| ФИЗИКА | |
| Мӧд юкӧн | |
| 1 ЮКӦД | |
| §1. Мунӧм (движенньӧ) | |
| Природаын ми аддзам, мый быдӧн олӧ мунӧмӧн (движенньӧӧн). Босьтам мортӧс, животнӧйӧс, быдманторъяс дай мукӧд, ми аддзам, мый найӧ олӧны мунӧмӧн. Талунъя морт абу нин тӧрытъя, сылӧн лои тайӧ каднас тӧдчымӧн ыджыд вежсьӧм. | |
| Мортыд оз сӧмын лунысь лунӧ вежсьы, а вежсьӧ часысь часӧ, секундысь-секундӧ, збыльвылассӧ мортыд нэмсӧ олӧ мунӧмӧн, вежласьӧмӧн, развивайтчӧмӧн. Тадз жӧ босьтам кӧ животнӧйясӧс, быдмӧгъясӧс, то ми аддзам, мый найӧ сідз жӧ, кыдз и морт, олӧны мунӧмӧн, вежласьӧмӧн да развивайтчӧмӧн. Мунӧмӧн оз сӧмын ов органическӧй мир, ловъя олысьяс, но вежласьӧмӧн, мунӧмӧн да развивайтчӧмӧн олӧ став неорганическӧй мирыс. Босьтам из, коді быд кадӧ вежсьӧ, — сійӧс шонді шонтас, зэр кӧтӧдас, тӧв пӧлялас, морт кучкас да сідз водзӧ. | |
| Тайӧ примеръяссьыс ми аддзам, мый кыдзи органическӧй, сідз жӧ и неорганическӧй мир олӧны мунӧмӧн, вежласьӧмӧн да развивайтчӧмӧн. | |
| Природаын ставыс олӧны мунӧмӧн, вежласьӧмӧн да развивайтчӧмӧн. | |
| Ми природаысь уна сикас формаяс да веществояс тӧдмалам мунӧмын; сӧмын мунӧмын ассьыс свойствосӧ телӧ петкӧдлӧ. Но природаын эм зэв уна нога мунӧм. | |
| Эмӧсь мунӧмъяс прӧстӧйӧсь, вежласьӧны сӧмын местаясӧн. | |
| Эмӧсь и сложнӧй мунӧмъяс, кыдзи электричество, магнетизм, свет да мукӧд. | |
| Тані ми пондам тӧдмавны прӧстӧй мунӧмъяс, кор телӧ ассьыс местасӧ вежлалӧ. | |
| §2. Механика^Механика эм греческӧй кыв, коді роч вылӧ вуджӧдӧмӧн — хитросьт, выдумка./^ | |
| Воддза параграфсьыс нин ми аддзылім, мый эмӧсь прӧстӧй мунӧмъяс. Сэтшӧм прӧстӧй мунӧмъяссӧ, кодӧс ми природаысь наблюдайтам, шуӧны механическӧй перемещенньӧӧн. Прӧстӧ кӧ шуны, механическӧй перемещенньӧыс лоӧ прӧстӧй места вежлалӧм. Морт муніс ӧдзӧс дорсянь пызан дорӧдз — тайӧ мортыслысь мунӧмсӧ ми шуам механическӧй перемещенньӧӧн, ассьыс местасӧ вежис — вӧлі ӧдзӧс дорын, а лои пызан дорын. Сарай вывсянь уси из, тайӧ лои дзик сэтшӧм жӧ прӧстӧй механическӧй перемещенньӧ. Татшӧм прӧстӧй механическӧй перемещенньӧяссӧ и тӧдмалӧ наука, кодӧс шуӧны механикаӧн. Механика тӧдмалӧ, кутшӧм законъясӧн вежласьӧны прӧстӧй механическӧй перемещенньӧясыс, тӧдмалӧ явленньӧяс, тӧдмалӧ сійӧ законъяссӧ, кодъяс веськӧдлӧны явленньӧяснас. Сійӧ тӧдмалӧмнас вӧчӧны уна пӧлӧс опытъяс, кодъясӧс видзӧдӧны, наблюдайтӧны да мерайтӧны. | |
| Механика — эм наука, коді тӧдмалӧ законъяс, закономерносьтъяс прӧстӧй мунӧм формаяслысь да вынъяссӧ, кодъяс вызывайтӧны мунӧмсӧ. | |
| §3. Механикалӧн развивайтчӧм (быдмӧм) | |
| ХV-ӧд нэмын, мӧд джыннас лои зэв ыджыд вежсьӧм. Феодальнӧй строй эз вермы асьсӧ кутны, лои зэв ыджыд антагонистическӧй противоречийӧ производительнӧй вынъяслӧн, производственнӧй отношенньӧяскӧд. Власьт важ феодальнӧй дворянстволӧн лои корольяс киын. Вӧліны сэк зэв нин ыджыд классӧвӧй тышъяс крестьяналӧн, сы бӧрын пондіс чужны пролетариат. Кор лои выль строй, сэк зэв ӧдйӧ пондіс мунны водзӧ мирӧвӧй вузасьӧм-ньӧбсьӧм, вӧлі восьтӧма выль му Америка. | |
| Ремесленнӧй удж пӧрис мануфактурнӧйӧ, коді и эм ӧнія промышленносьтлӧн исходнӧй чут. Тайӧ периоднас зэв ёна пондіс водзӧ развивайтчыны наука, йӧзыс ёна пондісны велӧдчыны. Вӧлі ӧти морт, коді тӧдіс зэв уна пӧлӧс наука. Мортсӧ тайӧс шуисны Леонардо да Винчи; сійӧ вӧлі художник, математик, механик, инженер да с. в. Тайӧ революционнӧй каднас, кыдзи и мукӧд наукаяс, ёна бура развивайтчис механика, коді первой занимайтчис сынӧдса да мувывса телӧяс тӧдмалӧмӧн. Сыкӧд тшӧтш ёна быдмис математика. Сійӧ бура отсаліс механикалы выльторъяс математически тӧдмавны да оформляйтны математическӧй методъясӧн. | |
| Тайӧ периоднас механика законъясӧн прӧверитісны важ тӧдмалӧмъяссӧ. Зэв ыджыд вын пуктіс сы вылӧ Ньютон, код законъясӧн водзӧ механика велӧдігӧн тӧдмасям на. Бӧрыннас Кеплер восьтіс, тӧдмаліс законъяс планета мунӧмъяслысь. Тайӧ период помас нин тӧдмалісны механика кизьӧр да газообразнӧй телӧяслысь. | |
| Татысь позьӧ вӧчны вывод, мый механика развивайтчис ӧттшӧтш, кор развивайтчис общество да техника, кодлы лунысь лунӧ колӧ тӧдмавны выльторъяссӧ да теоретически сійӧс висьтавлыны. | |
| §4. Механическӧй перемещенньӧ | |
| Ми воддза параграфъясын тӧдмалім, мый механическӧй перемещенньӧ лоӧ медпрӧстӧй мунӧмлӧн формаыс, кор кутшӧмкӧ телӧ ассьыс местасӧ вежлалӧ, мӧд ног кӧ шуны, кор телӧ ӧти местаысь вешйӧ мӧд местаӧ. | |
| Ми природаысь наблюдайтам татшӧм механическӧя вешйӧмсӧ быд воськолысь. | |
| Планетаяс шонді гӧгӧр бергалӧны, вешйӧмны ӧти местаысь мӧд местаӧ, мый вӧсна миян му вылын овлывлӧ во гӧгӧрнас нёль пӧлӧс кад: тӧв, тулыс, гожӧм да ар. Быд планета бергалӧ ас чӧрс гӧгӧрыс. Босьтам кӧть планета Му (Земля), бергӧдчӧ аслас чӧрс гӧгӧрыс 24 час, кодӧн вӧчӧ лун дай вой. | |
| Кор лыйсьӧны пушкаӧн, пищальӧн, сэк снарад либӧ пуля сідзжӧ вӧчӧны прӧстӧй механическӧй перемещенньӧ, кор снарад, пуля усьӧ кымынкӧ километр сайӧ лыян местасянь. | |
| Пабрик-заводса машина тэчасъяслысь ми век жӧ аддзам вешъялӧм ӧти местаысь мӧд местаӧ, да бӧр важ местаас. Кор кывтӧ ва кузя кер либӧ пур, сэк сідзжӧ ми аддзам механическӧй перемещенньӧ. | |
| Тайӧ примеръяссьыс ми аддзам прӧстӧй механическӧй перемещенньӧсӧ, кодӧс тӧдмалӧ наука механика. | |
| §5. Мунӧмлӧн классификация | |
| Ми природаын наблюдайтам зэв уна нога мунӧмъяс. Но позьӧ татшӧм уна нога мунӧмъяссӧ классифицируйтны (ӧткодьджык мунӧмъяссӧ ӧтувтны). Туй вӧчӧм мунӧмъяссӧ ми вермам юкны кык пельӧ, веськыд линияӧн (прямолинейнӧй) мунӧмъяс да чукля линия мунӧмъяс. Чукльӧдлӧмӧн мунӧмсӧ нӧшта шуӧны круг кузя мунӧмӧн. | |
| Босьтам сунис, ӧти помас сэтчӧ кӧрталам из, мӧд помсӧ кӧрталам сёрйӧ. Кор суниссӧ ми ӧзтам да сунисыс орӧ, сэки изйыд усьӧ. Сійӧ из усьӧмыслысь усян линиясӧ ми шуам веськыдӧн, прямолинейнӧя усьӧмӧн, мунӧмӧн. | |
| Кор морт мунӧ ӧти джодж плака кузя, сылӧн мунӧмыс лоӧ прямолинейнӧй жӧ, веськыд. Чукльӧдлӧм мунӧмсӧ ми наблюдайтам сэк, кор ми вылісянь уськӧдам бумага лист, коді усигас туйвизьсӧ вӧчӧ чукльӧдлӧмӧн. | |
| Эм кӧ, шуам, кутшӧмкӧ чут кӧлеса вылын, сійӧ сідзжӧ вӧчӧ чукыль, кругӧвӧй туй. | |
| Кор шыбласям изйӧн, сэк ми аддзам, мый миян шыбитӧм изъяс вӧчалӧны чукыльӧсь туйяс. | |
| Чукльӧдлӧмӧн мунӧм шусьӧ сэтшӧм мунӧм, кор кутшӧмкӧ телӧ мунігас вӧчӧ чукыльӧсь туй, а прямолинейнӧйӧн — сэтшӧм мунӧмъяс, кор телӧ вӧчӧ мунігас веськыд туй визь. | |
| Ми нӧшта наблюдайтам сэтшӧм мунӧмъяс, кор телӧлӧн чутъясыс мунігас вӧчалӧны туй визьяс да нӧшта быд чут мунӧ ӧткодь визьӧн. | |
| Босьтам стружитчан станокын, кӧні стружитчан пызанас быд чут мунӧ веськыда мӧд чуткӧд ӧтвесьтын; парӧвӧй машинаын поршеньын быд чут мунӧ сідз жӧ веськыда. | |
| Татшӧм мунӧмъяссӧ, кор телӧын быд чут мунӧ ӧтик визьӧд да ёрта-ёртыслы параллельнӧй туй кузя, шуӧны поступательнӧйӧн. | |
| Поступательнӧй мунӧм ми аддзам стружитчан пызанлысь, поршеньлысь да мукӧд телӧяслысь. | |
| Махӧвӧй кӧлесаын телӧлӧн чутъясыс оз вӧчны веськыд параллельнӧй туйвизь ёрта-ёртыслы, а бергалӧны кругӧн чӧрс гӧгӧрыс. | |
| Татшӧм мунӧмсӧ, кор телӧлӧн чутъясыс мунӧны окружносьтӧн, кругӧн, бергалан чӧрс гӧгӧр, шуӧны вращательнӧй (бергалан) мунӧмӧн. | |
| Татшӧм вращательнӧй мунӧмсӧ ми аддзам кӧлесаясысь, шкивъясысь, шестерняясысь да мукӧдлаысь. | |
| Кор стенӧвӧй часілӧн мунӧ маятникыс, сэк сійӧ оз вӧч ни поступательнӧй, ни вращательнӧй мунӧм, а вӧчӧ ас нога мунӧм, кӧн телӧлӧн чутыс оз вӧч быдса круг, а вӧчӧ сӧмын часьт, кодӧс шуӧны дугаӧн. | |
| Татшӧм мунӧмыс, кор телӧлӧн быд чут вӧчӧ аслас мунігас дуга круг пӧв, шусьӧ колебательнӧй мунӧмӧн. | |
| §6. Относительнӧй мунӧм | |
| ХVII ӧд нэмын ыджыд учёнӧй морт Галилей шуліс со мый: «Пырӧ ёртныдкӧд паракод каютаӧ да лэдзалӧ сэтчӧ гутъясӧс, бобувъясӧс, номъясӧс, лӧдзьясӧс да мукӧд лэбалысь гагъясӧс. Сэні мед нӧшта лоӧ ва тыра ыджыд доз, а ваас черияс. Ӧшӧдӧ йиркас (потолок) ва тыра ведра да мед ведрасьыс виялас ва войтъяс увтас пуктӧм мӧд ведраӧ либӧ мукӧд пӧлӧс дозйӧ. Кор паракодыс оз на мун, ті видзӧдӧ, кыдз лэбалысь гагъяс пондасны лэбавны ӧтарӧ-мӧдарӧ, черияс уялӧны быдладорӧ; виялысь ва войтъяс виялӧны дозйӧ. Быдӧн бура видзӧдӧм бӧрын, мед тіян паракодныд мӧдас мунны зэв ӧдйӧ. Мӧдӧдчӧм бӧрын мунігас бара заводитчӧ видзӧдны найӧ бӧрся, сэк ті аддзанныд, мый некутшӧм вежсьӧм лэбалысьяслӧн, ни черияслӧн, ни ва каплялӧн оз ло, ті та кузьта нинӧм он вермӧ шуны, мунӧ али оз тіян паракодныд. Ва войтъяс усялӧны улысса дозйӧ, ньӧти оз усь бӧрлань, кӧть и паракодыс ва войт усигкостіыс мунӧ водзӧ кымынкӧ метр. Черияс пондасны уявны ӧтмоза быдладорӧ. Бобувъяс да гутъяс пондасны лэбавны быдладорӧ да оз пондыны пуксьыны бӧръя стенас. Ӧзтанныд куритчыны папирос, тшыныс сідзжӧ пондас кайны веськыда, ньӧти оз кусыньтчы паракод мунӧм серти. | |
| Быдӧнлы тайӧ примерас помкаыс сійӧ, мый быд действийӧын, коді вӧлі паракод каютаас, паракодыслӧн мунӧмыс быдӧнлы дзик ӧткодь, сідз жӧ и сынӧдыслы». | |
| Татысь позьӧ вӧчны вывод, коді лоӧ законӧн относительнӧй мунӧмлӧн. Быд мунӧм эм относительнӧй мунӧм. | |
| Юасянъяс | |
| 1. Кутшӧм мунӧмъяс велӧдӧ механика? | |
| 2. Мый шусьӧ механическӧй перемещенньӧӧн? Висьтав примеръяс перемещенньӧ вылӧ. | |
| 3. Кыдз развивайтчис механика? | |
| 4. Кутшӧм мунӧм шусьӧ прямолинейнӧйӧн? Висьтав пример прямолинейнӧй мунӧмлысь. | |
| 5. Кутшӧм мунӧм шусьӧ криволинейнӧйӧн? Висьтав пример криволинейнӧй мунӧмлысь. | |
| 6. Кутшӧм мунӧм шусьӧ поступательнӧйӧн? Вращательнӧйӧн? Колебательнӧйӧн? Висьтав на вылӧ примеръяс. | |
| 7. Кыдз ми шуам быдпӧлӧс мунӧм? | |
| 8. Висьтав пример относительнӧй мунӧмлысь. | |
| 2-ӧд ЮКӦД | |
| ӦТКОДЯ МУНӦМЛӦН ЗАКОНЪЯС | |
| §7. Ӧткодя мунӧм (равномерное движение) | |
| Кор поезд быд часын мунӧ 45 км, сэтшӧм мунӧмсӧ шуӧны ӧткодя мунӧмӧн (равномерное движение). | |
| Сэтшӧм мунӧмсӧ, кор телӧ мунӧ ӧткодь кадӧ ӧтмында туй, шуӧны ӧткодя мунӧмӧн. | |
| Природаын татшӧм ӧткодя мунӧмсӧ ми аддзам мулысь, коді бергӧдчӧ ас чӧрс гӧгӧрыс 24 час. | |
| §8. Мунӧмлӧн ӧд (скорость) | |
| Природаысь миянлы ковмывлӧ тӧдмавны уна телӧяслысь мунӧмъяссӧ да ещӧ тӧдмавны сідз, уна-ӧ вермӧ телӧыс мунны ӧтмында каднас. Кор телӧ мунӧ быд часын 45 км, сэк ми вермам шуны, мый сылӧн ӧдыс быд часын 45 км. | |
| Сійӧ туйыс, уна-ӧ мунӧ телӧыс ӧткодь кадӧ, шусьӧ мунӧмлӧн ӧд (скорость). | |
| Босьтам телӧ, код 3 часын муніс 24 км, колӧ тӧдмавны сылысь ӧдсӧ, уна-ӧ муніс телӧыс туйсӧ ӧти часӧн. Ӧд тӧдмавтӧгыд ми вермам шуны, мый сійӧ муніс быд часын 8 км. Ӧд ми тӧдмалім тадз: став туйсӧ, уна-ӧ сійӧ муніс, юким мунігӧн кольӧм час лыд вылӧ. Тадз жӧ позьӧ тӧдмавны, уна-ӧ муніс телӧ ӧти минутӧн, секундӧн да с. в. Шуам, телӧ муніс 5 секундӧн 30 см, сэки мунӧмлӧн ӧдыс быд секунд вылӧ воӧ 6 см. | |
| §9. Мунӧмлысь ӧдсӧ мерайтӧм | |
| Физикаын мерайтнысӧ унджыкысьсӧ босьтӧны куим мера: кузьта мерайтны — сантиметр (см); кад мерайтны — секунд (с), сьӧкта мерайтны — грамм (г). Тайӧ системаыс шусьӧ сантиметра-грамма-секундаӧн, нӧшта шуӧны C. G. S. Ӧд тӧдмалігӧн миянлы колӧ юкны нима лыдпасъяс. Мунӧмлысь ӧдсӧ тӧдмалігӧн босьтӧны прӧстӧ лыдпасъяссӧ да юкӧны, кыдз прӧстӧй числӧяс, а арталӧм бӧрас ӧтветсӧ гижӧны дробӧн. Числителяс гижсьӧ туй мера, а знаменателяс кад мера; со кыдзи: см/с; м/мин; км/ч; да лыддьыссьӧны сантиметръяс секундӧн, метраяс минутӧн да с. в. | |
| Мунӧмлысь ӧд мерайтан мера вылӧ босьтсьӧ сэтшӧм ӧд, кор телӧ ӧтик секундаӧн мунӧ ӧти сантиметра кузьта туй. Мунан ӧд мерайтан единицаыс гижсьӧ тадз: 1 см/с. Кор телӧ мунӧ ӧткодя, ӧтик секундӧн 5 см, сэк мунӧмыслӧн ӧдыс гижсьӧ 5 см/с; а кор, шуам, гижӧма мунӧмлысь ӧдсӧ 30 см/с, сэк сійӧ висьталӧ, мый телӧ ӧтик секундӧн мунӧ 30 см. | |
| Мунӧмлысь ӧд позьӧ мерайтны и мукӧд мераӧн, кор телӧ мунӧ 5 мин. 100 м, сэк мунан ӧд гижсьӧ — 20 м/мин. | |
| §10. Ӧткодя мунӧмлӧн уравненньӧ | |
| Телӧ 3 часӧн муніс 21 км., мунӧмыслӧн ӧдыс — 7 км/часӧн; кодӧс ми тӧдмалім тадзи 21 : 3 = 7 км/часӧн. | |
| Босьтам да пасъям: | |
| туйсӧ шыпасӧн .... s | |
| кадсӧ .... t | |
| мунӧмлысь ӧдсӧ .... v | |
| Числӧяс местаӧ гижӧм шыпасъяс и лоӧны ӧд тӧдмалан формулаӧн — уравненньӧ, коді гижсьӧ тадзи: v = s/t. | |
| Мунӧмлӧн ӧд = туй / кад | |
| Кор колӧ миянлы тӧдмавны туй, тайӧ формуласӧ вермам тӧдмавны да гижсьӧ сійӧ тадзи: s = v ∙ t. | |
| Кадыс тӧдмавсяс со кыдзи: t = s/v. | |
| Тайӧ формулаясыс шусьӧны ӧткодя мунӧмлӧн уравненньӧясӧн. | |
| §11. Туйлӧн кад серти вежласян график | |
