ВӦР УДЖАЛАН СТРУМЕНТЪЯС ДА ОРУДДЬӦЯС
КЫВВОДЗ
Миян вӧр ужалӧмын рационализация вермӧ мунны уна вожӧн: вӧр лэдзӧмын став пӧлӧс ужъяс (производственнӧй процессъяс) механизируйтӧм, киӧн уджалан да вӧлӧн кыскалан приспособленньӧяс бурмӧдӧм, удж лючки организуйтӧм да мукӧд. Та ногӧн струментъяс йылысь вопрос колӧ лыддьыны вывті коланаӧн, сылы сетсьӧ ыджыд значенньӧ. Тайӧ нигалӧн мог — тӧдмавны, велӧдны вӧр уджалан струментъяс, медым бурмӧдны (усовершенствуйтны) найӧс да сетны уджалан оруддьӧяслысь бурджык, ёнджыка рентабельнӧй образечьяс. Улынджык гижалӧма уджалан оруддьӧяс да струментъяс, кодъясӧн ёнджыка вӧдитчӧны вӧр лэдзан уджын.
1. ВӦР УДЖАЛАН СТРУМЕНТЪЯСЛӦН ЗНАЧЕННЬӦ
Вӧр лэдзӧм кузя производственнӧй заданньӧяс содӧны быд во. Пятилетка помасигкежлӧ миян колӧ сетны страналы 280 миллион кубометр древесина^Тайӧ лыдсӧ выль пӧв видлалӧны ыдждӧдӧмлань./^. Татшӧм уна вӧрыс лэдзсьӧ важ, дедовскӧй способъясӧн: черӧн да пилаӧн. Арталӧм серти вӧр уджалан струментъяс колӧны со мыйта: керасян черъяс — 1 миллион 400 сюрс, поткӧдчан черъяс — 400 сюрс, шпал лӧсъян черъяс — 200 сюрс, шклюдъяс (шпал да брус лӧсалан черъяс) — 500 сюрс. Обычнӧй уджын ӧти пӧлӧс черӧн тшупӧны пу, кырссьӧны керъяс, керавлӧны увъяс, вӧчалӧны бӧчка пӧвъяс (дзавъяс) да мукӧд тор. Татшӧм уджыс вывті нерациональнӧй дай требуйтӧ рабочӧйлысь унджык вын. Ӧд некӧн абу сэтшӧм чер, коді эськӧ быд уджӧ ӧткодя шогмис. Ӧні миян эм став условйӧяс (верманлуныс) государство пытшкӧсса производство паськӧдӧм вылӧ, медым сетны вӧр лэдзанінъясӧ тырмымӧн да бур качествоа струментъяс; бур чер, пила либӧ мукӧд пӧлӧс оруддьӧяс ёна кыпӧдӧны уджлысь производительносьт да рабочӧйлысь нажӧтка, дай бур струментӧн уджалігӧн рабочӧй омӧльджыка мудзӧ. Босьтам пример вылӧ пила реж вӧчӧм (пила рӧзводкаалӧм). Пу пӧрӧда серти лючки режъялӧм пилаӧн уджалігӧн вӧр лэдзысь рабочӧйлы омӧльджыка колӧ вӧрны (этшаджыкысь вӧчны движенньӧ). Сӧмын миян обычнӧя овлӧ сідзи, мый чорыд пулы кӧть небыд пулы пила реж вӧчсьӧ ӧткодя (ӧткодь уголӧн). Сыысь кындзи, струментлӧн кӧ качествоыс омӧль, улын качествоа продукция и петӧ.
Скандинавскӧй странаяс — Швеция, Норвегия — аддзӧны вӧр лэдзан струментъяс бурмӧдӧмын рационализация пуктӧм да ӧтырышъя корсьӧны способъяс, кыдз эськӧ ёнджыка найӧс бурмӧдны. Найӧ лыддьӧны весиг, мый механическӧй пилаяс оз пыр сетны сымда производительносьт, мыйта сетӧны бура лӧсьӧдӧм киӧн уджалан пилаяс да черъяс. Но тайӧ вермӧ лоны частновладельческӧй овмӧс нуӧдан условйӧясын, кӧні уджалан кад абу ограничитӧма. А социализм стрӧитан условйӧясын колӧ пыксьыны механическӧй струментъясӧн уджалӧм вылӧ, ручнӧй удж машиннӧй уджӧн вежӧм вылӧ.
Карелияса опытнӧй вӧр станцияын вӧчавлісны вывті интереснӧй наблюденньӧяс уна пӧлӧс пилаясӧн да черъясӧн ужалӧм вылын. Струмент качество серти со кыдзи вежласьӧ пуясысь пес да керъяс орйӧдлӧм вылӧ колан кад:
Киӧн уджалӧмӧн ӧтчыд вундӧм вылӧ (ӧти рез вылӧ) мунӧ кад
Пулӧн кызта(сантим. лыд)
Пес вылӧ орӧдӧм(секунд лыд)
Кер вылӧ орӧдӧм(секунд лыд)
8
6–20
—
10
9–30
—
12
10–38
—
14
11–43
—
16
12–50
25–67
18
20–63
30–78
20
20–93
32–105
22
30–79
52–110
24
49–98
43–130
26
40–105
89–121
28
62–143
128
30
84–150
148
32
132
150–171
34
155
180
36
180
—
38
209
—
40
234–238
—
42
263
—
Тайӧ таблича сертиыс 28 см кыза пу (диаметрӧн) бур струментӧн ӧтчыд орӧдӧм вылӧ мунӧ 62 секунд, а лёк струментӧн — 143 секунд (кык костас воӧ 81 секунд). Мӧд ногӧн кӧ шуны, лёк струментӧн чинӧ уджлӧн производительносьт пӧшти 2,5 пӧв. Тайӧ табличаыс лючки индӧ уджалан струментъяс бура бӧрйыны колӧм вылӧ (тані петкӧдлӧма пилаясӧс). Шыбитны пила уль руа местаӧ (васӧдінӧ), кольны лым пытшкӧ чер — сійӧ лоӧ омӧльтчӧдны налысь качествосӧ. Струмент пыр колӧ видзны бура, косінын да мед вӧлі исправнӧй.
Вӧр уджаланінъясӧ гырысь партияясӧн ыстӧм струментъяс колӧ видлавны (прӧверитны) да сӧмын сы бӧрын сетавны рабочӧйяслы.
