, а кор шливгӧ-исковтӧ балкаяс вывті кер, сэк ми аддзам дзик мӧд нога зыртӧм, да шуӧны исковтӧм зыртӧмӧн. | Роԉіковӧј поԁшіпԋікјассӧ вӧчӧмыс лыԃԃыԍԍӧ бурӧн сыпонԁа, мыј мі набԉуԁајтам кык нога зыртӧм — кор кірпіч кыскыԍԍӧ пызан куԅа, сіјӧ кыскӧмсӧ шуӧны чушкӧм зыртӧмӧн, а кор шԉівгӧ-ісковтӧ балкіјас вывті кер, сек мі аԁԇам ԇік мӧԁ нога зыртӧм, — ԁа шуӧны — ісковтӧм зыртӧмӧн. |
| Опытъясӧн тӧдмалӧма, мый исковтӧм зыртӧмыд уна дас пӧв кокньыдджык чушкӧмӧн ниртӧм дорысь. | Опытјасӧн тӧԁмалӧма, мыј ісковтӧм зыртӧмыԁ уна ԁаспӧв кокԋіҗык чушкӧмӧн ԋіртӧм ԁорыԍ. |
| Тайӧ бӧръя вывод сертиыс и лои вӧчӧма роликӧвӧй шарикоподшипниктӧ, коді чушкӧм зыртӧмсӧ вежӧма исковтана зыртӧм вылӧ. | Тајӧ бӧрја вывоԁ ԍерԏіыс і лоі вӧчӧма роԉікӧвӧј шарікопоԁшіпԋіктӧ, коԁі чушкӧм зыртӧмсӧ вежӧма ісковтана зыртӧм вылӧ. |
| Ёна лёктор вӧчӧмсӧ зыртӧмлысь позьӧ чинтыны мавтӧмӧн. | Јона ԉоктор вӧчӧмсӧ зыртӧмлыԍ поԅӧ чінтыны мавтӧмӧн. |
| §25. СССР-ын шарикоподшипникъяс вӧчӧм | §25. СССР-ын шарікопоԁшіпԋікјас вӧчӧм |
| Ми аддзам, мый лунысь лунӧ кыптӧ миян зэв ыджыд строительство, зэв нин ёна кыптӧ машина да станок вӧчан производство. Лунысь-лун ми петамӧ мукӧд государство зависимосьт улысь. Машина да станокъяс вӧчигӧн лёклуныс сійӧ, мый быд машинаын бергалысь часьтъясыс, шкивъяс, чӧрсъяс, валъяс бергалӧны подшипникъяс вылын. А ми тӧдмалім нин, мый прӧстӧй подшипникъяс зэв ӧдйӧ киссьӧны, зыртчӧны да шоналӧны, мый понда зэв регыдӧн и тшыксьӧны машинаясыс. Техника, физика отсӧгӧн, вӧчис выль подшипникъяс, кӧн чушкӧмсӧ, зыртӧмсӧ вежис исковтӧм зыртӧмӧ, заводитісны вӧчавны шарикоподшипникъяс. Шарикоподшипникъяс лоины неважӧн на, сӧмын 1883-ӧд воын Германияын. Сэксянь шарикоподшипникъяс вӧчӧмыд зэв ёна паськаліс быд государствоын, медся нин ёна Америкаын. Миян сарскӧй Россияын татшӧм заводыс эз вӧвлы, сӧмын сӧветскӧй власьт лӧсьӧдіс миянлы татшӧм производствосӧ да пондіс ёна паськӧдны. Водзвывсӧ и сӧветскӧй власьт дырйи на шарикоподшипникъястӧ вайлісны заграничаысь, сӧмын неважӧн на воссис Москваын завод, коді ӧти воӧн вӧлі вӧчӧ 300 сюрс шарикоподшипник. | Мі аԁԇам, мыј луныԍ-лунӧ кыптӧ міјан зев ыҗыԁ строіԏеԉство, зев-ԋін јона кыптӧ машіна ԁа станок вӧчан проізвоԁство. Луныԍ-лун мі петамӧ мукӧԁ госуԁарство завіԍімоԍт улыԍ. Машіна ԁа станокјас вӧчігӧн ԉоклуныс сіјӧ, мыј быԁ машінаын бергалыԍ чаԍтјасыс, шківјас, чӧрсјас, валјас, бергалӧны поԁшіпԋікјас вылын. А мі тӧԁмалім-ԋін, мыј прӧстӧј поԁшіпԋікјас зев ӧԁјӧ кіԍԍӧны, зыртчӧны ԁа шоналӧны, мыј понԁа зев регыԁӧн і щыкԍӧны машінајасыс. Ԏехԋіка, фіԅіка отсӧгӧн вӧчіс выԉ поԁшіпԋікјас, кӧн чушкӧмсӧ, зыртӧмсӧ вежіс ісковтӧм зыртӧмӧ, завоԃітісны вӧчавны шарікопоԁшіпԋікјас. Шарікопоԁшіпԋікјас лоіны ԋеважӧн-на, сӧмын 1883-ӧԁ воын Гермаԋіјаын. Секԍаԋ шарікопоԁшіпԋікјас вӧчӧмыԁ зев јона паԍкаліс быԁ госуԁарствоын, меԁԍа-ԋін јона Амерікаын. Міјан сарскӧј Роԍԍіјаын тащӧм завоԁыс ез вӧвлы, сӧмын сӧветскӧј влаԍт лӧԍӧԁіс міјанлы тащӧм проізвоԁствосӧ ԁа понԁіс јона паԍкӧԁны. Воԇвывсӧ і сӧветскӧј влаԍт ԁырјі-на шарікопоԁшіпԋікјастӧ вајлісны заграԋіцаыԍ, сӧмын ԋеважӧн-на воԍԍіс Москваын завоԁ, коԁі ӧԏі воӧн вӧлі вӧчӧ 300 ԍурс шарікопоԁшіпԋік. |
| Но тайӧ шарикоподшипник вӧчӧм лыдпасыд оз на вермы тырмӧдны миянлысь коланлунсӧ. Сідзкӧ, век на лоӧ вӧлі вайны заграничаысь, кытчӧ быд во лоӧ мынтыны 10 млн. шайт зарни. | Но тајӧ шарікопоԁшіпԋік вӧчӧм лыԁпасыԁ оз-на вермы тырмӧԁны міјанлыԍ коланлунсӧ. Сіԇ кӧ век-на лоӧ вӧлі вајны заграԋіцаыԍ, кытчӧ быԁ во лоӧ мынтыны 10 мԉн. шајт зарԋі. |
| Ӧні Москваын вӧчисны завод, коді таво заводитіс уджавны нин. Та ыджда заводыс эз на вӧв мир пасьтаас. Тайӧ заводыс пондас вонас вӧчны 24 миллион разнӧй сикас подшипникъяс. Тайӧ Москваса «Шарикоподшипник» завод, кыдз аслас мирӧвӧй ыджданас да продукция лэдзӧмнас дзикӧдз мездас миянӧс мукӧд государствоысь вайӧмысь, найӧ зависимосьт улысь. Сӧмын Сӧвет союз вермӧ вӧчны татшӧм гигантъяссӧ. Буржуазнӧй государствоясын производствоыс мунӧ бӧрӧ. | Ӧні Москваын вӧчісны завоԁ, коԁі таво завоԃітіс уҗавны-ԋін. Таыжԁа завоԁыс ез-на вӧв мір паԍтаас. Тајӧ завоԁыс понԁас вонас вӧчны 24 міԉԉон разнӧј ԍікас поԁшіпԋікјас. Тајӧ Москваса „Шарікопоԁшіпԋік“ завоԁ, кыԇ аслас мірӧвӧј ыжԁанас ԁа проԁукціја леԇӧмнас ԇікӧԇ мезԁас міјанӧс мукӧԁ госуԁарствоыԍ вајӧмыԍ, најӧ завіԍімоԍт улыԍ. Сӧмын Сӧвет сојуз вермӧ вӧчны тащӧм гігантјассӧ. Буржуазнӧј госуԁарствојасын проізвоԁствоыс мунӧ бӧрӧ. |
| §26. Зыртӧмлӧн бур вайӧм | §26. Зыртӧмлӧн бур вајӧм |
| Водзынджык ми век норасим зыртӧм вылӧ да тӧдмалім, мый сійӧ вӧчӧ зэв ыджыд лёктор. Но видзӧдлам кӧ гӧгӧр да быд явленньӧ наблюдайтам, сэк ми аддзам, мый зыртӧм вын вылӧ оз ков век да быдлаын норасьны да тышкасьны сыкӧд. Мукӧддырйиыс зыртӧмсӧ ковмывлӧ нӧшта содтыны на. | Воԇынҗык мі век нораԍім зыртӧм вылӧ ԁа тӧԁмалім, мыј сіјӧ вӧчӧ зев ыҗыԁ ԉоктор. Но віԇӧԁлам-кӧ гӧгӧр ԁа быԁ јавԉеԋԋӧ набԉуԁајтам, сек мі аԁԇам, мыј зыртӧм вын вылӧ оз ков век ԁа быԁлаын нораԍны ԁа тышкаԍны сыкӧԁ. Мукӧԁ ԁырјіыс зыртӧмсӧ ковмывлӧ нӧшта соԁтыны-на. |
| Додьлӧн йи вылын зыртӧм выныс зэв ичӧт. Сійӧс кыскыны колӧ зэв этша вын. А ми тӧдам, мый быдӧн додь кыскыны кутчысясны лым кузя, кӧн зыртӧмыс унджык. Та вылӧ помкаӧн лоӧ сійӧ, мый додьсӧ кыскигӧн колӧ бур кокпуктас. Бур кокпуктас лоӧ сэк, кор бура мӧрччӧ кокыд муас либӧ лымъяс. Йи вылын татшӧм зыртӧмыс зэв омӧля тӧдчӧ — кокыд исковтӧ, вильдӧ да оз вермы крепитчыны-кутчысьны. | Ԁоԃлӧн јі вылын зыртӧм выныс зев ічӧт. Сіјӧс кыскыны колӧ зев еща вын. А мі тӧԁам, мыј быԁӧн ԁоԃ кыскыны кутчіԍасны лым куԅа, кӧн зыртӧмыс унҗык. Тавылӧ помкаӧн лоӧ сіјӧ, мыј ԁоԃсӧ кыскігӧн колӧ бур кокпуктас. Бур кокпуктас лоӧ сек, кор бура мӧртчӧ кокыԁ муас ԉібӧ лымјас. Јі вылын тащӧм зыртӧмыс зев омӧԉа тӧԁчӧ — кокыԁ ісковтӧ, віԉԁӧ ԁа оз вермы крепітчыны-кутчіԍны. |
| Татшӧм жӧ кутчысьӧм колӧ паровознӧй кӧлесаяслы рельсы вылас. Медым ёнджыка вӧлі кутчысьӧмыс паровозлӧн чойӧд кайигъясын, рельсысӧ киськалӧны лыаӧн. Первойя паровоз вӧчысьяс оз вӧлі тӧдны зыртӧмлысь бур вайӧмсӧ да вӧчавлісны пиня кӧлесаяс да пиня рельсыяс. | Тащӧм-жӧ кутчіԍӧм колӧ паравознӧј кӧԉӧсајаслы реԉсы вылас. Меԁым јонҗыка вӧлі кутчіԍӧмыс паравозлӧн чојӧԁ кајігјасын, реԉсысӧ кіԍкалӧны лыаӧн. Первојја паравоз вӧчыԍјас оз вӧлі тӧԁны зыртӧмлыԍ бур вајӧмсӧ ԁа вӧчавлісны піԋа кӧԉӧсајас ԁа піԋа реԉсыјас. |
| Тадз жӧ зыртӧмыд ёна колана тракторъяслы, автомобильяслы муніганыс, сы понда бӧръя кӧлесаяссӧ налысь вӧчӧны пиняӧн. | Таԇ-жӧ зыртӧмыԁ јона колана тракторјаслы, автомобіԉјаслы муніганыс, сыпонԁа бӧрја кӧԉӧсајассӧ налыԍ вӧчӧны піԋаӧн. |
| Кор кӧлесаяслӧн туйяскӧд кутчысьӧмыс ичӧт, омӧль, сэк кӧлесаясыс бергалӧны прӧста да поезд кӧть, автомобиль кӧть, трактор оз вермы муннысӧ. | Кор кӧԉӧсајаслӧн тујјаскӧԁ кутчіԍӧмыс ічет, омӧԉ, сек кӧԉӧсајасыс бергалӧны прӧста ԁа појезԁ кӧԏ, автомобіԉ кӧԏ, трактор оз вермы муннысӧ. |
| Зэв ыджыд бур вайӧ ременьлӧн зыртӧм передаточнӧй механизмъясӧн уджалігӧн. Видзӧд 20-ӧд серпас вылӧ, ремень кыкнан кӧлеса вылас кутчысьӧ зыртӧмӧн. Кор бергалӧ ӧти кӧлесаыс, сэк заводитӧ бергавны мӧдыс. Татшӧм шкивъясӧн да ременьясӧн вын позьӧ мӧдӧдны зэв ылӧ. Тані зыртӧм вын сетӧ зэв ыджыд буртор. | Зев ыҗыԁ бур вајӧ ремеԋлӧн зыртӧм, переԁаточнӧј мехаԋізмјасӧн уҗалігӧн. Віԇӧԁ 20-ӧԁ ԍерпас вылӧ, ремеԋ кыкнан кӧԉӧса вылас кутчіԍӧ зыртӧмӧн. Кор бергалӧ ӧԏі кӧԉӧсаыс, сек завоԃітӧ бергавны мӧԁыс. Тащӧм шківјасӧн ԁа ремеԋјасӧн вын поԅӧ мӧԁӧԁны зев ылӧ. Тані зыртӧм вын ԍетӧ зев ыҗыԁ буртор. |
| Зыртӧм вын зэв ёна коланатор быдлунъя уджын. Ӧтилаын зыртӧмкӧд тышкасям, а мӧдлаын пуктам удж вылӧ — радейтам. | Зыртӧм вын зев јона колана тор быԁлунја уҗын. Ӧԏілаын зыртӧмкӧԁ тышкаԍам, а мӧԁлаын пуктам уҗ вылӧ — раԃејтам. |
| ЗЫРТӦМ ВЫН ИССЛЕДУЙТӦМ | ЗЫРТӦМ ВЫН ІСԌԈЕԀУЈТӦМ |
| §27. Лабораторнӧй удж | §27. Лабораторнӧј уҗ |
| Колӧны приборъяс: 1) Трибометр, абу кӧ, позьӧ вежны сэтшӧм установкаӧн, кодӧс петкӧдлӧма 21-ӧд серпас вылын. 2) Блок. 3) Скалки. 4) Вески. 5) Кымынкӧ разнӧй пластинкаяс: кӧрт, пу, ыргӧн. 6) Мавтанторъяс: вый, майтӧг ва да мукӧд мавтас. | Колӧны пріборјас: 1) Трібометр, абу-кӧ, поԅӧ вежны сещӧм установкаӧн, коԁӧс петкӧԁлӧма 21-ӧԁ ԍерпас вылын. 2) Блок. 3) Скалкі. 4) Вескі. 5) Кымын-кӧ разнӧј плаԍԏінкајас, кӧрт, пу, ыргӧн. 6) Мавтан торјас: выј, мајтӧг ва ԁа мукӧԁ мавтас. |
| Босьтӧй первой пу пластинка да пуктӧй сійӧс трибометр вылас да сэсся вӧньӧн крукалӧм бӧрын ӧшӧдӧ блок пыр, кыдзи петкӧдлӧма 21-ӧд серпас вылын. Помас ӧшӧдӧ скалки. Сэсся пукталӧ гираяс, кытчӧдз оз понды кыскыны пӧвсӧ. Пӧвсӧ колӧ веситны. | Боԍтӧј первој пу плаԍԏінка ԁа пуктӧј сіјӧс трібометр вылас ԁа сеԍԍа вӧԋӧн крукалӧм бӧрын ӧшӧԁӧ блокпыр, кыԇі петкӧԁлӧма 21-ӧԁ ԍерпас вылын. Помас ӧшӧԁӧ скалкі. Сеԍԍа пукталӧ гірајас кытчӧԇ оз понԁы кыскыны пӧвсӧ. Пӧвсӧ колӧ веԍітны. |
| Сы бӧрын вежӧ корт пластинка да мукӧд пластинкаяссӧ, кодъясӧн вӧчанныд опытсӧ, сідз жӧ, кыдзи и пу пӧвйӧн. | Сы бӧрын вежӧ корт плаԍԏінка ԁа мукӧԁ плаԍԏінкајассӧ, коԁјасӧн вӧчанныԁ опытсӧ, сіԇ-жӧ, кыԇі і пу пӧвјӧн. |
| Став результатъяссӧ гижалӧ со кутшӧм табличаӧ: | Став резуԉтатјассӧ гіжалӧ со кущӧм табԉіцаӧ: |
| Опытлӧн № | Опытлӧн № |
| Кутшӧм материалъяс | Кущӧм маԏеріјалјас |
| Пластинкалӧн сьӧкта | Плаԍԏінкалӧн ԍӧкта |
| Уна-ӧ ковмис вын зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ E | Уна-ӧ ковміс вын зыртӧм вын оԁоԉітӧм вылӧ E |
| Зыртӧмлӧн коэффициент K = E/P | Зыртӧмлӧн коефіціент K = E/P |
| 1Пу пукӧд | 1Пу пукӧԁ |
| 2Пу кӧрткӧд | 2Пу кӧрткӧԁ |
| 3Кӧрт кӧрткӧд да с. в. | 3Кӧрт кӧрткӧԁ ԁа с. в. |
| Уджсӧ вӧчигӧн тӧдмалӧй, вежласьӧ оз зыртӧм материал личкӧм да мавтӧм серти. Ставсӧ тайӧс тӧдмалӧм бӧрын гижалӧй тетрадяныд ассьыныд выводъяснытӧ. | Уҗсӧ вӧчігӧн тӧԁмалӧј, вежлаԍӧ оз зыртӧм маԏеріјал ԉічкӧм ԁа мавтӧм ԍерԏі. Ставсӧ тајӧс тӧԁмалӧм бӧрын гіжалӧј ԏетраԃаныԁ асԍыныԁ вывоԁјаснытӧ. |
| Юасянъяс да задачаяс | Јуаԍанјас ԁа заԁачајас |
| 1. Кытысь ми аддзывлам зыртӧм вын? | 1. Кытыԍ мі аԁԇывлам зыртӧм вын? |
| 2. Вежласьӧ оз зыртӧм вын материал личкӧм да мавтӧм серти? | 2. Вежлаԍӧ оз зыртӧм вын маԏеріал ԉічкӧм ԁа мавтӧм ԍерԏі? |
| 3. Мый шусьӧ зыртӧм коэффициентӧн? | 3. Мыј шуԍӧ зыртӧм коефіціентӧн? |
| 4. Вайӧ оз зыртӧм вын лёкторъяс? | 4. Вајӧ оз зыртӧм вын ԉокторјас? |
| 5. Кутшӧм зыртӧмъяс ми тӧдам да кодыслӧн выныс ичӧтджык? | 5. Кущӧм зыртӧмјас мі тӧԁам ԁа коԁыслӧн выныс ічӧтҗык? |
| 6. Важӧн-ӧ заводитісны вӧчны СССР-ын шарикоподшипникъяс, висьталӧ сылысь бурлунсӧ? | 6. Важӧн-ӧ завоԃітісны вӧчны СССР-ын шарікопоԁшіпԋікјас, віԍталӧ сылыԍ бурлунсӧ? |
| 7. Кутшӧм бур да кӧні вайӧ зыртӧм вын? | 7. Кущӧм бур ԁа кӧні вајӧ зыртӧм вын? |
| 8. Кутшӧм зыртӧм додьлӧн йи вывті? | 8. Кущӧм зыртӧм ԁоԃлӧн јі вывті? |
| 9. Тӧдмалӧй зыртӧмлысь коэффициент, кор ми тӧдам телӧлӧн личкӧмыс 800 кг, а выныс 250 кг? | 9. Тӧԁмалӧј зыртӧмлыԍ коефіціент, кор мі тӧԁам ԏелӧлӧн ԉічкӧмыс 800 кг., а выныс 250 кг.? |
| 10. Уклада додь сювъяслӧн йи вылын коэффициент зыртӧм — 0,01. Додьлӧн сьӧктаыс — 500 кг. Кутшӧм колӧ вын додьсӧ кыскыны? | 10. Уклаԁа ԁоԃ ԍувјаслӧн јі вылын коефіціент зыртӧм — 0,01. Ԁоԃлӧн ԍӧктаыс — 500 кг. Кущӧм колӧ вын ԁоԃсӧ кыскыны? |
| 11. Эз кӧ вӧв морт кокъяслӧн зыртӧмыс, вермис эз морт мунны? | 11. Ез-кӧ вӧв морт кокјаслӧн зыртӧмыс, верміс ез морт мунны? |
| 12. Пу додьлӧн зыртӧм коэффициент — 0,45, выныс додьсӧ кыскыны колӧ 80 кг. Тӧдмалӧй, мый сьӧкта вӧлі доддьыс? | 12. Пу ԁоԃлӧн зыртӧм коефіціент — 0,45, выныс ԁоԃсӧ кыскыны колӧ 80 кг. Тӧԁмалӧј, мыј ԍӧкта вӧлі ԁоԃԃыс? |
| 5-ӧд ЮКӦД | 5-ӧԁ јукӧԁ |
| БЕРГАЛӦМӦН МУНӦМ | БЕРГАЛӦМӦН МУНӦМ |
| §28. Пельӧса да окружнӧй ӧд | §28. Пеԉӧса ԁа окружнӧј ӧԁ |
| Бергалысь валъяс, шкивъяс, кӧлесаяс, черӧн макайтӧм — примеръяс бергалысь мунӧмлӧн, кодъяс миян уджъясын пыр паныдасявлӧны. | Бергалыԍ валјас, шківјас, кӧԉӧсајас, черӧн макајтӧм — прімерјас бергалыԍ мунӧмлӧн, коԁјас міјан уҗјасын пыр паныԁаԍавлӧны. |
| Клеитам шкив вылӧ либӧ кӧлеса вылӧ кабала, мед вӧлі бурджык да кокниджык видзӧдны на бергалӧм вылӧ. Медым кӧлеса либӧ шкив бергаліс ӧткодь ӧдӧн да вӧчис куим круг (оборот) секундӧн. Сэк шуӧны: пельӧс ӧдыс кӧлесалӧн куим оборот секундӧн. Бергалӧмӧн мунӧмлӧн ӧдыс мерайтсьӧ сійӧ оборотъяснас, уна-ӧ вӧчас кӧлеса минутаӧн. | Кԉеітам шків вылӧ ԉібӧ кӧԉӧса вылӧ кабала, меԁ вӧлі бурҗык ԁа кокԋіҗык віԇӧԁны на бергалӧм вылӧ. Меԁым кӧԉӧса ԉібӧ шків бергаліс ӧткоԃ ӧԁӧн ԁа вӧчіс кујім круг (оборот) ԍекунԁӧн. Сек шуӧны: пеԉӧс ӧԁыс кӧԉӧсалӧн кујім оборот ԍекунԁӧн. Бергалӧмӧн мунӧмлӧн ӧԁыс мерајтԍӧ сіјӧ оборотјаснас уна-ӧ вӧчас кӧԉӧса мінутаӧн. |
| Шуам, машина минутаӧн вӧчис 60 оборот, кытш, сэк машиналысь ӧдсӧ шуӧны, мый сійӧ вӧчӧ 60 оборот минутаӧн, а мӧд сы ыджда жӧ кӧлеса, шуам, минутӧн вӧчис 30 оборот, сэк тайӧ кык бергалӧмӧн мунӧмсӧ сравнивайтігӧн вермам шуны, мый первой кӧлесаыс бергаліс кык пӧв ӧдйӧджык. | Шуам машіна мінутаӧн вӧчіс 60 оборот, кыщ, сек машіналыԍ ӧԁсӧ шуӧны, мыј сіјӧ вӧчӧ 60 оборот мінутаӧн, а мӧԁ сыыжԁа-жӧ кӧԉӧса, шуам мінутӧн вӧчіс 30 оборот, сек тајӧ кык бергалӧмӧн мунӧмсӧ сравԋівајтігӧн вермам шуны, мыј первој кӧԉӧсаыс бергаліс кыкпӧв ӧԁјӧҗык. |
| Мед миян ӧти кӧлесалӧн радиус (сідзжӧ и окружносьт) вӧлі кык пӧв ыджыдджык шкив сертиыс (22-ӧд серп.). Абу сьӧкыд тӧдмавны сійӧс, мый кор кӧлеса бергӧдчас ӧти пӧв, сэк шкив бергӧдчас кык пӧв, а кор кӧлеса бергӧдчас джын окружносьт, сэк шкив вӧчас ӧти дзонь оборот да с. в. | Меԁ міјан ӧԏі кӧԉӧсалӧн раԃіус (сіԇ-жӧ і окружноԍт) вӧлі кыкпӧв ыҗыԁҗык шків ԍерԏіыс (22-ӧԁ ԍерп.). Абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны сіјӧс, мыј кор кӧԉӧса бергӧԁчас ӧԏіпӧв, сек шків бергӧԁчас кыкпӧв, а кор кӧԉӧса бергӧԁчас җын окружноԍт, сек шків вӧчас ӧԏі ԇоԋ оборот ԁа с. в. |
| Кымын пӧв шкивлӧн радиусыс дженьыдджык кӧлеса радиус дорысь, сы мында пӧв и кӧлеса ӧтчыд бергӧдчигкості шкив вӧчас унджык бергӧдчӧм (оборотсӧ). | Кымын пӧв шківлӧн раԃіусыс җеԋіԁҗык кӧԉӧса раԃіус ԁорыԍ, сымынԁа пӧв і кӧԉӧса ӧтчыԁ бергӧԁчіг кості шків вӧчас унҗык бергӧԁчӧм (оборотсӧ). |
| Босьтам да пасъям сідзжӧ кӧлесаас кабалаӧн кык местаӧд, ӧтисӧ вал дорас матӧ, а мӧдсӧ ылӧджык, сэк ми аддзам, мый ылысса бумагаыслы сійӧ жӧ пӧранас колӧ вӧчны ыджыдджык туй, ыжыдджык окружносьт. Ми босьтім кӧлеса вылысь кык чут да аддзим, мый чутъясыс тыр оборот вӧчигӧн ӧткодь пӧраӧн гижӧны окружносьт разнӧй кузьтаӧс. Вермам шуны и сійӧн, кымын кӧлеса вылын валсяньыс чутыс ылынджык, сэк сійӧ вӧчӧ, мунӧ ыджыдджык туй. | Боԍтам ԁа пасјам сіԇ-жӧ кӧԉӧсаас кабалаӧн кык местаӧԁ, ӧԏісӧ вал ԁорас матӧ, а мӧԁсӧ ылӧҗык, сек мі аԁԇам, мыј ылысса бумагаыслы сіјӧ-жӧ пӧранас колӧ вӧчны ыҗыԁҗык туј, ыжыԁҗык окружноԍт. Мі боԍтім кӧԉӧса вылыԍ кык чут ԁа аԁԇім, мыј чутјасыс тыр оборот вӧчігӧн, ӧткоԃ пӧраӧн, гіжӧны окружноԍт разнӧј куԅтаӧс. Вермам шуны і сіјӧн, кымын кӧԉӧса вылын валԍаԋыс чутыс ылынҗык, сек сіјӧ вӧчӧ, мунӧ ыҗыԁҗык туј. |
| Тайӧ коластъяссӧ, кодӧс мунӧны бергалысь телӧын ӧти секундӧн, шуӧны окружнӧй ӧдӧн. | Тајӧ коластјассӧ, коԁӧс мунӧны бергалыԍ ԏелӧын ӧԏі ԍекунԁӧн, шуӧны — окружнӧј ӧԁӧн. |
| Окружнӧй ӧд абу ӧткодь разнӧй чутъяслӧн бергалысь телӧын, а сійӧ ӧдыс вежласьӧ чӧрссяньыс коласъяс радиыс. | Окружнӧј ӧԁ абу ӧткоԃ разнӧј чутјаслӧн бергалыԍ ԏелӧын, а сіјӧ ӧԁыс вежлаԍӧ чӧрсԍаԋыс коласјас раԃіыс. |