| Туйлысь кад серти вежласьӧмсӧ позьӧ пасйыны графически. Тадзи пасъялігас босьтӧны кык веськыд линия, кодъяс ӧтлаавсьӧны веськыд пельӧсӧн, кыдзи петкӧдлӧма 4-ӧд серпас вылын. | |
| Мед миян телӧлӧн ӧдыс — v = 10 м/с. Босьтам да нулевӧй чутсяньыс пондам юклыны ОВ линиясӧ, да мед быд сэтшӧм юкӧныс петкӧдлас 1 секунда кад. Сэк быд чут пондас петкӧдлыны кад: a — 1 сек., b — 2 сек., c — 3 сек. да с. в. А линия ОА-сӧ сідз жӧ юклӧма да пасъялӧма телӧлысь мунан туйсӧ. Миян телӧ первой секундӧ муніс 10 м. Кӧні пасйӧма 1 секундаӧс, сэсянь нуӧдам веськыд визь, а кӧні петкӧдлӧма 10 м, сэсянь сідзжӧ нуӧдам веськыд визь. Тайӧ кык визьыс ӧтлаасясны дай лоӧ чут, кӧні и лоӧ мунысь телӧыс. Кор кольӧ кадыс ӧти секунд, вӧчам тадз жӧ, кор кольӧ кык секунд, куим, нёль да с. в. Кор тӧдмалам став местаяссӧ телӧ мунӧмыслысь (1, 2, 3 секундаӧс), сэк нулевӧй чутсяньыс ӧтлаавлам став чутъяссӧ. Ӧтлаавлӧм бӧрас ми аддзам, мый график лои веськыд визь, коді миянлы петкӧдлӧ да висьталӧ: мый быд чут график вылас ӧтлаӧдӧ колян кадсӧ да телӧлысь мунан туйсӧ. Ӧткодя мунӧмлӧн кад серти туйлӧн вежласьӧмыс графически эм веськыд линия. | |
| Юасянъяс да задачаяс | |
| 1. Кутшӧм мунӧм шусьӧ ӧткодя мунӧмӧн? | |
| 2. Мый лоӧ мунӧмлӧн ӧдыс? | |
| 3. Кутшӧм единицаӧн мерайтӧны мунӧмлысь ӧдсӧ? | |
| 4. Кыдзи гижсьӧ формула, кор ми тӧдмалам мунӧмлысь ӧдсӧ? | |
| 5. Кыдз графически гижсьӧ ӧткодя мунӧм? | |
| 6. Поезд 4 часӧн муніс 140 км, колӧ тӧдмавны поездлысь 1 часӧн мунан ӧдсӧ. v = 35 км/ч. | |
| 7. Шы сынӧдӧд мунӧ = 330 м/с, тӧдмавны, дыр-ӧ мунас 2760 м? | |
| 8. Аэроплан лэбӧ 0,07 км/с; кымын метр лэбас 7 с? S = 490 м. | |
| 9. Югыдлӧн ӧдыс v = 300000 км/с. Дыр-ӧ локтӧ югыдыс шондісянь муӧдз? Мусянь шондіӧдз 150.000.000 км. Отв. t = 500 с. | |
| 10. Чертитӧ график телӧлысь мунӧмсӧ, кор ӧти телӧ мунӧ: V = 6 м/с, а мӧд V1 = 3 м/с. | |
| 3‐ӧд ЮКӦД | |
| §12. Мунӧмӧн веськӧдлӧм (управление движением). | |
| Кор тэ лыян пищальысь, сэк тэныд бӧрӧ сетӧ пельпомад. Кор тэ чери вугралігӧн кыскан чери, сэк тэ черисӧ кыскан вывланьӧ, а чериыс вугырсӧ кыскӧ увланьӧ. Мельничаын кӧлеса кутӧ валысь визувтан ӧдсӧ, но сэк жӧ бергӧдчӧ ачыс. Ми тӧдам, мый магнит кыскӧ ас дінас кӧрт, а кор ми магнитсӧ ӧшӧдам да сы дінӧ пондам вайӧдны кӧрт, сэк магнитыс пондас матыстчыны кӧртыслань. | |
| Татшӧм примеръяссӧ позьӧ вайӧдны зэв уна, кӧні ми аддзам, мый телӧяс ёрта-ёртыскӧд век взаимодействуйтӧны. Ми аддзылім примеръясысь, мый ӧтик телӧыс заводитчӧ мунны сэк, кор мӧд телӧлӧн мунан ногыс действуйтӧ сы вылӧ, но первой телӧыс мӧдас муннысӧ ещӧ сэк, кор сійӧ телӧыс действуйтӧ мӧд телӧ вылас. Татшӧм ёрта-ёрт вылас действуйтӧмыс телӧяс пӧвстын эм быд телӧ мунігӧн. | |
| Татшӧм взаимодействийӧсӧ позьӧ наблюдайтны со кутшӧм опытъясӧн: | |
| 1-ой опыт. Вӧчӧй лыйӧм патронысь ворсан пушка, кӧлесаяс вылӧ, кыдзи петкӧдлӧма 5-ӧд серпас вылын. Патрон пытшкас джынйӧдзыс кымын кисьтӧ ва, патронсӧ пробкаалӧ да пыдӧссяньыс спиртовка биӧн шонтӧ. Пытшкас ваыс пондас пуны да пондас кыптыны ру. Руыс чукӧрмас сымда, мый тойыштас пробкасӧ патронсьыс да тойыштігмозыс ворсан патронсӧ неуна йӧткыштас бӧрвыв. | |
| 2-ӧд опыт. Быглясьысь чуркаяс вылӧ пуктӧ кык метра кузьта пӧв, сувтӧ пӧв вылас да заводитчӧ ветлӧдлыны ӧтарас да мӧдарас. Кор ті мунанныд «В»-ланьӧ, сэк ті кокнаныд личканныд пӧвсӧ, а пӧвйыс тойыштӧ телӧсӧ, тэ тойыштан пӧвсӧ «А»-лань. | |
| Тайӧ опытъяссьыс да примеръяссьыс ми аддзылім, мый кор кык телӧ действуйтӧны ёрта-ёрт вылас, сэки и лоӧ телӧяслӧн вешйӧм. | |
| §13. Разнӧй ӧда мунӧм (неравномерное движение) | |
| Телӧ первой секундаӧ муніс 5 см кузьта туй, но водзӧ мунігас сійӧ мунны пондіс зэв лёк туйӧд да муніс сӧмын 3 см секундӧн, а коймӧд секундӧ муніс 7 см да с. в. | |
| Татшӧм мунӧмыс, кор ӧтмында кадӧн телӧыс оз ӧтмында мун, шусьӧ разнӧй ӧда мунӧмӧн. | |
| Природаын разнӧй ӧда мунӧмыс овлӧ сы понда, мый телӧ вылас мунігас действуйтӧны мукӧд телӧяс, ас выннас, торъя нин сынӧд паныдалігӧн, телӧяслӧн зыртӧм вын да мукӧд. | |
| Тайӧ телӧ мунӧм примерын ми аддзам, мый телӧ быд секундаын оз мун ӧтмоз, мӧд секунданас муніс ньӧжъялӧмӧн, код вылӧ влияйтісны, кыдз нин ми шулім, мукӧд телӧяслӧн вынъяс. Татшӧм мунӧмыс телӧлӧн шусьӧ надзмӧдчӧмӧн (замедленньӧӧн) мунӧм. | |
| Коймӧд секундаӧн телӧ муніс ӧдйӧнджык и муніс кык пӧв ӧдйӧджык мӧд секунда сертисьыс, но телӧ и водзӧ мунігӧн век ӧддзӧ. Татшӧм мунӧмыс, кор телӧ мунӧ ӧддзӧмӧн, шусьӧ ӧддзӧдӧм (ускоренньӧ) мунӧмӧн. | |
| А унджык туй мунӧмыс, кодӧс телӧ муніс коймӧд секундаӧ мӧд секунда туй мунӧм сертисьыс (4 см), шусьӧ ӧддзӧдӧмӧн (ускоренньӧӧн). | |
| Татшӧм ӧддзӧдӧм мунӧмъяссӧ ми наблюдайтам телӧлысь вывсянь усигӧн, кор тӧдмалӧма, мый телӧ усигас быд секундаын ӧддзалӧ 9,81 м/с. Тайӧ тӧдмалӧм лыдыс и шусьыссьӧ ӧддзӧдӧмӧн телӧлӧн. | |
| §14. Вын (сила) | |
| Гортын спортивнӧй упражненньӧяс вӧчигӧн, вӧрын уджалігӧн, пабрик-заводын уджалігӧн да нӧшта мукӧдлаын ми аддзам йӧзлысь, уджалысь скӧтлысь, валысь, тӧвлысь да мукӧдлысь вын пуктӧм. | |
| Тӧвлысь вынсӧ используйтӧм вылӧ йӧз вӧчӧны паруса пыжъяс да карабъяс. Валӧн выныс бергӧдлӧ миянлысь мельнича кӧлесаяс, ва турбинаяс, кодъяс зэв ыджыд вынаӧсь да нуӧны зэв ыджыд удж миян промышленносьтын. | |
| Руӧн уджалан машинаяс уджалӧны ру вынӧн, кодъяс миянлы новлӧдлӧны зэв уна километр сайӧ йӧзӧс, груз, бергӧдлӧны станокъяс да мукӧдтор. | |
| Тайӧ примеръяссьыс ми аддзам, мый вын эм уна пӧлӧс: ру, ва, тӧв, морт вын да мукӧд, и став сикас выннас позьӧ уджавны. | |
| Ми природаысь наблюдайтам, мый быд вын вермӧ вӧчны кутшӧмкӧ да удж; вермӧ сулалысь телӧӧс пӧртны мунӧм состоянньӧӧ (морт шыбитӧ мач, вӧв кыскӧ телега, тӧв нуӧ кабала и с. в.). | |
| Но вын мунысь телӧӧс вермӧ сувтӧдны. Мортлӧн вын кутӧ мач, кӧлеса тормоз ас ён выннас кӧлесалы оз сет бергавны и с. в. Но нӧшта вын вермӧ мунысь телӧлысь вежны визьсӧ, кодӧс позьӧ наблюдайтны сэк, кор ми быгыльтам джодж кузя шар, коді люкасяс стенӧ да кодлӧн выныс шарыслысь мунӧм визьсӧ вежас мӧдарӧ, тайӧ жӧ ми наблюдайтам и мукӧд примеръясысь. Тайӧ примеръяссьыс ӧні ми вермам сетны вынлы определенньӧ: | |
| Вын эм помка, коді вермӧ сулалысь телӧӧс пӧртны мунӧм телӧӧ, сувтӧдны мунысь телӧӧс и вежны мунысь телӧлысь визьсӧ.^Тайӧ определенньӧыс распространяйтчӧ и применяйтсьӧ сӧмын механика отделын./^ | |
| §15. Вынлӧн ыджда (величина) | |
| Ми тӧдам, мый кор колӧ сулалысь телӧӧс пӧртны мунысь телӧӧ, сэк телӧ вылӧ колӧ действуйтны вынӧн. Шуам, джоджын вӧлі мач, друг сійӧ мачыс быгыльтчис. Мач ас кежас оз вермы быгыльтчыны, сы вылӧ действуйтіс кутшӧмкӧ вын, вермис тӧвлӧн, мортлӧн да мукӧдлӧн. | |
| Миянлы природаын телӧ мунӧм визь сертиыс колӧ тӧдмавны нӧшта выныслысь ыдждасӧ. | |
| Джоджын эм шар, а шарсӧ кӧ кучкан — шарыс быгыльтчас. Шуам, шарыслӧн мунӧм ӧдыс вӧлі 1 м/с.^Тайӧ примерсӧ босьтігӧн ньӧти ог босьтӧ пыдди зыртӧмлысь вынсӧ да мукӧдторъяс./^ | |
| Татысь позьӧ тӧдмавны сійӧ, мый кор ми кӧсъям шарлы сетны мунан ӧдсӧ кык пӧв, куим пӧв унджык, сэк миян шарыслы колӧ кучкыны кык пӧв да куим пӧв ёнджыка. | |
| Татшӧм примеръяссьыс позьӧ вӧчны сэтшӧм вывод, мый кык мында вынысь сійӧ ыджыдджык, коді ӧткодь условйӧясӧн ӧдйӧджык содтӧ ассьыс мунӧм вынсӧ. | |
| §16. Вын мерайтӧм | |
| Вын тӧдмалӧм понда ковмас решайтны уна сикас задачаяс производствояс вылын да мукӧдлаын, сэк медводзын ковмас мерайтны вынсӧ. Ми тӧдам, мерайтігӧн век колӧ босьтны ӧткодь мерайтан ыджда. Татысь ми аддзам, мый вын позьӧ сравнивайтны да мерайтны вынӧн жӧ. | |
| Медпрӧстӧй пример вын мерайтігӧн позьӧ босьтны со кыдзи: шуам, сьӧкта вын, сэтшӧм вын, кодӧн быд телӧ кыскыссьӧ муӧн ас центрас. А ми тӧдам нин, мый сьӧкта вын мерайтчӧ весӧвӧй единицаясӧн. Сійӧ жӧ весӧвӧй единицасӧ позьӧ босьтны мукӧд вынъяс мерайтігӧн и. | |
| Медпрӧстӧй прибор, кодӧн позьӧ мерайтны телӧлысь сьӧктасӧ, лоӧ пружиннӧй вески. Пружиннӧй вески уджалӧ стальнӧй сутугаӧн, кодӧс винтӧн моз гартӧма. Винтӧн гартӧмысь груз сьӧктанас нюжалӧ. | |
| Вын тӧдмалігӧн босьтам пружина. Ӧти помсӧ пружинаыслысь пуктам крючок вылӧ (7-ӧд серп.). Пружина помас вӧчам петкӧдлан стрелка В, а пружинаыскӧд орччӧн сувтӧдам линейка CD. Петкӧдлысь стрелкаыс пондас сулавны да, гижам сэтчӧ О. Ӧшӧдам пружина помас груз Q, 10 кг сьӧкта. Пружинаыс груз сьӧкта сертиыс нюжалас да, стрелкаыс вешъяс увлань. Кытчӧ сувтас стрелкаыс, сэтчӧ гижам 10. Пуктам кӧ грузсӧ 5 кг сьӧкта, сэк стрелкаыс сувтас 0–10-а костас шӧрвыяс. | |
| Кор миян лоӧ гӧтӧвӧй пружинаа вески, сэк ми вермам тӧдмавны выннымӧс. Кӧрталам вескисӧ крючокӧдыс да мӧдар помӧдыс заводитчам кыскыны, миянлы бура петкӧдлас, уна-ӧ ӧшйӧ вын. Стрелкаыс кӧ воас пӧв вылӧ пуктӧм 10 цифра весьтӧ, сэк вермам шуны, мый вын эм 10 кгр. сьӧкта. | |
| Тайӧ пример сертиыс позьӧ шуны, мый вын ми вермам мерайтны весӧвӧй единицаӧн. | |
| Пружиннӧй весъяс, кодъясӧс вӧчӧма вын тӧдмалӧм вылӧ, шусьӧны силомеръясӧн, а мукӧдыс динамометръясӧн. | |
| Динамометръяс эмӧсь зэв уна сикас, но медколана тэчас торйыс (часьтыс) пружина. | |
| (10-ӧд сер.) петкӧдлӧма динамометр, вӧвлысь кыскӧм вын мерайтан. | |
| §17. Вын мерайтан единицаяс | |
| Вын мерайтан единицаяс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь сьӧкта тӧдмаланъяс. | |
| Грамм (г) — коді эм сьӧкта 1 куб. см сӧстӧм валӧн 4°C дырйи. | |
| Килограмм (кг), кӧні 1000 грамм. | |
| Тонна (т), кӧні 1000 килограмм. | |
| §18. Графикӧн вын пасъялӧм | |
| Кор вын действуйтӧ телӧ вылӧ, сэк миянлы зэв колана тӧдны выныслысь ыдждасӧ, выныслысь действуйтӧм визьсӧ да кутшӧмаджык действуйтӧ телӧ вылас выныс. Сійӧ телӧвывса местаыс, кытчӧ выныс действуйтӧ, шусьӧ вын действуйтан чутӧн. | |
| Вӧчам сэтшӧм опыт. Шуам, муын эм чурка. Тувъялам сэтчӧ кӧрт тув (11-ӧд сер.) да крукалам пружиннӧй вескиӧ «В». Пондам вескинад кыскыны чуркатӧ сэтчӧдз, кытчӧдз оз вешйы сійӧ миянлань. Кор чуркаыд пондас вешйыны, пружиннӧй вескиыд миян пондас петкӧдлыны 5 кг. Тадзи ми тӧдмалім вынлысь ыдждасӧ. Выныслысь действуйтан визьсӧ ми тӧдмалім жӧ, кор кыскимӧ чуркасӧ асланьӧ (11-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма стрелкаӧн). Вын действуйтан чутыс эм чут «А». | |
| Тайӧ куимнан тӧдмаланторсӧ позьӧ пасйыны графикӧн. Графикыс гижсьӧ веськыд линияӧн, стрелкаӧн, кодлӧн кузьтаыс петкӧдлӧ вынлысь ыдждасӧ 9 кг (12-ӧд серп.). Паськалӧм помыс петкӧдлӧ вынлысь действуйтӧм визьсӧ. Мӧд помыс «А» петкӧдлӧ телӧыс вылӧ вын действуйтан чут. | |
| §19. Вын содталӧм | |
| Вӧчӧй сэтшӧм опыт. Босьтӧй пружиннӧй вес, ӧшӧдӧ кольчаӧдыс, «0» крючокас ӧшӧдӧ 5 кг гира. Пружиннӧй вес петкӧдлас 5 кгр. Босьтӧй сійӧ гирасӧ да ӧшӧдӧ сы местаӧ 2 кг да 3 кг-а гира. Пружиннӧй вес миян бара петкӧдлас 5 кг. Кык вынсӧ 2 кг да 3 кг-сӧ ми зэв бура вермам вежны ӧти вынӧн, коді лоӧ 5 кг. | |
| Сійӧ выныс, коді вежӧ мукӧд вынъяссӧ, шусьӧ равнодействующӧй вынӧн, а сійӧ вынъясыс, кодъясӧс сійӧ вежӧ (2 да З кг), шусьӧны составляющӧйӧн. | |
| Юасянъяс да задачаяс | |
| 1. Кутшӧм вын ыджыдджык, кодлӧн ӧдыс 5 м/с либӧ 10 м/с? | |
| 2. Кутшӧм приборӧн ми сравнивайтам вынъяссӧ? | |
| 3. Мыйӧн определяйтчӧ вын? | |
| 4. Вежсьӧ али оз вынлӧн действийӧ сійӧ жӧ телӧыс вылӧ, кор вынлӧн действуйтан чутыс вежсьӧ? | |
| 5. Кутшӧм вын лоӧ равнодействующӧйӧн 1, 2 да 3 кг? | |
| §20. Телӧяслӧн инерция | |
| Медым телӧ вӧлі мунӧм состоянньӧын, колӧ сы вылӧ действуйтны вынӧн. Кор уджалӧ станок, сэк сійӧс бергӧдлӧ трансмиссия, а трансмиссиясӧ бергӧдлӧ парӧвӧй машина. Тайӧ примеръяссьыс ми аддзам, мый телӧ ас кежас оз вермы пӧрны мунӧм состоянньӧӧ, сэтшӧм состоянньӧас пӧртігӧн колӧ век вайӧдны сы вылӧ кутшӧмкӧ действуйтан вын. | |
| Ӧні позьӧ сувтӧдны татшӧм юасянтор. Вермӧ оз сувтны телӧ ас кежас, коді вӧлі мунӧм состоянньӧын? Ми татшӧм юалӧм вылас вермам вайӧдны зэв уна пример природаысь. Кор ті кодъянныд гу да гусяньыс мусӧ шыблалігӧн пӧртанныд мусӧ мунӧм состоянньӧӧ, сэсся зырнытӧ сувтӧданныд, а муыс век на мунӧ водзӧ. Тадз жӧ ми тувъялам чер чер пу вылӧ. Первой черыс и чер пуыс сулалӧны, а кор чер пуас кучкан, сэк сійӧ пондас пырны, а черыс век сулалас ас местаас. | |
| Кор ми пуалам пач чышкан лыс, сэк пусӧ и лыссӧ ми пӧртам мунӧм состоянньӧӧ, сэсся друг пусӧ сувтӧдам, а лыскыс век на пондас пырны пуас. Но лыскыслӧн пулань зыртӧм выныс кутас сійӧс водзӧ мунӧмсьыс. Кор ті чой йывсянь исковтанныд даддьӧн зэв ылӧдз, даддьыд нуас водзӧ. Татшӧм примеръястӧ позьӧ вайӧдны зэв уна. | |
| Медым ёнджыка тӧдмавны, вӧчалӧй опытъяс: | |