2. ВӦР ПӦРӦДАН СТРУМЕНТЪЯС
Пӧперешнӧй пила. Пӧперешнӧй пила колӧ лоны бур укладысь вӧчӧм. Пилаяс вӧчалӧны уна пӧлӧс укладысь: кисьтӧм укладысь, тигельнӧйысь, электростальысь. Главнӧй требованньӧ — пила мед вӧлі вӧчӧма чорыд, крепыд да пасьтала ӧткодя калитӧм укладысь. Ставыс тайӧ углерод сайын, уна-ӧ лоӧ босьтӧма сійӧс шӧр пыдди, нормальнӧй пыдди. Ӧтсер калитӧм колӧ сы понда, медым пила быдлаті ӧткодя ён да ӧтмоз нюклясьӧ. Нюкыльтны кӧ пила, сылӧн колӧ бӧр важ кодьӧдзыс веськавны. Уклад чорыдлун вӧсна пилалӧн дырджык олӧ вӧчӧм режйыс, пиньяслы позьӧ вӧчны бурджык (ёнджыка пӧлезнӧй) форма, сэсся озджык жугавлы дай оз сэтшӧм регыдӧн ныжмы. Пила оз ков лоны трӧпӧк да оз ков чирйысьны кын пу да увъяс пилитігӧн. Мукӧддырйи вӧчлӧны пила кӧртысь. Тӧдӧмысь, качество налӧн омӧль да производительносьтыс зэв улын.
Быд пилаын торйӧдӧны (торйӧн лыддьӧны): пласт (полотно, либӧ тшӧкаяс), пиньяс да воропъяс. Пилаын быд пиньлӧн эмӧсь аслыс часьтъяс: 1) йыв — А, 2) вуж — БВ, 3) судта — ВГ, 4) граньяс — АБ, АВ, 5) ёсьтан угол — ВДЭ 6) кеслан угол — а. Ӧти пинь йывсянь мӧдӧдз кык костыс (АД) шусьӧ пинь воськолӧн (шаг). Кеслан уголӧн лыддьыссьӧ пила пинь кык боксяньыс кеслігӧн (тӧчитігӧн) артмӧм дорышыс.
Пила пласт вӧчлӧны мукӧддырйи уна розьясӧн — не сплошнӧйӧн. Опытъяс петкӧдлӧны, мый татшӧм пилаӧн уджалігӧн пила пызь веськалӧ розьясас да падмӧдӧ уджсӧ. Сы понда налӧн производительносьт ёна улын. Пилаяслӧн кузьта овлӧ уна пӧлӧс. Медся ёна овлӧны татшӧм размеръяс: кузьта — 107, 117, 142 см; пасьта шӧрӧдыс — 15–18 см, помъясӧдыс — 10–12 см; кызта — 1–1,4 мм. Пилалысь улыс дор чукыльсӧ шуӧны радиусӧн. Радиус овлӧ 1–1,5 см мында. Пила пиньлӧн судта овлӧ 15–18 мм, вужлӧн пасьтаыс — 10–13 см. Пилалӧн сьӧкта — 1–2 килограмм.
Пила помъясӧ крепитсьӧны воропъяс. Вороп крепитӧм овлӧ уна нога. Америкаын эмӧсь пояйтӧм воропъяс. Миянын ёнджыкасӧ пила помъясӧ клепайтӧны пысъяс, кытчӧ тувъявсьӧ воропыс. Мукӧддырйи воропъяс тувъялӧны чургӧдчӧм ёсьяс вылӧ, кодъясӧс крепитӧма пысъяс пыдди пила помъясӧ. Татшӧм ёсьяс вылӧ позьӧ садитны пу вороп кыдзи колӧ да кыдзи лӧсьыдджык уджавны. Сы понда найӧ лыддьыссьӧны ёнджыка удобнӧйӧн. Американечьяс пуктӧны ыджыд значенньӧ пила воропъяслы. Налы колӧ, мед ӧдйӧ позьӧ вӧлі торйӧдны воропсӧ пила дінысь да бӧр пуктыны. Улынджык серпасъясӧн петкӧдлӧма пила воропъяслысь системаяс, кутшӧмъясӧн вӧдитчӧны Америкаын.
2-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм вороп позьӧ крепитны любӧй местаті: ручка улыс помӧдыс, шӧрӧдыс дай мӧдар помӧдыс. Вороп позьӧ уна ногӧн бергӧдлыны да колӧм серти крепитны пила бердӧ, пила пласт пӧперег ногыс. Крепитӧм вылӧ пилаас вӧчӧма розь. 3-ӧд серпас петкӧдлӧ вороп крепитӧмлысь мӧд система. Сэні пилаын абу некутшӧм розь. Вороп крепитсьӧ пила бердӧ бергӧдлӧмӧн. 4, 5 да 6-ӧд серпасъяс вылын петкӧдлӧма мукӧд ногӧн воропъяс крепиталӧм. 6-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм вороп позьӧ зэв регыдӧн босьтны пила бердысь. 7-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм вороп помӧ йитӧма предохранитель, коді видзӧ доймӧмысь ки.
Заводысь лэдзӧм пила лӧсьӧдтӧг оз туй. Сылӧн пиньясыс ставыс мунӧны ӧткодя, ӧти визьӧд да, пилитӧм туй оз лэдз пилалы пырны пуӧ (векньыд). Та понда пилалы восьтӧны «реж» («рӧзводка») — пинь йывъяссӧ паськӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ. Сідзӧн артмӧ пилитӧм туйыс паськыдджык да пилипызьыс петӧ ортсӧ. Пила реж колӧ восьтыны зэв кужӧмӧн. Режлӧн пасьта вӧчсьӧ пилитан пу серти, ёна-ӧ сійӧ чорыд. Реж колӧ вӧчны сідзжӧ ёна веськыда, медым пиньяс вӧлі паськӧдлӧма кыкнанладорас ӧтсер; ньӧти пинь оз ков петны лишнӧй бокӧ. Кыдз сюрӧ режъялӧм пилалӧн ёна улын качествоыс. Пила пиньяс кӧ паськӧдлӧма ӧтар боксяньыс ёнджыка мӧдар сертиыс, пила кутас пырны бокӧ ыджыдджык режладорас, — пилитӧм туй лоӧ пинёв, чукля. Ӧткымын пиньяс кӧ ёнджыка петӧны бокӧ (кӧть кодарас), а мукӧдыс омӧльджыка, сэки найӧ ӧдйӧнджык ныжмӧны, сьӧктӧдӧны удж дай регыдджык вермӧны жугавны. Пилитӧм туй сэки оз ло шыльыд. Режъялӧны пила аслыснога струментӧн, коді шусьӧ рӧзводкаӧн.
Реж восьтӧм бӧрын пила пиньяс колӧ кеслыны (тӧчитны), медым пиньлӧн дорышыс бурджыка да кокньыдджыка вундіс пусӧ. Кеслӧны пиньяс сідзи, медым дорыс лоӧ ӧтарлань пӧлӧса. Пиньяс колӧ кеслыны ӧтарӧ-мӧдарӧ дорӧн: медводдза пиньлысь кӧ босьтӧма шуйга дорышсӧ, мӧд пиньлысь колӧ босьтны — веськыдсӧ, сідзи водзӧ.