| Миян примерын вӧлі пельӧса ӧд 60 кытш/мин., кодӧс колӧ пасйыны N = 60 кытш/мин. | Міјан прімерын вӧлі пеԉӧса ӧԁ 60 кыщ/мін., коԁӧс колӧ пасјыны N=60 кыщ/мин. |
| Окружнӧй ӧд пасъявсьӧ «V» шыпасӧн да мерайтсьӧ век тадзи: см/с либо м/с. | Окружнӧј ӧԁ пасјавԍӧ „V“ шыпасӧн, ԁа мерајтԍӧ век таԇі: см./ԍек. ԉібо м./ԍек. |
| §29. Окружнӧй ӧд тӧдмалӧм | §29. Окружнӧј ӧԁ тӧԁмалӧм |
| Миян ӧні тыдалӧ, мый кор колӧ тӧдмавны окружнӧй ӧд, сэк миян колӧ тӧдны пельӧса ӧд (N) да радиус либӧ диаметр (R либӧ D). | Міјан ӧні тыԁалӧ, мыј кор колӧ тӧԁмавны окружнӧј ӧԁ, сек міјан колӧ тӧԁны пеԉӧса ӧԁ (N) ԁа раԃіус ԉібӧ ԃіаметр (R ԉібӧ Ԁ). |
| Босьтам шкив, коді вӧчӧ минутаӧн 15 оборот да кодлӧн диаметрыс 40 см. Колӧ тӧдмавны окружнӧй ӧд медвылыс шкиввывса чутъяслысь. Чут ӧти минутаӧн вӧчӧ полнӧй круг (оборот). А круглысь кузьтасӧ ми тӧдам геометрияысь, коді эм π∙D^π эм окружносьт кузьта. Геометрияын векъя лыдпас — 3,14./^, а лыдпасъясӧн 3,14∙40, — та ыджда туй мунӧ чутыс ӧти минутаӧн, кор вӧчӧ ӧти оборот, а миян шкивыс вӧчӧ 15 оборот минутанас, сідзжӧ и кузьтасӧ мунӧ 15 пӧв унджык, збыльвылассӧ π∙D∙N = 3,14∙40∙15. | Боԍтам шків, коԁі вӧчӧ мінутаӧн 15 оборот ԁа коԁлӧн ԃіаметрыс 40 см. Колӧ тӧԁмавны окружнӧј ӧԁ, меԁвылыс шківвывса чутјаслыԍ. Чут ӧԏі мінутаӧн вӧчӧ полнӧј круг (оборот). А круглыԍ куԅтасӧ мі тӧԁам геометріјаыԍ, коԁі ем П∙Ԁ^П — ем окружноԍт куԅта. Геометріјаын векја лыԁпас — 3,14./^, а лыԁпасјасӧн 3,14∙40, — таыжԁа туј мунӧ чутыс ӧԏі мінутаӧн, кор вӧчӧ ӧԏі оборот, а міјан шківыс вӧчӧ 15 оборот мінутанас, сіԇ-жӧ і куԅтасӧ мунӧ 15 пӧв унҗык, збыԉвылассӧ П∙Ԁ∙N=3,14∙40∙15. |
| Но миян колӧ тӧдмавны окружнӧй ӧд ӧти секундаӧн, сійӧс тӧдмалігӧн ми став кузьтасӧ юкам 60 вылӧ да тӧдмалам окружнӧй ӧд (v), коді лоӧ: | Но міјан колӧ тӧԁмавны окружнӧј ӧԁ ӧԏі ԍекунԁаӧн, сіјӧс тӧԁмалігӧн мі став куԅтасӧ јукам 60 вылӧ ԁа тӧԁмалам окружнӧј ӧԁ (v), коԁі лоӧ: |
| v = 3,14∙40∙15/60 = 31,4 см/с — | v = 3,14∙40∙15 /60 = 31,4 см./ԍек. — |
| либӧ шыпасъясӧн | ԉібӧ шыпасјасӧн |
| v = π∙D∙N / 60. | v = П∙Ԁ∙N/60. |
| Тайӧ и эм формула окружнӧй ӧд тӧдмавны, коді выражайтчӧ оборотӧн да радиусӧн. Тайӧ формуланас ми пондам пӧльзуйтчыны задачаяс решайтігӧн. Тайӧ формуласьыс тӧдмалӧй, кутшӧм лоӧ формула, кор колӧ тӧдмавны: кымын оборот — N? Кор колӧ тӧдмавны диаметр — D? | Тајӧ і ем формула окружнӧј ӧԁ тӧԁмавны, коԁі выражајтчӧ оборотӧн ԁа раԃіусӧн. Тајӧ формуланас мі понԁам пӧԉзујтчыны заԁачајас решајтігӧн. Тајӧ формулаԍыс тӧԁмалӧј, кущӧм лоӧ формула, кор колӧ тӧԁмавны: кымын оборот — N? Кор колӧ тӧԁмавны ԃіаметр — Ԁ? |
| Юасянъяс да задачаяс | Јуаԍанјас ԁа заԁачајас |
| 1. Сетӧ определенньӧ пельӧса ӧдлы. Мыйяс колӧ тӧдны, медым сійӧс тӧдмавны? | 1. Ԍетӧ опреԃеԉеԋԋӧ пеԉӧса ӧԁлы. Мыјјас колӧ тӧԁны, меԁым сіјӧс тӧԁмавны? |
| 2. Ӧткодь абу пельӧса ӧдыс быд бергалысь пельӧсса чутлӧн? | 2. Ӧткоԃ абу пеԉӧса ӧԁыс быԁ бергалыԍ пеԉӧсса чутлӧн? |
| 3. Сетӧ определенньӧ окружнӧй ӧдлы. Мыйяс колӧ тӧдны, медым тӧдмавны сійӧс? Кутшӧм формулаӧн тӧдмавсьӧ? | 3. Ԍетӧ опреԃеԉеԋԋӧ окружнӧј ӧԁлы. Мыјјас колӧ тӧԁны, меԁым тӧԁмавны сіјӧс? Кущӧм формулаӧн тӧԁмавԍӧ? |
| 4. Ӧткодь абу окружнӧй ӧд быд чутлӧн бергалан телӧын? | 4. Ӧткоԃ абу окружнӧј ӧԁ быԁ чутлӧн бергалан ԏелӧын? |
| 5. Тӧдмалӧй вундӧм ӧд^Вундӧм ӧд эм стружкиыслӧн кузьтаыс, кодӧс вундӧ резок ӧти секундӧн, а сійӧ жӧ и лоӧ окружнӧй ӧдӧн болванка вылас./^ болванка тӧчитігӧн токарнӧй станокын, кодлӧн диаметрыс 150 мм, а пельӧсса ӧдыс N = 8 обор./мин. | 5. Тӧԁмалӧј вунԁӧм ӧԁ^Вунԁӧм ӧԁ ем стружкіыслӧн куԅтаыс, коԁӧс вунԁӧ резок ӧԏі ԍекунԁӧн, а сіјӧ-жӧ-і лоӧ окружнӧј ӧԁӧн болванка вылас./^ болванка тӧчітігӧн токарнӧј станокын, коԁлӧн ԃіаметрыс 150 мм., а пеԉӧсса ӧԁыс N=8 обор./мін. |
| Ӧтвет 62,8 мм/с. | Ӧтвет 62,8 мм/ԍек. |
| 6. Электромотор вӧчӧ 1 минутӧн 875 оборот, а шкивыслӧн диаметрыс 240 мм. Тӧдмалӧй окружнӧй ӧд. | 6. Еԉектромотор вӧчӧ 1 мінутӧн 875 оборот, а шківыслӧн ԃіаметрыс 240 мм. Тӧԁмалӧј окружнӧј ӧԁ. |
| Ӧтвет V = 10.990 мм/с. | Ӧтвет V=10.990 мм/ԍек. |
| 7. Колӧ тӧдмавны: кымын оборот вӧчӧ тӧчитігӧн болванка, кодлӧн окружнӧй ӧдыс эм 1000 мм/с, а болванкаыслӧн диаметрыс 600 мм? | 7. Колӧ тӧԁмавны, кымын оборот вӧчӧ тӧчітігӧн болванка, коԁлӧн окружнӧј ӧԁыс ем 1000 мм./ԍек., а болванкаыслӧн ԃіаметрыс 600 мм? |
| 8. Тӧдмалӧй, кымын оборот вӧчӧ шкив, кодлӧн окружнӧй ӧдыс 500 мм/с, а диаметрыс 35 см? | 8. Тӧԁмалӧј, кымын оборот вӧчӧ шків, коԁлӧн окружнӧј ӧԁыс 500 мм./ԍек., а ԃіаметрыс 35 см? |
| 9. Шкив бергалӧ, кодлӧн окружнӧй ӧдыс 1160 мм/мин, а диаметрыс 24 см? | 9. Шків бергалӧ, коԁлӧн окружнӧј ӧԁыс 1160 мм/мін., а ԃіаметрыс 24 см? |
| 10. Тарантасын бӧръя кӧлесаыс 2,5 пӧв ыджыдджык воддза кӧлесаысь. Тӧдмалӧй: кымын оборот вӧчас секундаӧн воддза кӧлесаыс, бӧръяыс кӧ вӧчас минутаӧн 24 оборот? | 10. Тарантасын бӧрја кӧԉӧсаыс 2,5 пӧв ыҗыԁҗык воԇԇа кӧԉӧсаыԍ. Тӧԁмалӧј: кымын оборот вӧчас ԍекунԁаӧн воԇԇа кӧԉӧсаыс, бӧрјаыс-кӧ вӧчас мінутаӧн 24 оборот? |
| 11. Кор ӧтмында оборот вӧчасны минутӧн кӧлесаяс тарантасын? | 11. Кор ӧтмынԁа оборот вӧчасны мінутӧн кӧԉӧсајас тарантасын? |
| §30. Физическӧй явленньӧяс телӧ бергалігӧн | §30. Фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјас ԏелӧ бергалігӧн |
| Кутшӧм жӧ физическӧй явленньӧяс лоӧны бергалігӧн? Зэв тшӧкыда аддзывланныд, кор зэв ӧдйӧ мунӧны телегаӧн, сэк кӧлесаяссьыс резӧны-чеччалӧны няйт торъяс. Бедь вылӧ лепитанныд сёй тор да понданныд бедьсӧ бергӧдлыны, сэк сёй торйыс бедь вывсьыд сідзжӧ чеччыштас. Чеччыштігас ті видзӧдӧ, мый первой пондас мунны сійӧ инерцияӧн касательнӧй кузя, коді эм касательнӧй окружносьтлы, а бӧрнас нин ас сьӧкта пондаыс усяс муӧ. | Кущӧм-жӧ фіԅіческӧј јавԉеԋԋӧјас лоӧны бергалігӧн? Зев щӧкыԁа аԁԇывланныԁ, кор зев ӧԁјӧ мунӧны ԏеԉегаӧн, сек кӧԉӧсајасԍыс резӧны четчалӧны ԋајт торјас. Беԃ вылӧ ԉепітанныԁ ԍој тор ԁа понԁанныԁ беԃсӧ бергӧԁлыны, сек ԍој торјыс беԃ вывԍыԁ сіԇ-жӧ четчыштас. Четчыштігас ті віԇӧԁӧ, мыј первој понԁас мунны сіјӧ іԋерціјаӧн касаԏеԉнӧј куԅа, коԁі ем касаԏеԉнӧј окружноԍтлы, а бӧрнас-ԋін асԍӧкта понԁаыс уԍас муӧ. |
| Кӧрталӧ кӧв йылӧ гира либӧ из да зэв ӧдйӧ бергӧдлӧ сійӧс ас юр гӧгӧрныд (24-ӧд серп.). Гира бергалігас вӧчӧ центробежнӧй вын, кодӧс ті чувствуйтанныд, кыланныд кинад кыдз зэв ыджыд кыскӧм вын. Кымын ӧдйӧджык понданныд бергӧдлыны, сымын ёнджык лоӧ центробежнӧй выныс. Бӧрнас кӧвйыс вермас орны, а гираыс инерцияӧн пондас мунны веськыда касательнӧй кузя, бӧрвылас ас сьӧкта радиыс ньӧжйӧникӧн пондас усьны мулань. | Кӧрталӧ кӧв јылӧ гіра ԉібӧ із ԁа зев ӧԁјӧ бергӧԁлӧ сіјӧс ас јур гӧгӧрныԁ (24-ӧԁ ԍерп.). Гіра бергалігас вӧчӧ центробежнӧј вын коԁӧс ті чувствујтанныԁ, кыланныԁ кінаԁ кыԇ зев ыҗыԁ кыскӧм вын. Кымын ӧԁјӧҗык понԁанныԁ бергӧԁлыны, сымын јонҗык лоӧ центробежнӧј выныс. Бӧрнас кӧвјыс вермас орны, а гіраыс іԋерціјаӧн понԁас мунны веԍкыԁа касаԏеԉнӧј куԅа, бӧрвылас ас ԍӧкта раԃіыс ԋӧжјӧԋікӧн понԁас уԍны мулаԋ. |
| Вӧчам некымын наблюденньӧ да опыт. Босьтам прибор, коді петкӧдлӧма 25-ӧд серпас вылын да коді вӧчӧма стальнӧй асыкысь (обруч), позьӧ вӧчны картонысь, кабалаысь, да сюйӧма чӧрс вылӧ. Кор мӧдан ёна бергӧдлыны, сэк асык мӧдас топавны, коді объясняйтчӧ центробежнӧй вынӧн. Му абу геометрически правильнӧй шар, сійӧ неуна ляпкысьӧмакодь, коді объясняйтсьӧ муыс чӧрс гӧгӧр бергалӧмнас быд суткиын. Тайӧ жӧ опытъяссӧ да нӧшта мукӧд опытъяс бурджыка, точнӧйджыка позьӧ вӧчны специальнӧй приборӧн, кодӧс шуӧны центробежнӧй машинаӧн, кодӧс петкӧдлӧма 27 серпас вылын и сылысь часьтъяссӧ, мыйясӧн позьӧ вӧчны опытъяс. | Вӧчам ԋекымын набԉуԃеԋԋӧ ԁа опыт. Боԍтам прібор, коԁі петкӧԁлӧма 25-ӧԁ ԍерпас вылын, ԁа коԁі вӧчӧма стаԉнӧј асыкыԍ (обруч), поԅӧ вӧчны картоныԍ, кабалаыԍ, ԁа ԍујӧма чӧрс вылӧ. Кор мӧԁан јона бергӧԁлыны, сек асык мӧԁас топавны, коԁі објаԍԋајтчӧ центробежнӧј вынӧн. Му абу геометріческі правіԉнӧј шар, сіјӧ ԋеуна ԉапкыԍӧма коԃ, коԁі објаԍԋајтчӧ муас чӧрс гӧгӧр бергалӧмнас быԁ суткіын. Тајӧ-жӧ опытјассӧ ԁа нӧшта мукӧԁ опытјас бурҗыка точнӧјҗыка поԅӧ вӧчны спеціаԉнӧј пріборӧн, коԁӧс шуӧны центробежнӧј машінаӧн, коԁӧс петкӧԁлӧма 27 ԍерпас вылын і сылыԍ чаԍтјассӧ мыјјасӧн поԅӧ вӧчны опытјас. |
| Татшӧм жӧ опытъяс петкӧдлісны, мый кор кутшӧмкӧ телӧ бергалӧ кругӧн, то сэк лоӧ центробежнӧй вын (кодлӧн выныс мунӧ центрсянь), и вын ыдждаыс лолывлӧ разнӧй, коді вежласьӧ, первой-кӧ, телӧ сьӧкта радиыс; мыйта сьӧкыд телӧ, сы мында и ыджыд центробежнӧй вын. Босьтам пример, 2 кг гиралӧн центробежнӧй выныс кык пӧв ыджыдджык 1 кг гираысь, кор налӧн радиусыс ӧткодь. Мӧд-кӧ, центробежнӧй вын вежласьӧ нӧшта круг радиус серти. Мый дженьыдджык радиус, сымын и ичӧтджык центробежнӧй вын. Коймӧд-кӧ, центробежнӧй вын вежласьӧ нӧшта бергалӧмӧн ӧд сертиыс. Шуам, ӧд ыдждӧ кык мында, сэки центробежнӧй вын оз сӧмын кык пӧв кыпты, а кыптӧ нёль пӧв, а кор ӧд кыптӧ 3 пӧв, сэк центробежнӧй вын кыптӧ 9 пӧв. Таысь позьӧ шуны, мый центробежнӧй вын кыптӧ прамӧ пропорциональнӧ квадрат ӧдлы. | Тащӧм-жӧ опытјас петкӧԁлісны, мыј кор кущӧмкӧ ԏелӧ бергалӧ кругӧн, то сек лоӧ центробежнӧј вын (коԁлӧн выныс мунӧ центрԍаԋ), і вын ыҗԁаыс лолывлӧ разнӧј, коԁі вежлаԍӧ первојкӧ ԏелӧ ԍӧкта раԃіыс; мыјԁа ԍӧкыԁ ԏелӧ, сымынԁа і ыҗыԁ центробежнӧј вын. Боԍтам прімер, 2 кгр. гіралӧн центробежнӧј выныс кык пӧв ыҗыԁҗык 1 кгр. гіраыԍ кор налӧн раԃіусыс ӧткоԃ. Мӧԁ-кӧ центробежнӧј вын вежлаԍӧ нӧшта круг раԃіус ԍерԏі. Мыј җеԋыԁҗык раԃіус сымын і ічӧтҗык центробежнӧј вын. Којмӧԁ-кӧ, центробежнӧј вын вежлаԍӧ нӧшта бергалӧмӧн ӧԁ ԍерԏіыс. Шуам, ӧԁ ыҗԁӧ кык мынԁа, секі центробежнӧј вын оз сӧмын кык пӧв кыпты, а кыптӧ ԋоԉ пӧв, а кор ӧԁ кыптӧ 3 пӧв сек центробежнӧј вын кыптӧ 9 пӧв. Таыԍ поԅӧ шуны, мыј центробежнӧј вын кыптӧ прјамо пропорціонаԉнӧ кваԁрат ӧԁлы. |
| Пасъям телӧлысь массасӧ «М» шыпасӧн, бергалан радиуссӧ «R» шыпасӧн, мунӧмыслысь ӧдсӧ V шыпасӧн и центробежнӧй вын F шыпасӧн. | Пасјам ԏелӧлыԍ массасӧ „М“ шыпасӧн, бергалан раԃіуссӧ „R“ шыпасӧн, мунӧмыслыԍ ӧԁсӧ V шыпасӧн і центробежнӧј вын F шыпасӧн. |
| Формула лоӧ татшӧм: | Формула лоӧ тащӧм: |
| F = М ∙ V2/R, | F = М∙V2/R |
| коді висьталӧ, мый центробежнӧй вын вежласьӧ прамӧ пропорциональнӧя массакӧд да квадрат окружнӧй ӧдкӧд и мӧдарӧ пропорциональнӧя радиускӧд. | коԁі віԍталӧ мыј центробежнӧј вын вежлаԍӧ прјамо пропорціонаԉнӧја массакӧԁ ԁа кваԁрат окружнӧј ӧԁкӧԁ і мӧԁарӧ пропорціонаԉнӧја раԃіускӧԁ. |
| §31. Центробежнӧй механизмъяс | §31. Центробежнӧј мехаԋізмјас |
| Центробежнӧй машинаяс зэв ыжыд бур вайӧны сельскӧй кӧзяйстволы. 30 серпас вылын петкӧдлӧма шӧрӧдыс вундӧм барабан прӧстӧй сепараторлысь. Сепараторӧн шусьӧ сэтшӧм центробежнӧй прибор, коді зэв ӧдйӧ юкӧ сливки йӧлысь. Йӧв киссьӧ шӧр трубкаӧдыс, коді бергалан осьыскӧд ӧтиклаын. Ӧдйӧ барабансӧ бергӧдлігӧн кисьтӧм йӧлыс юксьӧ кык пельӧ: кокньыдджыкыс — сливкиыс — йӧткыссьӧ барабан шӧрас, а сьӧкыдджыкыс — йӧлыс — сливки янсӧдӧм бӧрас мунӧ барабан гӧгӧрыс. Тадзи йӧвсьыс сливки янсалӧм бӧрас петӧны эрд вылӧ кык розьӧд. Ӧтиыс улітіджык, а мӧдыс вылітіджык. Ӧні сепараторъяс вӧчсьӧны бурджыкӧсь, сложнӧйджыкӧсь^Миян союзын вӧчӧны Пермскӧй сепараторнӧй заводын./^. Сійӧс петкӧдлӧма 31 да 32 серпасъяс вылын. | Центробежнӧј машінајас зев ыжыԁ бур вајӧны ԍеԉскӧј-хоԅајстволы. 30 ԍерпас вылын петкӧԁлӧма шӧрӧԁыс вунԁӧм барабан прӧстӧј ԍепараторлыԍ. Ԍепараторӧн шуԍыԍԍӧ сещӧм центробежнӧј прібор, коԁі зев ӧԁјӧ јукӧ ԍԉівкі јӧлыԍ. Јӧв кіԍԍӧ шӧр трубкаӧԁыс, коԁі бергалан оԍыскӧԁ ӧԏіклаын. Ӧԁјӧ барабансӧ бергӧԁлігӧн кіԍтӧм јӧлыс јукԍӧ кык пеԉӧ; кокԋыԁҗыкыс — ԍԉівкаыс јӧткыԍӧ барабан шӧрас, а ԍӧкыԁҗыкыс — јӧлыс ԍԉівка јансӧԁӧм бӧрас мунӧ барабан гӧгӧрыс. Таԇі јӧвԍыс ԍԉівка јансалӧм бӧрас петӧны ерԁ вылӧ кык роԅӧԁ. Ӧԏіыс улытіҗык, а мӧԁыс вылытіҗык. Ӧні ԍепараторјас вӧчԍӧны бурҗыкӧԍ сложнӧјҗыкӧԍ^Міјан сојузын вӧчӧны Пермскӧј ԍепараторнӧј завоԁын./^. Сіјӧс петкӧԁлӧма 31 ԁа 32 ԍерпасјас вылын. |
| §32. Мунӧм кутысьяс | §32. Мунӧм кутыԍјас |
| Кор ми пышъям, сэк миянлы воча локтӧ зэв ыджыд тӧв, тӧлыс эськӧ и эз вӧв, но мунігас лоӧ, ми кылам ас ныр-вомын, коді миянӧс пышйигас кутӧ. Природаын уна мукӧд телӧяслысь мунӧмсӧ кутӧ тӧв. Кор тӧв абу, сэк мунӧм миянлысь и телӧяслысь кутӧ сынӧд, кодӧс ми аддзылім пышйигӧн. Природаын, кыдз ми нин водз аддзылім, сынӧдыс кындзи мунӧм нӧшта кутӧ телӧяслӧн ас костаныс зыртӧм. Тайӧ кык помка сертиыс и эм мунігӧн кутӧмыс. Сынӧдысь мунӧмъяс кутӧм позьӧ ӧтлаӧдны мӧд помкаяскӧд, мый сійӧ сэтшӧм жӧ зыртӧм телӧыслӧн сынӧдыскӧд. | Кор мі пышјам, сек міјанлы вотча локтӧ зев ыҗыԁ тӧв, тӧлыс еԍкӧ і ез вӧв, но мунігас лоӧ, мі кылам ас нырвомӧн, коԁі міјанӧс пышјігас кутӧ. Пріроԁаын уна мукӧԁ ԏелӧјаслыԍ мунӧмсӧ кутӧ тӧв. Кор тӧв абу сек мунӧм міјанлыԍ і ԏелӧјаслыԍ кутӧ сынӧԁ коԁӧс мі аԁԇылім пышјігӧн. Пріроԁаын кыԇ мі-ԋін воԇ аԁԇылім сынӧԁыс кынԇі мунӧм нӧшта кутӧ ԏелӧјаслӧн ас костаныс зыртӧм. Тајӧ кык помка ԍерԏіыс і ем мунігӧн кутӧмыс. Сынӧԁыԍ мунӧмјас кутӧм поԅӧ ӧтлаӧԁны мӧԁ помкајаскӧԁ, мыј сіјӧ сещӧм-жӧ зыртӧм ԏелӧыслӧн сынӧԁыскӧԁ. |
| Кор ми пырам заводӧ, фабрикаӧ, мастерскӧйӧ, сэк ми аддзам, мый сэні быд станоксянь нуӧдалӧма тасмаяс (ременьяс) трансмиссияӧ, а трансмиссиясянь бара нуӧдӧма ремень двигательнӧй машинаӧ. Ми кӧ бурджыка мӧдам видзӧдны двигательлысь, трансмиссиялысь, станокъяслысь да ременьяслысь бергалӧмсӧ да мунӧмъяснысӧ, сэк ми аддзам, мый ӧтик нога мунӧм пӧрӧ мӧд нога мунӧмӧ. Мӧдам кӧ видзӧдны мунӧмъяс двигательсянь да станокӧдз, сэк ми аддзам: сэні эмӧсь и поступательнӧй, колебательнӧй мунӧмъяс. | Кор мі пырам завоԁӧ, фабрікаӧ, маԍԏерскӧјӧ, сек мі аԁԇам, мыј сені быԁ станокԍаԋ нуӧԁалӧма тасмајас (ремеԋјас) трансміԍԍіјаӧ, а трансміԍԍіјаԍаԋ бара нуӧԁӧма ремеԋ ԁвігаԏеԉнӧј машінаӧ. Мі-кӧ бурҗыка мӧԁам віԇӧԁны ԁвігаԏеԉлыԍ, трансміԍԍіјалыԍ, станокјаслыԍ ԁа ремеԋјаслыԍ бергалӧмсӧ ԁа мунӧмјаснысӧ сек мі аԁԇам, мыј ӧԏік нога мунӧм пӧрӧ мӧԁнога мунӧмӧ. Мӧԁам-кӧ віԇӧԁны мунӧмјас ԁвігаԏеԉԍаԋ ԁа станокӧԇ сек мі аԁԇам сені емӧԍ і поступаԏеԉнӧј коԉебаԏеԉнӧј мунӧмјас. |
| Двигательын махӧвик вӧчӧ бергалӧм мунӧм (кор быд чут телӧлӧн бергалӧ ӧтик чут гӧгӧр, кодӧс шуӧны центрӧн). Махӧвик ас бергалігас бергӧдлӧ ремень, кодӧн вӧчӧ поступательнӧй и тшӧтш бергалӧм мунӧмъяс. Ремень бергалігас ас зыртӧмнас бергӧдлӧ трансмиссия, а мукӧддырйиыс и веськыда станоксӧ, коді бара вӧчӧ бергалӧмӧн мунӧм. А станокъяс пиысь босьтам стружитчан (строгательнӧй), сэн стружыс вӧчӧ поступательнӧй мунӧм. Тадзи быд машинаын быд пабрик-заводын ӧтик нога мунӧм вежсьӧ мӧд нога мунӧмӧ. | Ԁвігаԏеԉын маховік вӧчӧ бергалӧм мунӧм, (кор быԁ чут ԏелӧлӧн бергалӧ ӧԏік чут гӧгӧр, коԁӧс шуӧны центрӧн). Маховік ас бергалігас бергӧԁлӧ ремеԋ, коԁӧн вӧчӧ поступаԏеԉнӧј і щӧщ бергалӧм мунӧмјас. Ремеԋ бергалігас ас зыртӧмнас бергӧԁлӧ трансміԍԍіја, а мукӧԁ ԁырјіыс і веԍкыԁа станоксӧ, коԁі бара вӧчӧ бергалӧмӧн мунӧм. А станокјас піјыԍ боԍтам стружітчан (строгаԏеԉнӧј) сен стружыс вӧчӧ поступаԏеԉнӧј мунӧм. Таԇі быԁ машінаын быԁ фабрік-завоԁын ӧԏік нога мунӧм вежԍӧ мӧԁ нога мунӧмӧ. |
| Тайӧ примеръяссьыс позьӧ вӧчны сэтшӧм вывод: мый ӧтик нога мунӧм позьӧ быд нога приспособленньӧясӧн пӧртны мӧд нога мунӧмӧ. Сэтшӧм приспособленньӧясыс эмӧсь: ремень, пиня кӧлеса, канат. | Тајӧ прімерјасԍыс поԅӧ вӧчны сещӧм вывоԁ: мыј ӧԏік нога мунӧм поԅӧ быԁ нога пріспособԉеԋԋӧјасӧн пӧртны мӧԁ нога мунӧмӧ. Сещӧм пріспособԉеԋԋӧјасыс емӧԍ: ремеԋ, піԋа кӧԉӧса, канат. |