| I. Пуктӧй пызан вылӧ бумага лист, позьӧ босьтны кузьтанас 35 см, пасьтанас 6–7 см, да мед ӧтар помыс бумагаыслӧн пызан дортіыс ӧшалас; мӧд помас пуктӧ ва тыра стӧкан. Сы дорӧ матӧ сувтӧдӧ емӧн бытшкӧм истӧг доз, медым ӧтар помыс емыслӧн инмӧ стӧканас. Кор ті понданныд кыскыны бумагасӧ, сэк бумагаыскӧд тшӧтш кыскысяс стӧканыс и. Сувтӧдӧ стӧкансӧ и бумагасӧ бӧр важ местаас, сэсся зэв ӧдйӧ кыскӧ бумагасӧ (позьӧ вывсяньыс кинад вачкӧмӧн), сэк ті аддзанныд, мый ва тыра стӧканыд оз и вӧрзьыв местасьыс. Тайӧ опытыс тіянлы зэв бура висьталӧ, мый стӧкан кутӧ ассьыс сулалан состоянньӧсӧ. | |
| Тадз жӧ позьӧ вӧчны стӧкан местаас карандаш. | |
| II. Босьтӧй картупель да шар, пуктӧ джоджӧ да кучкӧ кыкнаныслы ӧткодя. Сэк ті аддзанныд, мый шар да картупель быгыльтчасны водзӧ. Кучкӧм бӧрас дыр мысти ті аддзанныд, мый шар быгыльтчас ылӧджык картупель серти — сы понда, мый картупельыс абу шыльыд. Тайӧ опытыс тіянлы петкӧдлӧ, мый телӧ водзӧ мунны вермӧ и сэк, кор сы вылӧ оз нин действуйт некутшӧм вын. | |
| Тайӧ примеръяссьыс да опытъяссьыс позьӧ вӧчны татшӧм вывод: | |
| Мунӧм телӧлӧн оз дугды, коді вӧлі пӧртӧма кутшӧмкӧ вынӧн (ру, морт, ва, машина да с. в.) сы бӧрын, кор выныс оз нин действуйт. | |
| Татшӧм мунӧмсӧ телӧяслысь шуӧны инерцияӧн.^Зэв тшӧкыда татшӧм инерция законсӧ шулывлӧны Ньютон законӧн./^ | |
| Тайӧ инерциянас телӧяслысь мунӧмсӧ физикаын шуӧны инерция законӧн. Татшӧм инерция законсӧ вӧлі тӧдӧны нин сэксянь, кор механика пондіс бурджыка паськавны. Галилей 300 во сайын вӧлі висьталӧ тайӧ закон йывсьыд. Галилей бӧрын 100 во мысти тайӧ законсӧ вынсьӧдіс да формулируйтіс Ньютон. Инерция законтӧ ёна позьӧ аддзыны транспорт да производство уджъясын, сідзжӧ уна вермас мортыд наблюдайтны аслас олӧмысь. | |
| Ми шулім, мый вын действуйтӧм бӧрын телӧ мунӧ водзӧ. Татшӧм явленньӧсӧ ми наблюдайтам транспортын — поезд сувтӧдігӧн, паракод сувтӧдігӧн, пыж сувтӧдігӧн: поездын да паракодын цилиндръяс русӧ оз нин лэдзны, а поезд век на мунӧ. Сӧмын бӧрвылас зыртӧм выныс да сынӧдлӧн сопротивленньӧ выныс дугӧдӧны налысь мунӧмсӧ. | |
| Примеръясысь да опытъясысь ми аддзылім, мый телӧӧс друг сувтӧдны некыдзи он вермы. Кор, шуам, друг кӧ сувтас мунігкостіыс вӧлыд, ті сэки йӧткыштчанныд водзӧ. Кор сибдас либӧ крукасяс кывтысь пур, сэк бара жӧ пурвывсаясыс ёна йӧткыштчанныд водзӧ. Тайӧ инерциянас мунігӧн телӧяслы овлывлӧ зэв уна лёктор, медся нин транспортын. Кор поезд люкасьӧ мӧд поездкӧд, сэк став вагонъясыс и войтырыс вӧліны мунӧм состоянньӧын да сійӧ состоянньӧсӧ и видзӧны найӧ. Кор поездъясыс люкасясны, сэк став вагонъясыс и войтырыс вагонъясас мунӧм состоянньӧсӧ видзӧмӧн мунӧны век на сыланьӧ, кодарлань мунісны водзджыксӧ. Сэк ёна жугласьӧны вагонъясыс, доймалӧны и войтырыс, вагонас мунысьясыс. | |
| Производство вылын уджалігӧн сідзжӧ инерция закон сетӧ асьсӧ тӧдны, торъя нин дорччигъясын, тувъясигъясын да мукӧдтор вӧчигъясӧ. | |
| Кор ми шыбласям, сэк сідзжӧ ми аддзам, мый ки вынным оз нин уджав, а шыбитӧм изйыс век на мунӧ. Тайӧ примеръяссьыс инерция законтӧ ёнджыка позьӧ казявны. | |
| Юасянъяс | |
| 1. Висьталӧй, мыйла няйт торъяс чеччалӧны-резӧны бергалан кӧлесасянь? | |
| 2. Висьталӧй, кутшӧм явленньӧ эм джодждӧра пыркӧдігӧн? | |
| 3. Мыйла мунысь механизмӧс колӧ сувтӧдны ньӧжйӧникӧн? | |
| 4. Мыйла чер тувъялігӧн, чер пу помас кучкалігӧн черыс пырӧ пуас? | |
| 5. Мыйла мунысь морт оз вермы друг сувтны? | |
| 4-ӧд ЮКӦД | |
| ЗЫРТӦМ (трение) | |
| § 21. Зыртӧм вын лоӧм | |
| Воддза параграфын видлалім, мый поезд мунӧ инерция закон кузя, но бӧрвылас кӧлеса рельсы кост зыртӧм ради сувтӧ. Кӧрталӧм гӧрӧд кутсьӧ зыртӧм вын ради жӧ. Чер кутсьӧ чер пу вылын сы вӧсна жӧ. Чышкысян лыс пу вылас кутсьӧ зыртӧм вын радиыс жӧ. Кытчӧ ог видзӧдлӧ, быдлаын эм зыртӧм вын. Позьӧ вайӧдны зэв уна сикас пример, кӧні эм зыртӧм вын. Тайӧ примеръясыс тшӧктӧны миянлы висьтавны, мыйла лоӧ зыртан выныс. Опытъясӧн да наблюденньӧясӧн тӧдмалӧма, дай асьным ми вермам тӧдмавны да наблюдайтны, мый помкаыс зыртӧм вын лоӧмыслы эм быд поверхносьтын бырӧдтӧм гуранъяс (нерӧвносьтъяс), кутшӧм кӧть бура эз вӧв сійӧс шыльӧдӧма. Прӧстӧй синмӧн видзӧдны кажитчӧ зэв нин шыльыд, но микроскопъясӧн да мукӧд ыдждӧдана приборъясӧн видзӧдігӧн аддзан зэв нерӧвнӧйӧн. 15-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма поверхносьт, кодӧс зэв ёна ыдждӧдӧма, да петкӧдлӧ, мый поверхносьтыс зэв нерӧвнӧй, а прӧстӧй синмӧн видзӧдігӧн кажитчӧ зэв шыльыдӧн. | |
| Тайӧ жӧ серпас вылас петкӧдлӧма сійӧс, кыдзи действуйтӧ зыртӧм вын вылӧ мавтӧм. | |
| §22. Зыртӧм вынлӧн законъяс | |
| Техника да физика некор оз сувтны явленньӧяслысь свойствояссӧ тӧдмалӧмӧн. Физическӧй явленньӧяссӧ колӧ босьтны ас киад, колӧ используйтны сійӧс техникаын, лӧсьӧдны сэтшӧмӧн, медым отсаліс сійӧ вӧчны классъястӧм социалистическӧй общество, а сы вылӧ колӧ тӧдны став законъяссӧ, кодъяс веськӧдлӧны физическӧй явленньӧяснас. Законъяссӧ тӧдмалӧм вылӧ колӧ сувтӧдны опытсӧ сідз, медым опытыс петкӧдліс да бура висьталіс став свойствояссӧ тӧдмалӧм явленньӧыслысь да мед позяс сійӧ свойствояссӧ мерайтны. | |
| Медпрӧстӧй опытыс зыртӧм законъяс тӧдмалӧм вылӧ позьӧ вӧчны сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс петкӧдлӧма 16-ӧд серпас вылын. | |
| Шуам, кирпич сьӧктанас 4 кг, сійӧс лэптӧм вылӧ колӧ сымда жӧ вын, уна-ӧ сійӧ веситӧ. Но кор сійӧ кирпичсӧ колӧ кыскыны пӧв вывті, сэк вын ковмас этшаджык. Сэк ми ог вермӧ преодолевайтны кирпичыслысь сьӧкта вынсӧ, а кутсьӧм зыртан (сопротивление) вынсӧ кирпичыслысь, мӧд ног кӧ шуны, переодолевайтам кирпичыслысь пӧв кузя зыртчан вынсӧ. Эз кӧ вӧв кирпичыслӧн пӧв кузяыс зыртӧмыс, эз ковмы эськӧ кирпичсӧ кыскӧм вылӧ некутшӧм вын. Ковмис эськӧ сӧмын йӧткыштӧм, мед кирпичыслӧн лои мунӧмыс, а бӧрвылас сійӧ кирпичыс мунӧ ас кежас кӧть мыйдыра. Кирпичсӧ кузялаыс гезйӧн гартовтӧмӧн (16-ӧд серпас) да гезйӧдыс пружиннӧй весӧ крукалӧмӧн (шуӧны нӧшта динамометрӧн, а мукӧддырйиыс силомерӧн) пондам кирпичсӧ кыскыны, сэк пружиннӧй весыс петкӧдлас, кымын килограмм колӧ вын кирпичлысь зыртӧм вынсӧ пӧв кузяыс кыскӧм вылӧ — а тайӧ примерас ӧти килограмм. Тайӧ опытыс миян петкӧдліс, мый зыртӧм выныс сьӧкта вын дорысь ичӧтджык. | |
| Сувтӧдам сійӧ жӧ кирпичсӧ векни бокнас (ребром) да пондам кыскыны, сэк динамометрыс миян петкӧдлас сійӧ жӧ вынсӧ, кодӧс петкӧдліс водзджык, збыльысьсӧ 1 кг. | |
| Татысь ми вермам вӧчны татшӧм вывод, мый зыртӧм вын оз вежлась воча сопротивленньӧ поверхносьт ыджда ради. | |
| Тайӧ выводыс эм первой зыртӧмлӧн закон. | |
| Коймӧд опыт, кодӧс петкӧдлӧма сійӧ жӧ серпас вылын, зэв жӧ прӧстӧй. Сӧмын ӧти кирпич пыдди, кыдзи воддза кык опытас, босьтӧма кык кирпич, кодъясӧс ми и кыскам асланьным, кыдз петкӧдлӧма серпас вылас стрелкаӧн. Личкӧмыс зыртӧм поверхносьт вылас ыдждӧ кык мында, лои 8 кг, 4 кг пыдди, код ради сьӧкыдджык кыскыныс. Ӧні кыскӧм вылас оз нин мун ӧти килограмм вын, кыдз воддза опытъясын, а кык мында унджык, либӧ 2 килограмм. Тайӧ опытсьыс позьӧ вӧчны татшӧм вывод, мый зыртӧмлӧн вын сэк унджык, кор унджык личкӧмыс зыртан поверхносьт вылас. Тайӧ зыртӧмнас формулируйтчӧ мӧд зыртӧм закон. | |
| Мӧд зыртӧм законсӧ тӧдігӧн ми опыт вӧчтӧг вермам тӧдмавны кирпичлысь зыртан вынсӧ пӧв кузяыс кыскӧмлысь прӧстӧй лыддьӧмӧн. | |
| Пуктам кӧ ми ёрта-ёрт вылас 5 кирпич, сэк личкӧм сьӧктаыс пӧв вылас содӧ 20 кг-ӧдз (ӧтик кирпичлысь сьӧктасӧ 4 кг лыддьӧмӧн). Сідзкӧ, зыртӧмыслӧн выныс лоӧ: | |
| 20 кг : 4 = 5 кг. | |
| Воддза опытъяссьыс ми аддзылім, мый ӧти кирпич кыскигӧн зыртӧм выныс 1 кг мында. Мӧд ногӧн кӧ шуны, быд килограмм личкӧм вылӧ лоӧ ¼ кг зыртӧм вын. | |
| Тайӧ жӧ опытъяссӧ кӧ ми эг вӧчӧ тадзи кирпичьясӧн, а вӧчим мукӧд материалысь (шуам, кӧртысь, ыргӧнысь, пуысь), аддзим эськӧ ми да тӧдмалім сэтшӧм жӧ результатъяссӧ да сэтшӧм жӧ законъяссӧ, но сӧмын результатас петкӧдлысь лыдпасъясыс лоины мӧд сикасаӧсь. Сэк эськӧ ми аддзим, мый быд килограмм личкӧм вылӧ лои эськӧ разнӧй материаллы разнӧй зыртӧм вын, а збыльысьсӧ ыдждаыс выныслӧн лои — ⅕, ⅙, ⅓ кг да с. в. | |
| Татысь коймӧд зыртӧмлӧн закон: разнӧй материалъяслӧн разнӧя зыртӧм вын. Тайӧ куим законъяснас тӧдмавсьӧны зыртӧмлӧн вынъяс. | |
| Зыртӧмлысь вынсӧ позьӧ вежлавны. | |
| Ми водзынджык тӧдмавлім, мый зыртӧм вын лоӧ нерӧвнӧй поверхносьт вӧсна, кодӧс позьӧ шыльӧдны. Зыртчан местаяссӧ шыльыдджык вӧчӧмӧн зыртӧм выныслӧн результатъясыс лоӧны ичӧтджык. Позьӧ нӧшта зыртан вынсӧ бурмӧдны-кокньӧдны зыртан местаяссӧ мавтӧмӧн. Сэк гуран коластъясас пырас мавтасыс да лоӧ ӧткодь шыльыд поверхносьтыс. | |
| Лыа зыртчан поверхносьт костъясын ёна кыпӧдӧ зыртӧм вынсӧ. Ми тӧдам, мый зэв сьӧкыд лоӧ уджавны, сэк кор уджалан кӧлеса трубка-чӧрса костъясас веськалас лыа. | |
| §23. Зыртӧмлӧн коэффициент | |
| Техника зыртӧм вынсӧ ӧткодялӧ (сравнивайтӧ) зыртӧм коэффициентъяс серти. | |
| Зыртӧмлӧн коэффициент эм зыртӧм вынлӧн ыджда, коді лоӧ ӧти килограммӧн личкигӧн. | |
| Опытъясӧн тӧдмалӧма зыртӧмлысь коэффициентъяссӧ, кодъяс эмӧсь: | |
| Чугун пу вывті .... 0,3 | |
| Металл из вывті .... 0,44 | |
| Пу пу кузя .... 0,4–0,5 | |
| Ку тасма (ремень) дубӧвӧй барабан кузя .... 0,27 | |
| Ку ремень чугун кузя .... 0,56 | |
| Уклад йи кузя .... 0,014 | |
| Кӧрт туй рельсы вывті .... 0,003–0,005 | |
| Грунтӧвӧй туйясӧд .... 0,08–0,16 | |
| Небыд лыа кузя .... 0,15–0,3 | |
| Зыртӧмлысь коэффициент позьӧ тӧдмавны татшӧм формулаяс серти: | |
| K = Е/P, | |
| кӧні | |
| K — зыртӧмлӧн коэффициент, | |
| E — кыскыны вермӧм вылӧ колана вын, | |
| P — личкӧм. | |
| §24. Зыртӧмысь лёкторъяс | |
| Ми тӧдам нин, дай примеръясысь нин аддзылім, мый быд машинаын эм зыртӧм вын. Некутшӧм машина абу, кӧні мед эськӧ эз вӧв зыртӧм вын, кутшӧм кӧть абу шыльыда сійӧс вӧчӧма. Тайӧ шуӧмсӧ вынсьӧдӧ сэтшӧм вӧвлӧмтор, мый ми некутшӧм машиналысь ог используйтӧй став вынсӧ, энергиясӧ, кодӧс сетӧ двигательыс. Станок дорас воӧ электромоторлӧн энергияыс мыйтакӧ, а мукӧд энергияыс кольӧ трансмиссияӧ, коді кольӧ зыртӧм вынсӧ ӧдӧлитӧм вылӧ. | |
| Тайӧ примерыс ньӧти оз петкӧдлы сійӧс, мый энергия вошӧ прӧстӧ. Энергия оз вош. | |
| Босьтӧй да видлӧ кинад трансмиссиялысь подшипниксӧ, шкивсӧ, сэк ті тӧдмаланныд, мый найӧ ёна шоналӧмаӧсь. Кымын ёна зыртчӧ, сымын ёнджыка шоналӧ подшипникъясыс. | |
| Тайӧс зэв бура позьӧ петкӧдлыны татшӧм опытӧн. Босьтӧй пу тор да личкӧ мотор шкив вылас, кымынкӧ секунд бӧрын пондас петны сэтысь сьӧд тшын, пуыс пондас ӧзйыны (17-ӧд сер.). | |
| Тайӧ опытыс да воддза примеръясыс некыдз оз петкӧдлыны энергиялысь прӧста вын вошӧмсӧ, а петкӧдлӧны, мый механическӧй энергиялӧн выныс мунӧ зыртӧм вынсӧ ӧдӧлитӧм вылӧ да сэк жӧ пӧрӧ теплӧвӧй энергияӧ, коді мунӧ сынӧдӧ. Тайӧ шоныд энергияыс вошӧ кыдз пӧлезнӧй энергия. | |
| Зыртӧм выныд вӧчӧ ыджыд лёкторсӧ машинаясыдлы сійӧн, мый бур дона энергияыс шыбитчӧ бокӧ. | |
| Зыртӧмыд машинаясыдлы нӧшта на вайӧдӧ со кутшӧм лёктор, сы понда зэв регыд кадӧн вермӧны киссьыны машинаясыс. Кор зыртӧмыс лоӧ ёна ыджыд, сэк кутшӧм кӧть машина вермас сувтны удж вывсьыс. | |
| Татшӧм лёктор вӧчӧмъяссӧ зыртӧмыдлысь позьӧ чинтыны. Медым зыртӧм выныс вӧлі ичӧтджык, зыртан местаясас оз вӧчны кӧлесасӧ (втулкасӧ) пыр ӧткодьӧн, а вӧчӧны уклада шарикъясысь, кодъяс шусьӧны роликъясӧн. | |
| Важӧн подшипникъяссӧ вӧчалӧны вӧвлі пыр ӧткодьӧс, а ӧні вӧчӧны роликӧвӧй подшипникъяс. | |
| Роликӧвӧй подшипникъяссӧ вӧчӧмыс лыддьыссьӧ бурӧн сы понда, мый ми наблюдайтам кык нога зыртӧм: кор кирпич кыскыссьӧ пызан кузя, сійӧ кыскӧмсӧ шуӧны чушкӧм зыртӧмӧн, а кор шливгӧ-исковтӧ балкаяс вывті кер, сэк ми аддзам дзик мӧд нога зыртӧм, да шуӧны исковтӧм зыртӧмӧн. | |
| Опытъясӧн тӧдмалӧма, мый исковтӧм зыртӧмыд уна дас пӧв кокньыдджык чушкӧмӧн ниртӧм дорысь. | |
| Тайӧ бӧръя вывод сертиыс и лои вӧчӧма роликӧвӧй шарикоподшипниктӧ, коді чушкӧм зыртӧмсӧ вежӧма исковтана зыртӧм вылӧ. | |
| Ёна лёктор вӧчӧмсӧ зыртӧмлысь позьӧ чинтыны мавтӧмӧн. | |
| §25. СССР-ын шарикоподшипникъяс вӧчӧм | |