Пила пиньяс овлӧны уна пӧлӧс, уна формаа. Медся ёна паськалӧма куим пельӧса пиньяс, кодъяслӧн куимнан бокыс ӧтыджда (ӧткодь бокъяса треугольник — 8-ӧд серпас).
Продольнӧй пилаяслӧн медся ёна овлӧны кузьмӧс ёсь пиньяс (ёсь пельӧса треугольник, 9-ӧд серпас).
Пӧперешнӧй пила вундӧ кыкнанладорӧ кыскалігӧн ӧткодя, а продольнӧй пила — сӧмын увланьӧ кыскигӧн. Киӧн пилитчигӧн став сьӧкыдыс кылӧ улысса пилитчысьлы; вылыссаыс сӧмын веськӧдлӧ пиласӧ. Пӧперешнӧй пила пиньяслӧн овлӧны мукӧд пӧлӧс формаяс, кутшӧмъясӧс петкӧдлӧма 10-ӧд серпас вылын; продольнӧй пила пиньяс петкӧдлӧма 11 да 12-ӧд серпасъяс вылын.
Америкаын вӧдитчӧны аслыспӧлӧс, сложнӧй пиньяса пилаясӧн (13-ӧд серпас). Сэтшӧм пила пиньяс (а) ньӧти абу кеслӧма ни абу режъялӧма. Сійӧ оз вунды, а нетшкӧ пусӧ стружки моз. Татшӧм пила лыддьыссьӧ ёна производительнӧйӧн. Куим пельӧса пиньяса пилаяс вӧр лэдзанінъясысь вочасӧн бырӧны, — найӧс вежӧны сложнӧй пиньяса пилаяс. Америкаын, кыдзи и унджык европейскӧй странаясын, куим пельӧса пиньяс оз употребляйтчыны. Пиньяслӧн форма кутшӧм бы эз вӧв, найӧс вӧчӧма сідзи, медым вундысь пиньяс вӧліны сори-кості пила пызь шыблалысь пиньяскӧд. Найӧ шусьӧны «вундалысь» да «весалысь» пиньясӧн.
Вундалысь пиньяс кеслысьӧны ӧчередьӧн. Ӧти джынйыс ӧтарӧ, мӧд джынйыс мӧдарӧ. Например, вундалысь нёль пинь пытшкысь, кодъясӧс ӧтлаын колӧ лыддьыны ӧти пиньӧн (13-ӧд серпас), кыкыс кеслыссьӧны веськыд боксяньыс, мӧд кыкыс — шуйга боксяньыс. Вундалысь пиньяс кузьджыкӧсь весалысь пиньяс дорысь. Весалысь пиньяс оз кеслыссьыны, а клепайтчыссьӧны доръясӧдыс. Налӧн могыс — сӧмын весавны пилитӧм туй.
Германияса да швецияса пилаяслысь форма петкӧдлӧма 14-ӧд серпас вылын. Налӧн пиньяс торъялӧны сійӧн, мый первой да коймӧд пиньяссӧ костӧдӧ мӧд пиньыс, кодлысь вундӧма джынсӧ.
Пила кеслӧм да режъялӧм. Пила пиньяслӧн гырся бӧрйыссьӧ удж серти. Ёнджыка гырысь пиньяс овлӧны продольнӧй пилаяслӧн, рамаа пилаяслӧн да пес пилитан пилаяслӧн. Сэтшӧм уджъяс вылӧ, кытчӧ требуйтчӧ бура да точнӧя пилитӧм, босьтсьӧны посни пиньяс. Посни пиньясӧн обычнӧя вӧдитчӧны ёна чорыд пуяс пилитігӧн. Кымын небыд пу, сымын паськыд колӧ лоны пила реж, сымын ичӧта колӧ ёсьтӧм. Германияын примитӧма ёсьтан угол 35–40°, американечьяс, мӧдарӧ, лыддьӧны коланаӧн ыдждӧдны сійӧс 60°-ӧдз. Миян примитӧма ёсьтан угол 35–40°. Пила реж колӧ вӧчны (пиньяс рӧзводитны) сідзи, медым пилитӧм туй вӧлі кызджык пила кызта серти; не кӧ сідзи вӧчны, пила кутас сибдыны (топавны) да оз пыр пуӧ, а пила пызь оз кут киссьыны.
Пила реж восьтыссьӧ торъя рӧзводкаӧн (15-ӧд серпас), кодӧс вӧчӧма металлическӧй пластинкаысь (мукӧддырйи овлӧ чорыд пуысь). Пластинка доръясӧ кыкнан боксяньыс вӧчӧма кымынкӧ тшупӧд — веськыд выемкаяс. Пластинка тувъялӧма пу вороп помӧ (мукӧддырйи овлӧ металлическӧй вороп). Пиньяс паськӧдлӧны рӧзводкаӧн сори-кості, ӧтиӧс ӧтарӧ, мӧдӧс мӧдарӧ. Паськӧдлігӧн пиньяс босьтавсьӧны рӧзводка выемкаӧн (тшупӧдӧн). Пинь колӧ нюкыльтны не ставнас, сӧмын сылысь йывсӧ. Пиньлысь вуждін некутшӧма оз ков вӧрзьӧдны — сійӧ зэв тӧдчана тор. Унаысь лючки режъявны кужтӧм понда жугӧдлӧны пиньяс. Пила реж оз позь вӧчны кӧдзыдінын, — сійӧс колӧ вӧчны помещенньӧын. Кӧдзыдінтӧгыс кӧ некыдз оз позь, пила колӧ шонтыны ной торйӧн либӧ рузумӧн зыралӧмӧн. Кӧдзыд йылын режъялӧм пилаяс чирйысьӧны. Пиньяс кӧ вывті чорыдӧсь (укладыс), рекомендуйтсьӧ найӧс небзьӧдны — топӧдлыны пӧсь щипцыӧн. Тадзи небзьӧдӧм пинь колӧ рӧзводитны дзикӧдз кӧдзалӧм бӧрын.
Кос, сиртӧм пуяс пилитӧм вылӧ пиньяс паськӧдлӧны омӧльджыка кос сира пуяслы серти.
Небыдджык да ёнджыка уль пуяслы пила режлӧн пасьта вӧчсьӧ 1 миллиметрӧдз, чорыд да кос пуяслы — 0,5–0,6 миллиметр.