| §33. Ременя передача | §33. Ремеԋа переԁача |
| Ременьӧн ӧтик телӧлысь мӧд телӧлы мунӧм сетӧны. Тайӧ ногнас ми бергалӧмӧн мунӧм двигатель вал вылысь сетам уджалан механизмъяслы. | Ремеԋӧн ӧԏік ԏелӧлыԍ мӧԁ ԏелӧлы мунӧм ԍетӧны. Тајӧ ногнас мі бергалӧмӧн мунӧм ԁвігаԏеԉ валвылыԍ ԍетам уҗалан мехаԋізмјаслы. |
| Ременя передача дырйи двигатель шкивсянь да станок шкивъясӧдз нюжӧдӧма ӧтторъя (бесконечнӧй) ремень (видзӧд 33-ӧд серпасысь). | Ремеԋа переԁача ԁырјі ԁвігаԏеԉ шківԍаԋ ԁа станок шківјасӧԇ ԋужӧԁӧма ӧтторја (безкоԋечнӧј) ремеԋ (віԇӧԁ 33-ӧԁ ԍерпасыԍ). |
| Двигатель заводитӧ уджавны коді руӧн, коді морт вынӧн, коді вӧв вынӧн да с. в., сэк двигателяс приспособитӧм шкивъяс мӧдасны бергавны, а шкивъяссӧ ӧтлаавлӧма дорвыв ременьӧн станок шкивъяскӧд, и тшӧтш найӧ бергӧдласны. | Ԁвігаԏеԉ завоԃітӧ уҗавны коԁі руӧн, коԁі мортвынӧн, коԁі вӧв вынӧн ԁа с. в., сек ԁвігаԏеԉас пріспособітӧм шківјас мӧԁасны бергавны, а шківјассӧ ӧтлаавлӧма ԁорвыв ремеԋӧн станок шківјаскӧԁ, і щӧщ најӧ бергӧԁласны. |
| Кор колӧ бергӧдлыны двигатель и станок шкив ӧтарӧ, сэк ремень пуктыссьӧ кузяла, а кор колӧ бергӧдлыны станок шкив ӧтарӧ, а двигатель бергалӧ мӧдарӧ, сэк ременьсӧ кресталӧны (видзӧд серпас 34). Позьӧ вежлавны и шкивъяслысь бергӧдчӧм ӧд, кор колӧ вежлавны станок шкивлысь бергалӧм ӧдсӧ, сэк сӧмын колӧ босьтны разнӧй диаметра шкивъяс. Кор колӧ ӧддзӧдны станоклысь бергалӧмсӧ кык пӧв, сэк колӧ станок шкивлысь радиуссӧ босьтны кык пӧв дженьыдджыкӧс двигатель шкив радиус серти. | Кор колӧ бергӧԁлыны ԁвігаԏеԉ і станок шків ӧтарӧ сек ремеԋ пуктыԍӧ куԅала, а кор колӧ бергӧԁлыны станок шків ӧтарӧ, а ԁвігаԏеԉ бергалӧ мӧԁарӧ, сек ремеԋсӧ кресталӧны (віԇӧԁ ԍерпас 34). Поԅӧ вежлавны і шківјаслыԍ бергӧԁчӧм ӧԁ кор колӧ вежлавны станок шківлыԍ бергалӧм ӧԁсӧ, сек сӧмын колӧ боԍтны разнӧј ԃіаметра шківјас. Кор колӧ ӧԁԇӧԁны станоклыԍ бергалӧмсӧ кык пӧв, сек колӧ станок шківлыԍ раԃіуссӧ боԍтны кык пӧв җеԋыԁҗыкӧс, ԁвігаԏеԉ шків раԃіус ԍерԏі. |
| §34. Пиня кӧлесаясӧн передача (Зубчатая передача) | §34. Піԋа кӧԉӧсајасӧн переԁача (Зубчатая передача) |
| Кор кык шкив зэв матын, сэк на костӧд некутшӧм ремень оз позь нюжӧдны. Уджалан вын двигатель шкивсянь позьӧ мӧдӧдны пиня кӧлесаясӧн. Коді вӧчӧма сідз, мый быд пинь ёрта-ёрт кӧлеса пиньяс костас пырӧны, ас личкӧмнас ӧтик кӧлесаыс пӧртӧ мунӧмӧ мӧд кӧлесасӧ. | Кор кык шків зев матын, сек на костӧԁ ԋекущӧм ремеԋ оз поԅ ԋужӧԁны. Уҗалан вын ԁвігаԏеԉ шківԍаԋ поԅӧ мӧԁӧԁны піԋа кӧԉӧсајасӧн. Коԁі вӧчӧма сіԇ, мыј быԁ піԋ јорта-јорт кӧԉӧса піԋјас костас пырӧны, ас ԉічкӧмнас ӧԏік кӧԉӧсаыс пӧртӧ мунӧмӧ мӧԁ кӧԉӧсасӧ. |
| Пиня кӧлесаясӧн мунӧм передайтігӧн позьӧ жӧ вежлавны кӧлесаяслысь бергалан ӧдсӧ. Сідз жӧ, кыдз и ременьӧн уджалігӧн, колӧ кӧлесаяссӧ вежлавны. Кор ӧддзӧдны станок шкив бергалӧмсӧ, сэк ичӧтджык кӧлеса пуктыны да мед кӧні пиньясыс этшаджык, а кор колӧ ньӧжйӧдны, сэк колӧ босьтны мӧдарӧ, ыджыдджык кӧлесаяс — унджык пиняӧс. | Піԋа кӧԉӧсајасӧн мунӧм переԁајтігӧн поԅӧ-жӧ вежлавны кӧԉӧсајаслыԍ бергалан ӧԁсӧ. Сіԇ-жӧ, кыԇ і ремеԋӧн уҗалігӧн колӧ кӧԉӧсајассӧ вежлавны. Кор ӧԁԇӧԁны станок шків бергалӧмсӧ, сек ічӧтҗык кӧԉӧса пуктыны ԁа меԁ кӧні піԋјасыс ещаҗык, а кор колӧ ԋӧжјӧԁны, сек колӧ боԍтны мӧԁарӧ, ыҗыԁҗык кӧԉӧсајас — унҗык піԋаӧс. |
| Пиня кӧлесаясӧн вын передайтӧны: молотилкаясын, соломорезкаясын, вурсян машинаын да мукӧдлаын. | Піԋа кӧԉӧсајасӧн вын переԁајтӧны: молоԏілкајасын, соломорезкајасын, вурԍан машінаын ԁа мукӧԁлаын. |
| Тӧдмалӧй, кутшӧм передачаяс тан петкӧдлӧма. | Тӧԁмалӧј кущӧм переԁачајас тан петкӧԁлӧма. |
| Юасянъяс да задачаяс | Јуаԍанјас ԁа заԁачајас |
| 1. Кутшӧм вын шусьӧ центробежнӧй вынӧн? | 1. Кущӧм вын шуԍӧ центробежнӧј вынӧн? |
| 2. Кутшӧм опытъясӧн ми вермам аддзыны центробежнӧй вынлысь действийӧсӧ? | 2. Кущӧм опытјасӧн мі вермам аԁԇыны центробежнӧј вынлыԍ ԃејствіјӧсӧ? |
| 3. Кутшӧм формулаӧн вермам тӧдмавны центробежнӧй вын? | 3. Кущӧм формулаӧн вермам тӧԁмавны центробежнӧј вын? |
| 4. Кодъяс вермӧны и кутӧны мунӧм? | 4. Коԁјас вермӧны і кутӧны мунӧм? |
| 5. Вӧчӧ опыт Уатт регуляторӧн да висьталӧ, кутшӧм вын сэні эм? | 5. Вӧчӧ опыт Уатт регуԉаторӧн ԁа віԍталӧ, кущӧм вын сені ем? |
| 6. Махӧвӧй кӧлеса бергӧдчӧ 10 пӧв секундаын. Кымын пӧв ыдждӧ центробежнӧй вын, кор махӧвӧй кӧлесаыс мӧдас бергӧдчыны 25 пӧв секундаын? | 6. Махӧвӧј кӧԉӧса бергӧԁчӧ 10 пӧв ԍекунԁаын. Кымын пӧв ыҗԁӧ центробежнӧј вын, кор махӧвӧј кӧԉӧсаыс мӧԁас бергӧԁчыны 25 пӧв ԍекунԁаын? |
| 7. Босьтӧ стӧкан джын кымын ва да сійӧс ёна кӧрталӧ да мӧдӧ бергӧдлыны. Висьталӧй, мыйла ваыс оз киссьы, кор стӧканыс лоӧ увлань юра? | 7. Боԍтӧ стӧкан җын кымын ва ԁа сіјӧс јона кӧрталӧ ԁа мӧԁӧ бергӧԁлыны. Віԍталӧј мыјла ваыс оз кіԍԍы, кор стӧканыс лоӧ увлаԋјура? |
| 8. Мыйла вӧлӧн ӧдйӧ мунігӧн ньӧжйӧдлӧны мунӧмсӧ кежигъясӧн да бергӧдчигъясӧн? | 8. Мыјла вӧлӧн ӧԁјӧ мунігӧн ԋӧжјӧԁлӧны мунӧмсӧ кежыгјасӧн ԁа бергӧԁчыгјасӧн? |
| 9. Кисьтан кӧ колбаӧ ртуть, вый да ва и мӧдан ӧдйӧ бергӧдлыны, то кыдз найӧ пуксясны стӧкан стенас? | 9. Кіԍтан-кӧ колбаӧ ртуԏ, выј ԁа ва і мӧԁан ӧԁјӧ бергӧԁлыны, то кыԇ најӧ пукԍасны стӧкан ԍԏенас? |
| 10. Мыйла сой вын лэччӧ, кор мӧдан ӧдйӧ сойтӧ бергӧдлыны? | 10. Мыјла сојвын летчӧ кор мӧԁан ӧԁјӧ сојтӧ бергӧԁлыны? |
| 11. Кыдзи уджалӧ ременя да зубчатӧй передача? | 11. Кыԇі уҗалӧ ремеԋа ԁа зубчатӧј переԁача? |
| 12. Кыдзи колӧ вӧчны ремень, кор колӧ станок шкив мӧдарӧ бергӧдлыны? | 12. Кыԇі колӧ вӧчны ремеԋ, кор колӧ станок шків мӧԁарӧ бергӧԁлыны? |
| 6-ӧд ЮКӦН | 6-ӧԁ јукӧн |
| ЭНЕРГИЯ ДА УДЖ | ЕԊЕРГІЈА ԀА УҖ |
| §35. Энергия^Энергия (греческӧй кыв) — деятельносьт./^ | §35. Еԋергіја^Еԋергіја греческӧј кыв — ԃејаԏеԉноԍт./^ |
| Войтыр да животнӧйяс быдӧн вермӧны вӧчны мыйкӧ мында удж. Удж найӧ вермӧны вӧчны сэк, кор найӧ вӧчӧны мунӧм (движенньӧ). Ми тӧдам, мый быд телӧ природаын олӧ мунӧмӧн (движенньӧын). Но сійӧ мунӧмыс абу быд мортлӧн, быд животнӧйлӧн да быд телӧлӧн ӧтмында, кодӧс ми наблюдайтам, кор морт лэптӧ груз, кор вӧв кыскӧ додь да сідз водзӧ. Тайӧ мунӧм запасъяссӧ, кодъяс эмӧсь быд телӧын, быд мортын да быд животнӧйын, мерайтсьӧ энергияӧн. Физикаын энергияӧн шусьӧ удж вӧчны вермӧм. Энергия муртавсьӧ сійӧ жӧ единицаяснас, мыйӧн и удж — килограммометрӧн. Сэтшӧм мортӧс, код вермӧ вӧчны унджык движенньӧ, мукӧддырйи шулывлӧны энергичнӧйӧн. Босьтам кӧ из да лэптам вывлань да сэсся чӧвтам, сэк сійӧ вӧчас мунӧм (движенньӧ), сы вӧсна изсӧ шуӧны, мый сійӧ обладайтӧ энергияӧн. Но сійӧ изйыслӧн энергияыс абу ӧтмында. Кор сійӧ изсӧ лэптӧны вылӧджык, сэк сійӧ изйыс вермӧ вӧчны мунӧмсӧ нӧшта унджык, а мунӧм кӧ унджык, унджык и энергия. | Војтыр ԁа жівотнӧјјас быԁӧн вермӧны вӧчны мыјкӧ-мынԁа уҗ. Уҗ најӧ вермӧны вӧчны сек, кор најӧ вӧчӧны мунӧм (ԁвіжеԋԋӧ). Мі тӧԁам, мыј быԁ ԏелӧ пріроԁаын олӧ мунӧмӧн (ԁвіжеԋԋӧын). Но сіјӧ мунӧмыс абу быԁ мортлӧн, быԁ жівотнӧјлӧн ԁа быԁ ԏелӧлӧн ӧтмынԁа, коԁӧс мі набԉуԁајтам кор морт лептӧ груз, кор вӧв кыскӧ ԁоԃ ԁа сіԇ воԇӧ. Тајӧ мунӧм запасјассӧ, коԁјас емӧԍ быԁ ԏелӧын, быԁ мортын ԁа быԁ жівотнӧјын мерајтчӧ еԋергіјаӧн. Фіԅікаын еԋергіјаӧн шуԍӧ уҗ вӧчны вермӧм. Еԋергіја муртаԍӧ сіјӧ-жӧ еԃіԋіцајаснас мыјӧн і уҗ — кілограммометрӧн. Сещӧм мортӧс коԁ вермӧ вӧчны унҗык ԁвіжеԋԋӧ мукӧԁ ԁырјі шулывлӧны еԋергічнӧјӧн. Боԍтам-кӧ із ԁа лептам вывлаԋ ԁа сеԍԍа чӧвтам, сек сіјӧ вӧчас мунӧм (ԁвіжеԋԋӧ), сы вӧсна ізсӧ шуӧны, мыј сіја облаԁајтӧ еԋергіјаӧн. Но сіјӧ ізјыслӧн еԋергіјаыс абу ӧтмынԁа. Кор сіјӧ ізсӧ лептӧны вылӧҗык, сек сіјӧ ізјыс вермӧ вӧчны мунӧмсӧ нӧшта унҗык, а мунӧм-кӧ унҗык, унҗык і еԋергіја. |
| §36. Потенциальнӧй да кинетическӧй энергия. | §36. Потенціонаԉнӧј ԁа кіԋеԏіческӧј еԋергіја. |
| Воддза примеръясысь ми аддзылім, мый сійӧ из, коді вӧлі вылынджык, сійӧ вермис вӧчны унджык мунӧм (движенньӧ), а вермас кӧ вӧчны унджык мунӧм, сылӧн унджык и энергия. Ӧні ми водзын сувтӧ юасьӧм — эм-абу пызан вылӧ пуктӧм телӧлӧн энергия? Ми та вылӧ вермам сӧмын сетны ӧтик ӧтвет, мый сэтшӧм телӧ обладайтӧ энергияӧн. Зэв бураа ми тайӧ вермам видзӧдлыны и аддзыны татшӧм опытӧн. Босьтам из да пызан вывсянь ӧшӧдам сунис йылӧ, да бӧрнас суниссӧ вундам либӧ сотам, сэк ми аддзам, мый телӧ заводитас вӧчны движенньӧ, а вӧчӧ кӧ движенньӧ, сійӧ обладайтӧ энергияӧн. Усигас сійӧ телӧыслы некод оз вермы сетны сійӧ энергиясӧ, некысь эз вермы босьтны, а сійӧ энергияыс вӧлі телӧыслӧн, кодӧс сійӧ босьтліс сэк, кор сійӧс лэптісны пызан вылӧдзыс. Сійӧ энергиясӧ, кодӧн обладайтіс телӧыс сунис вылас ӧшалігӧн, шуӧны потенциальнӧй^Латинскӧй кылысь potentia — мощь./^ энергияӧн. Сідз жӧ ва юясын, кодӧс потшӧма прудйӧн, мӧд ног кӧ шуны, лэптӧма вылӧджык, обладайтӧ потенциальнӧй энергияӧн. | Воԇԇа прімерјасыԍ мі аԁԇылім, мыј сіјӧ із, коԁі вӧлі вылынҗык сіјӧ верміс вӧчны унҗык мунӧм (ԃвіжеԋԋӧ), а вермас-кӧ вӧчны унҗык мунӧм, сылӧн унҗык і еԋергіја. Ӧні мі воԇын сувтӧ јуаԍӧм — ем абу пызан вылӧ пуктӧм ԏелӧлӧн еԋергіја? Мі та вылӧ вермам сӧмын ԍетны ӧԏік ӧтвет, мыј сещӧм ԏелӧ облаԁајтӧ еԋергіјаӧн. Зев бураа мі тајӧ вермам віԇӧԁлыны і аԁԇыны тащӧм опытӧн. Боԍтам із ԁа пызан вывԍаԋ ӧшӧԁам суԋіс јылӧ, ԁа бӧрнас суԋіссӧ вунԁам ԉібӧ сотам, сек мі аԁԇам, мыј ԏелӧ завоԃітас вӧчны ԁвіжеԋԋӧ, а вӧчӧ-кӧ ԁвіжеԋԋӧ, сіјӧ облаԁајтӧ еԋергіјаӧн. Уԍігас сіјӧ ԏелӧыслы ԋекоԁ оз вермы ԍетны сіјӧ еԋергіјасӧ, ԋекыԍ ез вермы боԍтны, а сіјӧ еԋергіјаыс вӧлі ԏелӧыслӧн, коԁӧс сіјӧ боԍтліс сек, кор сіјӧс лептісны пызан вылӧԇыс. Сіјӧ еԋергіјасӧ коԁӧн облаԁајтіс ԏелӧыс суԋіс вылас ӧшалігӧн шуӧны потенціаԉнӧј^Лаԏінскӧј кылыԍ poţentcija — мощ./^ еԋергіјаӧн. Сіԇ-жӧ ва јујасын коԁӧс пощӧма пруԁӧн, мӧԁног-кӧ шуны лептӧма вылӧҗык, облаԁајтӧ потенціаԉнӧј еԋергіјаӧн. |
| Тайӧ примеръяссьыс ми вермам шуны, мый быд телӧ вермӧ вӧчны кутшӧмкӧ движенньӧ, либӧ быд телӧ, кодӧс пуктӧма либӧ ӧшӧдӧма, обладайтӧ потенциальнӧй энергияӧн. Босьтам пример, кор телӧ пуктӧма пызан вылӧ, стеклӧ вылӧ, но сійӧ телӧыс оз пазӧд стеклӧсӧ, но кор сійӧс лэдзам вывсянь, кор сійӧ мӧдас обладайтны ӧдӧн (скоросьт), сэк сійӧ стеклӧсӧ пазӧдас. Тайӧ пазӧдӧмыс объясняйтчӧ сійӧн, мый телӧ мунігас обладайтӧ ыджыд энергияӧн. | Тајӧ прімерјасԍыс мі вермам шуны, мыј быԁ ԏелӧ вермӧ вӧчны кущӧмкӧ ԁвіжеԋԋӧ, ԉібӧ быԁ ԏелӧ, коԁӧс пуктӧма ԉібӧ ӧшӧԁӧма, облаԁајтӧ поԏенціаԉнӧј еԋергіјаӧн. Боԍтам прімер, кор ԏелӧ пуктӧма пызан вылӧ, ԍԏеклӧ вылӧ, но сіјӧ ԏелӧыс оз пазӧԁ ԍԏеклӧсӧ, но кор сіјӧс леԇам вывԍаԋ, кор сіјӧ мӧԁас облаԁајтны ӧԁӧн (скороԍԏ), сек сіјӧ ԍԏеклӧсӧ пазӧԁас. Тајӧ пазӧԁӧмыс објаԍԋајтчӧ сіјӧн, мыј ԏелӧ мунігас облаԁајтӧ ыҗыԁ еԋергіјаӧн. |
| Лыйсьысьяс лэдзасны снарад ли пуля ли ыджыд ӧдӧн, сэк сійӧ (пуляыс да с. в.) обладайтӧны ыджыд энергияӧн. Сійӧ энергия вӧснаыс снарад да пуля вӧчӧны ыджыд жугӧдӧмъяс. Мельнича прудйын кӧлеса вылас усьӧмӧн ва бергӧдлӧ мельничаын ва кӧлесасӧ. Усигас ва обладайтӧ ыджыд энергияӧн. | Лыјԍыԍјас леԇасны снараԁ-ԉі пуԉа-ԉі ыҗыԁ ӧԁӧн, сек сіјӧ (пуԉаыс ԁа с. в.) облаԁајтӧны ыҗыԁ еԋергіјаӧн. Сіјӧ еԋергіја вӧснаыс снараԁ ԁа пуԉа вӧчӧны ыҗыԁ жугӧԁӧмјас. Меԉԋіча пруԁын, кӧԉӧса вылас уԍӧмӧн ва бергӧԁлӧ меԉԋічаын ва кӧԉӧсасӧ. Уԍігас ва облаԁајтӧ ыҗыԁ еԋергіјаӧн. |
| Тайӧ примеръясыс и петкӧдлӧны да висьталӧны, мый телӧяс усигъясӧн обладайтӧны выльнога энергияӧн, кодӧс физикаын шуӧны кинетическӧй^Греческӧй кылысь kіnеtіkаs — основанньӧ движенньӧлы./^ энергияӧн, мукӧддырйиыс шуӧны движенньӧ энергияӧн (энергия движения). | Тајӧ прімерјасыс і петкӧԁлӧны ԁа віԍталӧны, мыј ԏелӧјас уԍігјасӧн облаԁајтӧны выԉнога еԋергіјаӧн, коԁӧс фіԅікаын шуӧны кіԋеԏіческӧј^Греческӧј кылыԍ kіꞑеꞑіkаs — основаԋіјӧ ԃвіжеԋԋӧлы./^ еԋергіјаӧн, мукӧԁ ԁырјіыс шуӧны ԃвіжеԋԋӧ еԋергіјаӧн (енергия движения). |
| Тайӧ примеръяссӧ разбирайтігӧн ми аддзылім, мый ӧти нога энергия вежсьӧ мӧд нога энергияӧ; кор вӧлі ӧшалӧ сунис йылын из, сэк сійӧ обладайтіс потенциальнӧй энергияӧн, кор суниссӧ вундім, сэк из мӧдіс обладайтны кинетическӧй энергияӧн, коді лои потенциальнӧй энергияысь. Кор мельнича кӧлеса вылӧ киссьӧ ва, сэк ваыс ассьыс потенциальнӧй энергиясӧ воштӧ, коді сідзжӧ пӧрӧ кинетическӧй энергияӧ. | Тајӧ прімерјассӧ раԅбірајтігӧн мі аԁԇылім, мыј ӧԏі нога еԋергіја вежԍӧ мӧԁнога еԋергіјаӧ, кор вӧлі ӧшалӧ суԋіс јылын із, сек сіјӧ облаԁајтіс поԏенціаԉнӧј еԋергіјаӧн, кор суԋіссӧ вунԁім, сек із мӧԁіс облаԁајтны кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧн, коԁі лоі поԏенціаԉнӧј еԋергіјаыԍ. Кор меԉԋіча кӧԉӧса вылӧ кіԍԍӧ ва, сек ваыс асԍыс поԏенціаԉнӧј еԋергіјасӧ воштӧ, коԁі сіԇ-жӧ пӧрӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧ. |
| Тайӧ примеръясын ми аддзылім, мый потенциальнӧй энергияысь артмис кинетическӧй. Зэв тшӧкыда овлывлӧ мӧдарӧ, кор кинетическӧй энергия пӧрӧ потенциальнӧйӧ; татшӧм вежсьӧм энергиялысь позьӧ наблюдайтны татшӧм примеръяс вылын: кор ми шыбитам из вывлань, сэк сійӧ обладайтӧ кинетическӧй энергияӧн, но вывлань кайигӧн век сійӧ ньӧжмӧ, сэсся лоӧ сэтшӧм кад, кор из дугдӧ вывлань кайны, но увлань оз на лэччы, сэк ми вермам шуны, мый из сэк сулалӧ, а сулалӧ кӧ, сійӧ обладайтӧ потенциальнӧй энергияӧн, коді лои кинетическӧй энергия рӧскодуйтӧмысь. | Тајӧ прімерјасын мі аԁԇылім, мыј потенціонаԉнӧј еԋергіјаыԍ артміс кіԋеԏіческӧј. Зев щӧкыԁа овлывлӧ мӧԁарӧ, кор кіԋеԏіческӧј еԋергіја пӧрӧ поԏенціонаԉнӧјӧ, тащӧм вежԍӧм еԋергіјалыԍ поԅӧ набԉуԁајтны тащӧм прімерјас вылын: кор мі шыбытам із вывлаԋ, сек сіјӧ облаԁајтӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧн, но вывлаԋ кајігӧн век сіјӧ ԋӧжмӧ, сеԍԍа лоӧ сещӧм каԁ кор із ԁугԁӧ вывлаԋ кајны, но увлаԋ оз-на летчы, сек мі вермам шуны, мыј із сек сулалӧ, а сулалӧ-кӧ сіјӧ облаԁајтӧ потенціонаԉнӧј еԋергіјаӧн, коԁі лоі кіԋеԏіческӧј еԋергіја рӧскоԁујтӧмыԍ. |
| Мӧд пример. Босьтам прибор, код шусьӧ сегнерӧвӧй кӧлесаӧн (40-ӧд серпас), кӧн васа потенциальнӧй энергия пӧрӧ вращательнӧй мунӧмӧ, кӧн ва обладайтӧ кинетическӧй энергияӧн. Но бергалігас нӧшта чӧрс вылас гартчӧ сунис, кытчӧ кӧрталӧма груз, груз кыптӧ, татчӧ вошӧ кинетическӧй энергия, но содӧ потенциальнӧй энергия, кодӧн мӧдас обладайтны из, а мый вылӧджык лэптан, сымын унджык лоас. | Мӧԁ прімер. Боԍтам прібор коԁ шуԍӧ ԍегԋеровӧј кӧԉӧсаӧн (40-ӧԁ ԍерпас), кӧн васа поԏенціаԉнӧј еԋергіја пӧрӧ вращаԏеԉнӧј мунӧмӧ, кӧн ва облаԁајтӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧн. Но бергалігас нӧшта чӧрс вылас гартчӧ суԋіс, кытчӧ кӧрталӧма груз, груз кыптӧ, татчӧ вошӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіја, но соԁӧ потенціонаԉнӧј еԋергіја, коԁӧн мӧԁас облаԁајтны із, а мыј вылӧҗык лептан сымын унҗык лоас. |
| Тайӧ кыкнан примеръяссӧ разбирайтігӧн ми аддзам, мый кинетическӧй энергия вежсьӧ потенциальнӧйӧ и мӧдарӧ. | Тајӧ кыкнан прімерјассӧ разбірајтігӧн мі аԁԇам, мыј кіԋеԏіческӧј еԋергіја вежԍӧ потенціонаԉнӧјӧ і мӧԁарӧ. |
| §37. Энергия видъяс | §37. Еԋергіја віԁјас |
| Миян природаын тайӧ кык пӧлӧс энергиясьыс ӧтдор эмӧсь нӧшта уна пӧлӧс энергия. | Міјан пріроԁаын тајӧ кык пӧлӧс еԋергіјаԍыс ӧтԁор емӧԍ нӧшта уна пӧлӧс еԋергіја. |