| Ми аддзам, мый лунысь лунӧ кыптӧ миян зэв ыджыд строительство, зэв нин ёна кыптӧ машина да станок вӧчан производство. Лунысь-лун ми петамӧ мукӧд государство зависимосьт улысь. Машина да станокъяс вӧчигӧн лёклуныс сійӧ, мый быд машинаын бергалысь часьтъясыс, шкивъяс, чӧрсъяс, валъяс бергалӧны подшипникъяс вылын. А ми тӧдмалім нин, мый прӧстӧй подшипникъяс зэв ӧдйӧ киссьӧны, зыртчӧны да шоналӧны, мый понда зэв регыдӧн и тшыксьӧны машинаясыс. Техника, физика отсӧгӧн, вӧчис выль подшипникъяс, кӧн чушкӧмсӧ, зыртӧмсӧ вежис исковтӧм зыртӧмӧ, заводитісны вӧчавны шарикоподшипникъяс. Шарикоподшипникъяс лоины неважӧн на, сӧмын 1883-ӧд воын Германияын. Сэксянь шарикоподшипникъяс вӧчӧмыд зэв ёна паськаліс быд государствоын, медся нин ёна Америкаын. Миян сарскӧй Россияын татшӧм заводыс эз вӧвлы, сӧмын сӧветскӧй власьт лӧсьӧдіс миянлы татшӧм производствосӧ да пондіс ёна паськӧдны. Водзвывсӧ и сӧветскӧй власьт дырйи на шарикоподшипникъястӧ вайлісны заграничаысь, сӧмын неважӧн на воссис Москваын завод, коді ӧти воӧн вӧлі вӧчӧ 300 сюрс шарикоподшипник. | |
| Но тайӧ шарикоподшипник вӧчӧм лыдпасыд оз на вермы тырмӧдны миянлысь коланлунсӧ. Сідзкӧ, век на лоӧ вӧлі вайны заграничаысь, кытчӧ быд во лоӧ мынтыны 10 млн. шайт зарни. | |
| Ӧні Москваын вӧчисны завод, коді таво заводитіс уджавны нин. Та ыджда заводыс эз на вӧв мир пасьтаас. Тайӧ заводыс пондас вонас вӧчны 24 миллион разнӧй сикас подшипникъяс. Тайӧ Москваса «Шарикоподшипник» завод, кыдз аслас мирӧвӧй ыджданас да продукция лэдзӧмнас дзикӧдз мездас миянӧс мукӧд государствоысь вайӧмысь, найӧ зависимосьт улысь. Сӧмын Сӧвет союз вермӧ вӧчны татшӧм гигантъяссӧ. Буржуазнӧй государствоясын производствоыс мунӧ бӧрӧ. | |
| §26. Зыртӧмлӧн бур вайӧм | |
| Водзынджык ми век норасим зыртӧм вылӧ да тӧдмалім, мый сійӧ вӧчӧ зэв ыджыд лёктор. Но видзӧдлам кӧ гӧгӧр да быд явленньӧ наблюдайтам, сэк ми аддзам, мый зыртӧм вын вылӧ оз ков век да быдлаын норасьны да тышкасьны сыкӧд. Мукӧддырйиыс зыртӧмсӧ ковмывлӧ нӧшта содтыны на. | |
| Додьлӧн йи вылын зыртӧм выныс зэв ичӧт. Сійӧс кыскыны колӧ зэв этша вын. А ми тӧдам, мый быдӧн додь кыскыны кутчысясны лым кузя, кӧн зыртӧмыс унджык. Та вылӧ помкаӧн лоӧ сійӧ, мый додьсӧ кыскигӧн колӧ бур кокпуктас. Бур кокпуктас лоӧ сэк, кор бура мӧрччӧ кокыд муас либӧ лымъяс. Йи вылын татшӧм зыртӧмыс зэв омӧля тӧдчӧ — кокыд исковтӧ, вильдӧ да оз вермы крепитчыны-кутчысьны. | |
| Татшӧм жӧ кутчысьӧм колӧ паровознӧй кӧлесаяслы рельсы вылас. Медым ёнджыка вӧлі кутчысьӧмыс паровозлӧн чойӧд кайигъясын, рельсысӧ киськалӧны лыаӧн. Первойя паровоз вӧчысьяс оз вӧлі тӧдны зыртӧмлысь бур вайӧмсӧ да вӧчавлісны пиня кӧлесаяс да пиня рельсыяс. | |
| Тадз жӧ зыртӧмыд ёна колана тракторъяслы, автомобильяслы муніганыс, сы понда бӧръя кӧлесаяссӧ налысь вӧчӧны пиняӧн. | |
| Кор кӧлесаяслӧн туйяскӧд кутчысьӧмыс ичӧт, омӧль, сэк кӧлесаясыс бергалӧны прӧста да поезд кӧть, автомобиль кӧть, трактор оз вермы муннысӧ. | |
| Зэв ыджыд бур вайӧ ременьлӧн зыртӧм передаточнӧй механизмъясӧн уджалігӧн. Видзӧд 20-ӧд серпас вылӧ, ремень кыкнан кӧлеса вылас кутчысьӧ зыртӧмӧн. Кор бергалӧ ӧти кӧлесаыс, сэк заводитӧ бергавны мӧдыс. Татшӧм шкивъясӧн да ременьясӧн вын позьӧ мӧдӧдны зэв ылӧ. Тані зыртӧм вын сетӧ зэв ыджыд буртор. | |
| Зыртӧм вын зэв ёна коланатор быдлунъя уджын. Ӧтилаын зыртӧмкӧд тышкасям, а мӧдлаын пуктам удж вылӧ — радейтам. | |
| ЗЫРТӦМ ВЫН ИССЛЕДУЙТӦМ | |
| §27. Лабораторнӧй удж | |
| Колӧны приборъяс: 1) Трибометр, абу кӧ, позьӧ вежны сэтшӧм установкаӧн, кодӧс петкӧдлӧма 21-ӧд серпас вылын. 2) Блок. 3) Скалки. 4) Вески. 5) Кымынкӧ разнӧй пластинкаяс: кӧрт, пу, ыргӧн. 6) Мавтанторъяс: вый, майтӧг ва да мукӧд мавтас. | |
| Босьтӧй первой пу пластинка да пуктӧй сійӧс трибометр вылас да сэсся вӧньӧн крукалӧм бӧрын ӧшӧдӧ блок пыр, кыдзи петкӧдлӧма 21-ӧд серпас вылын. Помас ӧшӧдӧ скалки. Сэсся пукталӧ гираяс, кытчӧдз оз понды кыскыны пӧвсӧ. Пӧвсӧ колӧ веситны. | |
| Сы бӧрын вежӧ корт пластинка да мукӧд пластинкаяссӧ, кодъясӧн вӧчанныд опытсӧ, сідз жӧ, кыдзи и пу пӧвйӧн. | |
| Став результатъяссӧ гижалӧ со кутшӧм табличаӧ: | |
| Опытлӧн № | |
| Кутшӧм материалъяс | |
| Пластинкалӧн сьӧкта | |
| Уна-ӧ ковмис вын зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ E | |
| Зыртӧмлӧн коэффициент K = E/P | |
| 1Пу пукӧд | |
| 2Пу кӧрткӧд | |
| 3Кӧрт кӧрткӧд да с. в. | |
| Уджсӧ вӧчигӧн тӧдмалӧй, вежласьӧ оз зыртӧм материал личкӧм да мавтӧм серти. Ставсӧ тайӧс тӧдмалӧм бӧрын гижалӧй тетрадяныд ассьыныд выводъяснытӧ. | |
| Юасянъяс да задачаяс | |
| 1. Кытысь ми аддзывлам зыртӧм вын? | |
| 2. Вежласьӧ оз зыртӧм вын материал личкӧм да мавтӧм серти? | |
| 3. Мый шусьӧ зыртӧм коэффициентӧн? | |
| 4. Вайӧ оз зыртӧм вын лёкторъяс? | |
| 5. Кутшӧм зыртӧмъяс ми тӧдам да кодыслӧн выныс ичӧтджык? | |
| 6. Важӧн-ӧ заводитісны вӧчны СССР-ын шарикоподшипникъяс, висьталӧ сылысь бурлунсӧ? | |
| 7. Кутшӧм бур да кӧні вайӧ зыртӧм вын? | |
| 8. Кутшӧм зыртӧм додьлӧн йи вывті? | |
| 9. Тӧдмалӧй зыртӧмлысь коэффициент, кор ми тӧдам телӧлӧн личкӧмыс 800 кг, а выныс 250 кг? | |
| 10. Уклада додь сювъяслӧн йи вылын коэффициент зыртӧм — 0,01. Додьлӧн сьӧктаыс — 500 кг. Кутшӧм колӧ вын додьсӧ кыскыны? | |
| 11. Эз кӧ вӧв морт кокъяслӧн зыртӧмыс, вермис эз морт мунны? | |
| 12. Пу додьлӧн зыртӧм коэффициент — 0,45, выныс додьсӧ кыскыны колӧ 80 кг. Тӧдмалӧй, мый сьӧкта вӧлі доддьыс? | |
| 5-ӧд ЮКӦД | |
| БЕРГАЛӦМӦН МУНӦМ | |
| §28. Пельӧса да окружнӧй ӧд | |
| Бергалысь валъяс, шкивъяс, кӧлесаяс, черӧн макайтӧм — примеръяс бергалысь мунӧмлӧн, кодъяс миян уджъясын пыр паныдасявлӧны. | |
| Клеитам шкив вылӧ либӧ кӧлеса вылӧ кабала, мед вӧлі бурджык да кокниджык видзӧдны на бергалӧм вылӧ. Медым кӧлеса либӧ шкив бергаліс ӧткодь ӧдӧн да вӧчис куим круг (оборот) секундӧн. Сэк шуӧны: пельӧс ӧдыс кӧлесалӧн куим оборот секундӧн. Бергалӧмӧн мунӧмлӧн ӧдыс мерайтсьӧ сійӧ оборотъяснас, уна-ӧ вӧчас кӧлеса минутаӧн. | |
| Шуам, машина минутаӧн вӧчис 60 оборот, кытш, сэк машиналысь ӧдсӧ шуӧны, мый сійӧ вӧчӧ 60 оборот минутаӧн, а мӧд сы ыджда жӧ кӧлеса, шуам, минутӧн вӧчис 30 оборот, сэк тайӧ кык бергалӧмӧн мунӧмсӧ сравнивайтігӧн вермам шуны, мый первой кӧлесаыс бергаліс кык пӧв ӧдйӧджык. | |
| Мед миян ӧти кӧлесалӧн радиус (сідзжӧ и окружносьт) вӧлі кык пӧв ыджыдджык шкив сертиыс (22-ӧд серп.). Абу сьӧкыд тӧдмавны сійӧс, мый кор кӧлеса бергӧдчас ӧти пӧв, сэк шкив бергӧдчас кык пӧв, а кор кӧлеса бергӧдчас джын окружносьт, сэк шкив вӧчас ӧти дзонь оборот да с. в. | |
| Кымын пӧв шкивлӧн радиусыс дженьыдджык кӧлеса радиус дорысь, сы мында пӧв и кӧлеса ӧтчыд бергӧдчигкості шкив вӧчас унджык бергӧдчӧм (оборотсӧ). | |
| Босьтам да пасъям сідзжӧ кӧлесаас кабалаӧн кык местаӧд, ӧтисӧ вал дорас матӧ, а мӧдсӧ ылӧджык, сэк ми аддзам, мый ылысса бумагаыслы сійӧ жӧ пӧранас колӧ вӧчны ыджыдджык туй, ыжыдджык окружносьт. Ми босьтім кӧлеса вылысь кык чут да аддзим, мый чутъясыс тыр оборот вӧчигӧн ӧткодь пӧраӧн гижӧны окружносьт разнӧй кузьтаӧс. Вермам шуны и сійӧн, кымын кӧлеса вылын валсяньыс чутыс ылынджык, сэк сійӧ вӧчӧ, мунӧ ыджыдджык туй. | |
| Тайӧ коластъяссӧ, кодӧс мунӧны бергалысь телӧын ӧти секундӧн, шуӧны окружнӧй ӧдӧн. | |
| Окружнӧй ӧд абу ӧткодь разнӧй чутъяслӧн бергалысь телӧын, а сійӧ ӧдыс вежласьӧ чӧрссяньыс коласъяс радиыс. | |
| Миян примерын вӧлі пельӧса ӧд 60 кытш/мин., кодӧс колӧ пасйыны N = 60 кытш/мин. | |
| Окружнӧй ӧд пасъявсьӧ «V» шыпасӧн да мерайтсьӧ век тадзи: см/с либо м/с. | |
| §29. Окружнӧй ӧд тӧдмалӧм | |
| Миян ӧні тыдалӧ, мый кор колӧ тӧдмавны окружнӧй ӧд, сэк миян колӧ тӧдны пельӧса ӧд (N) да радиус либӧ диаметр (R либӧ D). | |
| Босьтам шкив, коді вӧчӧ минутаӧн 15 оборот да кодлӧн диаметрыс 40 см. Колӧ тӧдмавны окружнӧй ӧд медвылыс шкиввывса чутъяслысь. Чут ӧти минутаӧн вӧчӧ полнӧй круг (оборот). А круглысь кузьтасӧ ми тӧдам геометрияысь, коді эм π∙D^π эм окружносьт кузьта. Геометрияын векъя лыдпас — 3,14./^, а лыдпасъясӧн 3,14∙40, — та ыджда туй мунӧ чутыс ӧти минутаӧн, кор вӧчӧ ӧти оборот, а миян шкивыс вӧчӧ 15 оборот минутанас, сідзжӧ и кузьтасӧ мунӧ 15 пӧв унджык, збыльвылассӧ π∙D∙N = 3,14∙40∙15. | |
| Но миян колӧ тӧдмавны окружнӧй ӧд ӧти секундаӧн, сійӧс тӧдмалігӧн ми став кузьтасӧ юкам 60 вылӧ да тӧдмалам окружнӧй ӧд (v), коді лоӧ: | |
| v = 3,14∙40∙15/60 = 31,4 см/с — | |
| либӧ шыпасъясӧн | |
| v = π∙D∙N / 60. | |
| Тайӧ и эм формула окружнӧй ӧд тӧдмавны, коді выражайтчӧ оборотӧн да радиусӧн. Тайӧ формуланас ми пондам пӧльзуйтчыны задачаяс решайтігӧн. Тайӧ формуласьыс тӧдмалӧй, кутшӧм лоӧ формула, кор колӧ тӧдмавны: кымын оборот — N? Кор колӧ тӧдмавны диаметр — D? | |
| Юасянъяс да задачаяс | |
| 1. Сетӧ определенньӧ пельӧса ӧдлы. Мыйяс колӧ тӧдны, медым сійӧс тӧдмавны? | |
| 2. Ӧткодь абу пельӧса ӧдыс быд бергалысь пельӧсса чутлӧн? | |
| 3. Сетӧ определенньӧ окружнӧй ӧдлы. Мыйяс колӧ тӧдны, медым тӧдмавны сійӧс? Кутшӧм формулаӧн тӧдмавсьӧ? | |
| 4. Ӧткодь абу окружнӧй ӧд быд чутлӧн бергалан телӧын? | |
| 5. Тӧдмалӧй вундӧм ӧд^Вундӧм ӧд эм стружкиыслӧн кузьтаыс, кодӧс вундӧ резок ӧти секундӧн, а сійӧ жӧ и лоӧ окружнӧй ӧдӧн болванка вылас./^ болванка тӧчитігӧн токарнӧй станокын, кодлӧн диаметрыс 150 мм, а пельӧсса ӧдыс N = 8 обор./мин. | |
| Ӧтвет 62,8 мм/с. | |
| 6. Электромотор вӧчӧ 1 минутӧн 875 оборот, а шкивыслӧн диаметрыс 240 мм. Тӧдмалӧй окружнӧй ӧд. | |
| Ӧтвет V = 10.990 мм/с. | |
| 7. Колӧ тӧдмавны: кымын оборот вӧчӧ тӧчитігӧн болванка, кодлӧн окружнӧй ӧдыс эм 1000 мм/с, а болванкаыслӧн диаметрыс 600 мм? | |
| 8. Тӧдмалӧй, кымын оборот вӧчӧ шкив, кодлӧн окружнӧй ӧдыс 500 мм/с, а диаметрыс 35 см? | |
| 9. Шкив бергалӧ, кодлӧн окружнӧй ӧдыс 1160 мм/мин, а диаметрыс 24 см? | |
| 10. Тарантасын бӧръя кӧлесаыс 2,5 пӧв ыджыдджык воддза кӧлесаысь. Тӧдмалӧй: кымын оборот вӧчас секундаӧн воддза кӧлесаыс, бӧръяыс кӧ вӧчас минутаӧн 24 оборот? | |
| 11. Кор ӧтмында оборот вӧчасны минутӧн кӧлесаяс тарантасын? | |
| §30. Физическӧй явленньӧяс телӧ бергалігӧн | |
| Кутшӧм жӧ физическӧй явленньӧяс лоӧны бергалігӧн? Зэв тшӧкыда аддзывланныд, кор зэв ӧдйӧ мунӧны телегаӧн, сэк кӧлесаяссьыс резӧны-чеччалӧны няйт торъяс. Бедь вылӧ лепитанныд сёй тор да понданныд бедьсӧ бергӧдлыны, сэк сёй торйыс бедь вывсьыд сідзжӧ чеччыштас. Чеччыштігас ті видзӧдӧ, мый первой пондас мунны сійӧ инерцияӧн касательнӧй кузя, коді эм касательнӧй окружносьтлы, а бӧрнас нин ас сьӧкта пондаыс усяс муӧ. | |
| Кӧрталӧ кӧв йылӧ гира либӧ из да зэв ӧдйӧ бергӧдлӧ сійӧс ас юр гӧгӧрныд (24-ӧд серп.). Гира бергалігас вӧчӧ центробежнӧй вын, кодӧс ті чувствуйтанныд, кыланныд кинад кыдз зэв ыджыд кыскӧм вын. Кымын ӧдйӧджык понданныд бергӧдлыны, сымын ёнджык лоӧ центробежнӧй выныс. Бӧрнас кӧвйыс вермас орны, а гираыс инерцияӧн пондас мунны веськыда касательнӧй кузя, бӧрвылас ас сьӧкта радиыс ньӧжйӧникӧн пондас усьны мулань. | |
| Вӧчам некымын наблюденньӧ да опыт. Босьтам прибор, коді петкӧдлӧма 25-ӧд серпас вылын да коді вӧчӧма стальнӧй асыкысь (обруч), позьӧ вӧчны картонысь, кабалаысь, да сюйӧма чӧрс вылӧ. Кор мӧдан ёна бергӧдлыны, сэк асык мӧдас топавны, коді объясняйтчӧ центробежнӧй вынӧн. Му абу геометрически правильнӧй шар, сійӧ неуна ляпкысьӧмакодь, коді объясняйтсьӧ муыс чӧрс гӧгӧр бергалӧмнас быд суткиын. Тайӧ жӧ опытъяссӧ да нӧшта мукӧд опытъяс бурджыка, точнӧйджыка позьӧ вӧчны специальнӧй приборӧн, кодӧс шуӧны центробежнӧй машинаӧн, кодӧс петкӧдлӧма 27 серпас вылын и сылысь часьтъяссӧ, мыйясӧн позьӧ вӧчны опытъяс. | |
| Татшӧм жӧ опытъяс петкӧдлісны, мый кор кутшӧмкӧ телӧ бергалӧ кругӧн, то сэк лоӧ центробежнӧй вын (кодлӧн выныс мунӧ центрсянь), и вын ыдждаыс лолывлӧ разнӧй, коді вежласьӧ, первой-кӧ, телӧ сьӧкта радиыс; мыйта сьӧкыд телӧ, сы мында и ыджыд центробежнӧй вын. Босьтам пример, 2 кг гиралӧн центробежнӧй выныс кык пӧв ыджыдджык 1 кг гираысь, кор налӧн радиусыс ӧткодь. Мӧд-кӧ, центробежнӧй вын вежласьӧ нӧшта круг радиус серти. Мый дженьыдджык радиус, сымын и ичӧтджык центробежнӧй вын. Коймӧд-кӧ, центробежнӧй вын вежласьӧ нӧшта бергалӧмӧн ӧд сертиыс. Шуам, ӧд ыдждӧ кык мында, сэки центробежнӧй вын оз сӧмын кык пӧв кыпты, а кыптӧ нёль пӧв, а кор ӧд кыптӧ 3 пӧв, сэк центробежнӧй вын кыптӧ 9 пӧв. Таысь позьӧ шуны, мый центробежнӧй вын кыптӧ прамӧ пропорциональнӧ квадрат ӧдлы. | |
| Пасъям телӧлысь массасӧ «М» шыпасӧн, бергалан радиуссӧ «R» шыпасӧн, мунӧмыслысь ӧдсӧ V шыпасӧн и центробежнӧй вын F шыпасӧн. | |
| Формула лоӧ татшӧм: | |
| F = М ∙ V2/R, | |
| коді висьталӧ, мый центробежнӧй вын вежласьӧ прамӧ пропорциональнӧя массакӧд да квадрат окружнӧй ӧдкӧд и мӧдарӧ пропорциональнӧя радиускӧд. | |
| §31. Центробежнӧй механизмъяс | |