Зэв важнӧ пила режлысь пасьта (ыджда) вӧчны точнӧя, та понда мукӧддырйи употребляйтӧны аслыспӧлӧс рӧзводка; кытчӧ садитӧма сюра обойма. Кор ми восьтам пила реж, рӧзводкалӧн сюрыс пыксьӧ пила пластӧ (полотно) да оз лэдз лишнӧй ёна паськӧдны пинь (16-ӧд серпас). Пила реж видлалӧны шаблонӧн (17 да 18 серп.), коді пуктысьсӧ пилаӧ да висьталӧ, ӧткодя-ӧ паськӧдлӧма пиньяс.
Кокниджык вылӧ пила реж восьтӧны мукӧддырйи омӧлика вӧчыштӧм станок вылын, кытчӧ пуктӧны пиласӧ нёриньтӧмӧн да паськӧдлӧны первой ӧти боксӧ, сэсся — мӧдсӧ.
Пила кеслыссьӧ куим грана напилӧкӧн (19-ӧд серпас).
Пила топӧдӧны вывлань пиньясӧн, нёриньтӧмӧн. Пиньлысь босьтӧны (зыртӧны) кык боксӧ ньывкйӧн. Пила кеслыны да лӧсьӧдлыны колӧ торъя мортлы. Кутас кӧ тайӧ уджсӧ вӧчны быд вӧр лэдзысь, сӧмын воштӧма лоӧ кад, дай сыысь кындзи оз быдӧн куж тайӧс лючки вӧчны. Колӧ централизируйтны тайӧ уджсӧ да сетавны вӧр лэдзысьяслы пилаяс дзикӧдз гӧтӧвитӧм бӧрын нин. Пила лӧсьӧдлысь да кеслысь колӧ лоны 30 уджалысь вылӧ ӧти. Тайӧ торъя ёна колӧ бригадаясӧн уджалігӧн.
Мукӧд пӧлӧс пилаяс. Пӧперешнӧй пила кындзи овлӧны нӧшта трезубъяс (лучкӧвӧй пилаяс — 20 да 21 серпас). Татшӧм пилаӧн уджалӧ ӧти морт. Пилитӧны сійӧн вӧсни вӧр. Овлӧны нӧшта ножовка-пилаяс (22-ӧд серпас). Ножовкалӧн воропыс ӧти помас, американскӧй ножовкалӧн — кыкнан помас (23-ӧд серпас).
Быдсяма пилалӧн пластыс (полотно) колӧ лоны бура шлифуйтӧма. Пила колӧ видзны кос местаын да мавтлыны сійӧс карасинӧн.
Пасъям нӧшта киӧн уджалан «Компис» пила. Сылӧн главнӧй часьтъясыс — кык трубка, кодъяс пырӧны мӧда-мӧд пытшкас. Вылыс да улыс помъясас крепитӧма вожкаяс (вилкаяс). Тайӧ вожкаяснас трубкаяс крепитсьӧны пуӧ да муӧ.
Сэсся пилалӧн эм стержень, а стерженяс — вешласян муфта (дженьыдик трубка), кытчӧ крепитӧма сутуга пружина. Тайӧ пружина помас йитӧма пиласӧ, стержень кузя муфта вешталӧмӧн пружина позьӧ лӧсьӧдны любӧй вылнаӧ (24-ӧд серпасъяс). Кор рабочӧй кыскӧ асланьыс пила — пружина зэлавлӧ да бӧр воӧ аслас местаас. Сідзӧн пружина вежӧ мӧд рабочӧйӧс, код пыдди кыскалӧ пиласӧ мӧдар помсяньыс.
Татшӧм пилалӧн кузьта (вунданіныслӧн) овлӧ 1145 миллиметр, пасьта — 66–75 миллиметр. Пиньяслӧн костъясыс вуждінӧдыс — 5 мм, йылӧдыс — 11 мм. Пилалӧн реж (рӧзводка) — 0,15 мм, пластлӧн кызта пинь дінӧдыс — 1,10 мм, мӧдар дорыс — 0,75 мм. Став пилалӧн (трубкаяснас и ставнас) сьӧкта — 3 килограмм.
Пилалӧн производительносьт бура вылын. Ӧткодялӧм могысь вайӧдам татшӧм таблича:
Киӧн уджалан да «Компис» пилаяслӧн производительносьт.
«Компис» пила
Прӧстӧй пӧперешнӧй пила.
Пулӧн кызта диаметр пилитанінті (см лыд)
1 см пилитӧм вылӧ шӧркоддьӧма мунӧ кад (сек. лыд)
Пулӧн кызта (диаметр) пилитанінті (см лыд)
1 см пилитӧм вылӧ шӧркоддьӧма мунӧ кад (сек. лыд.)
24
4,20
28
6,2
28
4,90
27
9,8
37
7,30
36
11,8
41
9,65
42
17,8
Миянын татшӧм пилаыс зэв жӧ колана тор.
Чер. Кад лыддьӧм висьталӧ, мый черлӧн уджалӧм босьтӧ кад 35 прӧчентӧдз, коді мунӧ уджалысьлӧн вӧр лэдзӧм вылын. Тайӧ тшӧктӧ пуктыны черлы колана вниманньӧ. Ӧд збыльысь, черӧн унаысь кырссьылӧны вӧр, тшупӧны пӧрӧдігӧн пу, кералӧны увъяс, пӧрлӧдлӧны посни вӧр. Весиг механическӧй пилаясӧн уджалігӧн колӧ водзвыв черӧн тшупыштны пу. Черъяс лӧсьӧдӧма пӧперег ног пу орйӧдлӧм вылӧ дай кузяла ног поткӧдлӧм вылӧ (поткӧдчан чер — колун).
Быд черӧ садитсьӧ пу. Сэсся ачыс черыс (кӧртыс) юксьӧ уна часьтъяс вылӧ: тыш (ӧбук), пласт (полотно, либӧ тшӧка) да дор. Дорлӧн пуладор помыс шусьӧ чер бӧжӧн, мӧдар помыс — чер нырӧн.
Черлысь судта мерайтӧны чер дор шӧрсянь чер тыш шӧрӧ веськыд визь нуӧдӧмӧн. Тышладорас эм чер пу садитан розь.
Черын эм тыш, коді пыксьӧ чер пуӧ да сійӧс ёнмӧдӧ чер дор дінті кыкнан боксӧ вӧсньӧдӧмыс шусьӧ ёсьтан уголӧн (25-ӧд серпас).
Удж серти черъяс колӧ юклыны уна пӧлӧс вылӧ. Миян пӧшти быдлаын ӧти черӧн вӧчӧны став пӧлӧс уджсӧ. Тайӧс оз позь лыддьыны лючкиӧн. Ӧні миян научнӧй организацияяс лӧсьӧдалӧны черъяслы стандартъяс, медым вӧчавны быд уджлы аслыспӧлӧс чер.
Видзӧдлам, кутшӧм уджъяс дінӧ колӧ чер.