| Ва, кор прудйын вылӧ лэптӧма, сэк сійӧ обладайтӧ потенциальнӧй энергияӧн, коді усигас пӧрӧ кинетическӧй энергияӧ, кор сійӧ бергӧдлӧ ва кӧлеса, кинетическӧй энергияыс вежсьӧ выль вид энергияӧ, коді шусьӧ механическӧй энергияӧн. Тадз жӧ обладайтӧны механическӧй энергияӧн мунысь пуляяс, сынӧдӧд мунысь тӧв, пружина да мукӧд (41-ӧд серпас). | Ва, кор пруԁын вылӧ лептӧма сек сіјӧ облаԁајтӧ потенціонаԉнӧј еԋергіјаӧн, коԁі уԍігас пӧрӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјаӧ, кор сіјӧ бергӧԁлӧ ва кӧԉӧса кіԋеԏіческӧј еԋергіјаыс вежԍӧ выԉ віԁ еԋергіјаӧ, коԁі шуԍӧ мехаԋіческӧј еԋергіјаӧн. Таԇ-жӧ облаԁајтӧны мехаԋіческӧј еԋергіјаӧн муныԍ пуԉајас, сынӧԁӧԁ муныԍ тӧв, пружіна ԁа мукӧԁ, (41-ӧԁ ԍерпас). |
| Магнит кыскӧ кӧрт тор, электризуйтӧм телӧяс притягивайтчӧны либӧ отталкивайтчӧны. Сэк тайӧ телӧясыс обладайтӧны особӧй энергияӧн, коді шусьӧ магнитнӧй да электрическӧй энергияӧн (42-ӧд серпас). | Магԋіт кыскӧ кӧрт тор, еԉектрізујтӧм ԏелӧјас пріԏагівајтчӧны ԉібӧ отталківајтчӧны. Сек тајӧ ԏелӧјасыс облаԁајтӧны особӧј еԋергіјаӧн, коԁі шуԍӧ магԋітнӧј ԁа еԉектріческӧј еԋергіјаӧн (42-ӧԁ ԍерпас). |
| Вӧчан кӧ бергач да матӧдан лампа дорӧ, сэк сійӧ мӧдас бергавны, сэк кинетическӧй энергияӧ вежсяс выль вида энергия, коді шусьӧ шоныд (теплӧвӧй) энергияӧн. Татшӧм энергиясӧ ми наблюдайтам паровозысь, паракодысь, дорччигӧн да мукӧдлаысь (43-ӧд серпас). | Вӧчан-кӧ бергач ԁа матӧԁан лампа ԁорӧ сек сіјӧ мӧԁас бергавны, сек кіԋеԏіческӧј еԋергіја вежԍас выԉ віԁа еԋергіјаӧ коԁі шуԍӧ шоныԁ (ԏеплӧвӧј) еԋергіјаӧн. Тащӧм еԋергіјасӧ мі набԉуԁајтам паровозыԍ, парохоԁыԍ, ԁортчігӧн ԁа мукӧԁлаыԍ (43-ӧԁ ԍерпас). |
| Кор ми сотам порок, сэк миян артмас сідзжӧ зэв ыджыд кинетическӧй энергия, коді вежсяс да шусьӧ химическӧй энергияӧн. | Кор мі сотам порох, сек міјан артмас сіԇ-жӧ зев ыҗыԁ кіԋеԏіческӧј еԋергіја, коԁі вежԍас ԁа шуԍӧ хіміческӧј еԋергіјаӧн. |
| Химическӧй энергияӧн обладайтӧны взрывчатӧй веществояс, химическӧй совъяс да мукӧд сэтшӧм телӧяс, кодъяс ёна шонтӧмӧн сетӧны выль энергия — шусьӧ лучистӧй энергияӧн, кодӧс ми пӧлучайтам да шуам югыдӧн (свет). | Хіміческӧј еԋергіјаӧн облаԁајтӧны взрывчатӧј вешществојас, хіміческӧј совјас ԁа мукӧԁ сещӧм ԏелӧјас, коԁјас јона шонтӧмӧн ԍетӧны выԉ еԋергіја — шуԍӧ лучістӧј еԋергіјаӧн, коԁӧс мі получајтам ԁа шуам југыԁӧн (ԍвет). |
| Тайӧ уна пӧлӧс энергия вермӧ вежласьны да вуджны ӧти вида энергияысь мӧд вида энергияӧ, кодӧс ми и наблюдайтам природаын, кӧні пыр мунӧ ӧтик вид энергияысь мӧд вида энергияӧ вуджӧм. | Тајӧ уна пӧлӧс еԋергіја вермӧ вежлаԍны ԁа вуҗны ӧԏі віԁа еԋергіјаыԍ мӧԁ віԁа еԋергіјаӧ, коԁӧс мі і набԉуԁајтам пріроԁаын, кӧні пыр мунӧ ӧԏік віԁ еԋергіјаыԍ мӧԁ віԁа еԋергіјаӧ вуҗӧм. |
| §38. Энергия видзтан закон | §38. Еԋергіја віԇтан закон |
| Ӧні позьӧ сувтӧдны татшӧм юасянтор, кутшӧм энергия лоӧ, кор вӧв кыскӧ додь либӧ машина паракодлы сетӧ равномернӧй мунӧм? | Ӧні поԅӧ сувтӧԁны тащӧм јуаԍан тор, кущӧм еԋергіја лоӧ кор вӧв кыскӧ ԁоԃ, ԉібӧ машіна парокоԁлы ԍетӧ равномернӧј мунӧм? |
| Вӧв кыскигӧн воштӧ ассьыс энергиясӧ, и сійӧ энергияыс пӧрӧ мукӧд энергияӧ, дерт, энергия вежсьӧмсӧ синмӧн он аддзы, сійӧ зэв ёна рассейивайтчӧ-юксьӧ порцияясӧн зэв уна посни телӧяс костын. | Вӧв кыскігӧн воштӧ асԍыс еԋергіјасӧ і сіјӧ еԋергіјаыс пӧрӧ мукӧԁ еԋергіјаӧ, ԃерт еԋергіја вежԍӧмсӧ ԍінмӧн он аԁԇы, сіјӧ зев јона расԍејівајтчӧ-јукԍӧ порціјајасӧн зев уна посԋі ԏелӧјас костын. |
| Кор вӧв доддялӧмӧн мунӧ, сэк вӧв да додь сетӧны энергия сынӧдӧ. Вӧв кок тувччалігас сідзжӧ энергия юкӧн мунӧ додь зыртӧмӧ да мукӧд уна поснитор вылӧ, мунӧ став кинетическӧй энергияыс вӧвлӧн. | Кор вӧв ԁоԃԃалӧмӧн мунӧ, сек вӧв ԁа ԁоԃ ԍетӧны еԋергіја сынӧԁӧ. Вӧв кок тувтчалігас сіԇ-жӧ еԋергіја јукӧн мунӧ ԁоԃ зыртӧмӧ ԁа мукӧԁ уна посԋітор вылӧ, мунӧ став кіԋеԏіческӧј еԋергіјаыс вӧвлӧн. |
| Тадз жӧ паракод мунігӧн движенньӧыслӧн энергияыс юксьӧ уна пельӧ. | Таԇ-жӧ парохоԁ мунігӧн ԁвіжеԋԋӧыслӧн еԋергіјаыс јукԍӧ уна пеԉӧ. |
| Тайӧ кык примерсьыс сідзжӧ ми аддзим, мый энергия телӧлӧн некытчӧ оз вош, а сӧмын вежсьӧ мӧд пӧлӧс энергияӧ. | Тајӧ кык прімерԍыс сіԇ-жӧ мі аԁԇім, мыј еԋергіја ԏелӧлӧн ԋекытчӧ оз вош, а сӧмын вежԍӧ мӧԁ пӧлӧс еԋергіјаӧ. |
| Ёна точнӧй физическӧй да химическӧй опытъясӧн тӧдмалӧма да установитӧма, мый энергия оз вермы кыдз вошны, сідзи и лоны, сійӧ вермӧ сӧмын вежсьыны ӧтик вид энергияысь мӧд вид энергияӧ да нӧшта вежлавны ассьыс местасӧ. Тайӧ шуӧмыс эм энергия видзтан закон, коді эм основнӧй закон природаын. | Јона точнӧј фіԅіческӧј ԁа хіміческӧј опытјасӧн тӧԁмалӧма ԁа установітӧма, мыј еԋергіја оз вермы кыԇ вошны, сіԇі і лоны, сіјӧ вермӧ сӧмын вежԍыны ӧԏік віԁ еԋергіјаыԍ мӧԁ віԁ еԋергіјаӧ ԁа нӧшта вежлавны асԍыс местасӧ. Тајӧ шуӧмыс ем еԋергіја віԇтан закон, коԁі ем основнӧј закон пріроԁаын. |
| Энергия видзтан закон зэв ёна аддзӧны и применяйтӧны прӧстӧй машинаясын, рычагын, вӧрӧтын да мукӧдлаын, кодъясӧн ми тӧдмасям бӧрынджык. | Еԋергіја віԇтан закон зев јона аԁԇӧны і прімеԋајтӧны прӧстӧј машінајасын, рычагын, вӧрӧтын ԁа мукӧԁлаын, коԁјасӧн мі тӧԁмаԍам бӧрынҗык. |
| §39. Perpetuum mobile^Вечнӧй двигатель./^ | §39. Perpetuum mobile^Вечнӧј ԃвігаԏеԉ./^ |
| Эм уна сэтшӧм йӧз, кодъяс оз гӧгӧрвоны да кодъяс нелючкиа велалӧны энергия видзтан законсӧ. Найӧ кӧсйӧны вӧчны сэтшӧм машина, коді эськӧ мед сетіс унджык энергия, сыысь унджык, мый мында сійӧ босьтӧ энергиясӧ ачыс. | Ем уна сещӧм јӧз, коԁјас оз гӧгӧрвоны ԁа коԁјас ԋеԉучкіа велалӧны еԋергіја віԇтан законсӧ. Најӧ кӧсјӧны вӧчны сещӧм машіна, коԁі еԍкӧ меԁ ԍетіс унҗык еԋергіја, сыыԍ унҗык мыј мынԁа сіјӧ боԍтӧ еԋергіјасӧ ачыс. |
| Босьтам ӧтик, самӧй прӧстӧй, пример, кутшӧм прибор предлагайтлісны вӧчны, мед нэмсӧ уджалас. Босьтам капиллярнӧй трубка (видзӧд 44-ӧд серпас) да лэдзам ва сосудӧ, кӧні капиллярнӧй трубка кузяыс каяс ваыс, а помсӧ трубкаыслысь нюкыльтӧма, кыті пондас киссьыны ва бӧр сосудас, а сосудсьыс бара трубкаас да с. в. мӧдас. | Боԍтам ӧԏік, самӧј прӧстӧј, прімер, кущӧм прібор преԁлагајтлісны вӧчны меԁ немсӧ уҗалас. Боԍтам капіԉарнӧј трубка (віԇӧԁ 44-ӧԁ ԍерпас) ԁа леԇам ва сосуԁӧ, кӧні капіԉарнӧј трубка куԅаыс кајас ваыс, а помсӧ трубкаыслыԍ ԋукыԉтӧма кыті понԁас кіԍԍыны ва бӧр сосуԁас, а сосуԁԍыс бара трубкаас ԁа с. в. мӧԁас. |
| Но тайӧ опыт пыр оз вермы водзӧ дугдывтӧг мунны. | Но тајӧ опыт пыр оз вермы воԇӧ ԁугԁывтӧг мунны. |
| Тадз жӧ и мукӧд машинаяс оз вермыны уджавны. Вӧчны татшӧм машина он вермы, сійӧ противоречитӧ природа законлы — энергия видзтан законлы. | Таԇ-жӧ і мукӧԁ машінајас оз вермыны уҗавны. Вӧчны тащӧм машіна он вермы, сіјӧ проԏіворечітӧ пріроԁа законлы — еԋергіја віԇтан законлы. |
| Татшӧм машинаясыслы важысянь нин сетӧма латинскӧй ним perpetuum mobile (миян ног шусьӧ вечнӧй двигательӧн). | Тащӧм машінајасыслы важыԍаԋ-ԋін ԍетӧма лаԏінскӧј ԋім perpetuum mobile (міјанног шуԍӧ вечнӧј ԁвігаԏеԉӧн). |
| Юасянъяс | Јуаԍанјас |
| 1. Мый шусьӧ физикаын энергияӧн? | 1. Мыј шуԍӧ фіԅікаын еԋергіјаӧн? |
| 2. Телӧ лэптӧма сарай вылӧ, кутшӧм энергияӧн сійӧ обладайтӧ? | 2. Ԏелӧ лептӧма сарај вылӧ, кущӧм еԋергіјаӧн сіјӧ облаԁајтӧ? |
| 3. Кутшӧм энергия шусьӧ потенциальнӧй энергияӧн? Висьталӧй пример, кӧні вӧлі мед потенциальнӧй энергия. | 3. Кущӧм еԋергіја шуԍыԍԍӧ потенціаԉнӧј еԋергіјаӧн? Віԍталӧј прімер кӧні вӧлі меԁ поԏенціонаԉнӧј еԋергіја. |
| 4. Сетӧй определенньӧ кинетическӧй энергиялы да висьталӧй примеръяс. | 4. Ԍетӧј опреԃеԉеԋԋӧ кіԋеԏіческӧј еԋергіјалы ԁа віԍталӧј прімерјас. |
| 5. Кутшӧм сикас энергияяс ті тӧданныд нӧшта? Висьталӧй налысь примеръяссӧ. | 5. Кущӧм ԍікас еԋергіјајас ті тӧԁанныԁ нӧшта? Віԍталӧј налыԍ прімерјассӧ. |
| 6. Вошӧ оз природаын энергия? | 6. Вошӧ оз пріроԁаын еԋергіја? |
| 7. Мый вермӧ лоны энергиякӧд природаын? | 7. Мыј вермӧ лоны еԋергіјакӧԁ пріроԁаын? |
| 8. Кутшӧм эм природаын основнӧй закон? | 8. Кущӧм ем пріроԁаын основнӧј закон? |
| 9. Мый сійӧ сэтшӧм вечнӧй двигательыс, да вермӧ оз сійӧ лоны природаын? | 9. Мыј сіјӧ сещӧм вечнӧј ԁвігаԏеԉыс, ԁа вермӧ оз сіјӧ лоны пріроԁаын? |
| 10. Кутшӧм закон колӧ тӧдны вечнӧй двигатель опровергайтігӧн? | 10. Кущӧм закон колӧ тӧԁны вечнӧј ԁвігаԏеԉ опровергајтігӧн? |
| §40. Удж да уджсӧ мерайтӧм | §40. Уҗ ԁа уҗсӧ мерајтӧм |
| Животнӧйяс да мортъяс быдтор вӧчӧм вылӧ пуктӧны вын, кодӧс ми шуам уджӧн. Кор морт лэптӧ гира, новлӧ кирпич ӧтик местаысь мӧд местаӧ да мукӧдтор вӧчӧ, сэк ми шуам, мый сійӧ уджалӧ. | Жівотнӧјјас ԁа мортјас быԁтор вӧчӧм вылӧ пуктӧны вын, коԁӧс мі шуам уҗӧн. Кор морт лептӧ гіра, новлӧ кірпіч ӧԏік местаыԍ мӧԁ местаӧ, ԁа мукӧԁтор вӧчӧ, сек мі шуам, мыј сіјӧ уҗалӧ. |
| Кор кык морт кыскалӧны ӧтик местаысь ӧтмында кер катищеӧдз, но ӧтик кыскӧ кык км сайӧ, а мӧдыс куим клм. сайӧ, тайӧ кык морт йывсьыс ми вермам шуны, мый найӧ уджалӧны. Но ми вермам шуны, мый мӧд мортыс вӧчӧ уджсӧ унджык, сійӧ вӧрсӧ кыскӧ километр ылӧджык. Век колӧ шуны, мый катище кӧ ылынджык, лоас унджык пуктыны удж. Татысь позьӧ вӧчны сэтшӧм вывод, мый удж вежласьӧ сійӧ ылна сертиыс, кӧн вӧлі уджсӧ вӧчӧма. | Кор кык морт кыскалӧны ӧԏік местаыԍ ӧтмынԁа кер каԏішщӧӧԇ, но ӧԏік кыскӧ кык клм. сајӧ, а мӧԁыс кујім клм. сајӧ, тајӧ кык морт јывԍыс мі вермам шуны мыј најӧ уҗалӧны. Но мі вермам шуны, мыј мӧԁ мортыс вӧчӧ уҗсӧ унҗык, сіјӧ вӧрсӧ кыскӧ кілометр ылӧҗык. Век колӧ шуны, мыј каԏішщӧ-кӧ ылынҗык, лоас унҗык пуктыны уҗ. Татыԍ поԅӧ вӧчны сещӧм вывоԁ, мыј уҗ вежлаԍӧ сіјӧ ылна ԍерԏіыс кӧн вӧлі уҗсӧ вӧчӧма. |
| Босьтам ӧні да шуам, мед ӧтик мортыс кыскас кык кер, а мӧдыс сӧмын ӧтикӧс, мед кыкнанныс ӧтылнаӧ лэччӧдасны ӧтчыдӧн, сэк ми вермам шуны, мый найӧ кык мортыс оз вӧчны ӧтмында удж. Сы йылысь, коді лэччӧдас ӧтик кер, сы понда ми шуам, мый сійӧ вӧчис этшаджык удж, кӧть эськӧ лэччӧдісны ӧтик ылнаысь. Татысь ми аддзам, мый удж оз вежлась сӧмын туй серти, но и вын ыджда серти. Ми тӧдам, мый кык кер кыскӧм вылӧ колӧ унджык вын ӧти кер кыскӧм серти. | Боԍтам ӧні ԁа шуам, меԁ ӧԏік мортыс кыскас кык кер, а мӧԁыс сӧмын ӧԏікӧс, меԁ кыкнаныс ӧтылнаӧ летчӧԁасны ӧтчыԁјӧн, сек мі вермам шуны, мыј најӧ кык мортыс оз вӧчны ӧтмынԁа уҗ. Сы јылыԍ, коԁі летчӧԁас ӧԏік кер сы понԁа мі шуам, мыј сіјӧ вӧчіс ещаҗык уҗ, кӧԏ еԍкӧ летчӧԁісны ӧԏік ылнаыԍ. Татыԍ мі аԁԇам мыј уҗ оз вежлаԍ сӧмын туј ԍерԏі но і вын ыҗԁа ԍерԏі. Мі тӧԁам, мыј кык кер кыскӧм вылӧ колӧ унҗык вын, ӧԏі кер кыскӧм ԍерԏі. |
| Ӧні вермам шуны, мый удж вежласьӧ ылна да и вын ыджда серти, коді вӧчӧ удж. | Ӧні вермам шуны, мыј уҗ вежлаԍӧ ылна ԁа і вын ыҗԁа ԍерԏі коԁі вӧчӧ уҗ. |
| Ми тӧдам, мый удж оз сӧмын вӧч мышечнӧй вын, но вӧчӧ мукӧд вын, кыдз ми тӧдам лэптӧм груз, электрическӧй вын, шоныд вын да с. в. | Мі тӧԁам, мыј уҗ оз сӧмын вӧч мышечнӧј вын, но вӧчӧ мукӧԁ вын, кыԇ мі тӧԁам лептӧм груз, еԉектріческӧј вын, шоныԁ вын ԁа с. в. |
| Удж мерайтӧм | Уҗ мерајтӧм |
| Удж мерайтан мера вылӧ босьтсьӧ сэтшӧм удж, кодӧс вӧчӧ ӧтик килограмм вын, ӧтик метр ылна судта. Татшӧм единицаыс шусьӧ килограммометр. | Уҗ мерајтан мера вылӧ боԍтчӧ сещӧм уҗ, коԁӧс вӧчӧ ӧԏік кілограмм вын, ӧԏік метр ылна суԁта. Тащӧм јеԃіԋіцаыс шуԍӧ кілограммометр. |
| Ӧтик килограммометр удж вӧчӧ 1 килограмма гира, коді усьӧ вывсянь муӧдз, кӧн коластыс 1 метр. Морт, кор лэптӧ 1 килограмма гира 1 метр вылӧ, сэк сійӧ вӧчӧ 1 килограммометр удж. Лэптіс кӧ кык метр вывлань, сэк вӧчис кык килограммометр удж, куим метр — куим килограммометр да с. в. Лэптан кӧ ӧтик метр вывлань кык килограмм, сэк вӧчис удж кык килограммометр, куим килограмм — куим килограммометр да с. в. | Ӧԏік кілограммометр уҗ вӧчӧ 1 кілограмма гіра, коԁі уԍӧ вывԍаԋ муӧԇ кӧн коласыс 1 метр. Морт, кор лептӧ 1 кілограмма гіра 1 метр вылӧ, сек сіјӧ вӧчӧ 1 кілограммометр уҗ. Лептіс кӧ кык метр вывлаԋ сек вӧчіс кык кілограммометр уҗ, куім метр, куім кілограмметр ԁа с. в. Лептан-кӧ ӧԏік метр вывлаԋ кык кілограмм сек вӧчіс уҗ кык кілограммометр, кујім кілограмм, куім кілограммометр ԁа с. в. |
| Шуам, мед выныс абу ӧтик килограмм, а «P» килограмм, а туйыс, кӧн вӧчӧма уджсӧ, эм абу ӧтик метр, а «S» метр, то сэк уджыслӧн ыдждаыс эм, босьтӧм вынсӧ туйыс вылӧ, гижсяс тадзи: | Шуам, меԁ выныс абу ӧԏік кілограмм, а „P“ кілограмм, а тујыс кӧн вӧчӧма уҗсӧ ем абу ӧԏік метр, а „S“ метр, то сек уҗыслӧн ыҗԁаыс ем, боԍтӧм вынсӧ тујыс вылӧ, гіжԍас таԇі: |
| R = P × S, | R=P×S |
| кӧні: | кӧні: |
| R — эм уджлӧн ыджда, | R — ем уҗлӧн ыҗԁа, |
| Р — вын, | Р — вын, |
| S — туй, кӧн вӧчӧма уджсӧ. | S — туј кӧн вӧчӧма уҗсӧ. |
| Тайӧ формула кузяыс позьӧ корсьны быд уджлысь ыдждасӧ. Удж мӧдам артавны век килограммометрӧн, кор мӧдам «Р» мерайтны килограммӧн, а «S» метрӧн. | Тајӧ формула куԅаыс поԅӧ корԍны быԁ уҗлыԍ ыҗԁасӧ. Уҗ мӧԁам артавны век кілограммометрӧн, кор мӧԁам „Р“ мерајтны кілограммӧн, а „S“ метрӧн. |
| Шуам, 10 килограмма гира уси кык метр вывсянь, сэк уджыс лоӧ: | Шуам 10 кілограмма гіра уԍі кык метр вывԍаԋ, сек уҗыс лоӧ: |
| R = P × S = 10 × 2 = 20 килограммометр. | R=P×S=10×2=20 кілограммометр. |
| Тайӧ килограммометрӧн уджъяс мерайтӧны сӧмын техникаын. Наукаын уджъяс мерайтігӧн мерайтӧны мӧд мераӧн, кодӧс шуӧны эргӧн, а частӧджык коймӧд мераӧн, коді 10.000.000 пӧв ыджыдджык эргысь, кодӧс шуӧны джоульӧн. | Тајӧ кілограммометрӧн уҗјас мерајтӧны сӧмын ԏехԋікаын. Наукаын уҗјас мерајтігӧн мерајтӧны мӧԁ мераӧн, коԁӧс шуӧны ергӧн, а частӧҗык којмӧԁ мераӧн коԁі 10.000.000 пӧв ыҗыԁҗык ергыԍ, коԁӧс шуӧны ԁжоуԉен. |
| Эрг эм удж, кодӧс вӧчӧ 1 дина^Дина эм сэтшӧм вын мера, кор вын действуйтӧ 1 грамма телӧ вылӧ и ӧддзӧдӧ телӧлысь мунӧмсӧ 1 см/c². Дина эм вын сы мында жӧ, уна-ӧ эм 1/981 грамм./^ вын ӧтик сантиметр туй вылын. | Ерг, — ем уҗ, коԁӧс вӧчӧ 1 ԃіна^Ԃіна ем сещӧм вын мера, кор вын ԃејствујтӧ 1 грамма ԏелӧ вылӧ, і ӧԁԇӧԁӧ ԏелӧлыԍ мунӧмсӧ 1 см/c². Ԃіна — ем вын, сымынԁа-жӧ, уна-ӧ ем 1/981 грамм./^ вын, ӧԏік саԋԏіметр туј-вылын. |
| Шуам, уси 1 килограмма гира 1 метр вывсянь. Сылӧн уджыс, кыдз нин ми тӧдам, эм 1 килограммометр. А эргӧн арталігӧн первой лоӧ артавны кымын дина вын, кодӧс арталам тадзи: мый ӧти килограммын 1000 грамм, то выныс лоӧ: | Шуам уԍі 1 кілограмма гіра 1 метр вывԍаԋ. Тo сылӧн уҗыс кыԇ-ԋін мі тӧԁам ем 1 кілограммометр. А ергӧн арталігӧн первој лоӧ артавны кымын ԃіна вын, коԁӧс арталам таԇі: мыј ӧԏі кілограммын 1000 грамм, то выныс лоӧ: |
| 1000 : 1/981 = 981 ∙ 1000 = 981000 дина. | 1000 : 1/981 = 981∙1000 = 981000 ԃіна. |
| Тадзи ми тӧдмалім, уна-ӧ вӧлі вын, а удж тӧдмалігӧн колӧ нӧшта тӧдны туй, коді миян примерын эм S = 1 метр, сэк уджыс, кыдз нин ми шулім, 1 килограммометр, эргӧн лоӧ: | Таԇі мі тӧԁмалім уна-ӧ вӧлі вын, а уҗ тӧԁмалігӧн колӧ нӧшта тӧԁны туј, коԁі міјан прімерын ем S = 1 метр, сек уҗыс, кыԇ-ԋін мі шулім 1 кілограммометр, ергӧн лоӧ: |
| R = P ∙ S = 981000 ∙ 100 = 98100000 эрг. | R = P ∙ S = 981000 ∙ 100 = 98100000 ерг. |
| Джоуль,^Джоуль мера ним лои пуктӧма сійӧ учёнӧй овнас, коді джоуль мерасӧ лӧсьӧдіс./^ кыдзи нин ми водз шулім, удж мерайтан мера, коді эргысь ыджыдджык 10.000.000 пӧв. | Ԁжоуԉ^Ԁжоуԉ мера ԋім лоі пуктӧма сіјӧ учонӧј овнас, коԁі ԁжоуԉ мерасӧ лӧԍӧԁіс./^ кыԇі-ԋін мі воԇ шулім, уҗ мерајтан мера, коԁі ергыԍ ыҗыԁҗык 10.000.000 пӧв. |
| Эргӧн тӧдмалӧм миян примерын удж, вермам тӧдмавны, кымын лоӧ джоуль. | Ергӧн тӧԁмалӧм міјан прімерын уҗ, вермам тӧԁмавны кымын лоӧ ԁжоуԉ. |