| Центробежнӧй машинаяс зэв ыжыд бур вайӧны сельскӧй кӧзяйстволы. 30 серпас вылын петкӧдлӧма шӧрӧдыс вундӧм барабан прӧстӧй сепараторлысь. Сепараторӧн шусьӧ сэтшӧм центробежнӧй прибор, коді зэв ӧдйӧ юкӧ сливки йӧлысь. Йӧв киссьӧ шӧр трубкаӧдыс, коді бергалан осьыскӧд ӧтиклаын. Ӧдйӧ барабансӧ бергӧдлігӧн кисьтӧм йӧлыс юксьӧ кык пельӧ: кокньыдджыкыс — сливкиыс — йӧткыссьӧ барабан шӧрас, а сьӧкыдджыкыс — йӧлыс — сливки янсӧдӧм бӧрас мунӧ барабан гӧгӧрыс. Тадзи йӧвсьыс сливки янсалӧм бӧрас петӧны эрд вылӧ кык розьӧд. Ӧтиыс улітіджык, а мӧдыс вылітіджык. Ӧні сепараторъяс вӧчсьӧны бурджыкӧсь, сложнӧйджыкӧсь^Миян союзын вӧчӧны Пермскӧй сепараторнӧй заводын./^. Сійӧс петкӧдлӧма 31 да 32 серпасъяс вылын. | |
| §32. Мунӧм кутысьяс | |
| Кор ми пышъям, сэк миянлы воча локтӧ зэв ыджыд тӧв, тӧлыс эськӧ и эз вӧв, но мунігас лоӧ, ми кылам ас ныр-вомын, коді миянӧс пышйигас кутӧ. Природаын уна мукӧд телӧяслысь мунӧмсӧ кутӧ тӧв. Кор тӧв абу, сэк мунӧм миянлысь и телӧяслысь кутӧ сынӧд, кодӧс ми аддзылім пышйигӧн. Природаын, кыдз ми нин водз аддзылім, сынӧдыс кындзи мунӧм нӧшта кутӧ телӧяслӧн ас костаныс зыртӧм. Тайӧ кык помка сертиыс и эм мунігӧн кутӧмыс. Сынӧдысь мунӧмъяс кутӧм позьӧ ӧтлаӧдны мӧд помкаяскӧд, мый сійӧ сэтшӧм жӧ зыртӧм телӧыслӧн сынӧдыскӧд. | |
| Кор ми пырам заводӧ, фабрикаӧ, мастерскӧйӧ, сэк ми аддзам, мый сэні быд станоксянь нуӧдалӧма тасмаяс (ременьяс) трансмиссияӧ, а трансмиссиясянь бара нуӧдӧма ремень двигательнӧй машинаӧ. Ми кӧ бурджыка мӧдам видзӧдны двигательлысь, трансмиссиялысь, станокъяслысь да ременьяслысь бергалӧмсӧ да мунӧмъяснысӧ, сэк ми аддзам, мый ӧтик нога мунӧм пӧрӧ мӧд нога мунӧмӧ. Мӧдам кӧ видзӧдны мунӧмъяс двигательсянь да станокӧдз, сэк ми аддзам: сэні эмӧсь и поступательнӧй, колебательнӧй мунӧмъяс. | |
| Двигательын махӧвик вӧчӧ бергалӧм мунӧм (кор быд чут телӧлӧн бергалӧ ӧтик чут гӧгӧр, кодӧс шуӧны центрӧн). Махӧвик ас бергалігас бергӧдлӧ ремень, кодӧн вӧчӧ поступательнӧй и тшӧтш бергалӧм мунӧмъяс. Ремень бергалігас ас зыртӧмнас бергӧдлӧ трансмиссия, а мукӧддырйиыс и веськыда станоксӧ, коді бара вӧчӧ бергалӧмӧн мунӧм. А станокъяс пиысь босьтам стружитчан (строгательнӧй), сэн стружыс вӧчӧ поступательнӧй мунӧм. Тадзи быд машинаын быд пабрик-заводын ӧтик нога мунӧм вежсьӧ мӧд нога мунӧмӧ. | |
| Тайӧ примеръяссьыс позьӧ вӧчны сэтшӧм вывод: мый ӧтик нога мунӧм позьӧ быд нога приспособленньӧясӧн пӧртны мӧд нога мунӧмӧ. Сэтшӧм приспособленньӧясыс эмӧсь: ремень, пиня кӧлеса, канат. | |
| §33. Ременя передача | |
| Ременьӧн ӧтик телӧлысь мӧд телӧлы мунӧм сетӧны. Тайӧ ногнас ми бергалӧмӧн мунӧм двигатель вал вылысь сетам уджалан механизмъяслы. | |
| Ременя передача дырйи двигатель шкивсянь да станок шкивъясӧдз нюжӧдӧма ӧтторъя (бесконечнӧй) ремень (видзӧд 33-ӧд серпасысь). | |
| Двигатель заводитӧ уджавны коді руӧн, коді морт вынӧн, коді вӧв вынӧн да с. в., сэк двигателяс приспособитӧм шкивъяс мӧдасны бергавны, а шкивъяссӧ ӧтлаавлӧма дорвыв ременьӧн станок шкивъяскӧд, и тшӧтш найӧ бергӧдласны. | |
| Кор колӧ бергӧдлыны двигатель и станок шкив ӧтарӧ, сэк ремень пуктыссьӧ кузяла, а кор колӧ бергӧдлыны станок шкив ӧтарӧ, а двигатель бергалӧ мӧдарӧ, сэк ременьсӧ кресталӧны (видзӧд серпас 34). Позьӧ вежлавны и шкивъяслысь бергӧдчӧм ӧд, кор колӧ вежлавны станок шкивлысь бергалӧм ӧдсӧ, сэк сӧмын колӧ босьтны разнӧй диаметра шкивъяс. Кор колӧ ӧддзӧдны станоклысь бергалӧмсӧ кык пӧв, сэк колӧ станок шкивлысь радиуссӧ босьтны кык пӧв дженьыдджыкӧс двигатель шкив радиус серти. | |
| §34. Пиня кӧлесаясӧн передача (Зубчатая передача) | |
| Кор кык шкив зэв матын, сэк на костӧд некутшӧм ремень оз позь нюжӧдны. Уджалан вын двигатель шкивсянь позьӧ мӧдӧдны пиня кӧлесаясӧн. Коді вӧчӧма сідз, мый быд пинь ёрта-ёрт кӧлеса пиньяс костас пырӧны, ас личкӧмнас ӧтик кӧлесаыс пӧртӧ мунӧмӧ мӧд кӧлесасӧ. | |
| Пиня кӧлесаясӧн мунӧм передайтігӧн позьӧ жӧ вежлавны кӧлесаяслысь бергалан ӧдсӧ. Сідз жӧ, кыдз и ременьӧн уджалігӧн, колӧ кӧлесаяссӧ вежлавны. Кор ӧддзӧдны станок шкив бергалӧмсӧ, сэк ичӧтджык кӧлеса пуктыны да мед кӧні пиньясыс этшаджык, а кор колӧ ньӧжйӧдны, сэк колӧ босьтны мӧдарӧ, ыджыдджык кӧлесаяс — унджык пиняӧс. | |
| Пиня кӧлесаясӧн вын передайтӧны: молотилкаясын, соломорезкаясын, вурсян машинаын да мукӧдлаын. | |
| Тӧдмалӧй, кутшӧм передачаяс тан петкӧдлӧма. | |
| Юасянъяс да задачаяс | |
| 1. Кутшӧм вын шусьӧ центробежнӧй вынӧн? | |
| 2. Кутшӧм опытъясӧн ми вермам аддзыны центробежнӧй вынлысь действийӧсӧ? | |
| 3. Кутшӧм формулаӧн вермам тӧдмавны центробежнӧй вын? | |
| 4. Кодъяс вермӧны и кутӧны мунӧм? | |
| 5. Вӧчӧ опыт Уатт регуляторӧн да висьталӧ, кутшӧм вын сэні эм? | |
| 6. Махӧвӧй кӧлеса бергӧдчӧ 10 пӧв секундаын. Кымын пӧв ыдждӧ центробежнӧй вын, кор махӧвӧй кӧлесаыс мӧдас бергӧдчыны 25 пӧв секундаын? | |
| 7. Босьтӧ стӧкан джын кымын ва да сійӧс ёна кӧрталӧ да мӧдӧ бергӧдлыны. Висьталӧй, мыйла ваыс оз киссьы, кор стӧканыс лоӧ увлань юра? | |
| 8. Мыйла вӧлӧн ӧдйӧ мунігӧн ньӧжйӧдлӧны мунӧмсӧ кежигъясӧн да бергӧдчигъясӧн? | |
| 9. Кисьтан кӧ колбаӧ ртуть, вый да ва и мӧдан ӧдйӧ бергӧдлыны, то кыдз найӧ пуксясны стӧкан стенас? | |
| 10. Мыйла сой вын лэччӧ, кор мӧдан ӧдйӧ сойтӧ бергӧдлыны? | |
| 11. Кыдзи уджалӧ ременя да зубчатӧй передача? | |
| 12. Кыдзи колӧ вӧчны ремень, кор колӧ станок шкив мӧдарӧ бергӧдлыны? | |
| 6-ӧд ЮКӦН | |
| ЭНЕРГИЯ ДА УДЖ | |
| §35. Энергия^Энергия (греческӧй кыв) — деятельносьт./^ | |
| Войтыр да животнӧйяс быдӧн вермӧны вӧчны мыйкӧ мында удж. Удж найӧ вермӧны вӧчны сэк, кор найӧ вӧчӧны мунӧм (движенньӧ). Ми тӧдам, мый быд телӧ природаын олӧ мунӧмӧн (движенньӧын). Но сійӧ мунӧмыс абу быд мортлӧн, быд животнӧйлӧн да быд телӧлӧн ӧтмында, кодӧс ми наблюдайтам, кор морт лэптӧ груз, кор вӧв кыскӧ додь да сідз водзӧ. Тайӧ мунӧм запасъяссӧ, кодъяс эмӧсь быд телӧын, быд мортын да быд животнӧйын, мерайтсьӧ энергияӧн. Физикаын энергияӧн шусьӧ удж вӧчны вермӧм. Энергия муртавсьӧ сійӧ жӧ единицаяснас, мыйӧн и удж — килограммометрӧн. Сэтшӧм мортӧс, код вермӧ вӧчны унджык движенньӧ, мукӧддырйи шулывлӧны энергичнӧйӧн. Босьтам кӧ из да лэптам вывлань да сэсся чӧвтам, сэк сійӧ вӧчас мунӧм (движенньӧ), сы вӧсна изсӧ шуӧны, мый сійӧ обладайтӧ энергияӧн. Но сійӧ изйыслӧн энергияыс абу ӧтмында. Кор сійӧ изсӧ лэптӧны вылӧджык, сэк сійӧ изйыс вермӧ вӧчны мунӧмсӧ нӧшта унджык, а мунӧм кӧ унджык, унджык и энергия. | |
| §36. Потенциальнӧй да кинетическӧй энергия. | |
| Воддза примеръясысь ми аддзылім, мый сійӧ из, коді вӧлі вылынджык, сійӧ вермис вӧчны унджык мунӧм (движенньӧ), а вермас кӧ вӧчны унджык мунӧм, сылӧн унджык и энергия. Ӧні ми водзын сувтӧ юасьӧм — эм-абу пызан вылӧ пуктӧм телӧлӧн энергия? Ми та вылӧ вермам сӧмын сетны ӧтик ӧтвет, мый сэтшӧм телӧ обладайтӧ энергияӧн. Зэв бураа ми тайӧ вермам видзӧдлыны и аддзыны татшӧм опытӧн. Босьтам из да пызан вывсянь ӧшӧдам сунис йылӧ, да бӧрнас суниссӧ вундам либӧ сотам, сэк ми аддзам, мый телӧ заводитас вӧчны движенньӧ, а вӧчӧ кӧ движенньӧ, сійӧ обладайтӧ энергияӧн. Усигас сійӧ телӧыслы некод оз вермы сетны сійӧ энергиясӧ, некысь эз вермы босьтны, а сійӧ энергияыс вӧлі телӧыслӧн, кодӧс сійӧ босьтліс сэк, кор сійӧс лэптісны пызан вылӧдзыс. Сійӧ энергиясӧ, кодӧн обладайтіс телӧыс сунис вылас ӧшалігӧн, шуӧны потенциальнӧй^Латинскӧй кылысь potentia — мощь./^ энергияӧн. Сідз жӧ ва юясын, кодӧс потшӧма прудйӧн, мӧд ног кӧ шуны, лэптӧма вылӧджык, обладайтӧ потенциальнӧй энергияӧн. | |
| Тайӧ примеръяссьыс ми вермам шуны, мый быд телӧ вермӧ вӧчны кутшӧмкӧ движенньӧ, либӧ быд телӧ, кодӧс пуктӧма либӧ ӧшӧдӧма, обладайтӧ потенциальнӧй энергияӧн. Босьтам пример, кор телӧ пуктӧма пызан вылӧ, стеклӧ вылӧ, но сійӧ телӧыс оз пазӧд стеклӧсӧ, но кор сійӧс лэдзам вывсянь, кор сійӧ мӧдас обладайтны ӧдӧн (скоросьт), сэк сійӧ стеклӧсӧ пазӧдас. Тайӧ пазӧдӧмыс объясняйтчӧ сійӧн, мый телӧ мунігас обладайтӧ ыджыд энергияӧн. | |
| Лыйсьысьяс лэдзасны снарад ли пуля ли ыджыд ӧдӧн, сэк сійӧ (пуляыс да с. в.) обладайтӧны ыджыд энергияӧн. Сійӧ энергия вӧснаыс снарад да пуля вӧчӧны ыджыд жугӧдӧмъяс. Мельнича прудйын кӧлеса вылас усьӧмӧн ва бергӧдлӧ мельничаын ва кӧлесасӧ. Усигас ва обладайтӧ ыджыд энергияӧн. | |
| Тайӧ примеръясыс и петкӧдлӧны да висьталӧны, мый телӧяс усигъясӧн обладайтӧны выльнога энергияӧн, кодӧс физикаын шуӧны кинетическӧй^Греческӧй кылысь kіnеtіkаs — основанньӧ движенньӧлы./^ энергияӧн, мукӧддырйиыс шуӧны движенньӧ энергияӧн (энергия движения). | |
| Тайӧ примеръяссӧ разбирайтігӧн ми аддзылім, мый ӧти нога энергия вежсьӧ мӧд нога энергияӧ; кор вӧлі ӧшалӧ сунис йылын из, сэк сійӧ обладайтіс потенциальнӧй энергияӧн, кор суниссӧ вундім, сэк из мӧдіс обладайтны кинетическӧй энергияӧн, коді лои потенциальнӧй энергияысь. Кор мельнича кӧлеса вылӧ киссьӧ ва, сэк ваыс ассьыс потенциальнӧй энергиясӧ воштӧ, коді сідзжӧ пӧрӧ кинетическӧй энергияӧ. | |
| Тайӧ примеръясын ми аддзылім, мый потенциальнӧй энергияысь артмис кинетическӧй. Зэв тшӧкыда овлывлӧ мӧдарӧ, кор кинетическӧй энергия пӧрӧ потенциальнӧйӧ; татшӧм вежсьӧм энергиялысь позьӧ наблюдайтны татшӧм примеръяс вылын: кор ми шыбитам из вывлань, сэк сійӧ обладайтӧ кинетическӧй энергияӧн, но вывлань кайигӧн век сійӧ ньӧжмӧ, сэсся лоӧ сэтшӧм кад, кор из дугдӧ вывлань кайны, но увлань оз на лэччы, сэк ми вермам шуны, мый из сэк сулалӧ, а сулалӧ кӧ, сійӧ обладайтӧ потенциальнӧй энергияӧн, коді лои кинетическӧй энергия рӧскодуйтӧмысь. | |
| Мӧд пример. Босьтам прибор, код шусьӧ сегнерӧвӧй кӧлесаӧн (40-ӧд серпас), кӧн васа потенциальнӧй энергия пӧрӧ вращательнӧй мунӧмӧ, кӧн ва обладайтӧ кинетическӧй энергияӧн. Но бергалігас нӧшта чӧрс вылас гартчӧ сунис, кытчӧ кӧрталӧма груз, груз кыптӧ, татчӧ вошӧ кинетическӧй энергия, но содӧ потенциальнӧй энергия, кодӧн мӧдас обладайтны из, а мый вылӧджык лэптан, сымын унджык лоас. | |
| Тайӧ кыкнан примеръяссӧ разбирайтігӧн ми аддзам, мый кинетическӧй энергия вежсьӧ потенциальнӧйӧ и мӧдарӧ. | |
| §37. Энергия видъяс | |
| Миян природаын тайӧ кык пӧлӧс энергиясьыс ӧтдор эмӧсь нӧшта уна пӧлӧс энергия. | |
| Ва, кор прудйын вылӧ лэптӧма, сэк сійӧ обладайтӧ потенциальнӧй энергияӧн, коді усигас пӧрӧ кинетическӧй энергияӧ, кор сійӧ бергӧдлӧ ва кӧлеса, кинетическӧй энергияыс вежсьӧ выль вид энергияӧ, коді шусьӧ механическӧй энергияӧн. Тадз жӧ обладайтӧны механическӧй энергияӧн мунысь пуляяс, сынӧдӧд мунысь тӧв, пружина да мукӧд (41-ӧд серпас). | |
| Магнит кыскӧ кӧрт тор, электризуйтӧм телӧяс притягивайтчӧны либӧ отталкивайтчӧны. Сэк тайӧ телӧясыс обладайтӧны особӧй энергияӧн, коді шусьӧ магнитнӧй да электрическӧй энергияӧн (42-ӧд серпас). | |
| Вӧчан кӧ бергач да матӧдан лампа дорӧ, сэк сійӧ мӧдас бергавны, сэк кинетическӧй энергияӧ вежсяс выль вида энергия, коді шусьӧ шоныд (теплӧвӧй) энергияӧн. Татшӧм энергиясӧ ми наблюдайтам паровозысь, паракодысь, дорччигӧн да мукӧдлаысь (43-ӧд серпас). | |
| Кор ми сотам порок, сэк миян артмас сідзжӧ зэв ыджыд кинетическӧй энергия, коді вежсяс да шусьӧ химическӧй энергияӧн. | |
| Химическӧй энергияӧн обладайтӧны взрывчатӧй веществояс, химическӧй совъяс да мукӧд сэтшӧм телӧяс, кодъяс ёна шонтӧмӧн сетӧны выль энергия — шусьӧ лучистӧй энергияӧн, кодӧс ми пӧлучайтам да шуам югыдӧн (свет). | |
| Тайӧ уна пӧлӧс энергия вермӧ вежласьны да вуджны ӧти вида энергияысь мӧд вида энергияӧ, кодӧс ми и наблюдайтам природаын, кӧні пыр мунӧ ӧтик вид энергияысь мӧд вида энергияӧ вуджӧм. | |
| §38. Энергия видзтан закон | |
| Ӧні позьӧ сувтӧдны татшӧм юасянтор, кутшӧм энергия лоӧ, кор вӧв кыскӧ додь либӧ машина паракодлы сетӧ равномернӧй мунӧм? | |
| Вӧв кыскигӧн воштӧ ассьыс энергиясӧ, и сійӧ энергияыс пӧрӧ мукӧд энергияӧ, дерт, энергия вежсьӧмсӧ синмӧн он аддзы, сійӧ зэв ёна рассейивайтчӧ-юксьӧ порцияясӧн зэв уна посни телӧяс костын. | |
| Кор вӧв доддялӧмӧн мунӧ, сэк вӧв да додь сетӧны энергия сынӧдӧ. Вӧв кок тувччалігас сідзжӧ энергия юкӧн мунӧ додь зыртӧмӧ да мукӧд уна поснитор вылӧ, мунӧ став кинетическӧй энергияыс вӧвлӧн. | |
| Тадз жӧ паракод мунігӧн движенньӧыслӧн энергияыс юксьӧ уна пельӧ. | |
| Тайӧ кык примерсьыс сідзжӧ ми аддзим, мый энергия телӧлӧн некытчӧ оз вош, а сӧмын вежсьӧ мӧд пӧлӧс энергияӧ. | |
| Ёна точнӧй физическӧй да химическӧй опытъясӧн тӧдмалӧма да установитӧма, мый энергия оз вермы кыдз вошны, сідзи и лоны, сійӧ вермӧ сӧмын вежсьыны ӧтик вид энергияысь мӧд вид энергияӧ да нӧшта вежлавны ассьыс местасӧ. Тайӧ шуӧмыс эм энергия видзтан закон, коді эм основнӧй закон природаын. | |