Пу кералӧм (тшупӧм). Тайӧ уж сьӧкыд, сэтчӧ колӧ чорыда кучкӧм, сьӧкыд чер, медым сійӧ эз сибды пуӧ, а пыдӧджык пырис да чеччӧдліс гырысь чагъяс.
Нӧшта снаженджык да сьӧкыдджык колӧ лоны пес поткӧдлан чер. Сійӧ бура поткӧдӧ пес аслас сьӧктаӧн. Лэчыд дор вӧчны сылы оз ков. Прӧстӧй чер серти сійӧ кызджык (тув модаа), дай пуыс кузьджык.
Пу кырссьӧм да червизялӧм. Тайӧс уджавны колӧ кокни да лэчыд чер. Дорыс сылӧн вӧчсьӧ паськыдджыка, медым паськыдджыка жӧ и вермис босьтны. Кырссьысигӧн да червизялігӧн сьӧктаӧн нинӧм не вӧчны. Сы понда тайӧ уджлы чер мед вӧлі лӧсьыда вӧчӧма, шыльӧдӧма да доръяссӧ полируйтӧма. Тані ставсӧ веськӧдӧма сы вылӧ, медым ӧдйӧнджык позис уджавны. Сӧмын колӧ шуны, мый черӧн кырссьӧм лыддьӧны нецелесообразнӧйӧн. Кырссьысьӧмын черӧс вочасӧн вежӧны кырссьысян зыръяс (лопатаяс), кодъяслӧн продуктивносьтыс ыджыдджык.
Увъяс керавлӧм. Тайӧс уджавны колӧ чер керасян чер кодь жӧ, сӧмын сы серти кокньыдджык. Чорыда сӧталӧм оз ков. Чер колӧ лоны лэчыд. Увъяслы паськыд дор оз ков.
Черъяс вӧчавсьӧны кӧртысь дорсӧ укладалӧмӧн. Медся бурӧсь дзик укладысь вӧчӧм черъяс. Кӧрт черъяс оз туйны. Пилаын моз жӧ черлы колӧ бура калитлӧм уклад, медым сійӧ эз нырав ни эз чеччав. Чер колӧ дорны лӧсьыда, шыльыда, бокъяссӧ колӧ шлифуйтны, дорсӧ тупкыны лакӧн дзик дорсӧ кындзи да полируйтны.
Чер пулӧн кузьта вермӧ лоны удж серти уна пӧлӧс: кымын кузь чер пу, сымын ён лоӧ кучкӧм. Ёнджыка кузь чер пу вӧчсьӧ поткӧдчан черлы, дженьыдджык — плӧтничнӧй черлы. Чер пу вылӧ медбур пуӧн лоӧ ясень, сэсся кыдз да клён. Материал колӧ лоны дзик кос. Уль чер пу регыдӧн личалӧ, дугдывтӧг лоӧ тувъявлыны. Чер пу пом вӧчсьӧ неуна кузьджыка да увлань чукыльтыштӧмӧн, медым чер, кыдз шуӧны вӧр лэдзысьяс, «крепыда пукаліс киын» да эз мын. Чер пулӧн вылыс вӧчсьӧ шыльыда. Шыльӧдны сійӧс наждачнӧй бумагаӧн («шкуркаӧн»). Чер пу тувъялӧм бӧрын позьӧ зэлӧдны сійӧс тувйӧн. Чер пулысь кузьта вӧчӧны 80–90 сантиметр.
Черӧн уджалігӧн колӧ тӧдны пулысь чорыдлунсӧ. Кымын чорыд древесина (пу), сымын кузь да вӧсни колӧ лоны черлӧн дор. Небыд пулы колӧ паськыд тышка, паськыд дора да ёнджыка сьӧкыд чер. Ёсьтан угол — ыджыдджык. Черлӧн сьӧкта овлӧ 1-сянь да 4 килограммӧдз (поткӧдчан черъяс).
Удж серти колӧ торйӧдны со кутшӧм пӧлӧс черъяс.
Вӧр лэдзан американскӧй чер (26 да 27-ӧд серпасъяс) лӧсьӧдӧма кыдз пуяс тшуплӧм вылӧ. Дорыс сылӧн гӧгрӧскодь, ачыс — векни. Бокъяссӧ неуна кызӧдӧма. Сьӧкта — 1500-сянь 2100 граммӧдз. Чер пу — кузь да чукля. Сылӧн кузьта — 60–80 см. Дорлӧн пасьта — 55–58 см.
Увъяс керавлігӧн пӧльзуйтчӧны паськыдджык дора черӧн американскӧй чер серти. Дорлӧн пасьта — 160 миллиметрӧдз, тышлӧн — 60 миллиметр. Черлӧн судта — 177 мм. Чер пу дженьыдджык — 50–60 см. Сьӧкта — 1400 грамм.
Шпал да брус лӧсалӧм вылӧ колӧ шклюд нима чер (28-ӧд серпас). Дорлӧн пасьта — 370 мм. Чер пу — веськыд, 70–80 сантиметр кузьта. Сьӧкта — 2–3 килограмм. Тӧчитӧны сӧмын ӧти боксяньыс.
Пес поткӧдлӧм вылӧ пӧльзуйтчӧны поткӧдчан черӧн (сьӧкыд чер — колун). Дорлӧн пасьта — 120 мм, судта — 200 мм. Тышлӧн пасьта — 70 мм. Сьӧкта — 2100 грамм (29-ӧд серпас, древесина институтӧн вӧчӧм проект серти).
Древесина тӧдмалан научно-исследовательскӧй институт лӧсьӧдалӧ быдсяма черъяслы стандартъяс. Интереснӧй стандарт лӧсасян черлӧн (30-ӧд серпас), вӧр лэдзан кокни черлӧн (31-ӧд серпас) да вӧр лэдзан универсальнӧй черлӧн (32-ӧд серпас). Интереснӧй сідзжӧ Швецияын вӧдитчан черъяслӧн типъяс (33-ӧд серпас).
Черъяс тӧчитӧны тӧчила из вылын.
Вольсян струментъяс. Керъяс вольны чер пыдди употребляйтӧны кык воропа гогын — наструг (34-ӧд серпас).
Тайӧ гогыныс уклад дора, неуна чукля, помъясас тувъялӧма кык пу вороп. Гогын тӧчитӧны ӧтар боксяньыс. Гогынлӧн босьтан дорыс вӧсньыдджык, мӧдарыс (тышыс) — кызджык. Рабочӧй уджалӧ кыкнан кинас.
Гогынӧн уджалӧны нарошнӧ вӧчӧм кӧбылка вылын (35-ӧд серпас). Тайӧн уджавны кокниджык, рабочӧйлы оз ков копыртчыны муӧдз. Кӧбылкаын эм колодка, коді вермӧ бергӧдчыны. Кер пуктӧны кӧбылка вылӧ да вольӧны.