| R = 98.100000/10 000 000 = 9,81 джоуль. | R= 98.100000/10 000 000 = 9,81 ԁжоуԉ. |
| Тадз ми тӧдмалім, мый 1 килограммометр удж джоуль мераӧн лоӧ 9,81 джоуль. Босьтам пример, кӧн 4 килограмм уси 5 метр вывсянь да тӧдмалам сылысь уджсӧ джоуль мераӧн. Позьӧ тӧдмавны сідз жӧ, кыдзи ми арталім воддза примернас, а ӧні тӧдмалам ӧдйӧджык. | Таԇ мі тӧԁмалім, мыј 1 кілограммометр уҗ ԁжоуԉ мераӧн лоӧ 9,81 ԁжоуԉ. Боԍтам прімер, кӧн 4 кілограмм уԍі 5 метр вывԍаԋ ԁа тӧԁмалам сылыԍ уҗсӧ ԁжоуԉ мераӧн. Поԅӧ тӧԁмавны сіԇ-жӧ кыԇі мі арталім воԇԇа прімернас, а ӧні тӧԁмалам ӧԁјӧҗык. |
| Ми тӧдам, мый уджсӧ гираыс вӧчис 5 × 4 = 20 килограммометр, а ӧти килограммометр, кыдз ми тӧдам, эм 9,81 джоуль, а кызьнан килограммометр уджыс сэк лоӧ 9,81 × 20 = 196,2 джоуль. | Мі тӧԁам, мыј уҗсӧ гіраыс вӧчіс 5×4 = 20 кілограммометр, а ӧԏі кілограммометр кыԇ мі тӧԁам ем 9,81 ԁжоуԉ, а кыԅнан кілограммометр уҗыс сек лоӧ 9,81×20 = 196,2 ԁжоуԉ. |
| §41. Мощносьт | §41. Мошщноԍт |
| Ми тӧдам, мый удж вежласьӧ вын да ылна серти. Кор кыскӧны ӧткодь кык кер ӧткодь туй кузя, ӧтикыс часӧн, а мӧдыс кык часӧн, уджсӧ найӧ вӧчӧны кыкнанныс ӧтмында, но оз ӧткодь кадӧ, воддза мортыс вӧчӧ кык пӧв ӧдйӧджык. | Мі тӧԁам, мыј уҗ вежлаԍӧ вын ԁа ылна ԍерԏі. Кор кыскӧны ӧткоԃ кык кер ӧткоԃ туј куԅа, ӧԏікыс часӧн, а мӧԁыс кык часӧн, уҗсӧ најӧ вӧчӧны кыкнаныс ӧтмынԁа, но оз ӧткоԃ каԁӧ, воԇԇа мортыс вӧчӧ кык пӧв ӧԁјӧҗык. |
| Тадзи жӧ, кыдзи войтырлысь, сідзи жӧ и машиналысь колӧ миян тӧдны, ӧдйӧ-ӧ сійӧ вермӧ вӧчны уджсӧ. Быд машиналысь, мортлысь и мукӧдлысь колӧ тӧдны, уна-ӧ сійӧ вӧчӧ уджсӧ ӧткодь кадӧн. | Таԇі-жӧ кыԇі војтырлыԍ, сіԇі-жӧ і машіналыԍ колӧ міјан тӧԁны ӧԁјӧӧ сіјӧ вермӧ вӧчны уҗсӧ. Быԁ машіналыԍ, мортлыԍ і мукӧԁлыԍ колӧ тӧԁны уна-ӧ сіјӧ вӧчӧ уҗсӧ ӧткоԃ каԁӧн. |
| Сійӧ уджсӧ, уна-ӧ вӧчӧ машинаыс, юкам сійӧ вӧчан кад вылӧ, сэк миян лоӧ выль тӧдмалӧм, коді шусьӧ мощносьтӧн. | Сіјӧ уҗсӧ уна-ӧ вӧчӧ машінаыс јукам сіјӧ вӧчан каԁ вылӧ, сек міјан лоӧ выԉ тӧԁмалӧм, коԁі шуԍӧ мощноԍтӧн. |
| Мощносьт тӧдмалігӧн век босьтӧны кадсӧ ӧтик секунда. | Мощноԍт тӧԁмалігӧн век боԍтӧны каԁсӧ ӧԏік ԍекунԁа. |
| Ӧні ми вермам шуны, мый мощносьт эм удж машиналӧн, мортлӧн, вӧвлӧн, коді вӧчӧма 1 секунда кадӧн. | Ӧні мі вермам шуны, мыј мощноԍт ем уҗ машіналӧн, мортлӧн, вӧвлӧн коԁі вӧчӧма 1 ԍекунԁа каԁӧн. |
| §42. Мощносьт мерайтӧм | §42. Мошщноԍт мерајтӧм |
| Кыдз ми нин шуим, мощносьт эм удж 1 секундаӧн, а удж ми мерайтам килограммометрӧн, мощносьт лоӧ килограммометр секунда кадӧн. | Кыԇ мі-ԋін шуім мощноԍт ем уҗ 1 ԍекунԁаӧн, а уҗ мі мерајтам кілограммометрӧн, мощноԍт лоӧ кілограммометр, ԍекунԁа каԁӧн. |
| Мощносьтлӧн формула татшӧм: | Мощноԍтлӧн формула тащӧм: |
| W = R/t. | W=R/t. |
| Кӧні эм: | Кӧні ем: |
| W — мощносьт | W — мощноԍт |
| R — удж | R — уҗ |
| t — кад (пӧра). | t — каԁ (пӧра). |
| Техникаын мощносьт мерайтігъясӧн босьтӧны сэтшӧм единица, кодӧс шуӧны вӧв вынӧн. Вӧв вын эм сэтшӧм мощносьт единица, кор машина, морт, вӧв и мукӧд вӧчӧны 75 килограммометр удж ӧтик секундаӧн. Вӧв вын физикаын и техникаын пасъявсьӧ НР.^Эм первой букваясыс английскӧй кывъяслӧн horsе — вӧв, рowеr — мощносьт./^ | Ԏехԋікаын мощноԍт мерајтігјасӧн боԍтӧны сещӧм јеԃіԋіца, коԁӧс шуӧны вӧв вынӧн. Вӧв вын ем сещӧм мощноԍт јеԃіԋіца кор машіна, морт, вӧв і мукӧԁ вӧчӧны 75 кілограммометр уҗ ӧԏік ԍекунԁаӧн. Вӧв вын фіԅікаын і ԏехԋікаын пасјавԍӧ НР^Ем первој буквајасыс ангԉіјскӧј кывјаслӧн horsе — вӧв, рowеr — мощноԍт./^. |
| Вӧв вын = 75 килограммометр/секунда. | Вӧв вын=75 кілограммометр/ԍекунԁа. |
| Кыдз нин ми аддзылім, мый удж нӧшта мерайтсьӧ джоульӧн, сідзжӧ и мощносьт мерайтсьӧ мӧд единицаӧн, кодлысь уджсӧ мерайтӧма джоульӧн, да сійӧ единицаыс шусьӧ ваттӧн (Wаtt).^Мукӧддырйи, мукӧд нигаясын гижлӧны уаттӧн — коді лоӧма Уатт ним серти, коді вӧчис медводдза парӧвӧй машина./^ Ватт эм мощносьт двигательяслӧн да мукӧд машинаяслӧн, коді вӧчӧ ӧтик секундаӧн удж ӧтик джоуль. | Кыԇ-ԋін мі аԁԇылім, мыј уҗ нӧшта мерајтчӧ ԁжоуԉӧн, сіԇ-жӧ і мощноԍт мерајтчӧ мӧԁ јеԃіԋіцаӧн, коԁлыԍ уҗсӧ мерајтӧма ԁжоуԉӧн ԁа сіјӧ јеԃіԋіцаыс шуԍӧ ваттӧн (Wаtt).^Мукӧԁ ԁырјі, мукӧԁ ԋігајасын гіжлӧны уаттӧн — коԁі лоӧма Уатт ԋім ԍерԏі коԁі вӧчіс меԁвоԇԇа парӧвӧј машіна./^ Ватт ем мощноԍт ԁвігаԏеԉјаслӧн ԁа мукӧԁ машінајаслӧн, коԁі вӧчӧ ӧԏік ԍекунԁаӧн уҗ ӧԏік ԁжоуԉ. |
| Коді гижсяс тадзи: | Коԁі гіжԍас таԇі: |
| 1 ватт = 1 джоуль / 1 секунда. | 1 ватт = 1 ԁжоуԉ / 1 ԍекунԁа. |
| Татысь позьӧ тӧдмавны удж, кор ми тӧдам мощносьт да пӧра, сэк удж лоӧ: | Татыԍ поԅӧ тӧԁмавны уҗ кор мі тӧԁам мощноԍт ԁа пӧра, сек уҗ лоӧ: |
| 1 джоуль = 1 ватт × 1 секунда. | 1 ԁжоуԉ = 1 ватт × 1 ԍекунԁа. |
| Ваттысь сюрс пӧв ыджыдджык единица шусьӧ киловаттӧн, коді эм мощносьт двигательлӧн, коді вӧчӧ 1 секундаӧн удж 1 килоджоуль. | Ваттыԍ ԍурс пӧв ыҗыԁҗык јеԃіԋіца шуԍӧ кіловаттӧн, коԁі ем мощноԍт ԁвігаԏеԉлӧн, коԁі вӧчӧ 1 ԍекунԁаӧн уҗ 1 кіло‐ԁжоуԉ. |
| Мощносьт единица — мощносьт двигательлӧн, кор ӧтик секундаӧн вӧчӧ удж 1 эрг мында, сэк мощносьт эм — 0,0000001 ватт, кодӧс позьӧ тӧдмавны зэв ӧдйӧ. Ми тӧдам, мый джоуль 10.000.000 пӧв ыджыдджык эргысь, а 1 джоуль удж 1 секундаӧ эм ватт, сэк ӧтик эрг удж 1 секундаӧ лоӧ 107 ичӧтджык, коді лоӧ 0,0000001 мында. | Мощноԍт јеԃіԋіца — мощноԍт ԁвігаԏеԉлӧн, кор ӧԏік ԍекунԁаӧн вӧчӧ уҗ 1 ерг мынԁа, сек мощноԍт ем — 0,0000001 ватт, коԁӧс поԅӧ тӧԁмавны зев ӧԁјӧ. Мі тӧԁам, мыј ԁжоуԉ 10.000.000 пӧв ыҗыԁҗык ергыԍ, а 1 ԁжоуԉ уҗ 1 ԍекунԁаӧ ем ватт, сек ӧԏік ерг уҗ 1 ԍекунԁаӧ лоӧ 107 ічӧтҗык, коԁі лоӧ 0,0000001 мынԁа. |
| Задачаяс удж да мощносьт тӧдмалӧмъяс вылӧ | Заԁачајас, уҗ ԁа мощноԍт тӧԁмалӧмјас вылӧ |
| 1. Пос вӧчигӧн столбъяссӧ нӧйтӧны бабкаӧн, кодлӧн сьӧктаыс 500 кг. Ыджыд-ӧ вӧчӧны удж, кор сійӧс лэпталӧны 2 метр вылна, да кутшӧм сылӧн мощносьтыс, бабка усигас кӧ кадыс кольӧ 0,5 секунда? | 1. Пос вӧчігӧн столбјассӧ нӧјтӧны бабкаӧн, коԁлӧн ԍӧктаыс 500 кг. Ыҗыԁӧ вӧчӧны уҗ, кор сіјӧс лепталӧны 2 метр вылна ԁа кущӧм сылӧн мощноԍтыс бабка уԍігас-кӧ каԁыс коԉӧ 0,5 ԍекунԁа? |
| Удж тӧдмавсьӧ, кыдз нин ми тӧдам, формула кузя, коді гижсьӧ тадзи: | Уҗ тӧԁмавԍӧ кыԇ-ԋін мі тӧԁам формула куԅа, коԁі гіжԍӧ таԇі: |
| R = P ∙ S | R = P∙S |
| Шыпасъяс местаас пукталам цифраяссӧ, кодӧс сетӧма задачаас, сэк тӧдмалам уджсӧ: | Шыпасјас местаас пукталам ціфрајассӧ, коԁӧс ԍетӧма заԁачаас, сек тӧԁмалам уҗсӧ: |
| R = 500 × 2 = 1000 килограммометр, | R = 500×2 = 1000 кілограммометр, |
| коді лоӧ джоульӧн: | коԁі лоӧ ԁжоуԉӧн: |
| 1000 кгм × 9,81 = 9810 джоуль. | 1000 кгм. × 9,81 =9810 ԁжоуԉ. |
| Мощносьт ми тӧдмалам татшӧм формулаӧн, коді гижсьӧ: | Мощноԍт мі тӧԁмалам тащӧм формулаӧн коԁі гіжԍӧ: |
| W = R/t. | W=R/t. |
| Шыпасъяссӧ вежлалам цифраяс вылӧ, сэк мощносьт вӧв вынӧн лоӧ: | Шыпасјассӧ вежлалам цыфрајас вылӧ, сек мощноԍт вӧв вынӧн лоӧ: |
| W = 1000 / 0,5 ∙ 75 = ~26,6 НР (вӧв вын). | W=1000/0,5∙75= ~26,6 Н.Р (вӧв вын). |
| Ваттӧн мощносьт тӧдмавсьӧ тадзи, кыдзи нин ми тӧдам, мый ватт джоульӧн мерайтӧм да 1 секунда кад вылӧ юкӧм удж. | Ваттӧн мощноԍт тӧԁмавԍӧ таԇі кыԇі-ԋін мі тӧԁам, мыј ватт ԁжоуԉен мерајтӧм ԁа 1 ԍекунԁа каԁ вылӧ јукӧм уҗ. |
| Ватт (W) = 9810 / 0,5 = 19620. | Ватт (W) = 9810/0,5= 19620. |
| Тадзи тӧдмавсьӧ и артавсьӧ удж да мощносьт. | Таԇі тӧԁмавԍӧ і артавԍӧ уҗ ԁа мощноԍт. |
| §43. Двигательлысь мощносьт тӧдмалӧм | §43. Ԁвігаԏеԉлыԍ мощноԍт тӧԁмалӧм |
| Тіян ковмас наблюдайтны да тӧдмавны, кыдз тӧдмавсьӧ мощносьт двигательлӧн, шуам турбиналысь, мельнича кӧлесалысь, локомобильлысь. Босьтам ичӧт двигатель (46-ӧд серпас): махӧвик М кӧлеса ӧшӧдӧма вал вылӧ. Мед машина уджалӧ первой холостӧй ход вылын, вал вылысь оз босьтсьы некутшӧм удж, а став выныс двигательыслӧн рӧскодуйтчӧ зыртӧм вылӧ, ас машина пытшкас да махӧвик бергӧдлігас сынӧд паныдалӧм вылӧ. Мед сэк М кӧлесаыс вӧчӧ 100 оборот минутанас. | Тіјан ковмас набԉуԁајтны ԁа тӧԁмавны, кыԇ тӧԁмавԍӧ мощноԍт ԁвігаԏеԉлӧн, шуам турбіналыԍ, меԉԋіча кӧԉӧсалыԍ, локомобіԉлыԍ. Боԍтам ічӧт ԁвігаԏеԉ (46-ԁ ԍерпас): маховік М кӧԉӧса ӧшӧԁӧма вал вылӧ. Меԁ машіна уҗалӧ первој холостӧј хоԁ вылын, вал вылыԍ оз боԍтчы ԋекущӧм уҗ, а став выныс ԁвігаԏеԉыслӧн рӧскоԁујтчӧ зыртӧм вылӧ, ас машіна пыщкас ԁа маховік бергӧԁлігас сынӧԁ паныԁалӧм вылӧ. Меԁ сек М кӧԉӧсаыс вӧчӧ 100 оборот мінутанас. |
| Сэсся ӧшӧдам нагрузка, лэдзам машинасӧ уджавны, шуам, изны сю, пилитны пес да водзӧ. Сэк двигатель ковмас ӧтлаӧдны бесконечнӧй ременьӧн станоккӧд-машинакӧд. Машина сопротивленньӧ вӧсна двигатель ассьыс ӧдсӧ ньӧжмӧдас. Сылӧн кӧлесаыс пондас вӧчны сӧмын 75 оборот минутанас. | Сеԍԍа ӧшӧԁам нагрузка, леԇам машінасӧ уҗавны, шуам ізны ԍу, піԉітны пес ԁа воԇӧ. Сек ԁвігаԏеԉ ковмас ӧтлаӧԁны безкоԋечнӧј ремеԋӧн станоккӧԁ-машінакӧԁ. Машіна сопроԏівԉеԋԋӧ вӧсна ԁвігаԏеԉ асԍыс ӧԁсӧ ԋӧжмӧԁас. Сылӧн кӧԉӧсаыс понԁас вӧчны сӧмын 75 оборот мінутанас. |
| Ӧні ми тӧдам, кор миян машина уджалӧ став выннас, вӧчӧ пӧлезнӧй удж, сэк махӧвик бергӧдчӧ 75-ысь минутанас. | Ӧні мі тӧԁам, кор міјан машіна уҗалӧ став выннас, вӧчӧ поԉезнӧј уҗ, сек маховік бергӧԁчӧ 75-ыԍ мінутанас. |
| Кор кӧсъям тӧдмавны машинаыслысь мощносьтсӧ, сэк босьтам вал вылысь ремень да пуктам сы местаӧ нажим Прони^Сетӧма сійӧ нимсӧ код сійӧс изобретитіс./^. Сійӧ приборыс артмӧма кык колодкаысь КК1 (46-ӧд серпас), ӧтлаӧдӧма болтъясӧн СС1 гайкаясӧн болт вылас винтитӧмӧн, колодкаяссӧ вал вылас позяс личкыны ёнджыка. Колодкаяссяньыс шуйгавыв мунӧ рычаг, а веськыдвыв помас гира. Рычаглӧн кузьтаыс EO = 2 м. Помас ӧшӧдӧма пружиннӧй вески В. Махӧвик бергалігас рычаг кольӧ места вылас, ковмас видзӧдны пружиннӧй вес вылӧ. Мӧдам винтитавны болт гайкаяссӧ, кыпӧдам колодкаяслысь зыртӧм сэтчӧдз, кытчӧдз кӧлеса оз мӧд вӧчны 75 оборот минутаын (сылӧн уджалан ӧд). Машина ӧні уджалӧ сідз жӧ, кыдз и уджаліс водзджык сӧмын став вынсӧ рӧскодуйтӧ зыртӧм вылӧ, ӧд тӧдмалӧм вылӧ сӧмын колӧ видзӧдлыны, пружиннӧй вес В, уна-ӧ сійӧ висьталӧ. (Мед висьталӧ 28,6 кг). | Кор кӧсјам тӧԁмавны машінаыслыԍ мощноԍтсӧ, сек боԍтам вал вылыԍ ремеԋ ԁа пуктам сы местаӧ нажім Проԋі^Ԍетӧма сіјӧ ԋімсӧ коԁ сіјӧс ізобреԏітіс./^. Сіјӧ пріборыс артмӧма кык колоԁкаыԍ КК1 (46-ԁ ԍерпас), ӧтлаӧԁӧма болтјасӧн СС1 гајкајасӧн болтвылас віԋԏітӧмӧн, колоԁкајассӧ вал вылас поԅас ԉічкыны јонҗыка. Колоԁкајасԍаԋыс шујгавыв мунӧ рычаг, а веԍкыԁвыв помас гіра. Рычаглӧн куԅтаыс EO=2 м. Помас ӧшӧԁӧма пружіннӧј вескі В. Маховік бергалігас рычаг коԉӧ меставылас, ковмас віԇӧԁны пружіннӧј вес вылӧ. Мӧԁам віԋԏітавны болт гајкіјассӧ, кыпӧԁам колоԁкајаслыԍ зыртӧм сетчӧԇ, кытчӧԇ кӧԉӧса оз мӧԁ вӧчны 75 оборот мінутаын (сылӧн уҗалан ӧԁ). Машіна ӧні уҗалӧ сіԇ-жӧ кыԇ і уҗаліс воԇҗык сӧмын став вынсӧ рӧскоԁујтӧ зыртӧм вылӧ, ӧԁ тӧԁмалӧм вылӧ сӧмын колӧ віԇӧԁлыны, пружіннӧј вес В, унаӧ сіјӧ віԍталӧ. (Меԁ віԍталӧ 28,6 кг). |
| Зыртӧмыслӧн уджыс лоӧ ӧтмында, мӧдас ли ачыс валыс бергавны 75 оборот минутаӧн, либӧ вал мӧдас сулавны, а мӧдас бергавны рычаг мӧдарӧ, кодлӧн ӧдыс 75 оборот минутанас, кор помас выныс эм 28,6 кг. | Зыртӧмыслӧн уҗыс лоӧ ӧтмынԁа, мӧԁас ԉі ачыс валыс бергавны 75 оборот мінутаӧн, ԉібӧ вал мӧԁас сулавны, а мӧԁас бергавны рычаг мӧԁарӧ коԁлӧн ӧԁыс 75 оборот мінутанас, кор помас выныс ем 28,6 кг. |
| Тайӧ сетӧ миянлы тӧдмавны зыртӧмлысь удж. Ӧтик оборотӧн рычаг помса выныс мунӧ туй EO × 2 × З,14 = 2 м × 2 × 3,14 = 12,56 м; вӧчӧ сэк удж: | Тајӧ ԍетӧ міјанлы тӧԁмавны зыртӧмлыԍ уҗ. Ӧԏік оборотӧн, рычаг помса выныс, мунӧ туј EO×2×З,14=2 м×2×3,14=12,56 м; вӧчӧ сек уҗ: |
| 28,6 кг × 12,56 м = 359,2 кгм. | 28,6 кг. × 12,56 м = 359,2 кг-м. |
| 75 оборот минутанас уджыс лоӧ 75 пӧв унджык. | 75 оборот мінутанас уҗыс лоӧ 75 пӧв унҗык. |
| 359,2 кгм × 75, мощносьт секундаӧн лоӧ 60 пӧв кокньыдджык, а именнӧ: | 359,2 кгм. × 75, мощноԍт ԍекунԁаӧн лоӧ 60 пӧв кокԋыԁҗык а іменнӧ: |
| 359,2 кгм × 75 / 60 = 449 кг-м/с, либӧ 6 вӧв вын бердӧ. Татшӧм мощносьт миян двигательлӧн. | 359,2 кгм. × 75 / 60 = 449 кг-м/ԍек, ԉібӧ 6 вӧв вын берԁӧ. Тащӧм мощноԍт міјан ԁвігаԏеԉлӧн. |
| §44. Пӧлезнӧй действийӧлӧн коэффициент | §44. Поԉезнӧј ԃејствіјӧлӧн коефіціент |
| Кор ми тӧдмалім зыртӧм вын, сэк ми аддзылім, мый сійӧ зыртӧм выныс эм быд машинаын, сідзжӧ и эм сынӧд сопротивленньӧын. | Кор мі тӧԁмалім зыртӧм вын сек мі аԁԇылім, мыј сіјӧ зыртӧм выныс ем быԁ машінаын, сіԇ-жӧ і ем сынӧԁ сопроԏівԉеԋԋӧын. |
| Босьтам кӧ машинаяслысь уджсӧ, сэк ми аддзам, мый миян мыйкӧ мында юкӧн уджыслӧн, энергиялӧн вошӧ. Мый мында миян машина вермӧ вӧчны, сы мында уджыс эз ло. Сійӧ удж юкӧныс, коді вошӧ, мунӧ зыртӧм вын да сынӧд сопротивленньӧ ӧдӧлитӧм вылӧ. Та серти колӧ тӧдмавны пӧлезнӧй действийӧлысь коэффициент. | Боԍтам-кӧ машінајаслыԍ уҗсӧ сек мі аԁԇам, мыј міјан мыјкӧ-мынԁа јукӧн уҗыслӧн, еԋергіјалӧн вошӧ. Мыј мынԁа міјан машіна вермӧ вӧчны сы мынԁа уҗыс ез ло. Сіјӧ уҗ јукӧныс коԁі вошӧ, мунӧ зыртӧм вын ԁа сынӧԁ сопроԏівԉеԋԋӧ ӧԁӧԉітӧм вылӧ. Та ԍерԏі колӧ тӧԁмавны поԉезнӧј ԃејствіјӧлыԍ коефіціент. |
| Мӧд ног кӧ — пӧлезнӧй действийӧлӧн коэффициент лоӧ мощносьтлӧн юкӧн, кодӧс пӧлучайтам кутшӧмкӧ устройствоясысь, машинаясысь, коді мунӧ збыль удж вӧчӧм вылӧ. Шуам, машина дорӧ вӧлі вайӧдӧма 100 кгм. удж, а пӧлучитім сӧмын 75 кгм. удж, сэк пӧлезнӧй действийӧлӧн коэффициент лоӧ: | Мӧԁног-кӧ — поԉезнӧј ԃејствіјӧлӧн коефіціент лоӧ мощноԍтлӧн јукӧн, коԁӧс пӧлучајтам кущӧмкӧ устројствојасыԍ, машінајасыԍ, коԁі мунӧ збыԉ уҗ вӧчӧм вылӧ. Шуам, машіна ԁорӧ вӧлі вајӧԁӧма 100 кгм. уҗ, а пӧлучітім сӧмын 75 кгм. уҗ, сек поԉезнӧј ԃејствіјӧлӧн коефіціент лоӧ: |
| 75 кгм/ 100 кгм = 0,75 = 75%. | 75 кгм/ 100кгм=0,75 = 75%. |
| Кодӧс позьӧ гижны тадзи: | Коԁӧс поԅӧ гіжны таԇі: |
| КПД = Пӧлучитӧм удж / Вайӧдӧм удж, | КПD = Пӧлучітӧм уҗ / Вајӧԁӧм уҗ, |
| а формула лоӧ татшӧм: | а формула лоӧ тащӧм: |
| КПД = R/E. | КПD = R/E. |
| R — Пӧлучитӧм удж. | R — Пӧлучітӧм уҗ. |
| E — Вайӧдӧм удж. | E — Вајӧԁӧм уҗ. |
| Тайӧ отношенньӧыс колӧ лоны ёна бур машиналӧн единица, либӧ 100%. Но збыльысьсӧ татшӧмыс оз овлы, уна машинаясын на тайӧ коэффициентыс зэв ичӧт. Паровозлӧн КПД эм сӧмын 4–6%. Мукӧддырйи лолывлӧ 18%, парӧвӧй турбиналӧн — 23%, пытшкын сотчан двигательлӧн — 35% (дизель), тайӧ цифраясыс петкӧдлӧны зэв омӧль результатъяс, тайӧ цифраяссӧ лэптӧм вылын ӧні ёна уджалӧны, кӧні колӧ и миян тшӧтш отсавны. | Тајӧ отношеԋԋӧыс колӧ лоны јона бур машіналӧн јеԃіԋіца — ԉібӧ 100%. Но збыԉыԍсӧ тащӧмыс оз овлы, уна машінајасын-на тајӧ коефіціентыс зев ічӧт. Паровозлӧн КПD ем сӧмын 4–6%. Мукӧԁ ԁырјі лолывлӧ 18%, парӧвӧј турбіналӧн — 23%, пыщкын сотчан ԁвігаԏеԉлӧн — 35% (ԃіԅеԉ), тајӧ цыфрајасыс петкӧԁлӧны зев омӧԉ резуԉтатјас, тајӧ цыфрајассӧ лептӧм вылын ӧні јона уҗалӧны, кӧні колӧ і міјан щӧщ отсавны. |
| §45. Зыртӧм вылӧ энергия видзӧм | §45. Зыртӧм вылӧ еԋергіја віԇӧм |
| 47-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма подшипниклӧн разрез. Стрелкаясӧн петкӧдлӧма: личкӧм Р, коді валсӧ топӧдӧ втулкаӧн. Зыртӧм вын, кодӧс петкӧдлӧма F. Сійӧ, кодӧс петкӧдлӧма 47-ӧд серпас вылын, действуйтӧ мӧдарӧ. Кыдз ми нин тӧдам, мый вал вылын вын лоӧ унджык сэки, кор эм унджык личкӧм. Трансмиссионнӧй валлы личкӧмыс определяйтчӧ натяженньӧ вынӧн, став ременьяснас трансмиссиясянь да станокъясӧдз. | 47-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма поԁшіпԋіклӧн разрез. Стрелкајасӧн петкӧԁлӧма: ԉічкӧм Р, коԁі валсӧ топӧԁӧ втулкаӧн. Зыртӧм вын коԁӧс петкӧԁлӧма F. Сіјӧ, коԁӧс петкӧԁлӧма 47-ӧԁ ԍерпас вылын, ԃејствујтӧ мӧԁарӧ. Кыԇ мі-ԋін тӧԁам, мыј вал вылын вын лоӧ унҗык секі, кор ем унҗык ԉічкӧм. Трансміԍԍіоннӧј валлы ԉічкӧмыс опреԃеԉајтчӧ наԏажеԋіјӧ вынӧн, став ремеԋјаснас трансміԍԍіјаԍаԋ ԁа станокјасӧԇ. |