| Энергия видзтан закон зэв ёна аддзӧны и применяйтӧны прӧстӧй машинаясын, рычагын, вӧрӧтын да мукӧдлаын, кодъясӧн ми тӧдмасям бӧрынджык. | |
| §39. Perpetuum mobile^Вечнӧй двигатель./^ | |
| Эм уна сэтшӧм йӧз, кодъяс оз гӧгӧрвоны да кодъяс нелючкиа велалӧны энергия видзтан законсӧ. Найӧ кӧсйӧны вӧчны сэтшӧм машина, коді эськӧ мед сетіс унджык энергия, сыысь унджык, мый мында сійӧ босьтӧ энергиясӧ ачыс. | |
| Босьтам ӧтик, самӧй прӧстӧй, пример, кутшӧм прибор предлагайтлісны вӧчны, мед нэмсӧ уджалас. Босьтам капиллярнӧй трубка (видзӧд 44-ӧд серпас) да лэдзам ва сосудӧ, кӧні капиллярнӧй трубка кузяыс каяс ваыс, а помсӧ трубкаыслысь нюкыльтӧма, кыті пондас киссьыны ва бӧр сосудас, а сосудсьыс бара трубкаас да с. в. мӧдас. | |
| Но тайӧ опыт пыр оз вермы водзӧ дугдывтӧг мунны. | |
| Тадз жӧ и мукӧд машинаяс оз вермыны уджавны. Вӧчны татшӧм машина он вермы, сійӧ противоречитӧ природа законлы — энергия видзтан законлы. | |
| Татшӧм машинаясыслы важысянь нин сетӧма латинскӧй ним perpetuum mobile (миян ног шусьӧ вечнӧй двигательӧн). | |
| Юасянъяс | |
| 1. Мый шусьӧ физикаын энергияӧн? | |
| 2. Телӧ лэптӧма сарай вылӧ, кутшӧм энергияӧн сійӧ обладайтӧ? | |
| 3. Кутшӧм энергия шусьӧ потенциальнӧй энергияӧн? Висьталӧй пример, кӧні вӧлі мед потенциальнӧй энергия. | |
| 4. Сетӧй определенньӧ кинетическӧй энергиялы да висьталӧй примеръяс. | |
| 5. Кутшӧм сикас энергияяс ті тӧданныд нӧшта? Висьталӧй налысь примеръяссӧ. | |
| 6. Вошӧ оз природаын энергия? | |
| 7. Мый вермӧ лоны энергиякӧд природаын? | |
| 8. Кутшӧм эм природаын основнӧй закон? | |
| 9. Мый сійӧ сэтшӧм вечнӧй двигательыс, да вермӧ оз сійӧ лоны природаын? | |
| 10. Кутшӧм закон колӧ тӧдны вечнӧй двигатель опровергайтігӧн? | |
| §40. Удж да уджсӧ мерайтӧм | |
| Животнӧйяс да мортъяс быдтор вӧчӧм вылӧ пуктӧны вын, кодӧс ми шуам уджӧн. Кор морт лэптӧ гира, новлӧ кирпич ӧтик местаысь мӧд местаӧ да мукӧдтор вӧчӧ, сэк ми шуам, мый сійӧ уджалӧ. | |
| Кор кык морт кыскалӧны ӧтик местаысь ӧтмында кер катищеӧдз, но ӧтик кыскӧ кык км сайӧ, а мӧдыс куим клм. сайӧ, тайӧ кык морт йывсьыс ми вермам шуны, мый найӧ уджалӧны. Но ми вермам шуны, мый мӧд мортыс вӧчӧ уджсӧ унджык, сійӧ вӧрсӧ кыскӧ километр ылӧджык. Век колӧ шуны, мый катище кӧ ылынджык, лоас унджык пуктыны удж. Татысь позьӧ вӧчны сэтшӧм вывод, мый удж вежласьӧ сійӧ ылна сертиыс, кӧн вӧлі уджсӧ вӧчӧма. | |
| Босьтам ӧні да шуам, мед ӧтик мортыс кыскас кык кер, а мӧдыс сӧмын ӧтикӧс, мед кыкнанныс ӧтылнаӧ лэччӧдасны ӧтчыдӧн, сэк ми вермам шуны, мый найӧ кык мортыс оз вӧчны ӧтмында удж. Сы йылысь, коді лэччӧдас ӧтик кер, сы понда ми шуам, мый сійӧ вӧчис этшаджык удж, кӧть эськӧ лэччӧдісны ӧтик ылнаысь. Татысь ми аддзам, мый удж оз вежлась сӧмын туй серти, но и вын ыджда серти. Ми тӧдам, мый кык кер кыскӧм вылӧ колӧ унджык вын ӧти кер кыскӧм серти. | |
| Ӧні вермам шуны, мый удж вежласьӧ ылна да и вын ыджда серти, коді вӧчӧ удж. | |
| Ми тӧдам, мый удж оз сӧмын вӧч мышечнӧй вын, но вӧчӧ мукӧд вын, кыдз ми тӧдам лэптӧм груз, электрическӧй вын, шоныд вын да с. в. | |
| Удж мерайтӧм | |
| Удж мерайтан мера вылӧ босьтсьӧ сэтшӧм удж, кодӧс вӧчӧ ӧтик килограмм вын, ӧтик метр ылна судта. Татшӧм единицаыс шусьӧ килограммометр. | |
| Ӧтик килограммометр удж вӧчӧ 1 килограмма гира, коді усьӧ вывсянь муӧдз, кӧн коластыс 1 метр. Морт, кор лэптӧ 1 килограмма гира 1 метр вылӧ, сэк сійӧ вӧчӧ 1 килограммометр удж. Лэптіс кӧ кык метр вывлань, сэк вӧчис кык килограммометр удж, куим метр — куим килограммометр да с. в. Лэптан кӧ ӧтик метр вывлань кык килограмм, сэк вӧчис удж кык килограммометр, куим килограмм — куим килограммометр да с. в. | |
| Шуам, мед выныс абу ӧтик килограмм, а «P» килограмм, а туйыс, кӧн вӧчӧма уджсӧ, эм абу ӧтик метр, а «S» метр, то сэк уджыслӧн ыдждаыс эм, босьтӧм вынсӧ туйыс вылӧ, гижсяс тадзи: | |
| R = P × S, | |
| кӧні: | |
| R — эм уджлӧн ыджда, | |
| Р — вын, | |
| S — туй, кӧн вӧчӧма уджсӧ. | |
| Тайӧ формула кузяыс позьӧ корсьны быд уджлысь ыдждасӧ. Удж мӧдам артавны век килограммометрӧн, кор мӧдам «Р» мерайтны килограммӧн, а «S» метрӧн. | |
| Шуам, 10 килограмма гира уси кык метр вывсянь, сэк уджыс лоӧ: | |
| R = P × S = 10 × 2 = 20 килограммометр. | |
| Тайӧ килограммометрӧн уджъяс мерайтӧны сӧмын техникаын. Наукаын уджъяс мерайтігӧн мерайтӧны мӧд мераӧн, кодӧс шуӧны эргӧн, а частӧджык коймӧд мераӧн, коді 10.000.000 пӧв ыджыдджык эргысь, кодӧс шуӧны джоульӧн. | |
| Эрг эм удж, кодӧс вӧчӧ 1 дина^Дина эм сэтшӧм вын мера, кор вын действуйтӧ 1 грамма телӧ вылӧ и ӧддзӧдӧ телӧлысь мунӧмсӧ 1 см/c². Дина эм вын сы мында жӧ, уна-ӧ эм 1/981 грамм./^ вын ӧтик сантиметр туй вылын. | |
| Шуам, уси 1 килограмма гира 1 метр вывсянь. Сылӧн уджыс, кыдз нин ми тӧдам, эм 1 килограммометр. А эргӧн арталігӧн первой лоӧ артавны кымын дина вын, кодӧс арталам тадзи: мый ӧти килограммын 1000 грамм, то выныс лоӧ: | |
| 1000 : 1/981 = 981 ∙ 1000 = 981000 дина. | |
| Тадзи ми тӧдмалім, уна-ӧ вӧлі вын, а удж тӧдмалігӧн колӧ нӧшта тӧдны туй, коді миян примерын эм S = 1 метр, сэк уджыс, кыдз нин ми шулім, 1 килограммометр, эргӧн лоӧ: | |
| R = P ∙ S = 981000 ∙ 100 = 98100000 эрг. | |
| Джоуль,^Джоуль мера ним лои пуктӧма сійӧ учёнӧй овнас, коді джоуль мерасӧ лӧсьӧдіс./^ кыдзи нин ми водз шулім, удж мерайтан мера, коді эргысь ыджыдджык 10.000.000 пӧв. | |
| Эргӧн тӧдмалӧм миян примерын удж, вермам тӧдмавны, кымын лоӧ джоуль. | |
| R = 98.100000/10 000 000 = 9,81 джоуль. | |
| Тадз ми тӧдмалім, мый 1 килограммометр удж джоуль мераӧн лоӧ 9,81 джоуль. Босьтам пример, кӧн 4 килограмм уси 5 метр вывсянь да тӧдмалам сылысь уджсӧ джоуль мераӧн. Позьӧ тӧдмавны сідз жӧ, кыдзи ми арталім воддза примернас, а ӧні тӧдмалам ӧдйӧджык. | |
| Ми тӧдам, мый уджсӧ гираыс вӧчис 5 × 4 = 20 килограммометр, а ӧти килограммометр, кыдз ми тӧдам, эм 9,81 джоуль, а кызьнан килограммометр уджыс сэк лоӧ 9,81 × 20 = 196,2 джоуль. | |
| §41. Мощносьт | |
| Ми тӧдам, мый удж вежласьӧ вын да ылна серти. Кор кыскӧны ӧткодь кык кер ӧткодь туй кузя, ӧтикыс часӧн, а мӧдыс кык часӧн, уджсӧ найӧ вӧчӧны кыкнанныс ӧтмында, но оз ӧткодь кадӧ, воддза мортыс вӧчӧ кык пӧв ӧдйӧджык. | |
| Тадзи жӧ, кыдзи войтырлысь, сідзи жӧ и машиналысь колӧ миян тӧдны, ӧдйӧ-ӧ сійӧ вермӧ вӧчны уджсӧ. Быд машиналысь, мортлысь и мукӧдлысь колӧ тӧдны, уна-ӧ сійӧ вӧчӧ уджсӧ ӧткодь кадӧн. | |
| Сійӧ уджсӧ, уна-ӧ вӧчӧ машинаыс, юкам сійӧ вӧчан кад вылӧ, сэк миян лоӧ выль тӧдмалӧм, коді шусьӧ мощносьтӧн. | |
| Мощносьт тӧдмалігӧн век босьтӧны кадсӧ ӧтик секунда. | |
| Ӧні ми вермам шуны, мый мощносьт эм удж машиналӧн, мортлӧн, вӧвлӧн, коді вӧчӧма 1 секунда кадӧн. | |
| §42. Мощносьт мерайтӧм | |
| Кыдз ми нин шуим, мощносьт эм удж 1 секундаӧн, а удж ми мерайтам килограммометрӧн, мощносьт лоӧ килограммометр секунда кадӧн. | |
| Мощносьтлӧн формула татшӧм: | |
| W = R/t. | |
| Кӧні эм: | |
| W — мощносьт | |
| R — удж | |
| t — кад (пӧра). | |
| Техникаын мощносьт мерайтігъясӧн босьтӧны сэтшӧм единица, кодӧс шуӧны вӧв вынӧн. Вӧв вын эм сэтшӧм мощносьт единица, кор машина, морт, вӧв и мукӧд вӧчӧны 75 килограммометр удж ӧтик секундаӧн. Вӧв вын физикаын и техникаын пасъявсьӧ НР.^Эм первой букваясыс английскӧй кывъяслӧн horsе — вӧв, рowеr — мощносьт./^ | |
| Вӧв вын = 75 килограммометр/секунда. | |
| Кыдз нин ми аддзылім, мый удж нӧшта мерайтсьӧ джоульӧн, сідзжӧ и мощносьт мерайтсьӧ мӧд единицаӧн, кодлысь уджсӧ мерайтӧма джоульӧн, да сійӧ единицаыс шусьӧ ваттӧн (Wаtt).^Мукӧддырйи, мукӧд нигаясын гижлӧны уаттӧн — коді лоӧма Уатт ним серти, коді вӧчис медводдза парӧвӧй машина./^ Ватт эм мощносьт двигательяслӧн да мукӧд машинаяслӧн, коді вӧчӧ ӧтик секундаӧн удж ӧтик джоуль. | |
| Коді гижсяс тадзи: | |
| 1 ватт = 1 джоуль / 1 секунда. | |
| Татысь позьӧ тӧдмавны удж, кор ми тӧдам мощносьт да пӧра, сэк удж лоӧ: | |
| 1 джоуль = 1 ватт × 1 секунда. | |
| Ваттысь сюрс пӧв ыджыдджык единица шусьӧ киловаттӧн, коді эм мощносьт двигательлӧн, коді вӧчӧ 1 секундаӧн удж 1 килоджоуль. | |
| Мощносьт единица — мощносьт двигательлӧн, кор ӧтик секундаӧн вӧчӧ удж 1 эрг мында, сэк мощносьт эм — 0,0000001 ватт, кодӧс позьӧ тӧдмавны зэв ӧдйӧ. Ми тӧдам, мый джоуль 10.000.000 пӧв ыджыдджык эргысь, а 1 джоуль удж 1 секундаӧ эм ватт, сэк ӧтик эрг удж 1 секундаӧ лоӧ 107 ичӧтджык, коді лоӧ 0,0000001 мында. | |
| Задачаяс удж да мощносьт тӧдмалӧмъяс вылӧ | |
| 1. Пос вӧчигӧн столбъяссӧ нӧйтӧны бабкаӧн, кодлӧн сьӧктаыс 500 кг. Ыджыд-ӧ вӧчӧны удж, кор сійӧс лэпталӧны 2 метр вылна, да кутшӧм сылӧн мощносьтыс, бабка усигас кӧ кадыс кольӧ 0,5 секунда? | |
| Удж тӧдмавсьӧ, кыдз нин ми тӧдам, формула кузя, коді гижсьӧ тадзи: | |
| R = P ∙ S | |
| Шыпасъяс местаас пукталам цифраяссӧ, кодӧс сетӧма задачаас, сэк тӧдмалам уджсӧ: | |
| R = 500 × 2 = 1000 килограммометр, | |
| коді лоӧ джоульӧн: | |
| 1000 кгм × 9,81 = 9810 джоуль. | |
| Мощносьт ми тӧдмалам татшӧм формулаӧн, коді гижсьӧ: | |
| W = R/t. | |
| Шыпасъяссӧ вежлалам цифраяс вылӧ, сэк мощносьт вӧв вынӧн лоӧ: | |
| W = 1000 / 0,5 ∙ 75 = ~26,6 НР (вӧв вын). | |
| Ваттӧн мощносьт тӧдмавсьӧ тадзи, кыдзи нин ми тӧдам, мый ватт джоульӧн мерайтӧм да 1 секунда кад вылӧ юкӧм удж. | |
| Ватт (W) = 9810 / 0,5 = 19620. | |
| Тадзи тӧдмавсьӧ и артавсьӧ удж да мощносьт. | |
| §43. Двигательлысь мощносьт тӧдмалӧм | |
| Тіян ковмас наблюдайтны да тӧдмавны, кыдз тӧдмавсьӧ мощносьт двигательлӧн, шуам турбиналысь, мельнича кӧлесалысь, локомобильлысь. Босьтам ичӧт двигатель (46-ӧд серпас): махӧвик М кӧлеса ӧшӧдӧма вал вылӧ. Мед машина уджалӧ первой холостӧй ход вылын, вал вылысь оз босьтсьы некутшӧм удж, а став выныс двигательыслӧн рӧскодуйтчӧ зыртӧм вылӧ, ас машина пытшкас да махӧвик бергӧдлігас сынӧд паныдалӧм вылӧ. Мед сэк М кӧлесаыс вӧчӧ 100 оборот минутанас. | |
| Сэсся ӧшӧдам нагрузка, лэдзам машинасӧ уджавны, шуам, изны сю, пилитны пес да водзӧ. Сэк двигатель ковмас ӧтлаӧдны бесконечнӧй ременьӧн станоккӧд-машинакӧд. Машина сопротивленньӧ вӧсна двигатель ассьыс ӧдсӧ ньӧжмӧдас. Сылӧн кӧлесаыс пондас вӧчны сӧмын 75 оборот минутанас. | |
| Ӧні ми тӧдам, кор миян машина уджалӧ став выннас, вӧчӧ пӧлезнӧй удж, сэк махӧвик бергӧдчӧ 75-ысь минутанас. | |
| Кор кӧсъям тӧдмавны машинаыслысь мощносьтсӧ, сэк босьтам вал вылысь ремень да пуктам сы местаӧ нажим Прони^Сетӧма сійӧ нимсӧ код сійӧс изобретитіс./^. Сійӧ приборыс артмӧма кык колодкаысь КК1 (46-ӧд серпас), ӧтлаӧдӧма болтъясӧн СС1 гайкаясӧн болт вылас винтитӧмӧн, колодкаяссӧ вал вылас позяс личкыны ёнджыка. Колодкаяссяньыс шуйгавыв мунӧ рычаг, а веськыдвыв помас гира. Рычаглӧн кузьтаыс EO = 2 м. Помас ӧшӧдӧма пружиннӧй вески В. Махӧвик бергалігас рычаг кольӧ места вылас, ковмас видзӧдны пружиннӧй вес вылӧ. Мӧдам винтитавны болт гайкаяссӧ, кыпӧдам колодкаяслысь зыртӧм сэтчӧдз, кытчӧдз кӧлеса оз мӧд вӧчны 75 оборот минутаын (сылӧн уджалан ӧд). Машина ӧні уджалӧ сідз жӧ, кыдз и уджаліс водзджык сӧмын став вынсӧ рӧскодуйтӧ зыртӧм вылӧ, ӧд тӧдмалӧм вылӧ сӧмын колӧ видзӧдлыны, пружиннӧй вес В, уна-ӧ сійӧ висьталӧ. (Мед висьталӧ 28,6 кг). | |
| Зыртӧмыслӧн уджыс лоӧ ӧтмында, мӧдас ли ачыс валыс бергавны 75 оборот минутаӧн, либӧ вал мӧдас сулавны, а мӧдас бергавны рычаг мӧдарӧ, кодлӧн ӧдыс 75 оборот минутанас, кор помас выныс эм 28,6 кг. | |
| Тайӧ сетӧ миянлы тӧдмавны зыртӧмлысь удж. Ӧтик оборотӧн рычаг помса выныс мунӧ туй EO × 2 × З,14 = 2 м × 2 × 3,14 = 12,56 м; вӧчӧ сэк удж: | |
| 28,6 кг × 12,56 м = 359,2 кгм. | |
| 75 оборот минутанас уджыс лоӧ 75 пӧв унджык. | |
| 359,2 кгм × 75, мощносьт секундаӧн лоӧ 60 пӧв кокньыдджык, а именнӧ: | |
| 359,2 кгм × 75 / 60 = 449 кг-м/с, либӧ 6 вӧв вын бердӧ. Татшӧм мощносьт миян двигательлӧн. | |
| §44. Пӧлезнӧй действийӧлӧн коэффициент | |
| Кор ми тӧдмалім зыртӧм вын, сэк ми аддзылім, мый сійӧ зыртӧм выныс эм быд машинаын, сідзжӧ и эм сынӧд сопротивленньӧын. | |
| Босьтам кӧ машинаяслысь уджсӧ, сэк ми аддзам, мый миян мыйкӧ мында юкӧн уджыслӧн, энергиялӧн вошӧ. Мый мында миян машина вермӧ вӧчны, сы мында уджыс эз ло. Сійӧ удж юкӧныс, коді вошӧ, мунӧ зыртӧм вын да сынӧд сопротивленньӧ ӧдӧлитӧм вылӧ. Та серти колӧ тӧдмавны пӧлезнӧй действийӧлысь коэффициент. | |
| Мӧд ног кӧ — пӧлезнӧй действийӧлӧн коэффициент лоӧ мощносьтлӧн юкӧн, кодӧс пӧлучайтам кутшӧмкӧ устройствоясысь, машинаясысь, коді мунӧ збыль удж вӧчӧм вылӧ. Шуам, машина дорӧ вӧлі вайӧдӧма 100 кгм. удж, а пӧлучитім сӧмын 75 кгм. удж, сэк пӧлезнӧй действийӧлӧн коэффициент лоӧ: | |