Эм нӧшта укладысь вӧчӧм вольсян зыр, коді шусьӧ скребкаӧн (36-ӧд серпас). Зырлы ӧти бокас вӧчӧма крук — керъяс бергӧдлыны. Бӧръя кадын паськавны мӧдісны шведскӧй вольсян зыръяс (37 да 38-ӧд серпас).
Укладысь вӧчӧм вольсян зыръяс, кодъясӧс уна ногӧн садитӧма вороп помӧ, уджын ёнджыка продуктивнӧйӧсь черъяс серти.
Мукӧд дінысь торъялӧ «Идеал» нима вольсян зыр (39-ӧд серпас). Ёна-ӧ ӧдйӧ вольсян зырйӧн мунӧ удж гогынӧн да черӧн серти, тыдалӧ со кутшӧм табличаысь:
2,1 метр кузя пропсъяс вольӧм.
Диаметр сантиметрӧн.
Кад минутӧн да секундӧн
Зыр
Чер
Гогын
10
2 м. 31 с.
2 м. 35 с.
4 м. 5 с.
12
3 „ 1 „
3 „ 3 „
4 „ 15 „
14
3 „ 28 „
3 „ 32 „
4 „ 20 „
16
3 „ 41 „
3 „ 50 „
4 „ 40 „
18
3 „ 49 „
4 „ — „
4 „ 55 „
20
4 „ 7 „
4 „ 15 „
5 „ 5 „
Пӧпуттьӧ колӧ сувтлыны кер бергӧдлан струмент вылын. Шусьӧ сійӧ кондакӧн (либӧ вертун, 40-ӧд серпас). Бергӧдлӧм могысь черӧн сӧтавны кер помӧ оз позь, — сӧталӧмӧн тшыкӧ кер.
Кондаклӧн чукыльтӧм крук вӧчсьӧ кӧрт полосаысь, кодӧс колӧ калитны. Кондак тышкӧ вӧчсьӧ майӧг сюян розь (кольча).
Отсасян струментъяс. Вылынджык лыддьӧдлӧм оруддьӧяс лоӧны главнӧйясӧн. Наысь кындзи, уджалігӧн лоӧ вӧдитчыны уна пӧлӧс отсасян струментъясӧн. Сідз, например, пес поткӧдлігӧн либӧ пу пӧрӧдігӧн (кражъялігӧн), топӧдӧ кӧ сійӧ пилатӧ, ковмас сэтчӧ прӧстӧй тув, коді овлӧ кӧртысь либӧ пуысь. Тув кӧ абу кӧрт, колӧ вӧчны чорыд пуысь. Тув пырӧ пуӧ да паськӧдӧ пилитӧм туй либӧ поткӧдӧ пес чурка.
Вӧр лэдзысьяс пӧльзуйтчӧны мукӧддырйи нӧшкӧн (кувалдаӧн). Нӧш — пуысь либӧ кӧртысь вӧчӧм ыджыд мӧлӧт, кодӧн кучкалӧны тувйӧ либӧ черӧ вуж вылысь пу пӧрӧдігӧн, пила топӧдігӧн, пес поткӧдлігӧн.
Пӧрӧдчигӧн сулалан пу вылӧ ӧшйӧм пу уськӧдігӧн пӧльзуйтчӧны гезйӧн.
Сійӧ жӧ гезнас кыскалӧны (матысталӧны) бунтъясӧ керъяс вӧвтӧг либӧ вӧлӧн чукӧртігӧн.
Уна пӧлӧс зоръяс, майӧгъяс, потшъяс колӧны керъяс бергӧдлігӧн, штабельӧ тэчигӧн, додьясӧ, телегаясӧ пукталігӧн да сідзи водзӧ.
Вӧрын пес пилитігӧн вӧр лэдзысь вӧчӧ специальнӧй кӧбылка. Сы вылӧ используйтчыссьӧ пулӧн лапаяса вужйыс.
Пӧрӧдчан да пу орйӧдлан струментъяс кындзи, вӧр лэдзанінъясын вӧдитчӧны нӧшта мерайтчан струментъясӧн. На пытшкысь видзӧдлам со кутшӧмъясӧс.
Мерайтчан вилка (41-ӧд серпас). Сійӧн мерайтӧны сулалан пулысь диаметр (кызта) морӧс вылнаті да вӧчӧм керлысь диаметр. Вилкаяс овлӧны пуысь либӧ кӧртысь. Сэні вӧчалӧма сантиметр лыда деленньӧяс. Вилка позьӧ паськӧдны пу кызта серти. Овлӧны зэв удобнӧй куснялан (складнӧй) вилкаяс
Сэсся уджалігӧн пыр колӧ сьӧрысь вӧдитны куснялан метр. Пӧлезнӧ сідзжӧ рулетка (42-ӧд серпас). Лента сэн овлӧ металлическӧй либӧ дӧраысь. Рулеткаӧн мерайтӧны керлысь кузьта. Рулетка ленталӧн кузьта овлӧ уна пӧлӧс: 5, 10, 20 метр.
3. МЕХАНИЧЕСКӦЙ ПИЛАЯС
Кутшӧма бы эз вӧв рационализируйтӧма киӧн уджалан струментъяс, уна вӧр уджаланінъясын — вывті паськыд вӧръясын — век жӧ колӧ кутны установка вӧр лэдзӧмын ставпӧлӧс удж механизируйтӧм вылӧ.
Вӧр промышленносьт паськӧдӧмкӧд, заграничаӧ нуан вӧр унджык лэдзӧмкӧд да пытшкӧсса рынок вылӧ тырмымӧн вӧр петкӧдӧмкӧд ӧттшӧтш колӧ корсьны мераяс, кыдз эськӧ ӧдйӧджык нуӧдны вӧр лэдзан удж. Мукӧд местаясысь локтысь рабочӧйясӧн, кодъяс обычнӧя уджалӧны ки помысь (механизациятӧг), миянлы не освоитны регыдӧн татшӧм паськыд вӧръяссӧ.
Тайӧ вӧлі эськӧ вывті нерациональнӧ. Кипом уджлӧн любӧй производительносьт, кутшӧм бы ыджыд эз вӧв, оз вермы водзсасьны механическӧй уджкӧд.