| Мед личкӧм вал вылӧ вӧлі 300 кг, а подшипникъяслӧн коэффициент эм 0,1, сійӧ миян висьталӧ, кыдз нин ми тӧдам, мый быд килограмм нагрузка вылӧ лоӧ 0,1 кг зыртӧм вын. Мӧд ног кӧ шуны, мый зыртӧм вын 10 пӧв ичӧтджык личкӧм вынысь. Миян нагрузкаӧн зыртӧм вын лоӧ: | Меԁ ԉічкӧм вал вылӧ вӧлі 300 кг., а поԁшіпԋікјаслӧн коефіціент ем 0,1, сіјӧ міјан віԍталӧ кыԇ-ԋін мі тӧԁам, мыј быԁ кілограмм нагрузка вылӧ лоӧ 0,1 кг. зыртӧм вын. Мӧԁ ног-кӧ шуны, мыј зыртӧм вын 10 пӧв ічӧтҗык ԉічкӧм выныԍ. Міјан нагрузкаӧн зыртӧм вын лоӧ: |
| 300 : 10 = 30 кг. | 300 : 10 = 30 кг. |
| Миян колӧ тӧдмавны, уна-ӧ энергия рӧскодуйтчӧ зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ. Валлӧн окружносьт 20 см, вал вӧчӧ 25 оборот секундаын. Татысь ми вермам тӧдмавны, кутшӧм расстоянньӧ муніс вал: 20 × 25 = 500 см = 5 м. | Міјан колӧ тӧԁмавны уна-ӧ еԋергіја рӧскоԁујтчӧ зыртӧм вын ӧԁӧԉітӧм вылӧ. Валлӧн окружноԍт 20 см., вал вӧчӧ 25 оборот ԍекунԁаын. Татыԍ мі вермам тӧԁмавны кущӧм расстојаԋіјӧ муніс вал: 20×25=500 см.=5 м. |
| Ӧні ми аддзам, мый зыртӧм вын вылӧ рӧскодуйтчӧ 30 × 5 = 150 кгм энергия. Кык подшипник вылӧ рӧскодуйтчӧ 2 пӧв унджык: 150 × 2 = 300 кгм. | Ӧні мі аԁԇам, мыј зыртӧм вын вылӧ рӧскоԁујтчӧ 30×5=150 кгм. еԋергіја. Кык поԁшіпԋік вылӧ рӧскоԁујтчӧ 2 пӧв унҗык 150×2=300 кгм. |
| Тайӧ цифраыс петкӧдлӧ, мый зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ рӧскодуйтчӧ подшипникъясын миян трансмиссияын 4 вӧв вын. | Тајӧ цыфраыс петкӧԁлӧ, мыј зыртӧм вын ӧԁӧԉітӧм вылӧ рӧскоԁујтчӧ поԁшіпԋікјасын міјан трансміԍԍіјаын 4 вӧв вын. |
| Тайӧ арталӧмсьыс позьӧ вӧчны кык вывод: | Тајӧ арталӧмԍыс поԅӧ вӧчны кык вывоԁ: |
| 1. Кымын ӧдйӧджык бергалӧ вал, сымын унджык расстоянньӧ мунас секундаӧн, сымын унджык энергия мунӧ зыртӧм вылӧ. | 1. Кымын ӧԁјӧҗык бергалӧ вал, сымын унҗык расстојаԋԋӧ мунас ԍекунԁаӧн, сымын унҗык еԋергіја мунӧ зыртӧм вылӧ. |
| 2. Валыслӧн мунан туйыс зависитӧ вал окружносьт серти — вал кызта сертиыс. Кымын вӧсньыдджык вал, сымын ичӧт секундаӧн мунӧм туй, сымын этша вын мунӧ зыртӧм ӧдӧлитӧм вылӧ. | 2. Валыслӧн мунан тујыс завіԍітӧ вал окружноԍт ԍерԏі — вал кызта ԍерԏіыс. Кымын вӧсԋіԁҗык вал, сымын ічӧт ԍекунԁаӧн мунӧм туј, сымын еща вын мунӧ зыртӧм ӧԁӧԉітӧм вылӧ. |
| Юасянъяс да задачаяс | Јуаԍанјас ԁа заԁачајас |
| 1. Мый шусьӧ уджӧн? | 1. Мыј шуԍӧ уҗӧн? |
| 2. Кыдзи тӧдмавсьӧ удж? | 2. Кыԇі тӧԁмавԍӧ уҗ? |
| 3. Кутшӧм единицаясӧн мерайтӧны удж? | 3. Кущӧм јеԃіԋіцајасӧн мерајтӧны уҗ? |
| 4. Морт лэптӧ ведраӧн ва. Ваыс веситӧ 4,7 кг, ведраыс веситӧ 2 кг, юкмӧсыс 3,3 м судта. Тӧдмалӧй, кымын кгм сійӧ вӧчис удж? | 4. Морт лептӧ веԁраӧн ва. Ваыс веԍітӧ 4,7 кг., веԁраыс веԍітӧ 2 кг., јукмӧсыс 3,3 м. суԁта. Тӧԁмалӧј кымын кгм. сіјӧ вӧчіс уҗ? |
| 5. Колхозник гӧрӧ, вӧлыс кыскӧ 0,16 тонна вынӧн, муыс вӧлі 0,007 км кузьта, гӧгӧртіс 15 пӧв. Тӧдмалӧй, кымын кгм. вӧчис сійӧ удж? Кымын вӧв вын? | 5. Колхоԅԋік гӧрӧ, вӧлыс кыскӧ 0,16 тонна вынӧн, муыс вӧлі 0,007 клм. куԅта, гӧгӧртіс 15 пӧв. Тӧԁмалӧј кымын кгм. вӧчіс сіјӧ уҗ? Кымын вӧв вын? |
| 6. Мый шусьӧ мощносьтӧн? | 6. Мыј шуԍӧ мошщноԍтӧн? |
| 7. Кутшӧм формула эм мощносьт тӧдмавны? | 7. Кущӧм формула ем мощноԍт тӧԁмавны? |
| 8. Кутшӧм единицаясӧн мерайтсьӧ мощносьт? | 8. Кущӧм јеԃіԋіцајасӧн мерајтчӧ мошщноԍт? |
| 9. Тӧдмалӧй, кымын вӧв вын ӧтик KW? | 9. Тӧԁмалӧј кымын вӧв вын ӧԏік KW? |
| 10. Кымын WAТТ ӧтик вӧв вынын? | 10. Кымын WAТТ ӧԏік вӧв вынын? |
| 11. Уджалысь катлӧ кирпич 0,004 км вылнаӧ. Уна-ӧ сійӧ вӧчас пӧлезнӧй уджсӧ, кор сійӧ катлас кирпичсӧ 0,5 тонна? | 11. Уҗалыԍ катлӧ кірпіч 0,004 клм. вылнаӧ. Уна-ӧ сіјӧ вӧчас поԉезнӧј уҗсӧ кор сіјӧ катлас кірпічсӧ 0,5 тонна? |
| 12. Кирпичсӧ катлігӧн уна-ӧ вӧчис сійӧ ковтӧм удж, тӧдмалӧй, уна-ӧ вӧчис сійӧ уджсӧ, кор ачыс веситӧ 70 кг, а нӧсилкаыс 0,005 тонна и кирпичсӧ катлыны сылы лои кайлыны 25 пӧв? | 12. Кірпічсӧ катлігӧн унаӧ вӧчіс сіјӧ ковтӧм уҗ, тӧԁмалӧј унаӧ вӧчіс сіјӧ уҗсӧ кор ачыс веԍітӧ 70 кг., а нӧԍілкаыс 0,005 тонна і кірпічсӧ катлыны сылы лоі кајлыны 25 пӧв? |
| 13. Кыдз мӧдам тӧдмавны мельнича кӧлесалысь энергия рӧскодуйтӧм? | 13. Кыԇ мӧԁам тӧԁмавны меԉԋіча кӧԉӧсалыԍ еԋергіја рӧскоԁујтӧм? |
| 7-ӧд ЮКӦД | 7-ӧԁ јукӧԁ |
| §46. Инструментъяс да машинаяс | §46. Інструментјас ԁа машінајас |
| Миян гӧгӧр эмӧсь зэв уна уджалан инструментъяс, кодъяс быдлунъя уджын пыр колӧны. Ковмас му кодйыны — босьтам заступ. Кӧрт тув тувъявлыны босьтамӧ мӧлӧт, кӧрт тув шедӧдны босьтам клещи. Кутшӧм удж ог босьтӧ, быдлаын нин эм уджалан инструмент. Сэтшӧм уджалан инструментъяснас ми ассьыным выннымӧс сетам мӧд телӧлы. | Міјан гӧгӧр емӧԍ зев уна уҗалан інструментјас, коԁјас быԁлунја уҗын пыр колӧны. Ковмас му коԁјыны — боԍтам заступ. Кӧрттув тувјавлыны боԍтамӧ мӧлӧт, кӧрттув шеԁӧԁны боԍтам кԉӧшщі. Кущӧм уҗ ог боԍтӧ, быԁлаын-ԋін ем уҗалан інструмент. Сещӧм уҗалан інструментјаснас мі асԍыным выннымӧс ԍетам мӧԁ ԏелӧлы. |
| Кор ми кодъям гу, сэк ми килысь мунӧмсӧ сетам заступӧн мулы, кодӧс лэптам да мусӧ и заступсӧ пӧртам мунӧмӧ. Сэсся заступсӧ кутам, а му ас энергиянас мунас водзӧ. Пусӧ заступнас кодйигӧн ми казялам, мый кузьджык кӧ пуыс (воропыс) заступлӧн, сэк кокньыдджык кодйынысӧ. Ми казялам, мый татшӧм инструментыс, кыдз заступ, ассьыс куш вынсӧ вермас ыдждӧдны — кор пусӧ кузьмӧдам. Заступ быд уджын уджалӧ кыдз рычаг. Босьтам кӧ черлысь действийӧсӧ кер пӧрӧдігъясӧн, сэк ми сідзжӧ казялам, мый кералігас черлӧн выныс унджык, чер пуыс кӧ кузьджык. Черлӧн пуыс сідз жӧ действуйтӧ, кыдзи и рычаг. Видзӧдлам кӧ литовка вылӧ, то сэн ми аддзам, мый сійӧ сэтшӧм жӧ рычаг. Литовка, кыдз ми тӧдам, эм ыджыд лэчыд кузь пурт, коді лӧсьӧдӧма турун вундавны-ытшкыны. Но мед вӧлі кокньыдджык да бурджык ытшкынысӧ, сэк литовкасӧ садитӧны кузь пу вылӧ. Ытшкигас пу помас кутчысьӧны кыкнан кинас да мӧдасны ӧвтны му бердтіыс. Кор литовкаыс ӧдйӧджык ветлӧ, вӧчӧ круг джынъя мунӧм. Кузь пу вӧснаыс литовкаыс вӧчӧ бергалӧмӧн мунӧм. Ми велӧдім водзын нин инерция явленньӧяс, коді колӧ и турунсӧ вундыны. Ӧні ми вермам вӧчны сэтшӧм вывод, мый литовка пу эм сэтшӧм жӧ рычаг, кодӧн позьӧ содтыны вын, да унджык, кор кузьджык литовка пуыс. | Кор мі коԁјам гу, сек мі кілыԍ мунӧмсӧ ԍетам заступӧн мулы, коԁӧс лептам ԁа мусӧ і заступсӧ пӧртам мунӧмӧ. Сеԍԍа заступсӧ кутам, а му ас еԋергіјанас мунас воԇӧ. Пусӧ заступнас коԁјігӧн мі каԅалам, мыј куԅҗык-кӧ пуыс (воропыс) заступлӧн, сек кокԋіԁҗык коԁјынысӧ. Мі каԅалам, мыј тащӧм інструментјасыс кыԇ заступ асԍыс куш вынсӧ вермас ыҗԁӧԁны — кор пусӧ куԅмӧԁам. Заступ быԁ уҗын уҗалӧ кыԇ рычаг. Боԍтам-кӧ черлыԍ ԃејствіјӧсӧ кер пӧрӧԁігјасӧн, сек мі сіԇ-жӧ каԅалам, мыј кералігас черлӧн выныс унҗык, чер пуыс-кӧ куԅҗык. Черлӧн пуыс сіԇ-жӧ ԃејствујтӧ кыԇі-і рычаг. Віԇӧԁлам-кӧ ԉітовка вылӧ, то сен мі аԁԇам, мыј сіјӧ сещӧм-жӧ рычаг. Ԉітовка кыԇ мі тӧԁам ем ыҗыԁ лечыԁ куԅ пурт, коԁі лӧԍӧԁӧма турун вунԁавны-ыщкыны. Но меԁ вӧлі кокԋіԁҗык ԁа бурҗык ыщкынысӧ, сек ԉітовкасӧ саԃітӧны куԅ пувылӧ. Ыщкігас пупомас кутчіԍӧны кыкнан кінас ԁа мӧԁасны ӧвтны му берԁтіыс. Кор ԉітовкаыс ӧԁјӧҗык ветлӧ, вӧчӧ круг җынја мунӧм. Куԅ пу вӧснаыс ԉітовкаыс вӧчӧ бергалӧмӧн мунӧм. Мі велӧԁім воԇын-ԋін іԋерціја јавԉеԋԋӧјас, коԁі колӧ і турунсӧ вунԁыны. Ӧні мі вермам вӧчны сещӧм вывоԁ, мыј ԉітовка пу ем сещӧм-жӧ рычаг, коԁӧн поԅӧ соԁтыны вын, ԁа унҗык, кор куԅҗык ԉітовка пуыс. |
| Ӧні ми аддзылім, мый уджалан инструментъясӧн — заступӧн, литовкаӧн да мукӧдӧн, — ми сетам мӧд телӧлы мунӧмъяс. | Ӧні мі аԁԇылім, мыј уҗалан інструментјасӧн — заступӧн, ԉітовкаӧн ԁа мукӧԁӧн, — мі ԍетам мӧԁ ԏелӧлы мунӧмјас. |
| Быд машина да инструмент ми ог вермӧ тӧдмавны. Ми мӧдам сӧмын тӧдмавны машиналысь часьтъяссӧ, коді эм сэтшӧм жӧ мукӧд машинаясын. | Быԁ машіна ԁа інструмент мі ог вермӧ тӧԁмавны. Мі мӧԁам сӧмын тӧԁмавны машіна јылыԍ чаԍтјассӧ, коԁі ем сещӧм-жӧ мукӧԁ машінајасын. |
| Позьӧ став прӧстӧй машинасӧ юкны кык пельӧ: ӧтик группаас сэтшӧм машинаяс, кодъяс вӧчӧны личкӧм да кыскӧм, сэтшӧмъясыс эмӧсь рычаг, блок, вӧрӧт. | Поԅӧ став прӧстӧј машінасӧ јукны кык пеԉӧ: ӧԏік группаас сещӧм машінајас, коԁјас вӧчӧны ԉічкӧм ԁа кыскӧм, сещӧмјасыс емӧԍ рычаг, блок, вӧрӧт. |
| Мӧд группа клин, винт, кодъяс личкӧны клинитчӧмӧн да винтитчӧмӧн. | Мӧԁ группа кԉін, віԋт, коԁјас ԉічкӧны кԉіԋітчӧмӧн ԁа віԋԏітчӧмӧн. |
| §47. Рычаг | §47. Рычаг |
| Рычаг эм прӧстӧй машина, кодӧн ми вермам содтыны вын. | Рычаг ем прӧстӧј машіна, коԁӧн мі вермам соԁтыны вын. |
| Самӧй прӧстӧй пример рычаглӧн эм пӧв, кодӧс пуктӧма пес вылӧ, тулысъясын сы вылын чеччалӧны. Кор ӧтик помас чеччалысьыс тальччас кыкнан кокнас, сэк мӧд помас вӧчӧ толчок — мортыс кайӧ вылӧ. Татысь ми аддзам, мый рычагӧн позьӧ мунӧмъяс (толчок) сетны мӧд телӧлы. | Самӧј прӧстӧј прімер рычаглӧн ем пӧв, коԁӧс пуктӧма пес вылӧ, тулысјасын сы вылын четчалӧны. Кор ӧԏік помас четчалыԍыс таԉтчас кыкнан кокнас, сек мӧԁ помас вӧчӧ толчок — мортыс кајӧ вылӧ. Татыԍ мі аԁԇам мыј рычагӧн поԅӧ мунӧмјас (толчок) ԍетны мӧԁ ԏелӧлы. |
| Кор ӧтар помыс кузьджык, мӧдар помса мортыс кайӧ нӧшта вылӧджык. Тайӧ петкӧдлӧ, мый рычагӧн верман вынсӧ содтыны. | Кор ӧтар помыс куԅҗык, мӧԁар помса мортыс кајӧ нӧшта вылӧҗык. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј рычагӧн верман вынсӧ соԁтыны. |
| §48. Первой сикас рычаг | §48. Первој ԍікас рычаг |
| Рычагъяс ми наблюдайтам кык сикас. | Рычагјас мі набԉуԁајтам кык ԍікас. |
| Первой сикас рычаг эм прӧстӧй машина, кӧні кутан чутыс кык действуйтан вын костас. | Первој ԍікас рычаг ем прӧстӧј машіна, кӧні кутан чутыс кык ԃејствујтан вын костас. |
| Первой сикас рычаглысь схема петкӧдлӧма серпас вылын, кӧні кутан чут B, вынъясыслӧн действуйтан чутъясыс А да С (51-ӧд серпас). | Первој ԍікас рычаглыԍ схема петкӧԁлӧма ԍерпас вылын, кӧні кутан чут B, вынјасыслӧн ԃејствујтан чутјасыс А ԁа С (51-ӧԁ ԍерпас). |
| Вын действуйтан чутсяньыс кутан чутӧдз костыс шусьӧ рычаг пельпомӧн. | Вын ԃејствујтан чутԍаԋыс кутан чутӧԇ костыс шуԍӧ рычаг пеԉпомӧн. |
| Рычаг пельпомъясыс схема вылас эмӧсь АВ да ВС, кодъясӧс пасъялӧма L1L2 шыпасъясӧн. | Рычаг пеԉпомјасыс схема вылас емӧԍ АВ ԁа ВС, коԁјасӧс пасјалӧма L1L2 шыпасјасӧн. |
| Первой сикас рычагъяс, ми тӧдам, лоӧны вескилӧн баланеч, зыр, укват, шыран (ножич) да мукӧдъяс. | Первој ԍікас рычагјас мі тӧԁам лоӧны вескілӧн балаԋеч, зыр, укват, шыран (ножіч) ԁа мукӧԁјас. |
| §49. Мӧд сикас рычаг | §49. Мӧԁ ԍікас рычаг |
| Мӧд сикас рычагӧн шусьӧ сэтшӧм рычаг, кодлӧн кутан чутыс помас, а вын действуйтан чутъясыс мӧдар помас. | Мӧԁ ԍікас рычагӧн шуԍӧ сещӧм рычаг, коԁлӧн кутан чутыс помас, а вын ԃејствујтан чутјасыс мӧԁар помас. |
| Мӧд сикас рычаглысь схема петкӧдлӧма 52‐ӧд серпас вылын, кӧні кутан чут пасйӧма В шыпасӧн. Вын действуйтан чутъяссӧ пасйӧма А-ӧн да С-ӧн. | Мӧԁ ԍікас рычаглыԍ схема петкӧԁлӧма 52-ӧԁ ԍерпас вылын, кӧні кутан чут пасјӧма В шыпасӧн. Вын ԃејствујтан чутјассӧ пасјӧма А-ӧн ԁа С-ӧн. |
| Рычагъяслӧн пельпомъясыс эмӧсь АВ да ВС, кодъясӧс схема вылын пасйӧма L1L2 шыпасъясӧн. | Рычагјаслӧн пеԉпомјасыс емӧԍ АВ ԁа ВС, коԁјасӧс схема вылын пасјӧма L1L2 шыпасјасӧн. |
| Мӧд сикас рычагъяс лоӧны шом пукталан щипцы, кӧрт лист вундалан шыран да мукӧд. | Мӧԁ ԍікас рычагјас лоӧны шом пукталан щыпцы, кӧрт ԉіст вунԁалан шыран ԁа мукӧԁ. |
| §50. Рычагӧн уджалӧм | §50. Рычагӧн уҗалӧм |
| Босьтам рычаг, кодлӧн мӧд-мӧдар помас эм крючокъяс, кытчӧ позьӧ ӧшӧдлыны гираяс. | Боԍтам рычаг, коԁлӧн мӧԁ-мӧԁар помас ем кручокјас кытчӧ поԅӧ ӧшӧԁлыны гірајас. |
| Рычагсӧ ӧшӧдам шӧрӧдыс да мӧд-мӧдар помас крючок вылас тэчалам ӧтмында ӧтсьӧкта гираяс, сэк ми аддзам, мый рычаг пыр на ӧтвесьтын. Босьтам да ӧтик рычаг плечосӧ вӧчам кык пӧв кузьджыкӧс, мед ӧтик плечоыс 10 см, а мӧдыс 20 см. Гираяссӧ ӧшлам сэтчӧдз, кытчӧдз рычаг миян лоӧ веськыд, сэк ми аддзам, мый ыджыдджык пельпомланьыс гира ковмис кык пӧв этшаджык. | Рычагсӧ ӧшӧԁам шӧрӧԁыс ԁа мӧԁ-мӧԁар помас кручок вылас течалам ӧтмынԁа ӧтԍӧкта гірајас, сек мі аԁԇам, мыј рычаг пыр-на ӧтвеԍтын. Боԍтам ԁа ӧԏік рычаг пԉечосӧ вӧчам кык пӧв куԅҗыкӧс, меԁ ӧԏік пԉечоыс 10 см., а мӧԁыс 20 см. Гірајассӧ ӧшлам сетчӧԇ, кытчӧԇ рычаг міјан лоӧ веԍкыԁ, сек мі аԁԇам, мыј ыҗыԁҗык пеԉпомлаԋыс гіра ковміс кык пӧв ещаҗык. |
| Татысь ми вермам вӧчны татшӧм вывод, мый рычаг вылӧ действуйтан вынъяслӧн обратно-пропорциональнӧй отношенньӧ пельпомъясыс вылӧ. | Татыԍ мі вермам вӧчны тащӧм вывоԁ, мыј рычаг вылӧ ԃејствујтан вынјаслӧн обратно-пропорціонаԉнӧј отношеԋԋӧ пеԉпомјасыс вылӧ. |
| 2 : 4 = 1 : 2. | 2 : 4 = 1 : 2. |
| Кодъясӧс позьӧ гижны шыпасъясӧн: | Коԁјасӧс поԅӧ гіжны шыпасјасӧн: |
| f1 : f2 = l2 : l1. | f1 : f2=l2 : l1. |
| Рычагӧн уджалігӧн ми тӧдам, мый кузьджык кӧ пельпомыс, сэк ылӧджык вешйӧ, а дженьыдджык кӧ — вешйӧ матӧджык (видзӧд 54-ӧд серп. вылысь). Арталам кӧ уджсӧ, уна-ӧ вӧчисны вынъясыс, сэк ми аддзам, мый мында вӧчис ичӧтджык выныс уджсӧ, сы мында жӧ вӧчис и ыджыд выныс. Кор ми вермам ичӧтджык вынӧн вежны ыджыдджык вын, сэк сідз жӧ чинӧ ылнаыс, а уджсӧ вӧчам ӧтмында. Позьӧ тайӧ формулируйтны тадзи: рычагӧн уджалігӧн ми содтам вын сы мында, мыйта чинтам ылнасӧ. Татӧн ог босьтӧ пыдди зыртӧм вын. | Рычагӧн уҗалігӧн мі тӧԁам, мыј куԅҗык-кӧ пеԉпомыс сек ылӧҗык вешјӧ, а җеԋыԁҗык-кӧ — вешјӧ матӧҗык (віԇӧԁ 54-ԁ ԍерп. вылыԍ). Арталам-кӧ уҗсӧ унаӧ вӧчісны вынјасыс, сек мі аԁԇам, мыј мынԁа вӧчіс ічӧтҗык выныс уҗсӧ, сымынԁа-жӧ вӧчіс і ыҗыԁ выныс. Кор мі вермам ічӧтҗык вынӧн вежны ыҗыԁҗык вын, сек сіԇ-жӧ чінӧ ылнаыс, а уҗсӧ вӧчам ӧтмынԁа. Поԅӧ тајӧ формуԉірујтны таԇі: рычагӧн уҗалігӧн мі соԁтам вын сы-мынԁа, мыјԁа чінтам ылнасӧ. Татӧн ог боԍтӧ пыԃԃі зыртӧм вын. |
| Тайӧ правилӧыс механикаын шусьӧ зӧлӧтӧй правилӧӧн. Тайӧ правилӧсӧ позьӧ аддзыны быд машинаысь, сэсся зэв ӧдйӧ вермам тайӧ правилӧ кузяыс артавны уджъяс машинаяслысь да инструментъяслысь. | Тајӧ правілӧыс мехаԋікаын шуԍӧ зӧлӧтӧј правілӧӧн. Тајӧ правілӧсӧ поԅӧ аԁԇыны быԁ машінаыԍ, сеԍԍа зев ӧԁјӧ вермам тајӧ правілӧ куԅаыс артавны уҗјас машінајаслыԍ ԁа інструментјаслыԍ. |
| Ичӧтджык вынӧн ми вермам ыджыдджык вын, но зато ичӧтджык вын мунӧ ыджыдджык туй (ылна), а ыджыдджык вын дженьыдджык туй. | Ічӧтҗык вынӧн мі вермам ыҗыԁҗык вын, но зато ічӧтҗык вын мунӧ ыҗыԁҗык туј (ылна), а ыҗыԁҗык вын җеԋыԁҗык туј. |
| Тайӧ правилӧсӧ позьӧ прӧверитны кыкнан сикас рычаг вылас, быд машина да инструментъяс вылын. | Тајӧ правілӧсӧ поԅӧ прӧверітны кыкнан ԍікас рычаг вылас, быԁ машіна ԁа інструментјас вылын. |
| Быд машиналы, кыдзи и водзӧ аддзам, применяйтсьӧ татшӧм правилӧ: мый воам вынӧн, сы мында жӧ ворссям туйӧн. Тайӧ правилӧнас век ми пондам пӧльзуйтчыны. | Быԁ машіналы кыԇі і воԇӧ аԁԇам прімеԋајтчӧ тащӧм правілӧ: мыј воам вынӧн, сы мынԁа-жӧ ворсԍам тујӧн. Тајӧ правілӧнас век мі понԁам пӧԉзујтчыны. |
| §51. Вынъяслӧн момент | §51. Вынјаслӧн момент |