| 75 кгм/ 100 кгм = 0,75 = 75%. | |
| Кодӧс позьӧ гижны тадзи: | |
| КПД = Пӧлучитӧм удж / Вайӧдӧм удж, | |
| а формула лоӧ татшӧм: | |
| КПД = R/E. | |
| R — Пӧлучитӧм удж. | |
| E — Вайӧдӧм удж. | |
| Тайӧ отношенньӧыс колӧ лоны ёна бур машиналӧн единица, либӧ 100%. Но збыльысьсӧ татшӧмыс оз овлы, уна машинаясын на тайӧ коэффициентыс зэв ичӧт. Паровозлӧн КПД эм сӧмын 4–6%. Мукӧддырйи лолывлӧ 18%, парӧвӧй турбиналӧн — 23%, пытшкын сотчан двигательлӧн — 35% (дизель), тайӧ цифраясыс петкӧдлӧны зэв омӧль результатъяс, тайӧ цифраяссӧ лэптӧм вылын ӧні ёна уджалӧны, кӧні колӧ и миян тшӧтш отсавны. | |
| §45. Зыртӧм вылӧ энергия видзӧм | |
| 47-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма подшипниклӧн разрез. Стрелкаясӧн петкӧдлӧма: личкӧм Р, коді валсӧ топӧдӧ втулкаӧн. Зыртӧм вын, кодӧс петкӧдлӧма F. Сійӧ, кодӧс петкӧдлӧма 47-ӧд серпас вылын, действуйтӧ мӧдарӧ. Кыдз ми нин тӧдам, мый вал вылын вын лоӧ унджык сэки, кор эм унджык личкӧм. Трансмиссионнӧй валлы личкӧмыс определяйтчӧ натяженньӧ вынӧн, став ременьяснас трансмиссиясянь да станокъясӧдз. | |
| Мед личкӧм вал вылӧ вӧлі 300 кг, а подшипникъяслӧн коэффициент эм 0,1, сійӧ миян висьталӧ, кыдз нин ми тӧдам, мый быд килограмм нагрузка вылӧ лоӧ 0,1 кг зыртӧм вын. Мӧд ног кӧ шуны, мый зыртӧм вын 10 пӧв ичӧтджык личкӧм вынысь. Миян нагрузкаӧн зыртӧм вын лоӧ: | |
| 300 : 10 = 30 кг. | |
| Миян колӧ тӧдмавны, уна-ӧ энергия рӧскодуйтчӧ зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ. Валлӧн окружносьт 20 см, вал вӧчӧ 25 оборот секундаын. Татысь ми вермам тӧдмавны, кутшӧм расстоянньӧ муніс вал: 20 × 25 = 500 см = 5 м. | |
| Ӧні ми аддзам, мый зыртӧм вын вылӧ рӧскодуйтчӧ 30 × 5 = 150 кгм энергия. Кык подшипник вылӧ рӧскодуйтчӧ 2 пӧв унджык: 150 × 2 = 300 кгм. | |
| Тайӧ цифраыс петкӧдлӧ, мый зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ рӧскодуйтчӧ подшипникъясын миян трансмиссияын 4 вӧв вын. | |
| Тайӧ арталӧмсьыс позьӧ вӧчны кык вывод: | |
| 1. Кымын ӧдйӧджык бергалӧ вал, сымын унджык расстоянньӧ мунас секундаӧн, сымын унджык энергия мунӧ зыртӧм вылӧ. | |
| 2. Валыслӧн мунан туйыс зависитӧ вал окружносьт серти — вал кызта сертиыс. Кымын вӧсньыдджык вал, сымын ичӧт секундаӧн мунӧм туй, сымын этша вын мунӧ зыртӧм ӧдӧлитӧм вылӧ. | |
| Юасянъяс да задачаяс | |
| 1. Мый шусьӧ уджӧн? | |
| 2. Кыдзи тӧдмавсьӧ удж? | |
| 3. Кутшӧм единицаясӧн мерайтӧны удж? | |
| 4. Морт лэптӧ ведраӧн ва. Ваыс веситӧ 4,7 кг, ведраыс веситӧ 2 кг, юкмӧсыс 3,3 м судта. Тӧдмалӧй, кымын кгм сійӧ вӧчис удж? | |
| 5. Колхозник гӧрӧ, вӧлыс кыскӧ 0,16 тонна вынӧн, муыс вӧлі 0,007 км кузьта, гӧгӧртіс 15 пӧв. Тӧдмалӧй, кымын кгм. вӧчис сійӧ удж? Кымын вӧв вын? | |
| 6. Мый шусьӧ мощносьтӧн? | |
| 7. Кутшӧм формула эм мощносьт тӧдмавны? | |
| 8. Кутшӧм единицаясӧн мерайтсьӧ мощносьт? | |
| 9. Тӧдмалӧй, кымын вӧв вын ӧтик KW? | |
| 10. Кымын WAТТ ӧтик вӧв вынын? | |
| 11. Уджалысь катлӧ кирпич 0,004 км вылнаӧ. Уна-ӧ сійӧ вӧчас пӧлезнӧй уджсӧ, кор сійӧ катлас кирпичсӧ 0,5 тонна? | |
| 12. Кирпичсӧ катлігӧн уна-ӧ вӧчис сійӧ ковтӧм удж, тӧдмалӧй, уна-ӧ вӧчис сійӧ уджсӧ, кор ачыс веситӧ 70 кг, а нӧсилкаыс 0,005 тонна и кирпичсӧ катлыны сылы лои кайлыны 25 пӧв? | |
| 13. Кыдз мӧдам тӧдмавны мельнича кӧлесалысь энергия рӧскодуйтӧм? | |
| 7-ӧд ЮКӦД | |
| §46. Инструментъяс да машинаяс | |
| Миян гӧгӧр эмӧсь зэв уна уджалан инструментъяс, кодъяс быдлунъя уджын пыр колӧны. Ковмас му кодйыны — босьтам заступ. Кӧрт тув тувъявлыны босьтамӧ мӧлӧт, кӧрт тув шедӧдны босьтам клещи. Кутшӧм удж ог босьтӧ, быдлаын нин эм уджалан инструмент. Сэтшӧм уджалан инструментъяснас ми ассьыным выннымӧс сетам мӧд телӧлы. | |
| Кор ми кодъям гу, сэк ми килысь мунӧмсӧ сетам заступӧн мулы, кодӧс лэптам да мусӧ и заступсӧ пӧртам мунӧмӧ. Сэсся заступсӧ кутам, а му ас энергиянас мунас водзӧ. Пусӧ заступнас кодйигӧн ми казялам, мый кузьджык кӧ пуыс (воропыс) заступлӧн, сэк кокньыдджык кодйынысӧ. Ми казялам, мый татшӧм инструментыс, кыдз заступ, ассьыс куш вынсӧ вермас ыдждӧдны — кор пусӧ кузьмӧдам. Заступ быд уджын уджалӧ кыдз рычаг. Босьтам кӧ черлысь действийӧсӧ кер пӧрӧдігъясӧн, сэк ми сідзжӧ казялам, мый кералігас черлӧн выныс унджык, чер пуыс кӧ кузьджык. Черлӧн пуыс сідз жӧ действуйтӧ, кыдзи и рычаг. Видзӧдлам кӧ литовка вылӧ, то сэн ми аддзам, мый сійӧ сэтшӧм жӧ рычаг. Литовка, кыдз ми тӧдам, эм ыджыд лэчыд кузь пурт, коді лӧсьӧдӧма турун вундавны-ытшкыны. Но мед вӧлі кокньыдджык да бурджык ытшкынысӧ, сэк литовкасӧ садитӧны кузь пу вылӧ. Ытшкигас пу помас кутчысьӧны кыкнан кинас да мӧдасны ӧвтны му бердтіыс. Кор литовкаыс ӧдйӧджык ветлӧ, вӧчӧ круг джынъя мунӧм. Кузь пу вӧснаыс литовкаыс вӧчӧ бергалӧмӧн мунӧм. Ми велӧдім водзын нин инерция явленньӧяс, коді колӧ и турунсӧ вундыны. Ӧні ми вермам вӧчны сэтшӧм вывод, мый литовка пу эм сэтшӧм жӧ рычаг, кодӧн позьӧ содтыны вын, да унджык, кор кузьджык литовка пуыс. | |
| Ӧні ми аддзылім, мый уджалан инструментъясӧн — заступӧн, литовкаӧн да мукӧдӧн, — ми сетам мӧд телӧлы мунӧмъяс. | |
| Быд машина да инструмент ми ог вермӧ тӧдмавны. Ми мӧдам сӧмын тӧдмавны машиналысь часьтъяссӧ, коді эм сэтшӧм жӧ мукӧд машинаясын. | |
| Позьӧ став прӧстӧй машинасӧ юкны кык пельӧ: ӧтик группаас сэтшӧм машинаяс, кодъяс вӧчӧны личкӧм да кыскӧм, сэтшӧмъясыс эмӧсь рычаг, блок, вӧрӧт. | |
| Мӧд группа клин, винт, кодъяс личкӧны клинитчӧмӧн да винтитчӧмӧн. | |
| §47. Рычаг | |
| Рычаг эм прӧстӧй машина, кодӧн ми вермам содтыны вын. | |
| Самӧй прӧстӧй пример рычаглӧн эм пӧв, кодӧс пуктӧма пес вылӧ, тулысъясын сы вылын чеччалӧны. Кор ӧтик помас чеччалысьыс тальччас кыкнан кокнас, сэк мӧд помас вӧчӧ толчок — мортыс кайӧ вылӧ. Татысь ми аддзам, мый рычагӧн позьӧ мунӧмъяс (толчок) сетны мӧд телӧлы. | |
| Кор ӧтар помыс кузьджык, мӧдар помса мортыс кайӧ нӧшта вылӧджык. Тайӧ петкӧдлӧ, мый рычагӧн верман вынсӧ содтыны. | |
| §48. Первой сикас рычаг | |
| Рычагъяс ми наблюдайтам кык сикас. | |
| Первой сикас рычаг эм прӧстӧй машина, кӧні кутан чутыс кык действуйтан вын костас. | |
| Первой сикас рычаглысь схема петкӧдлӧма серпас вылын, кӧні кутан чут B, вынъясыслӧн действуйтан чутъясыс А да С (51-ӧд серпас). | |
| Вын действуйтан чутсяньыс кутан чутӧдз костыс шусьӧ рычаг пельпомӧн. | |
| Рычаг пельпомъясыс схема вылас эмӧсь АВ да ВС, кодъясӧс пасъялӧма L1L2 шыпасъясӧн. | |
| Первой сикас рычагъяс, ми тӧдам, лоӧны вескилӧн баланеч, зыр, укват, шыран (ножич) да мукӧдъяс. | |
| §49. Мӧд сикас рычаг | |
| Мӧд сикас рычагӧн шусьӧ сэтшӧм рычаг, кодлӧн кутан чутыс помас, а вын действуйтан чутъясыс мӧдар помас. | |
| Мӧд сикас рычаглысь схема петкӧдлӧма 52‐ӧд серпас вылын, кӧні кутан чут пасйӧма В шыпасӧн. Вын действуйтан чутъяссӧ пасйӧма А-ӧн да С-ӧн. | |
| Рычагъяслӧн пельпомъясыс эмӧсь АВ да ВС, кодъясӧс схема вылын пасйӧма L1L2 шыпасъясӧн. | |
| Мӧд сикас рычагъяс лоӧны шом пукталан щипцы, кӧрт лист вундалан шыран да мукӧд. | |
| §50. Рычагӧн уджалӧм | |
| Босьтам рычаг, кодлӧн мӧд-мӧдар помас эм крючокъяс, кытчӧ позьӧ ӧшӧдлыны гираяс. | |
| Рычагсӧ ӧшӧдам шӧрӧдыс да мӧд-мӧдар помас крючок вылас тэчалам ӧтмында ӧтсьӧкта гираяс, сэк ми аддзам, мый рычаг пыр на ӧтвесьтын. Босьтам да ӧтик рычаг плечосӧ вӧчам кык пӧв кузьджыкӧс, мед ӧтик плечоыс 10 см, а мӧдыс 20 см. Гираяссӧ ӧшлам сэтчӧдз, кытчӧдз рычаг миян лоӧ веськыд, сэк ми аддзам, мый ыджыдджык пельпомланьыс гира ковмис кык пӧв этшаджык. | |
| Татысь ми вермам вӧчны татшӧм вывод, мый рычаг вылӧ действуйтан вынъяслӧн обратно-пропорциональнӧй отношенньӧ пельпомъясыс вылӧ. | |
| 2 : 4 = 1 : 2. | |
| Кодъясӧс позьӧ гижны шыпасъясӧн: | |
| f1 : f2 = l2 : l1. | |
| Рычагӧн уджалігӧн ми тӧдам, мый кузьджык кӧ пельпомыс, сэк ылӧджык вешйӧ, а дженьыдджык кӧ — вешйӧ матӧджык (видзӧд 54-ӧд серп. вылысь). Арталам кӧ уджсӧ, уна-ӧ вӧчисны вынъясыс, сэк ми аддзам, мый мында вӧчис ичӧтджык выныс уджсӧ, сы мында жӧ вӧчис и ыджыд выныс. Кор ми вермам ичӧтджык вынӧн вежны ыджыдджык вын, сэк сідз жӧ чинӧ ылнаыс, а уджсӧ вӧчам ӧтмында. Позьӧ тайӧ формулируйтны тадзи: рычагӧн уджалігӧн ми содтам вын сы мында, мыйта чинтам ылнасӧ. Татӧн ог босьтӧ пыдди зыртӧм вын. | |
| Тайӧ правилӧыс механикаын шусьӧ зӧлӧтӧй правилӧӧн. Тайӧ правилӧсӧ позьӧ аддзыны быд машинаысь, сэсся зэв ӧдйӧ вермам тайӧ правилӧ кузяыс артавны уджъяс машинаяслысь да инструментъяслысь. | |
| Ичӧтджык вынӧн ми вермам ыджыдджык вын, но зато ичӧтджык вын мунӧ ыджыдджык туй (ылна), а ыджыдджык вын дженьыдджык туй. | |
| Тайӧ правилӧсӧ позьӧ прӧверитны кыкнан сикас рычаг вылас, быд машина да инструментъяс вылын. | |
| Быд машиналы, кыдзи и водзӧ аддзам, применяйтсьӧ татшӧм правилӧ: мый воам вынӧн, сы мында жӧ ворссям туйӧн. Тайӧ правилӧнас век ми пондам пӧльзуйтчыны. | |
| §51. Вынъяслӧн момент | |
| Рычагъяс видлалігӧн ми аддзылім, мый рычагӧн уджалігӧн зэв ыджыд значенньӧ ворсӧ, ылӧ-ӧ пуктам рычаг вылас действуйтан вынъяссӧ кутан чутсяньыс. | |
| Вынлӧн действуйтӧмыс вежсьӧ оз сӧмын вын ыджда сертиыс, но и сы серти — ылын-ӧ кутан чутсяньыс вын действуйтан чутӧдзыс. Кор ылынджык, сэк омӧльджык действуйтӧмыс, кор матынджык, сэк ёнджык. | |
| Кор кыкнан помкасӧ, кодъяс вежлалӧны вынсӧ, лоӧ ӧтлаӧдӧма, шусьӧ вынъяслӧн моментӧн. | |
| Вынлӧн момент лоӧ пельпом вылӧ вынсӧ ыдждӧдӧм. Воддза параграфса примерас вынлӧн моментъясыс эмӧсь: ичӧтджык выныслӧн 2 × 2 = 4, ыджыдджык выныслӧн 1 × 4 = 4. Шӧръяясыс петкӧдлӧны, мый рычагын вынъясыслӧн моментъясыс ӧтмында, сэк и рычаг сулалӧ веськыда. Мӧдам кӧ водзӧ исследуйтны рычагсӧ, сэк ми аддзам, мый вынъясыслӧн моментъясыс лоӧны век ӧткодьӧсь. | |
| Тайӧ примеръясысь позьӧ вӧчны татшӧм вывод, мый рычаг веськыда сулалӧ (равновесийӧын) сэк, кор вынъясыслӧн моментъясыс ӧткодьӧсь, кодӧс позьӧ формулаӧн гижны тадз: | |
| f1:f2 = l2:l1; позьӧ и: | |
| f1l1 вынлӧн момент = f2l2 вынлӧн момент | |
| §52. Бур да лёк удж (пӧлезнӧй да вреднӧй удж.) | |
| Ми рычаг исследуйтігӧн, опытъяссӧ вӧчигӧн аддзылім, мый рычаг оз вермы босьтны сы мында уджсӧ, мый мында ми вӧчим уджсӧ. Сійӧ уджыс эз вош, а лои кольӧма лёк удж вылӧ, кодӧс нин ми водзын тӧдмалім, сэтшӧм лёк уджсӧ лои вӧчӧма зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ. Некор и некутшӧм машинаын (мед кӧть кутшӧм бура эз вӧв вӧчӧма) оз вермы сетны сы мында удж, мый мында вӧлі вӧчӧма, коді, кыдз нин ми шулім, оз вош, а мунӧ зыртӧм вын ӧдӧлитӧм вылӧ, кодӧс ми шуам лёк удж вӧчӧмӧн. | |
| §53. Прӧстӧй машинаяс | |
| Вӧрӧт. | |
| Вӧрӧт эм машина, коді вӧчӧма цилиндр кодь валысь, кытчӧ гӧгӧрыс гартӧма гез, кодӧс бергӧдлӧны сы вылӧ вӧчӧм бергӧдланӧн (56-ӧд да 57-ӧд серпас). | |
| Вӧрӧтӧн трубаысь (колодечысь) ва лэпталӧны. Мед исследуйтны вӧрӧт — сы вылӧ первой колӧ мерайтны валыслысь окружносьтсӧ (шуам, 25 см) и кӧлесалысь окружносьтсӧ (шуам, 300 см). Грузыс, кодӧс кӧсъянныд лэптынысӧ, шуам, веситӧ 10 кгм. Ӧні колӧ тӧдны, кутшӧм вынӧн колӧ лэптыны грузсӧ. Пасъям тӧдтӧм вынсӧ F шыпасӧн. Кор ми кӧлесасӧ бергӧдам ӧтпыр, сэк выныс F мунӧ 300 см туй, выныслӧн уджыс лоӧ F кг × 300 см. Груз бӧрӧ кыскӧ, коді вӧчӧ уджсӧ 10 кг × 25 см. Уджъясыс, кыдз нин ми тӧдмавлім, быд машинаын ӧтмында, то ми вермам гижны: | |
| F × 300 = 10 × 25, а татысь | |
| F = 10 × 25 / 300 = 250 / 300 = ⅚ кг. | |
| Тадзи ми тӧдмалам, мый вӧрӧт сулалігӧн колӧ, мед вын относитчис мӧд выныслы сідз жӧ, кыдз окружносьт валлӧн кӧлеса окружносьтлы, кодӧс позьӧ гижны формулаӧн тадз: | |
| f1 : f2 = r : R. | |
| Кӧні: f1 эм вын кӧлеса вылӧ действуйтысь, f2 эм вын вал вылӧ действуйтысь. | |
| r — валлӧн радиус. | |
| R — кӧлесалӧн радиус. | |
| Окружносьтсӧ вежим радиус вылӧ сійӧн, мый окружносьтъясыс относитчӧны кыдз радиусъясыс^Геометрияын эм теорема./^. Тайӧ формулаыс лыддьыссьӧ тадзи: вынъясыс кӧлеса да вал вылӧ действуйтӧны обратно-пропорциональнӧя, кыдз кӧлеса да вал радиус вылӧ. | |
| Равновесийӧӧ вӧрӧт воӧ сэк, кор, кыдз нин ми тӧдам, ӧтик вынсӧ пельпомыс вылӧ ыдждӧдам, мӧд вынсӧ сідзжӧ пельпом вылӧ ыдждӧдам, сэк лоасны ӧткодьӧсь. Пельпом вӧрӧтын эм перпендикуляр кутан чутсянь вын действуйтан чутӧдз. | |
| Сідз жӧ, кыдзи и рычагын, вӧрӧт равновесийӧын сэки, кор вынъясыслӧн моментъясыс ӧткодьӧсь, но вӧрӧтлӧн эм кык момент: кӧні ӧтикыс бергӧдӧ вӧрӧтсӧ часӧвӧй стрелкакӧд воча, а мӧдыс часӧвӧй стрелка моз. Татысь татшӧм правилӧ: чӧрс гӧгӧр бергалысь телӧлы, мед сійӧ вӧлі равновесийӧын, колӧ, мед выныслӧн моментыс, коді бергӧдлӧ телӧсӧ веськыдвыв, сы мында жӧ, коді и телӧсӧ бергӧдлӧ шуйгавыв. | |