Тасянь вывод — колӧ механизируйтны вӧр лэдзӧм. Машина уджалӧ ӧдйӧнджык продуктивнӧйджык киӧн уджалан пила серти да чер серти. Та понда вӧр лэдзӧм механизируйтӧмӧн и шуӧма нуӧдны вӧр овмӧсын индустриализация. Суӧдны да панйыны Америкаӧс лоӧ кокниджык, кор ми тыртам уджсӧ машинаясӧн. Колӧ ӧні жӧ веськӧдны вниманньӧ механизмъясӧн да машинаясӧн вӧдитчыны кужысь йӧзӧс лӧсьӧдӧм вылӧ, медым первойяссӧ оз лоны сьӧкыдторъяс (йӧрмӧмъяс). Татӧг оз позь колӧм серти паськӧдны вӧр уджалӧм. Механическӧй способӧн вуж вылысь пу пилитӧм, орйӧдлӧм, пес пилитӧм да поткӧдлӧм — со кутшӧм цельӧ колӧ мунны. Кымын ӧдйӧ ми сэтчӧ воам, сымын бур. Колӧ стрӧитавны аслыным заводъяс, кодъяс эськӧ, вӧр лэдзан уджлы медся бур механизмъяс бӧрйӧм бӧрын, вӧчалісны механизация нуӧдан кӧлуй да оруддьӧяс.
Медся первой вӧлі изобретитӧма механическӧй пилаяс, кодъяс уджалӧны парӧн (парӧвӧйяс); на бӧрын электрическӧй пилаяс, сэсся пытшкӧсса сотчӧмӧн (внутренньӧй сгоранньӧӧн) уджалан пилаяс.
На пытшкысь медбӧръяыс уджын лои медся продуктивнӧй. Сійӧ мукӧд серти кокни, лӧсьыд новлӧдлыны, ӧткодя уджалӧ вуж вылысь пӧрӧдігӧн и орйӧдлігӧн (кражъялігӧн). Сідзкӧ тайӧ пилалы медся ёна колӧ паськавны вӧр лэдзанінъясын. Ставпӧлӧс механическӧй пилаяс вӧчалӧма ӧти принципӧн — бергалӧ помасьлытӧм (кытшовтана) чеп, кытчӧ садиталӧма вундалан да весалан пиньяс. Чепсӧ ӧшйӧдӧма пила пласт (полотно) вылӧ. Сійӧс бергӧдлӧ неыджыд мотор.
«Ринко» пилалӧн (43-ӧд серп.) сьӧкта 38 килограмм. Вӧдитчӧны сійӧн кык рабочӧй. Уджалӧ бур бензинӧн, ӧти часӧн сотӧ 1 литр. Помасьлытӧм уклад чеп вӧчӧма йӧзвиясӧн. Жугалӧ кӧ, быд йӧзви позьӧ босьтны да вежны выльӧн. Пиньяс сідзжӧ босьтланаӧс. Медым уджалігӧн чеп оз сибды пиньясӧ вӧчалӧма выступъяс, кодъяс бергалӧны пила пластӧ вӧчӧм гуранӧд (жӧлӧбӧд). Пила бергӧдлан моторлӧн выныс овлӧ 8 вӧв вын мындаӧдз. Ӧти секундӧн бергӧдчӧ чеп 6 метр кузя. Уджавны кӧ пилаӧн во гӧгӧр чӧж, чеп лоӧ вежлавны во пытшкын кыкысь. Пилаӧн позьӧ уджавны кутшӧм ногӧн колӧ. Водзвыв колӧ пусӧ тшупыштны черӧн, медым пӧрӧдны сійӧс колӧм серти (кодарӧ колӧ); костас колӧ тувъявны тув да потшкӧн либӧ майӧгӧн йӧткыны пусӧ кодарӧ колӧ. Уджавны медбур кад — гожӧм, тулыс, ар. Тӧлын лым веськалӧ моторӧ (моторсӧ нинӧмӧн абу тупкӧма). Колӧ сувтӧдны мог — лӧсьӧдны тупкӧдъяс (предохранительяс).
Джуджыд лым дырйи уджавны сьӧкыдджык. Медся кыз пу, кутшӧмӧс позьӧ пилитны «Ринко» пилаӧн, — 80 см. Мавтлыссьӧ пила вый сора бензинӧн. Пилалӧн производительносьт — 120 кубометрӧдз лун. Вуж вылысь пӧрӧдӧ пила ӧти лунӧн 250 пуӧдз (25 сантиметр кыза пуяс).
Карелияса опытнӧй станцияын уджалысь Дамберг ёрт арталіс 1 кубометр древесина пилитӧмлысь асдон да кайис 17,05 урӧ. Пила сулалӧ 750 шайт. Пилаӧн вӧдитчӧм вылӧ колӧ велӧдчыны (квалификация). Но тайӧ абу сьӧкыдтор, — рабочӧйяс кокниа велалӧны. «Ринко» пила ремонтируйтӧм вылӧ колӧ лӧсьӧдны ремонтнӧй база.
Карелияса опытнӧй вӧр станцияын уджалысь Альбрехт ёрт сетӧ «Ринко» пилалысь производительносьт татшӧм лыдпасъясӧн^Альбрехт. Вӧр лэдзӧмын рационализация да механизация нуӧдӧм./^:
«Ринко» пилалӧн производительносьт
Морӧс вылнаті пулӧн кызта сантим. лыдӧн
10
14
18
22
26
30
34
36
Шӧркоддьӧма орӧдӧм вылӧ секунда лыдӧн
2
4
6
7
13
16
18
19
«Сектор» нима пила изобретитӧма Швецияын. Сылӧн моторыс 5 вӧв вына. Моторсӧ позьӧ босьтлыны да нуны торйӧн. Моторысь ӧприч пилалӧн эм рама, чеп да бергӧдлан вал. Пилалӧн рама — нёль пельӧса. Секундаӧн бергӧдчӧ чеп 11 метр. Пилаӧн уджавны колӧ куим рабочӧй да мунӧ уна бензин. Бензин колӧ зэв бур сорт, авиационнӧй. Пилалӧн сьӧкта — 80 килограмм; сулалӧ сійӧ 1000 шайт.
«Сектор» пилалӧн производительносьт «Ринко» пила серти лыддьыссьӧ вылынджык, но сійӧ, сьӧкыд да, ёна паськавны вӧрын оз вермы. А складъясын вермас уджавны ёна бура.
Тані вайӧдӧм таблича петкӧдлӧ, кутшӧма уджалӧны «Ринко» да «Сектор» пилаяс киӧн уджалан пила серти.
«Ринко», «Сектор» да киӧн уджалан пилаяслысь удж ӧткодялӧм.
Кад, лыддьӧма секундъясӧн
«Сектор» пила
«Ринко» пила
Ручнӧй пила
16
5,4
8,0
53,0
18
6,4
11,0
59,0
20
8,0
15,0
66,0
22
9,8
19,0
88,0
24
10,6
22,0
96,0
26
12,8
25,0
104,0
28
14,1
27,0
140,0
30
15,1
30,0
150,0
32
17,7
32,0
160,0
34
19,1
38,0
187,0
36
20,8
42,0
198,0
38
23,0
44,0
209,0
44
30,0
55,0
264,0
Сьӧкыдӧн жӧ колӧ лыддьыны «Рапид» нима пила. Сылӧн конструкцияыс зэв ёна лӧсялӧ «Ринко» пилакӧд. «Рапид» пилалӧн сьӧкта — 75 килограмм; доныс — 500 шайтӧдз. Ужалӧ «Ринко» пила моз жӧ.