| Рычагъяс видлалігӧн ми аддзылім, мый рычагӧн уджалігӧн зэв ыджыд значенньӧ ворсӧ, ылӧ-ӧ пуктам рычаг вылас действуйтан вынъяссӧ кутан чутсяньыс. | Рычагјас віԁлалігӧн мі аԁԇылім, мыј рычагӧн уҗалігӧн зев ыҗыԁ значеԋԋӧ ворсӧ, ылӧ-ӧ пуктам рычаг вылас ԃејствујтан вынјассӧ кутан чутԍаԋыс. |
| Вынлӧн действуйтӧмыс вежсьӧ оз сӧмын вын ыджда сертиыс, но и сы серти — ылын-ӧ кутан чутсяньыс вын действуйтан чутӧдзыс. Кор ылынджык, сэк омӧльджык действуйтӧмыс, кор матынджык, сэк ёнджык. | Вынлӧн ԃејствујтӧмыс вежԍӧ оз сӧмын вын ыҗԁа ԍерԏіыс, но і сы ԍерԏі — ылынӧ кутан чутԍаԋыс вын ԃејствујтан чутӧԇыс. Кор ылынҗык, сек омӧԉҗык ԃејствујтӧмыс, кор матынҗык, сек јонҗык. |
| Кор кыкнан помкасӧ, кодъяс вежлалӧны вынсӧ, лоӧ ӧтлаӧдӧма, шусьӧ вынъяслӧн моментӧн. | Кор кыкнан помкасӧ, коԁјас вежлалӧны вынсӧ, лоӧ ӧтлаӧԁӧма, шуԍӧ вынјаслӧн моментӧн. |
| Вынлӧн момент лоӧ пельпом вылӧ вынсӧ ыдждӧдӧм. Воддза параграфса примерас вынлӧн моментъясыс эмӧсь: ичӧтджык выныслӧн 2 × 2 = 4, ыджыдджык выныслӧн 1 × 4 = 4. Шӧръяясыс петкӧдлӧны, мый рычагын вынъясыслӧн моментъясыс ӧтмында, сэк и рычаг сулалӧ веськыда. Мӧдам кӧ водзӧ исследуйтны рычагсӧ, сэк ми аддзам, мый вынъясыслӧн моментъясыс лоӧны век ӧткодьӧсь. | Вынлӧн момент — лоӧ пеԉпом вылӧ вынсӧ ыҗԁӧԁӧм. Воԇԇа параграфса прімерас вынлӧн моментјасыс емӧԍ, ічӧтҗык выныслӧн 2×2=4, ыҗыԁҗык выныслӧн 1×4=4. Шӧрјајасыс петкӧԁлӧны, мыј рычагын вынјасыслӧн моментјасыс ӧтмынԁа, сек і рычаг сулалӧ веԍкыԁа. Мӧԁам-кӧ воԇӧ ісԍԉеԁујтны рычагсӧ, сек мі аԁԇам, мыј вынјасыслӧн моментјасыс лоӧны век ӧткоԃӧԍ. |
| Тайӧ примеръясысь позьӧ вӧчны татшӧм вывод, мый рычаг веськыда сулалӧ (равновесийӧын) сэк, кор вынъясыслӧн моментъясыс ӧткодьӧсь, кодӧс позьӧ формулаӧн гижны тадз: | Тајӧ прімерјасыԍ поԅӧ вӧчны тащӧм вывоԁ, мыј рычаг веԍкыԁа сулалӧ (равновеԍіјӧын) сек, кор вынјасыслӧн моментјасыс ӧткоԃӧԍ, коԁӧс поԅӧ формулаӧн гіжны таԇ: |
| f1:f2 = l2:l1; позьӧ и: | f1:f2=l2:l1; поԅӧ і: |
| f1l1 вынлӧн момент = f2l2 вынлӧн момент | f1l1 вынлӧн момент = f2l2 вынлӧн момент |
| §52. Бур да лёк удж (пӧлезнӧй да вреднӧй удж.) | §52. Бур ԁа ԉок уҗ (поԉезнӧј ԁа вреԁнӧј уҗ.) |
| Ми рычаг исследуйтігӧн, опытъяссӧ вӧчигӧн аддзылім, мый рычаг оз вермы босьтны сы мында уджсӧ, мый мында ми вӧчим уджсӧ. Сійӧ уджыс эз вош, а лои кольӧма лёк удж вылӧ, кодӧс нин ми водзын тӧдмалім, сэтшӧм лёк уджсӧ лои вӧчӧма зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ. Некор и некутшӧм машинаын (мед кӧть кутшӧм бура эз вӧв вӧчӧма) оз вермы сетны сы мында удж, мый мында вӧлі вӧчӧма, коді, кыдз нин ми шулім, оз вош, а мунӧ зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ, кодӧс ми шуам лёк удж вӧчӧмӧн. | Мі рычаг ісԍԉеԁујтігӧн, опытјассӧ вӧчігӧн аԁԇылім, мыј рычаг оз вермы боԍтны сы мынԁа уҗсӧ, мыј мынԁа мі вӧчім уҗсӧ. Сіјӧ уҗыс ез вош, а лоі коԉӧма ԉок уҗ вылӧ, коԁӧс-ԋін мі воԇын тӧԁмалім, сещӧм ԉок уҗсӧ лоі вӧчӧма зыртӧм вын ӧԁӧԉітӧм вылӧ. Ԋекор і ԋекущӧм машінаын (меԁ кӧԏ кущӧм бура ез вӧв вӧчӧма) оз вермы ԍетны сы мынԁа уҗ, мыј мынԁа вӧлі вӧчӧма, коԁі кыԇ-ԋін мі шулім оз вош, а мунӧ зыртӧм вын ӧԁӧԉітӧм вылӧ, коԁӧс мі шуам ԉок уҗ вӧчӧмӧн. |
| §53. Прӧстӧй машинаяс | §53. Прӧстӧј машінајас |
| Вӧрӧт. | Вӧрӧт. |
| Вӧрӧт эм машина, коді вӧчӧма цилиндр кодь валысь, кытчӧ гӧгӧрыс гартӧма гез, кодӧс бергӧдлӧны сы вылӧ вӧчӧм бергӧдланӧн (56-ӧд да 57-ӧд серпас). | Вӧрӧт ем машіна, коԁі вӧчӧма ціԉінԁр-коԃ валыԍ, кытчӧ гӧгӧрыс гартӧма гез, коԁӧс бергӧԁлӧны сы вылӧ вӧчӧм бергӧԁланӧн (56-ӧԁ ԁа 57-ӧԁ ԍерпас). |
| Вӧрӧтӧн трубаысь (колодечысь) ва лэпталӧны. Мед исследуйтны вӧрӧт — сы вылӧ первой колӧ мерайтны валыслысь окружносьтсӧ (шуам, 25 см) и кӧлесалысь окружносьтсӧ (шуам, 300 см). Грузыс, кодӧс кӧсъянныд лэптынысӧ, шуам, веситӧ 10 кгм. Ӧні колӧ тӧдны, кутшӧм вынӧн колӧ лэптыны грузсӧ. Пасъям тӧдтӧм вынсӧ F шыпасӧн. Кор ми кӧлесасӧ бергӧдам ӧтпыр, сэк выныс F мунӧ 300 см туй, выныслӧн уджыс лоӧ F кг × 300 см. Груз бӧрӧ кыскӧ, коді вӧчӧ уджсӧ 10 кг × 25 см. Уджъясыс, кыдз нин ми тӧдмавлім, быд машинаын ӧтмында, то ми вермам гижны: | Вӧрӧтӧн трубаыԍ (колоԃечыԍ) ва лепталӧны. Меԁ ісԍԉеԁујтны вӧрӧт — сы вылӧ первој колӧ мерајтны валыслыԍ окружноԍтсӧ (шуам 25 см.), і кӧԉӧсалыԍ окружноԍтсӧ (шуам 300 см.). Грузыс, коԁӧс кӧсјанныԁ лептынысӧ шуам веԍітӧ 10 кгм. Ӧні колӧ тӧԁны кущӧм вынӧн колӧ лептыны грузсӧ. Пасјам тӧԁтӧм вынсӧ F шыпасӧн. Кор мі кӧԉӧсасӧ бергӧԁам ӧтпыр, сек выныс F мунӧ 300 см. туј, выныслӧн уҗыс лоӧ F кг. × 300 см. Груз бӧрӧ кыскӧ, коԁі вӧчӧ уҗсӧ 10 кг.× 25 см. Уҗјасыс, кыԇ-ԋін мі тӧԁмавлім, быԁ машінаын ӧтмынԁа, то мі вермам гіжны: |
| F × 300 = 10 × 25, а татысь | F×300=10×25, а татыԍ |
| F = 10 × 25 / 300 = 250 / 300 = ⅚ кг. | F=10×25/300=250/300=⅚ кгр. |
| Тадзи ми тӧдмалам, мый вӧрӧт сулалігӧн колӧ, мед вын относитчис мӧд выныслы сідз жӧ, кыдз окружносьт валлӧн кӧлеса окружносьтлы, кодӧс позьӧ гижны формулаӧн тадз: | Таԇі мі тӧԁмалам, мыј вӧрӧт сулалігӧн колӧ, меԁ вын отноԍітчіс мӧԁ выныслы, сіԇ-жӧ кыԇ окружноԍт валлӧн кӧԉеса окружноԍтлы, коԁӧс поԅӧ гіжны формулаӧн таԇ: |
| f1 : f2 = r : R. | f1 : f2 = r : R. |
| Кӧні: f1 эм вын кӧлеса вылӧ действуйтысь, f2 эм вын вал вылӧ действуйтысь. | Кӧні: f1 ем вын, кӧԉеса вылӧ ԃејствујтыԍ, f2 ем вын вал вылӧ ԃејствујтыԍ. |
| r — валлӧн радиус. | r — валлӧн раԃіус. |
| R — кӧлесалӧн радиус. | R — кӧԉесалӧн раԃіус. |
| Окружносьтсӧ вежим радиус вылӧ сійӧн, мый окружносьтъясыс относитчӧны кыдз радиусъясыс^Геометрияын эм теорема./^. Тайӧ формулаыс лыддьыссьӧ тадзи: вынъясыс кӧлеса да вал вылӧ действуйтӧны обратно-пропорциональнӧя, кыдз кӧлеса да вал радиус вылӧ. | Окружноԍтсӧ вежім раԃіус вылӧ сіјӧн, мыј окружноԍтјасыс отноԍітчӧны кыԇ раԃіусјасыс^Геометріјаын ем ԏеорема./^. Тајӧ формулаыс лыԃԃыԍԍӧ таԇі: вынјасыс кӧԉеса ԁа вал вылӧ ԃејствујтӧны обратно-пропорціонаԉнӧја кыԇ кӧԉӧса ԁа вал раԃіус вылӧ. |
| Равновесийӧӧ вӧрӧт воӧ сэк, кор, кыдз нин ми тӧдам, ӧтик вынсӧ пельпомыс вылӧ ыдждӧдам, мӧд вынсӧ сідзжӧ пельпом вылӧ ыдждӧдам, сэк лоасны ӧткодьӧсь. Пельпом вӧрӧтын эм перпендикуляр кутан чутсянь вын действуйтан чутӧдз. | Равновеԍіјӧӧ вӧрӧт воӧ сек, кор, кыԇ-ԋін мі тӧԁам, ӧԏік вынсӧ пеԉпомыс вылӧ ыҗԁӧԁам, мӧԁ вынсӧ сіԇ-жӧ пеԉпом вылӧ ыҗԁӧԁам, сек лоасны ӧткоԃӧԍ. Пеԉпом вӧрӧтын ем перпеԋԃікуԉар, кутан чутԍаԋ вын ԃејствујтан чутӧԇ. |
| Сідз жӧ, кыдзи и рычагын, вӧрӧт равновесийӧын сэки, кор вынъясыслӧн моментъясыс ӧткодьӧсь, но вӧрӧтлӧн эм кык момент: кӧні ӧтикыс бергӧдӧ вӧрӧтсӧ часӧвӧй стрелкакӧд воча, а мӧдыс часӧвӧй стрелка моз. Татысь татшӧм правилӧ: чӧрс гӧгӧр бергалысь телӧлы, мед сійӧ вӧлі равновесийӧын, колӧ, мед выныслӧн моментыс, коді бергӧдлӧ телӧсӧ веськыдвыв, сы мында жӧ, коді и телӧсӧ бергӧдлӧ шуйгавыв. | Сіԇ-жӧ кыԇі і рычагын вӧрӧт равновеԍіјӧын секі, кор вынјасыслӧн моментјасыс ӧткоԃӧԍ, но вӧрӧтлӧн ем кык момент: кӧні ӧԏікыс бергӧԁӧ вӧрӧтсӧ часӧвӧј стрелкакӧԁ воча, а мӧԁыс часӧвӧј стрелка моз. Татыԍ тащӧм правілӧ: чӧрс гӧгӧр бергалыԍ ԏелӧлы, меԁ сіјӧ вӧлі равновеԍіјӧын, колӧ меԁ выныслӧн моментыс, коԁі бергӧԁлӧ ԏелӧсӧ веԍкыԁвыв, сы мынԁа-жӧ, коԁі і ԏелӧсӧ бергӧԁлӧ шујгавыв. |
| §54. Блок | §54. Блок |
| Блок эм жӧлӧба кӧлеса, коді бергалӧ чӧрс вылын обойма пытшкын. | Блок ем жӧлӧба кӧԉӧса, коԁі бергалӧ чӧрс вылын обојма пыщкын. |
| Блокъяс эмӧсь кык нога, ӧтиксӧ шуӧны вешласьтӧм (неподвижнӧй) блокӧн, а мӧдсӧ вешласян (подвижнӧй) блокӧн. | Блокјас емӧԍ кык нога, ӧԏіксӧ шуӧны вешлаԍтӧм (ԋепоԁвіжнӧј) блокӧн, а мӧԁсӧ вешлаԍан (поԁвіжнӧј) блокӧн. |
| Вешласьтӧм блок эм сэтшӧм блок, кодлӧн обоймицаыс тувъялӧма, а ӧтар-мӧдарсяньыс ӧшӧдӧма гез, кытчӧ ӧтик помас ӧшӧдӧны груз, а мӧд помас грузсӧ лэптан вын (59 серпас). | Вешлаԍтӧм блок — ем сещӧм блок, коԁлӧн обојміцаыс тувјалӧма, а ӧтар, мӧԁарԍаԋыс ӧшӧԁӧма гез, кытчӧ ӧԏік помас ӧшӧԁӧны груз, а мӧԁ помас грузсӧ лептан вын (59 ԍерпас). |
| Вӧчӧ исследованньӧ вешласьтӧм блоклысь. Ӧшӧдӧ блокӧ кокньыдик чашкаяс. Кыскыштӧ шнурокӧдыс, сэк ті аддзанныд, мый мында лэччис веськыд вес скалкиыс, сы мында жӧ кайис шуйга скалкиыс. Туйясыс ӧткодьӧсь, сідзжӧ ӧткодьӧсь и вынъясыс (грузъясыс). | Вӧчӧ іссԉеԁоваԋԋӧ вешлаԍтӧм блоклыԍ. Ӧшӧԁӧ блокӧ кокԋыԃік чашкајас. Кыскыштӧ шнурокӧԁыс, сек ті аԁԇанныԁ мыј мынԁа летчіс веԍкыԁ вес скалкіыс, сымынԁа-жӧ кајіс шујга скалкіыс. Тујјасыс ӧткоԃӧԍ, сіԇ-жӧ ӧткоԃӧԍ і вынјасыс (грузјасыс). |
| Татысь ми аддзам, мый вешласьтӧм блокӧн некутшӧм вын воӧм абу, а сійӧн сӧмын уджавлӧны сэк, кор колӧ выныслысь визьсӧ вежны. Вешласьтӧм блок сы вылӧ сӧмын и эм (60-ӧд серпас). | Татыԍ мі аԁԇам, мыј вешлаԍтӧм блокӧн ԋекущӧм вын воӧм абу, а сіјӧн сӧмын уҗавлӧны сек, кор колӧ выныслыԍ віԅсӧ вежны. Вешлаԍтӧм блок сы вылӧ сӧмын і ем (60-ӧԁ ԍерпас). |
| Вешласьысь блок эм сэтшӧм блок, кодлӧн обоймицаас ӧшӧдӧма груз, а гез помъясыс кодлӧн ӧтиыс кӧртассьӧ, а мӧд помас ӧшӧдчӧ грузсӧ лэптан выныс. | Вешлаԍыԍ блок ем сещӧм блок, коԁлӧн обојміцаас ӧшӧԁӧма груз, а гез помјасыс коԁлӧн ӧԏіыс кӧртаԍԍӧ, а мӧԁ помас ӧшӧԁчӧ грузсӧ лептан выныс. |
| Кыдз ми аддзам 61-ӧд серпас вылысь, блокыс ӧшалӧ и кор ми мӧдам гез помӧдыс кыскыны, сэк сійӧ бергалігтырйи кыптӧ. | Кыԇ мі аԁԇам 61-ӧԁ ԍерпас вылыԍ, блокыс ӧшалӧ і кор мі мӧԁам гез помӧԁыс кыскыны, сек сіјӧ бергалігтырјі кыптӧ. |
| Вӧчам исследованньӧ. Ӧшӧдам вешласьысь блокыс вылӧ скалки, скалки вылас пуктам гира. Веситам блоксӧ, гирасӧ и скалкисӧ. Мед ставыс веситӧ 500 г. Колӧ тӧдмавны, ыджыд-ӧ колӧ вын (груз) пуктыны мӧд скалки вылас, мед блок вӧлі равновесийӧын? | Вӧчам ісԍԉеԁоваԋԋӧ. Ӧшӧԁам вешлаԍыԍ блокыс вылӧ скалкі, скалкі вылас пуктам гіра. Веԍітам блоксӧ, гірасӧ і скалкісӧ. Меԁ ставыс веԍітӧ 500 гр. Колӧ тӧԁмавны ыҗыԁӧ колӧ вын (груз) пуктыны мӧԁ скалкі вылас, меԁ блок вӧлі равновеԍіјӧын? |
| Ми аддзам, мый гез вылас блоксӧ ӧшӧдӧма кыклаті, AB да DC шнуръяс вылӧ, кодъяс нюжалӧмаӧсь ӧткодя. Став груз сьӧктаыс юксьӧ кык пельӧ, быд шнурлы сьӧктаыс лоӧ 250 г, свободнӧй помсӧ мӧд вешласьтӧм блок пыр лэдзам, то сэк ми аддзам, мый 500 г груз лэптыны колӧ вын сӧмын джынйыс 250 г. | Мі аԁԇам, мыј гез вылас блоксӧ ӧшӧԁӧма кыклаті, AB ԁа ԀС шнурјас вылӧ, коԁјас ԋужалӧмаӧԍ ӧткоԃа. Став груз ԍӧктаыс јукԍӧ кык пеԉӧ, быԁ шнурлы ԍӧктаыс лоӧ 250 гр., свобоԁнӧј помсӧ мӧԁ вешлаԍтӧм блок пыр леԇам, то сек мі аԁԇам, мыј 500 гр. груз лептыны колӧ вын сӧмын җынјыс 250 г. |
| Татысь позьӧ вӧчны вывод, мый вешласьӧм блокӧн уджалігӧн ми воам вынсӧ кык мында, но блокыс сӧмын кыптӧ джынйӧдзыс, мый мында лэччас мӧд скалкиыс. | Татыԍ поԅӧ вӧчны вывоԁ, мыј вешлаԍӧм блокӧн уҗалігӧн мі воам вынсӧ кык мынԁа, но блокыс сӧмын кыптӧ җынјӧԇыс, мыј мынԁа летчас мӧԁ скалкіыс. |
| Тан миян правилӧ коли бара вернӧй, мый мында ми воим вынӧн, сы мында ми ворссим туйын, а уджсӧ вӧчим ӧтмында. Вешласьӧм блоклысь равновесийӧсӧ позьӧ гижны формулаӧн тадзи: | Тан міјан правілӧ коԉі бара вернӧј, мыј мынԁа мі воім вынӧн, сы мынԁа мі ворԍԍім тујын, а уҗсӧ вӧчім ӧтмынԁа. Вешлаԍӧм блоклыԍ равновеԍіјӧсӧ поԅӧ гіжны формулаӧн таԇі: |
| P = ½Q, | P=½Q |
| кӧні | Кӧні |
| Р — эм лэптан вын. | Р — ем лептан вын. |
| Q — кодӧс колӧ лэптыны. | Q — коԁӧс колӧ лептыны. |
| §55. Полиспаст | §55. Поԉіспаст |
| Полиспастӧн шусьӧ сэтшӧм прӧстӧй машина, кӧні ӧтлаӧдӧма некымын блок, мый мында вешласян, сы мында жӧ и вешласьтӧм. | Поԉіспастӧн шуԍӧ сещӧм прӧстӧј машіна, кӧні ӧтлаӧԁӧма ԋекымын блок, мыј мынԁа вешлаԍан сы мынԁа-жӧ і вешлаԍтӧм. |
| Тан 63-ӧд серпас вылысь ми аддзам, мый полиспаст миян артмӧма куим вешласян блокысь, а быд вешласян блок воӧ вынӧн кык пӧв, а куимнан блокнас воам квайт пӧв. | Тан 63-ӧԁ ԍерпас вылыԍ мі аԁԇам, мыј поԉіспаст міјан артмӧма кујім вешлаԍан блокыԍ, а быԁ вешлаԍан блок воӧ вынӧн кык пӧв, а кујімнан блокнас воам квајт пӧв. |
| Полиспастӧн ми воам вын куим мында унджык вешласян блок серти. Но уджалігас сы мында жӧ ворсӧдам туйын. | Поԉіспастӧн мі воам вын кык мынԁа унҗык вешлаԍан блок ԍерԏі. Но уҗалігас сы мынԁа-жӧ ворсӧԁам тујын. |
| §56. Наклоннӧй плоскосьт | §56. Наклоннӧј плоскоԍт |
| 64-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма наклоннӧй плоскосьтлысь модельсӧ, кӧні мӧдам исследуйтны наклоннӧй плоскосьтлысь уджсӧ. | 64-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма наклоннӧј плоскоԍтлыԍ моԃеԉсӧ, кӧні мӧԁам ісԍԉеԁујтны наклоннӧј плоскоԍтлыԍ уҗсӧ. |
| Мед наклоннӧй пӧвйыслӧн кузьтаыс l = 100 см, а джудждаыс h = 25 см. Наклоннӧй пӧв вывтіыс лэптам груз S, коді веситӧ 450 грамм. Колӧ тӧдмавны, ыджыд-ӧ колӧ вын сійӧ грузсӧ лэптігӧн. Прӧста лэптігӧн колӧ вын сы мында жӧ, мыйта сьӧктанас лэптан грузыс. | Меԁ наклоннӧј пӧвјыслӧн куԅтаыс l=100 см., а җуҗԁаыс h=25 см. Наклоннӧј пӧв вывтіыс лептам груз S — коԁі веԍітӧ 450 грамм. Колӧ тӧԁмавны ыҗыԁӧ колӧ вын сіјӧ грузсӧ лептігӧн. Прӧста лептігӧн колӧ вын сымынԁа-жӧ, мыјԁта ԍӧктанас лептан грузыс. |
| Наклоннӧй плоскосьт кузя лэптігӧн ми тӧдам, мый телӧыс вылӧ действуйтӧ сьӧкта вын, кодӧс схема вылын (65 серп.) пасйӧма OD да кодӧс юкӧма кык пельӧ, ӧтик выныс ON, а мӧдыс — ОМ. ON выныс пондас сӧмын личкыны наклоннӧй плоскосьт вылӧ, а ОМ выныс пондас кыскыны увлань, а медым телӧыс сулаліс, сэк колӧ мӧдарсянь сэтшӧм вын, коді мед кутіс телӧсӧ увлань кыскӧмысь. Телӧ кутан выныс телӧ сьӧкта вынсьыс ичӧтджык мыйта кузьтаыс наклоннӧй пӧвйыслӧн ыджыдджык джудждасьыс. Миян примерын кузьтаыс кузьджык джуджда дорсьыс 100 : 25 = 4 пӧв. Сэки и выныс колӧ телӧсӧ равновесийӧӧн кутны 4 пӧв ичӧтджык. Груз вӧлі 450 г, 450 : 4 = 112 г. Колӧ 112 г грузлӧн мед вӧлі равновесийӧ. | Наклоннӧј плоскоԍт куԅа лептігӧн мі тӧԁам, мыј ԏелӧыс вылӧ ԃејствујтӧ ԍӧкта вын, коԁӧс схема вылын (65 ԍерп.) пасјӧма OD, ԁа коԁӧс јукӧма кык пеԉӧ, ӧԏік выныс ON, а мӧԁыс — ОМ. ON выныс понԁас сӧмын ԉічкыны наклоннӧј плоскоԍт вылӧ, а ОМ выныс понԁас кыскыны увлаԋ, а меԁым ԏелӧыс сулаліс, сек колӧ мӧԁарԍаԋ сещӧм вын, коԁі меԁ кутіс ԏелӧсӧ увлаԋ кыскӧмыԍ. Ԏелӧ кутан выныс ԏелӧ ԍӧкта вынԍыс ічӧтҗык мыјԁта куԅтаыс наклоннӧј пӧвјыслӧн ыҗыԁҗык җуҗԁаԍыс. Міјан прімерын куԅтаыс куԅҗык җуҗԁа ԁорԍыс 100 : 25 = 4 пӧв. Секі і выныс колӧ ԏелӧсӧ равновеԍіјӧӧн кутны 4 пӧв ічӧтҗык. Груз вӧлі 450 г., 450 : 4=112 г. Колӧ 112 г. грузлӧн меԁ вӧлі равновеԍіјӧ. |
| Тайӧ кык результатсӧ ӧтлаӧдам да, сэк лоӧ 100 : 25 = 450 : 112. Лыдпасъяс местаас пукталам шыпасъяс да лоӧ формула: | Тајӧ кык резуԉтатсӧ ӧтлаӧԁам ԁа сек лоӧ 100 : 25 = 450 : 112. Лыԁпасјас местаас пукталам шыпасјас ԁа лоӧ формула: |
| l : h = Q : P; | l : h = Q : P |
| l — лоӧ наклоннӧй пӧвлӧн кузьтаыс, | l — лоӧ наклоннӧј пӧвлӧн куԅтаыс, |
| h — джудждаыс, | h — җуҗԁаыс |
| Q — телӧлӧн сьӧктаыс, | Q — ԏелӧлӧн ԍӧктаыс |
| Р — лэптысь выныс. | Р — лептыԍ выныс. |
| Тайӧ формуласӧ позьӧ лыддьыны тадзи, мый телӧсӧ кокньыдджык лэптыны сы мында, мый мында кузьджык наклоннӧй пӧвлӧн джудждаыс. | Тајӧ формуласӧ поԅӧ лыԃԃыны таԇі, мыј ԏелӧсӧ кокԋіԁҗык лептыны сымынԁа, мыјмынԁа куԅҗык наклоннӧј пӧвлӧн җуҗԁаыс. |
| Дерт, дзик сы мында воӧм некор оз лолы, мыйтакӧ выныс век нин мунӧ лёк удж вылӧ, зыртӧм да сынӧд сопротивленньӧ ӧдӧлитӧм вылӧ. Наклоннӧй плоскосьт исследуйтігӧн ми аддзам, мый миян правилӧ дзик веськыд, вернӧй, мый мында ми воам выннас, сы мында и ми ворссям туйын, а уджсӧ вӧчам ӧтмында. | Ԃерт ԇік сымынԁа воӧм ԋекор оз лолы, мыјԁта-кӧ выныс век-ԋін мунӧ ԉок уҗ вылӧ, зыртӧм ԁа сынӧԁ сопроԏівԉеԋԋӧ ӧԁӧԉітӧм вылӧ. Наклоннӧј плоскоԍт ісԍԉеԁујтігӧн мі аԁԇам, мыј міјан правілӧ ԇік веԍкыԁ, вернӧј, мыј мынԁа мі воам выннас, сымынԁа і мі ворсԍам тујын, а уҗсӧ вӧчам ӧтмынԁа. |