| §54. Блок | |
| Блок эм жӧлӧба кӧлеса, коді бергалӧ чӧрс вылын обойма пытшкын. | |
| Блокъяс эмӧсь кык нога, ӧтиксӧ шуӧны вешласьтӧм (неподвижнӧй) блокӧн, а мӧдсӧ вешласян (подвижнӧй) блокӧн. | |
| Вешласьтӧм блок эм сэтшӧм блок, кодлӧн обоймицаыс тувъялӧма, а ӧтар-мӧдарсяньыс ӧшӧдӧма гез, кытчӧ ӧтик помас ӧшӧдӧны груз, а мӧд помас грузсӧ лэптан вын (59 серпас). | |
| Вӧчӧ исследованньӧ вешласьтӧм блоклысь. Ӧшӧдӧ блокӧ кокньыдик чашкаяс. Кыскыштӧ шнурокӧдыс, сэк ті аддзанныд, мый мында лэччис веськыд вес скалкиыс, сы мында жӧ кайис шуйга скалкиыс. Туйясыс ӧткодьӧсь, сідзжӧ ӧткодьӧсь и вынъясыс (грузъясыс). | |
| Татысь ми аддзам, мый вешласьтӧм блокӧн некутшӧм вын воӧм абу, а сійӧн сӧмын уджавлӧны сэк, кор колӧ выныслысь визьсӧ вежны. Вешласьтӧм блок сы вылӧ сӧмын и эм (60-ӧд серпас). | |
| Вешласьысь блок эм сэтшӧм блок, кодлӧн обоймицаас ӧшӧдӧма груз, а гез помъясыс кодлӧн ӧтиыс кӧртассьӧ, а мӧд помас ӧшӧдчӧ грузсӧ лэптан выныс. | |
| Кыдз ми аддзам 61-ӧд серпас вылысь, блокыс ӧшалӧ и кор ми мӧдам гез помӧдыс кыскыны, сэк сійӧ бергалігтырйи кыптӧ. | |
| Вӧчам исследованньӧ. Ӧшӧдам вешласьысь блокыс вылӧ скалки, скалки вылас пуктам гира. Веситам блоксӧ, гирасӧ и скалкисӧ. Мед ставыс веситӧ 500 г. Колӧ тӧдмавны, ыджыд-ӧ колӧ вын (груз) пуктыны мӧд скалки вылас, мед блок вӧлі равновесийӧын? | |
| Ми аддзам, мый гез вылас блоксӧ ӧшӧдӧма кыклаті, AB да DC шнуръяс вылӧ, кодъяс нюжалӧмаӧсь ӧткодя. Став груз сьӧктаыс юксьӧ кык пельӧ, быд шнурлы сьӧктаыс лоӧ 250 г, свободнӧй помсӧ мӧд вешласьтӧм блок пыр лэдзам, то сэк ми аддзам, мый 500 г груз лэптыны колӧ вын сӧмын джынйыс 250 г. | |
| Татысь позьӧ вӧчны вывод, мый вешласьӧм блокӧн уджалігӧн ми воам вынсӧ кык мында, но блокыс сӧмын кыптӧ джынйӧдзыс, мый мында лэччас мӧд скалкиыс. | |
| Тан миян правилӧ коли бара вернӧй, мый мында ми воим вынӧн, сы мында ми ворссим туйын, а уджсӧ вӧчим ӧтмында. Вешласьӧм блоклысь равновесийӧсӧ позьӧ гижны формулаӧн тадзи: | |
| P = ½Q, | |
| кӧні | |
| Р — эм лэптан вын. | |
| Q — кодӧс колӧ лэптыны. | |
| §55. Полиспаст | |
| Полиспастӧн шусьӧ сэтшӧм прӧстӧй машина, кӧні ӧтлаӧдӧма некымын блок, мый мында вешласян, сы мында жӧ и вешласьтӧм. | |
| Тан 63-ӧд серпас вылысь ми аддзам, мый полиспаст миян артмӧма куим вешласян блокысь, а быд вешласян блок воӧ вынӧн кык пӧв, а куимнан блокнас воам квайт пӧв. | |
| Полиспастӧн ми воам вын куим мында унджык вешласян блок серти. Но уджалігас сы мында жӧ ворсӧдам туйын. | |
| §56. Наклоннӧй плоскосьт | |
| 64-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма наклоннӧй плоскосьтлысь модельсӧ, кӧні мӧдам исследуйтны наклоннӧй плоскосьтлысь уджсӧ. | |
| Мед наклоннӧй пӧвйыслӧн кузьтаыс l = 100 см, а джудждаыс h = 25 см. Наклоннӧй пӧв вывтіыс лэптам груз S, коді веситӧ 450 грамм. Колӧ тӧдмавны, ыджыд-ӧ колӧ вын сійӧ грузсӧ лэптігӧн. Прӧста лэптігӧн колӧ вын сы мында жӧ, мыйта сьӧктанас лэптан грузыс. | |
| Наклоннӧй плоскосьт кузя лэптігӧн ми тӧдам, мый телӧыс вылӧ действуйтӧ сьӧкта вын, кодӧс схема вылын (65 серп.) пасйӧма OD да кодӧс юкӧма кык пельӧ, ӧтик выныс ON, а мӧдыс — ОМ. ON выныс пондас сӧмын личкыны наклоннӧй плоскосьт вылӧ, а ОМ выныс пондас кыскыны увлань, а медым телӧыс сулаліс, сэк колӧ мӧдарсянь сэтшӧм вын, коді мед кутіс телӧсӧ увлань кыскӧмысь. Телӧ кутан выныс телӧ сьӧкта вынсьыс ичӧтджык мыйта кузьтаыс наклоннӧй пӧвйыслӧн ыджыдджык джудждасьыс. Миян примерын кузьтаыс кузьджык джуджда дорсьыс 100 : 25 = 4 пӧв. Сэки и выныс колӧ телӧсӧ равновесийӧӧн кутны 4 пӧв ичӧтджык. Груз вӧлі 450 г, 450 : 4 = 112 г. Колӧ 112 г грузлӧн мед вӧлі равновесийӧ. | |
| Тайӧ кык результатсӧ ӧтлаӧдам да, сэк лоӧ 100 : 25 = 450 : 112. Лыдпасъяс местаас пукталам шыпасъяс да лоӧ формула: | |
| l : h = Q : P; | |
| l — лоӧ наклоннӧй пӧвлӧн кузьтаыс, | |
| h — джудждаыс, | |
| Q — телӧлӧн сьӧктаыс, | |
| Р — лэптысь выныс. | |
| Тайӧ формуласӧ позьӧ лыддьыны тадзи, мый телӧсӧ кокньыдджык лэптыны сы мында, мый мында кузьджык наклоннӧй пӧвлӧн джудждаыс. | |
| Дерт, дзик сы мында воӧм некор оз лолы, мыйтакӧ выныс век нин мунӧ лёк удж вылӧ, зыртӧм да сынӧд сопротивленньӧ ӧдӧлитӧм вылӧ. Наклоннӧй плоскосьт исследуйтігӧн ми аддзам, мый миян правилӧ дзик веськыд, вернӧй, мый мында ми воам выннас, сы мында и ми ворссям туйын, а уджсӧ вӧчам ӧтмында. | |
| Наклоннӧй плоскосьтӧн зэв ёна уджалӧны пабрик-заводын да сиктса овмӧсъясын, ыджыд груз лэпталігъясын. | |
| §57. Клин (тув) | |
| Клинӧн шуӧны чорыд ён пластинка, стержень, коді ӧти помӧдыс ёсьтыссьӧ (мукӧддырйиыс овлӧ дзик ёсь). | |
| Клинъяс эмӧсь пурт, чер, ем да с. в. | |
| Вӧчӧ татшӧм установка, кутшӧмӧс петкӧдлӧма 66‐ӧд серпас вылын. Матӧ сувтӧдӧ кык джек (табуретка) да на вылӧ пуктӧ пӧвъяс, пӧвъяс вылас ӧткодь груз кирпич. Пӧвъяс костас лӧсьӧдӧ клин (тув), помас ӧшӧдӧ скалки, мӧдӧ скалкиас кисьтны дрӧб, кытчӧдз оз понды тувйыс пырны, мунны увлань, пӧвъяссӧ йӧтлалӧмӧн. | |
| Бӧрвылас веситӧ скалкисӧ дрӧбнас, кутшӧм вынӧн пырис клиныс. Пӧвъясыслысь сопротивленньӧсӧ тӧдмавны колӧ вӧчны сідз жӧ, кыдз вӧчим зыртӧм вын тӧдмалігӧн. Клинлысь уджсӧ тӧдмалам тадзи. Медым клин лои тувъялӧма пес чуркаӧ, кор клинсӧ жмитӧ ӧтарсянь и мӧдарсянь кык вын, а клиныс на вылӧ действуйтӧ Р вынӧн. Клин вылад татшӧм выныд жӧ и действуйтӧ, пес чуркаяс, кодъяс клинӧс бӧр йӧткӧны. Но вывсяньыс оз сет йӧткынысӧ вын Р, сы понда и клиныс кутсьӧ равновесийӧын (зыртӧм ми ог пуктӧ ӧні пыдди). | |
| Мерайтам клинлысь пасьтасӧ да кузьтасӧ. Пасьтаыс кӧ клинлӧн 10 см, кузьтаыс 50 см. Пӧвъяслӧн клин вылӧ действуйтӧм выныс, шуам, 15 кг, колӧ тӧдмавны, кутшӧм вынӧн пырӧ клин. Опыт петкӧдліс, мый клин пырис куим кг вынӧн. | |
| Татысь ми аддзам, мый клин вынъяслӧн уджыс лоӧ 3 × 50 = 150, а сопротивленньӧлӧн уджыс 15 × 10 = 150, кыкнанныслӧн ӧтмында удж. | |
| Отношенньӧӧн тайӧ результатъясыс гижсьӧны со кыдзи: 3 : 15 = 10 : 50. Вежлалам кӧ шыпасъясӧн, сэк лоӧ формула, кор клин равновесийӧын: | |
| P : Q = a : l, | |
| кӧні | |
| Р — клин вылӧ действуйтан вын. | |
| Q — клин вылӧ личкан вын. | |
| a — клинлӧн кызтаыс. | |
| l — клинлӧн кузьтаыс. | |
| Тайӧ формулаыс лыддьыссьӧ тадзи, мый равновесийӧӧн пӧртысь вын относитчӧ сопротивленньӧ вылас сідз жӧ, кыдзи клинлӧн кызтаыс кузьтаыслы. Татысь ми аддзам, кымын векньыдджык кызтаыс да кузьджык кузьтаыс — кымын ёсьджык, сымын бурджыка уджалӧ клиныс. | |
| Ми аддзам, мый став арталӧмсӧ да исследованньӧсӧ вӧчим сідз жӧ, кыдзи и наклоннӧй плоскосьтлысь, сӧмын клинлӧн действийӧыс пырӧмӧн. | |
| §58. Винт | |
| Кор колӧ вӧчны ыджыд личкӧм, ёна топӧдӧм, сэк пӧльзуйтчӧны винтӧн. Винт эм гӧгрӧс стержень, кодлы вылысас вӧчӧма винта нарезка, гӧгӧрбок нарезка костъясыс дзик ӧтпасьтаӧсь да ӧткодьӧсь. | |
| Винт нарезка костъясыс шусьӧны винт ходӧн. Кор винтсӧ винтитан, сэк ӧтпыр гӧгӧр бергӧдӧмӧн винт вӧчӧ ӧти ход. | |
| Винт винтитлывлӧны нӧшта гайкаясӧ, кодъяслы пытшкӧсас вӧчӧма сідзжӧ винтӧвӧй нарезка, дзик сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс вӧчӧма винтыслы. | |
| Исследуйтам винтлысь уджсӧ личкӧм, топӧдӧм пресс вылысь (68‐ӧд серп.), кодлӧн мед ходыс b = 1 см, воропыс мед = 40 см. | |
| Кор ми воропсӧ бергӧдлам, сэк ми личкам винтнас, кодӧс прессуйтам Р вынӧн. Татшӧм жӧ вынӧн винтсӧ личкӧ прессуйтан телӧыс, кодӧс бӧр личӧдӧ, отвинтитӧ. Но сылы оз лэдз отвинтитнысӧ Q-лӧн выныс, коді эм винт вороп помас. Кор винтыс вӧчас полнӧй круг, сэк ми вермам тӧдмавны сылысь уджсӧ. Выныслӧн туйсӧ вӧчӧма окружносьт кузьта^Окружносьт кузьта, коді геометрияын эм 2πr./^, кодлӧн радиусыс эм r. Татысь окружносьтлӧн кузьтаыс 2πr (диаметр босьтӧма числӧ π‐кӧд). Уджыс эм: | |
| Q × 2πr. | |
| Кор пуыс вӧчӧ полнӧй круг, сэк винтыс пырӧ ӧти ход Р вынӧн, сэк выныс уджсӧ вӧчӧ Р × b. Татысь: | |
| Р × b = Q × 2πr, | |
| кодӧс позьӧ гижны: | |
| Q : P = b : 2πr, | |
| кӧні | |
| Q — вороп помын действуйтысь вын, | |
| P — винтыслӧн личкӧм выныс, | |
| b — винтлӧн ход, | |
| 2πr — окружносьт кузьта (полнӧй оборот). | |
| Тайӧ формулаыс лыддьыссьӧ тадзи, мый винт равновесийӧ дырйи вын, коді эм вороп помас, относитчӧ винт личкӧм вын вылӧ сідз жӧ, кыдз выныслӧн ходыс вороп круг вылӧ (полнӧй оборот вын). | |
| Миян примерын пукталам шыпасъяс. Мераас лыдпасъяс сэк лоӧ: | |
| 1 : (2 × 40 × 3,14) = 1 : 250. | |
| Ми воам зэв уна вынӧн, но сы мында жӧ ворссям туйын. | |
| Винт эм сійӧ жӧ наклоннӧй плоскосьт. Сійӧс тӧдмалӧм вылӧ вӧчӧ татшӧмтор, босьтӧ карандаш да сы гӧгӧр гартӧ куим пельӧса бумага, кутшӧмӧс петкӧдлӧма серпас вылын, сэк ті аддзанныд, мый куим пельӧса бумага фигуралӧн гипотенузаыс эм винтӧвӧй нарезка. | |
| Юасянъяс да задачаяс | |
| 1. Мый ми вермам вӧчны уджалан инструментъясӧн? | |
| 2. Кутшӧм эм медпрӧстӧй машина? | |
| 3. Мый представляйтӧны сложнӧй машинаяс? | |
| 4. Висьтавлӧй, кутшӧм прӧстӧй машинаяс ті тӧданныд? | |
| 5. Кутшӧм сикас рычагӧ относитчӧ шыран, щипцы, мӧлӧток, кодӧн шедӧдлам кӧрт тув, вес скалки? Кӧн налӧн кутан чутъясыс да вын действуйтан чутъясыс? | |
| 6. Кыкӧн вайӧны ва ушат бедь йылын. Ушатыслӧн сьӧктаыс 65 кг Кытчӧджык колӧ пуктыны ушатсӧ, мед ӧтиыслы вӧлі 40 кг, а мӧдыслы 25 кг? | |
| 7. Вешласьтӧм блок пыр кыскӧма гез, ӧти помас кӧрталӧма скалки, кытчӧ пуксьӧма морт, а мӧд помас кутчысьӧма ачыс мортыс да лэптӧ асьсӧ. Мый ыджда вынӧн лэптӧ мортыс асьсӧ? | |
| 8. Полиспаст вӧчӧма нёль блокысь, кымын пӧв воас вынсӧ? | |
| 9. Наклоннӧй плоскосьт кузьта лэдзӧны бӧчка 50 кг сьӧктаӧс, а наклоннӧй плоскосьтлӧн кузьтаыс 5 м, а джудждаыс 4 м. Кутшӧм вын колӧ бӧчкасӧ кутӧм вылӧ, медым эз быгыльтчы? | |
| 10. Морт нуӧ пельпом вылас бедь йылын груз. Кыдзи кокниджык грузыс, пельпом дорас матӧ пуктӧмӧн али ылӧ пуктӧмӧн? | |
| 11. Кытчӧджык колӧ тувъявны ӧдзӧс вуг, мед вӧлі кокниджык восьтавны ӧдзӧссӧ? | |
| 12. Эм-абу рычаг вешъясьтӧм блок, эм кӧ, кутшӧм сикас рычагыслӧн? Кӧн кутан чутъяс да вын действуйтан чутъяс? | |
| 13. Эм-абу рычаг вешъялысь блок, эм кӧ, тӧдмав, кутшӧм сикас рычагыслӧн да кӧні кутан чутыс да вын действуйтан чутыс? | |
| 14. Тӧдмалӧй, кутшӧм вынӧн колӧ лэптыны трубаысь (колодечысь) ва тыра ведра вӧрӧтӧн, кор кӧлесаыслӧн окружносьтыс 360 см, а валыслӧн окружносьтыс 0,45 м. Ведра ваыслӧн сьӧктаыс 15 кг. | |
| 15. Мыйла кузь бедь чегны кокниджык дженьыд бедь дорысь? | |
| 16. Кутшӧм ключӧн кокниджык винтитны гайка, кузьӧн али дженьыдӧн, да мый понда? | |
| 17. Тачка вылын эм из, кодлӧн сьӧктаыс 65 кг. Кутшӧм вынӧн колӧ кутны тачкасӧ, кор тачка кӧлесасяньыс да изйӧдзыс 40 см, а изсяньыс да киӧдзыс 0,9 м? | |
| §59. Переводитӧма физическӧй кывъяс да терминъяс | |
| В. | |
| Ва турбина — водяная турбина. | |
| Воны — выигрывать. | |
| Воны вын — выигрывать в силе. | |
| Вын — сила. | |
| Вынлӧн ыджда — величина силы. | |
| Вын действуйтан чут — точка приложения силы и точка сопротивления. | |
| Вундӧм ӧд — скорость резки. | |
| Вӧв вын — лошадиная сила. | |
| Вынъяслӧн момент — момент силы. | |
| Вешласьтӧм блок — неподвижный блок. | |
| Вешласян блок — подвижный блок. | |
| Веськыд визь — прямая линия. | |
| Д. | |
| Действуйтӧ — действует. | |
| Э. | |
| Энергия — энергия. | |
| З. | |
| Зыртӧм вын — сила трения. | |
| Зыртӧмлӧн лёк керӧм — вред трения. | |
| Зыртӧмлӧн бур керӧм — польза трения. | |
| И. | |
| Инмӧмъяс — соприкасающиеся. | |
| К. | |
| Кыскӧ — притягивает. | |
| Кыскӧм вын — сила тяги. | |
| Кутчысьӧм — сцепление. | |
| Кутан чут — точка опоры. | |
| Кузьта — длина. | |
| Л. | |
| Личкӧм — давление. | |
| Ӧ. | |
| Ӧдӧлитӧм — преодолевание. | |
| Ӧддзӧдӧм — ускорение. | |
| Ӧткодя мунӧм — равномерное движение. | |
| Ӧтлаӧдны — связывать, соединять. | |
| П. | |
| Пытшкын сотчан двигатель — двигатель внутреннего сгорания. | |
| Р. | |
| Ру — пар. | |
| Разнӧй нога мунӧм — неравномерное движение. | |
| С. | |
| Сьӧкта вын — сила тяжести (сьӧкта — вес). | |
| Т. | |
| Тойлӧны — отталкивают. | |
| Тӧв — ветер. | |
| У. | |
| Удж — работа. | |
| Ч. | |
| Чушкӧм — скольжение | |
| Чӧрс — ось. | |
| Э. | |
| Эбӧс — мощность. | |
| Энергия — энергия. | |
| Энергия видзтан закон — закон сохранения энергии. | |
| Ы. | |
| Ыджда — величина. | |
| Исковтны — скользить. | |
| М. | |
| Мунӧм — движение. | |
| Мунӧмлӧн ӧд — скорость. | |
| Ш. | |
| Шы — звук. | |
| Й. | |
| Югыд — свет. | |
Комиӧн