| Наклоннӧй плоскосьтӧн зэв ёна уджалӧны пабрик-заводын да сиктса овмӧсъясын, ыджыд груз лэпталігъясын. | Наклоннӧј плоскоԍтӧн зев јона уҗалӧны фабрік-завоԁын ԁа ԍіктса овмӧсјасын, ыҗыԁ груз лепталігјасын. |
| §57. Клин (тув) | §57. Кԉін (тув) |
| Клинӧн шуӧны чорыд ён пластинка, стержень, коді ӧти помӧдыс ёсьтыссьӧ (мукӧддырйиыс овлӧ дзик ёсь). | Кԉінӧн шуӧны чорыԁ јон плаԍԏінка, ԍԏержеԋ, коԁі ӧԏі помӧԁыс јоԍтыԍԍӧ (мукӧԁ ԁырјіыс овлӧ ԇік јоԍ). |
| Клинъяс эмӧсь пурт, чер, ем да с. в. | Кԉінјас емӧԍ пурт, чер, јем ԁа с. в. |
| Вӧчӧ татшӧм установка, кутшӧмӧс петкӧдлӧма 66‐ӧд серпас вылын. Матӧ сувтӧдӧ кык джек (табуретка) да на вылӧ пуктӧ пӧвъяс, пӧвъяс вылас ӧткодь груз кирпич. Пӧвъяс костас лӧсьӧдӧ клин (тув), помас ӧшӧдӧ скалки, мӧдӧ скалкиас кисьтны дрӧб, кытчӧдз оз понды тувйыс пырны, мунны увлань, пӧвъяссӧ йӧтлалӧмӧн. | Вӧчӧ тащӧм установка, кущӧмӧс петкӧԁлӧма 66-ӧԁ ԍерпас вылын. Матӧ сувтӧԁӧ кык җек (табуретка) ԁа на вылӧ пуктӧ пӧвјас, пӧвјас вылас ӧткоԃ груз кірпіч. Пӧвјас костас лӧԍӧԁӧ кԉін (тув), помас ӧшӧԁӧ скалкі, мӧԁӧ скалкіас кіԍтны ԁрӧб, кытчӧԇ оз понԁы тувјыс пырны, мунны увлаԋ, пӧвјассӧ јӧтлалӧмӧн. |
| Бӧрвылас веситӧ скалкисӧ дрӧбнас, кутшӧм вынӧн пырис клиныс. Пӧвъясыслысь сопротивленньӧсӧ тӧдмавны колӧ вӧчны сідз жӧ, кыдз вӧчим зыртӧм вын тӧдмалігӧн. Клинлысь уджсӧ тӧдмалам тадзи. Медым клин лои тувъялӧма пес чуркаӧ, кор клинсӧ жмитӧ ӧтарсянь и мӧдарсянь кык вын, а клиныс на вылӧ действуйтӧ Р вынӧн. Клин вылад татшӧм выныд жӧ и действуйтӧ, пес чуркаяс, кодъяс клинӧс бӧр йӧткӧны. Но вывсяньыс оз сет йӧткынысӧ вын Р, сы понда и клиныс кутсьӧ равновесийӧын (зыртӧм ми ог пуктӧ ӧні пыдди). | Бӧрвылас веԍітӧ скалкісӧ ԁрӧбнас, кущӧм вынӧн пыріс кԉіныс. Пӧвјасыслыԍ сопроԏівԉеԋԋӧсӧ тӧԁмавны колӧ вӧчны сіԇ-жӧ, кыԇ вӧчім зыртӧм вын тӧԁмалігӧн. Кԉінлыԍ уҗсӧ тӧԁмалам таԇі. Меԁым кԉін лоі тувјалӧма пес чуркаӧ, кор кԉінсӧ жмітӧ ӧтарԍаԋ і мӧԁарԍаԋ кык вын, а кԉіныс на вылӧ ԃејствујтӧ Р вынӧн. Кԉін вылаԁ тащӧм выныԁ-жӧ-і ԃејствујтӧ, пес чуркајас, коԁјас кԉінӧс бӧр јӧткӧны. Но вывԍаԋыс оз ԍет јӧткынысӧ вын Р, сыпонԁа і кԉіныс кутԍӧ равновеԍіјӧын (зыртӧм мі ог пуктӧ ӧні пыԃԃі). |
| Мерайтам клинлысь пасьтасӧ да кузьтасӧ. Пасьтаыс кӧ клинлӧн 10 см, кузьтаыс 50 см. Пӧвъяслӧн клин вылӧ действуйтӧм выныс, шуам, 15 кг, колӧ тӧдмавны, кутшӧм вынӧн пырӧ клин. Опыт петкӧдліс, мый клин пырис куим кг вынӧн. | Мерајтам кԉінлыԍ паԍтасӧ ԁа куԅтасӧ. Паԍтаыс-кӧ кԉінлӧн 10 см., куԅтаыс 50 см. Пӧвјаслӧн кԉін вылӧ ԃејствујтӧм выныс шуам 15 кг., колӧ тӧԁмавны кущӧм вынӧн пырӧ кԉін. Опыт петкӧԁліс, мыј кԉін пыріс кујім кг. вынӧн. |
| Татысь ми аддзам, мый клин вынъяслӧн уджыс лоӧ 3 × 50 = 150, а сопротивленньӧлӧн уджыс 15 × 10 = 150, кыкнанныслӧн ӧтмында удж. | Татыԍ мі аԁԇам, мыј кԉін вынјаслӧн уҗыс лоӧ 3×50 = 150, а сопроԏівԉеԋԋӧлӧн уҗыс 15×10 = 150, кыкнаныслӧн ӧтмынԁа уҗ. |
| Отношенньӧӧн тайӧ результатъясыс гижсьӧны со кыдзи: 3 : 15 = 10 : 50. Вежлалам кӧ шыпасъясӧн, сэк лоӧ формула, кор клин равновесийӧын: | Отношеԋԋӧӧн тајӧ резуԉтатјасыс гіжԍӧны со кыԇі: 3 : 15 = 10 : 50. Вежлалам-кӧ шыпасјасӧн, сек лоӧ формула, кор кԉін равновеԍіјӧын: |
| P : Q = a : l, | P : Q = a : l |
| кӧні | кӧні |
| Р — клин вылӧ действуйтан вын. | Р — кԉін вылӧ ԃејствујтан вын. |
| Q — клин вылӧ личкан вын. | Q — кԉін вылӧ ԉічкан вын. |
| a — клинлӧн кызтаыс. | a — кԉінлӧн кызтаыс. |
| l — клинлӧн кузьтаыс. | l — кԉінлӧн куԅтаыс. |
| Тайӧ формулаыс лыддьыссьӧ тадзи, мый равновесийӧӧн пӧртысь вын относитчӧ сопротивленньӧ вылас сідз жӧ, кыдзи клинлӧн кызтаыс кузьтаыслы. Татысь ми аддзам, кымын векньыдджык кызтаыс да кузьджык кузьтаыс — кымын ёсьджык, сымын бурджыка уджалӧ клиныс. | Тајӧ формулаыс лыԃԃыԍԍӧ таԇі, мыј равновеԍіјӧӧн пӧртыԍ вын отноԍітчӧ сопроԏівԉеԋԋӧ вылас сіԇ-жӧ, кыԇі кԉінлӧн кызтаыс куԅтаыслы. Татыԍ мі аԁԇам, кымын векԋыԁҗык кызтаыс ԁа куԅҗык куԅтаыс — кымын јоԍҗык, сымын бурҗыка уҗалӧ кԉіныс. |
| Ми аддзам, мый став арталӧмсӧ да исследованньӧсӧ вӧчим сідз жӧ, кыдзи и наклоннӧй плоскосьтлысь, сӧмын клинлӧн действийӧыс пырӧмӧн. | Мі аԁԇам, мыј став арталӧмсӧ ԁа ісԍԉеԁоваԋԋӧсӧ вӧчім сіԇ-жӧ, кыԇі і наклоннӧј плоскоԍтлыԍ, сӧмын кԉінлӧн ԃејствіјӧыс пырӧмӧн. |
| §58. Винт | §58. Вінт |
| Кор колӧ вӧчны ыджыд личкӧм, ёна топӧдӧм, сэк пӧльзуйтчӧны винтӧн. Винт эм гӧгрӧс стержень, кодлы вылысас вӧчӧма винта нарезка, гӧгӧрбок нарезка костъясыс дзик ӧтпасьтаӧсь да ӧткодьӧсь. | Кор колӧ вӧчны ыҗыԁ ԉічкӧм, јона топӧԁӧм, сек пӧԉзујтчӧны вінтӧн. Вінт ем гӧгрӧс ԍԏержеԋ, коԁлы вылысас вӧчӧма вінта нарезка, гӧгӧрбок нарезка костјасыс ԇік ӧтпаԍтаӧԍ ԁа ӧткоԃӧԍ. |
| Винт нарезка костъясыс шусьӧны винт ходӧн. Кор винтсӧ винтитан, сэк ӧтпыр гӧгӧр бергӧдӧмӧн винт вӧчӧ ӧти ход. | Вінт нарезка костјасыс шуԍӧны вінт хоԁӧн. Кор вінтсӧ віԋԏітан, сек ӧтпыр гӧгӧр бергӧԁӧмӧн вінт вӧчӧ ӧԏі хоԁ. |
| Винт винтитлывлӧны нӧшта гайкаясӧ, кодъяслы пытшкӧсас вӧчӧма сідзжӧ винтӧвӧй нарезка, дзик сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс вӧчӧма винтыслы. | Вінт віԋԏітлывлӧны нӧшта гајкајасӧ, коԁјаслы пыщкӧсас вӧчӧма сіԇ‐жӧ вінтӧвӧј нарезка, ԇік сещӧмӧс-жӧ, кущӧмӧс вӧчӧма вінтыслы. |
| Исследуйтам винтлысь уджсӧ личкӧм, топӧдӧм пресс вылысь (68‐ӧд серп.), кодлӧн мед ходыс b = 1 см, воропыс мед = 40 см. | Ісԍԉеԁујтам вінтлыԍ уҗсӧ ԉічкӧм, топӧԁӧм пресс вылыԍ (68-ԁ ԍерп.), коԁлӧн меԁ хоԁыс b = 1 см., воропыс меԁ = 40 см. |
| Кор ми воропсӧ бергӧдлам, сэк ми личкам винтнас, кодӧс прессуйтам Р вынӧн. Татшӧм жӧ вынӧн винтсӧ личкӧ прессуйтан телӧыс, кодӧс бӧр личӧдӧ, отвинтитӧ. Но сылы оз лэдз отвинтитнысӧ Q-лӧн выныс, коді эм винт вороп помас. Кор винтыс вӧчас полнӧй круг, сэк ми вермам тӧдмавны сылысь уджсӧ. Выныслӧн туйсӧ вӧчӧма окружносьт кузьта^Окружносьт кузьта, коді геометрияын эм 2πr./^, кодлӧн радиусыс эм r. Татысь окружносьтлӧн кузьтаыс 2πr (диаметр босьтӧма числӧ π‐кӧд). Уджыс эм: | Кор мі воропсӧ бергӧԁлам, сек мі ԉічкам вінтнас, коԁӧс прессујтам Р вынӧн. Тащӧм-жӧ вынӧн вінтсӧ ԉічкӧ прессујтан ԏелӧыс, коԁӧс бӧр ԉічӧԁӧ, отвіԋԏітӧ. Но сылы оз леԇ отвіԋԏітнысӧ Q-лӧн выныс, коԁі ем вінт вороп помас. Кор вінтыс вӧчас полнӧј круг, сек мі вермам тӧԁмавны сылыԍ уҗсӧ. Выныслӧн тујсӧ вӧчӧма окружноԍт куԅта^Окружноԍт куԅта, коԁі геометріјаын ем 2πr./^, коԁлӧн раԃіусыс ем r. Татыԍ окружноԍтлӧн куԅтаыс 2πr (ԃіаметр боԍтӧма чіслӧ π-кӧԁ). Уҗыс ем: |
| Q × 2πr. | Q×2πr. |
| Кор пуыс вӧчӧ полнӧй круг, сэк винтыс пырӧ ӧти ход Р вынӧн, сэк выныс уджсӧ вӧчӧ Р × b. Татысь: | Кор пуыс вӧчӧ полнӧј круг, сек вінтыс пырӧ ӧԏі хоԁ Р вынӧн, сек выныс уҗсӧ вӧчӧ Р × b. Татыԍ: |
| Р × b = Q × 2πr, | Р × b = Q × 2πr, |
| кодӧс позьӧ гижны: | коԁӧс поԅӧ гіжны: |
| Q : P = b : 2πr, | Q : P = b : 2πr, |
| кӧні | кӧні |
| Q — вороп помын действуйтысь вын, | Q — вороп помын ԃејствујтыԍ вын, |
| P — винтыслӧн личкӧм выныс, | P — вінтыслӧн ԉічкӧм выныс, |
| b — винтлӧн ход, | b — вінтлӧн хоԁ, |
| 2πr — окружносьт кузьта (полнӧй оборот). | 2πr — окружноԍт куԅта (полнӧј оборот). |
| Тайӧ формулаыс лыддьыссьӧ тадзи, мый винт равновесийӧ дырйи вын, коді эм вороп помас, относитчӧ винт личкӧм вын вылӧ сідз жӧ, кыдз выныслӧн ходыс вороп круг вылӧ (полнӧй оборот вын). | Тајӧ формулаыс лыԃԃыԍԍӧ таԇі, мыј вінт равновеԍіјӧ ԁырјі вын, коԁі ем вороп помас, отноԍітчӧ вінт ԉічкӧм вын вылӧ сіԇ-жӧ, кыԇ выныслӧн хоԁыс вороп круг вылӧ (полнӧј оборот вын). |
| Миян примерын пукталам шыпасъяс. Мераас лыдпасъяс сэк лоӧ: | Міјан прімерын пукталам шыпасјас. Мераас лыԁпасјас сек лоӧ: |
| 1 : (2 × 40 × 3,14) = 1 : 250. | 1 : (2×40×3,14) = 1 : 250. |
| Ми воам зэв уна вынӧн, но сы мында жӧ ворссям туйын. | Мі воам зев уна вынӧн, но сымынԁа-жӧ ворсӧԁам тујын. |
| Винт эм сійӧ жӧ наклоннӧй плоскосьт. Сійӧс тӧдмалӧм вылӧ вӧчӧ татшӧмтор, босьтӧ карандаш да сы гӧгӧр гартӧ куим пельӧса бумага, кутшӧмӧс петкӧдлӧма серпас вылын, сэк ті аддзанныд, мый куим пельӧса бумага фигуралӧн гипотенузаыс эм винтӧвӧй нарезка. | Вінт ем сіјӧ-жӧ наклоннӧј плоскоԍт. Сіјӧс тӧԁмалӧм вылӧ вӧчӧ тащӧм тор, боԍтӧ каранԁаш ԁа сы гӧгӧр гартӧ кујім пеԉӧса бумага, кущӧмӧс петкӧԁлӧма ԍерпас вылын, сек ті аԁԇанныԁ, мыј кујім пеԉӧса бумага фігуралӧн гіпоԏенузаыс ем віԋтӧвӧј нарезка. |
| Юасянъяс да задачаяс | Јуаԍанјас ԁа заԁачајас |
| 1. Мый ми вермам вӧчны уджалан инструментъясӧн? | 1. Мыј мі вермам вӧчны уҗалан інструментјасӧн? |
| 2. Кутшӧм эм медпрӧстӧй машина? | 2. Кущӧм ем меԁпрӧстӧј машіна? |
| 3. Мый представляйтӧны сложнӧй машинаяс? | 3. Мыј преԁставԉајтӧны сложнӧј машінајас? |
| 4. Висьтавлӧй, кутшӧм прӧстӧй машинаяс ті тӧданныд? | 4. Віԍтавлӧј кущӧм прӧстӧј машінајас ті тӧԁанныԁ? |
| 5. Кутшӧм сикас рычагӧ относитчӧ шыран, щипцы, мӧлӧток, кодӧн шедӧдлам кӧрт тув, вес скалки? Кӧн налӧн кутан чутъясыс да вын действуйтан чутъясыс? | 5. Кущӧм ԍікас рычагӧ отноԍітчӧ шыран, щіпцы, мӧлӧтӧк, коԁӧн шеԁӧԁлам кӧрттув, вес скалкі? Кӧн налӧн кутан чутјасыс ԁа вын ԃејствујтан чутјасыс? |
| 6. Кыкӧн вайӧны ва ушат бедь йылын. Ушатыслӧн сьӧктаыс 65 кг Кытчӧджык колӧ пуктыны ушатсӧ, мед ӧтиыслы вӧлі 40 кг, а мӧдыслы 25 кг? | 6. Кыкӧн вајӧны ва ушат беԃјылын. Ушатыслӧн ԍӧктаыс 65 кг. Кытчӧҗык колӧ пуктыны ушатсӧ, меԁ ӧԏіыслы вӧлі 40 кг., а мӧԁыслы 25 кг? |
| 7. Вешласьтӧм блок пыр кыскӧма гез, ӧти помас кӧрталӧма скалки, кытчӧ пуксьӧма морт, а мӧд помас кутчысьӧма ачыс мортыс да лэптӧ асьсӧ. Мый ыджда вынӧн лэптӧ мортыс асьсӧ? | 7. Вешлаԍтӧм блок пыр кыскӧма гез, ӧԏі помас кӧрталӧма скалкі, кытчӧ пукԍӧма морт, а мӧԁ помас кутчіԍӧма ачыс мортыс ԁа лептӧ аԍсӧ. Мыј ыҗԁа вынӧн лептӧ мортыс аԍсӧ? |
| 8. Полиспаст вӧчӧма нёль блокысь, кымын пӧв воас вынсӧ? | 8. Поԉіспаст вӧчӧма ԋоԉ блокыԍ, кымынпӧв воас вынсӧ? |
| 9. Наклоннӧй плоскосьт кузьта лэдзӧны бӧчка 50 кг сьӧктаӧс, а наклоннӧй плоскосьтлӧн кузьтаыс 5 м, а джудждаыс 4 м. Кутшӧм вын колӧ бӧчкасӧ кутӧм вылӧ, медым эз быгыльтчы? | 9. Наклоннӧј плоскоԍт куԅта леԇӧны бӧчка 50 кг. ԍӧктаӧс, а наклоннӧј плоскоԍтлӧн куԅтаыс 5 м., а җуҗԁаыс 4 м. Кущӧм вын колӧ бӧчкасӧ кутӧм вылӧ, меԁым ез быгыԉтчы? |
| 10. Морт нуӧ пельпом вылас бедь йылын груз. Кыдзи кокниджык грузыс, пельпом дорас матӧ пуктӧмӧн али ылӧ пуктӧмӧн? | 10. Морт нуӧ пеԉпом вылас беԃ јылын груз. Кыԇі кокԋіҗык грузыс, пеԉпом ԁорас матӧ пуктӧмӧн аԉі ылӧ пуктӧмӧн? |
| 11. Кытчӧджык колӧ тувъявны ӧдзӧс вуг, мед вӧлі кокниджык восьтавны ӧдзӧссӧ? | 11. Кытчӧҗык колӧ тувјавны ӧԇӧс вуг меԁ вӧлі кокԋіҗык воԍтавны ӧԇӧссӧ? |
| 12. Эм-абу рычаг вешъясьтӧм блок, эм кӧ, кутшӧм сикас рычагыслӧн? Кӧн кутан чутъяс да вын действуйтан чутъяс? | 12. Ем абу рычаг вешјаԍтӧм блок, ем-кӧ, кущӧм ԍікас рычагыслӧн? Кӧн кутан чутјас ԁа вын ԃејствујтан чутјас? |
| 13. Эм-абу рычаг вешъялысь блок, эм кӧ, тӧдмав, кутшӧм сикас рычагыслӧн да кӧні кутан чутыс да вын действуйтан чутыс? | 13. Ем абу рычаг вешјалыԍ блок, ем-кӧ тӧԁмав кущӧм ԍікас рычагыслӧн ԁа кӧні кутан чутыс ԁа вын ԃејствујтан чутыс? |
| 14. Тӧдмалӧй, кутшӧм вынӧн колӧ лэптыны трубаысь (колодечысь) ва тыра ведра вӧрӧтӧн, кор кӧлесаыслӧн окружносьтыс 360 см, а валыслӧн окружносьтыс 0,45 м. Ведра ваыслӧн сьӧктаыс 15 кг. | 14. Тӧԁмалӧј кущӧм вынӧн колӧ лептыны трубаыԍ (колоԃечыԍ) ва тыра веԁра воротӧн, кор кӧԉӧсаыслӧн окружноԍтыс 360 см., а валыслӧн окружноԍтыс 0,45 м. Веԁра ваыслӧн ԍӧктаыс 15 кг. |
| 15. Мыйла кузь бедь чегны кокниджык дженьыд бедь дорысь? | 15. Мыјла куԅ беԃ чегны кокԋіҗык җеԋыԁ беԃ ԁорыԍ? |
| 16. Кутшӧм ключӧн кокниджык винтитны гайка, кузьӧн али дженьыдӧн, да мый понда? | 16. Кущӧм кԉучӧн кокԋіҗык віԋԏітны гајка, куԅӧн аԉі җеԋыԁӧн, ԁа мыј понԁа? |
| 17. Тачка вылын эм из, кодлӧн сьӧктаыс 65 кг. Кутшӧм вынӧн колӧ кутны тачкасӧ, кор тачка кӧлесасяньыс да изйӧдзыс 40 см, а изсяньыс да киӧдзыс 0,9 м? | 17. Тачка вылын ем із, коԁлӧн ԍӧктаыс 65 кг. Кущӧм вынӧн колӧ кутны тачкасӧ, кор тачка кӧԉӧсаԍаԋыс ԁа ізјӧԇыс 40 см., а ізԍаԋыс ԁа кіӧԇыс 0,9 м.? |
| §59. Переводитӧма физическӧй кывъяс да терминъяс | §59. Перевоԃітӧма фіԅіческӧј кывјас ԁа ԏермінјас |
| В. | В. |
| Ва турбина — водяная турбина. | Ва турбіна — водяная турбина. |
| Воны — выигрывать. | Воны — выигрывать. |
| Воны вын — выигрывать в силе. | Воны вын — выигрывать в силе. |
| Вын — сила. | Вын — сила. |
| Вынлӧн ыджда — величина силы. | Вынлӧн ыҗԁа — величина силы. |
| Вын действуйтан чут — точка приложения силы и точка сопротивления. | Вын ԃејствујтан чут — точка приложения силы и точка сопротивления. |
| Вундӧм ӧд — скорость резки. | Вунԁӧм ӧԁ — скорость резки. |
| Вӧв вын — лошадиная сила. | Вӧв вын — лошадинная сила. |
| Вынъяслӧн момент — момент силы. | Вынјаслӧн момент — момент силы. |
| Вешласьтӧм блок — неподвижный блок. | Вешлаԍтӧм блок — неподвижный блок. |
| Вешласян блок — подвижный блок. | Вешлаԍан блок — подвижный блок. |
| Веськыд визь — прямая линия. | Веԍкыԁ віԅ — прямая линия. |
| Д. | Ԁ. |
| Действуйтӧ — действует. | Ԃејствујтӧ — действует. |
| Э. | Е. |
| Энергия — энергия. | Еԋергіја — энергия. |
| З. | З. |
| Зыртӧм вын — сила трения. | Зыртӧм вын — сила трения. |
| Зыртӧмлӧн лёк керӧм — вред трения. | Зыртӧмлӧн ԉок керӧм — вред трения. |
| Зыртӧмлӧн бур керӧм — польза трения. | Зыртӧмлӧн бур керӧм — польза трения. |
| И. | І. |
| Инмӧмъяс — соприкасающиеся. | Інмӧмјас — соприкасающиеся. |
| К. | К. |
| Кыскӧ — притягивает. | Кыскӧ — притягивает. |
| Кыскӧм вын — сила тяги. | Кыскӧм вын — сила тяги. |
| Кутчысьӧм — сцепление. | Кутчыԍӧм — сцепление. |
| Кутан чут — точка опоры. | Кутан чут — точка опоры. |
| Кузьта — длина. | Куԅта — длина. |
| Л. | Ԉ. |
| Личкӧм — давление. | Ԉічкӧм — давление. |
| Ӧ. | Ӧ. |
| Ӧдӧлитӧм — преодолевание. | Ӧԁӧԉітӧм — преодолевание. |
| Ӧддзӧдӧм — ускорение. | Ӧԁԇӧԁӧм — ускорение. |
| Ӧткодя мунӧм — равномерное движение. | Ӧткоԃа мунӧм — равномерное движение. |
| Ӧтлаӧдны — связывать, соединять. | Ӧтлаӧԁны — связывать, соединять. |
| П. | П. |
| Пытшкын сотчан двигатель — двигатель внутреннего сгорания. | Пыщкын сотчан ԁвігаԏеԉ — двигатель внутреннего сгорания. |
| Р. | Р. |
| Ру — пар. | Ру — пар. |
| Разнӧй нога мунӧм — неравномерное движение. | Разнӧј нога мунӧм — неравномерное движение. |
| С. | С. |
| Сьӧкта вын — сила тяжести (сьӧкта — вес). | Ԍӧкта вын — сила тяжести (ԍӧкта — вес). |
| Т. | Т. |
| Тойлӧны — отталкивают. | Тојлӧны — отталкивают. |
| Тӧв — ветер. | Тӧв — ветер. |
| У. | У. |
| Удж — работа. | Уҗ — работа. |
| Ч. | Ч. |
| Чушкӧм — скольжение | Чушкӧм — скольжение |
| Чӧрс — ось. | Чӧрс — ось. |
| Э. | Е. |
| Эбӧс — мощность. | Ебӧс — мощноԍԏ. |
| Энергия — энергия. | Еԋергіја — энергия. |
| Энергия видзтан закон — закон сохранения энергии. | Еԋергіја віԇтан закон — закон сохранения энергии. |
| Ы. | Ы. |
| Ыджда — величина. | Ыҗԁа — величина. |
| Исковтны — скользить. | Ысковтӧм — скользить. |
| М. | М. |
| Мунӧм — движение. | Мунӧм — движение. |
| Мунӧмлӧн ӧд — скорость. | Мунӧмлӧн ӧԁ — скорость. |
| Ш. | Ш. |
| Шы — звук. | Шы — звук. |
| Й. | Ј. |
| Югыд — свет. | Југыԁ — свет. |
Комиӧн
Важ коми гижӧд