«Урал» нима пилалӧн вын этшаджык, ставыс 3 вӧв вын мында. Сьӧкта — 28 кг. Ӧти секундаӧн бергӧдчӧ чеп 10 метр кузя. Тайӧ пила — кокни, уджалӧ ӧдйӧ. Сы понда сійӧс колӧ рекомендуйтны вӧр лэдзанінъясӧ. 70 сантиметр кызта чорыд пу пилитӧ 1,5 минутаӧн. Чеп вӧчӧма торъя йӧзвиясысь йитлӧмӧн. Жугалӧ кӧ, быд йӧзви позьӧ кокниа вежны. Мотор тупкӧма кожухӧн (футлярӧн): лым ни посни увъяс оз пырны моторӧ. Уджалӧ сійӧ вый сора бензинӧн. Обслуживайтӧм вылӧ колӧ кык рабочӧй.
«Дольмар» пилалӧн (44 серп.) эмӧсь кокъяс, кодъяс вылӧ сувтӧдсьӧ пилаыс муӧ. Часӧн сотӧ 1,5 литр бензин. Луннас уджалӧ квайт морткӧд воча (80 кубометрӧдз). Моторлӧн вын — 7 вӧв вын мында, сэтчӧ вӧчӧма шум надзмӧдан приспособленньӧ (глушитель); мукӧдторйӧн пӧшти нинӧмӧн оз торъяв мукӧд пӧлӧс пилаяс дінысь. Эм нӧшта пилаяс кеслан приспособленньӧ. Неыджыд тӧчила из бергӧдлыссьӧ моторӧн. Пила тӧчитны тырмӧ 10 минут. Пилалӧн сьӧкта — 58 килограмм. Пила позьӧ сувтӧдны быд ногыс: пилитӧ бокног (водігӧн) и сувтсӧн (дорыш ног).
Эмӧсь нӧшта ножовка-пилаяс (45-ӧд серпас), кодъяс ужалӧны моторӧн жӧ. Пила крепитсьӧ мыр бердӧ либӧ кер бердӧ да уджалӧ, кыдзи морт ӧти воропа пилаӧн. Гырсянас тайӧ пилаяс абу ӧткодьӧсь. Сьӧкта — 55 килограмм да унджык. Ножовкаяс абу на ёна паськалӧмаӧсь. Эмӧсь немецкӧй да американскӧй системаяс.
Лыддьӧдлӧм пилаяс кындзи эмӧсь «Эрко», «Штиль», «Сектор» (46 серп.), «Рекорд», «Сирабо», «Вад», «Арбор» системаяс. Миян уджаланінъясын медся колӧ паськӧдны «Ринко» да «Урал» пилаяс.
Электрическӧй пилаяс уджалӧны токӧн. Тайӧ пиласӧ новлӧдлӧны тележка вылын. Пилаӧн бур пӧльзуйтчыны, кӧні матын эм электрическӧй станция. Сідзкӧ татшӧм пилаясӧн позьӧ уджавны гырысь складъясын (вӧр материал видзанінъясын), вӧр пилитан заводъясын, кӧні эм долготтьӧ — орйӧдлытӧм пуяс.
Парӧвӧй пилаяс гырысьӧсь да сьӧкыдӧсь. Вӧрын новлӧдчыны сійӧн сьӧкыд, торъя нин лым вывті. Вӧр лэдзанінъясын найӧ эз вермыны паськӧдны.
4. ШПАЛ ДА ПЕС ПИЛИТАН СТАНОКЪЯС
Быд страналы ёна колӧны шпалъяс. Тайӧ колӧмыс тшӧктӧ механизируйтны шпал вӧчан удж. Черӧн шпал вӧчӧм вылӧ колӧны торъя квалифицированнӧй рабочӧйяс — шпал лӧсалысьяс. Сэсся уджыс мунӧ ньӧжйӧ. Тадзи жӧ позьӧ шуны быдсяма пӧлӧс брусъяс, слипперъяс да мукӧд тор вӧчалӧм йылысь.
Шпал пилитан станокъяс, кодъясӧн ӧні уджалам, ёнджыкасӧ вайӧма Америкаысь. Медся ёна паськалӧма Тюрнерлӧн станок. Сылӧн пилаыс циркульнӧй, торйӧн пукталан пиньяса. Станоклы двигательӧн вермӧ лоны трактор. Станок дінӧ кыскавсьӧны кражъяс, кодъясӧс и пилиталӧ сійӧ шпалъяс вылӧ, брусъяс вылӧ да сідзи водзӧ.
Ӧти станок пилитӧ 8 часа уджалан лунӧн 35 кубометрӧдз. Шпал кындзи краж шӧрысь пилиталӧ пӧвъяс (дӧскаяс). Тайӧ пилалӧн вундӧм туй паськыд — 7 миллиметрӧдз. Экономия боксянь станокъясӧс колӧ лыддьыны зэв выгӧднӧйӧн. Бӧръя каднас миян СССР-ын вӧчавсьӧны татшӧм станокъяс «Механик» заводын.
Пасъям нӧшта ӧти машина — пес пилитан станок. Сійӧ уджалӧ гӧгрӧс пилаӧн, кодӧс бергӧдлӧ приводнӧй ремень. Ременьсӧ нуӧдӧма вал вывті, кӧні пилаыс, сэсся йитӧма трактор махӧвиккӧд. Тракторыс лоӧ двигательӧн. Пила улӧ лӧсьӧдлӧны пес вылӧ вундалан пуяс (хлыстъяс да долготтьӧ). Кор ӧтилаын уджыс бырӧ, станок тракторкӧд ӧтлаын нуӧны мӧдлаӧ.
Пес пилитан станокъяс помӧ вӧчӧны мукӧддырйи пес поткӧдлан приспособленньӧяс. Сэки лоӧ дзонь оборудованньӧ, коді ӧтпырйӧн пилитӧ и поткӧдлӧ пес. Станок обслуживайтӧм вылӧ колӧ кык рабочӧй.
Пес пилитан станокъяс кӧкъямыс часа уджалан лунӧн ӧддзӧдӧны производительносьт 80 кубометрӧдз.
Шпал пилитан, пес пилитан да пес поткӧдлан станокъяс гижалӧмысь ми аддзам, мый налы двигательӧн колӧ лоны трактор. Тайӧ боксянь ми ставнас используйтам тракторӧс вӧр лэдзигӧн. Нӧшта на паськыда позьӧ используйтны тракторӧс вӧр кыскалігӧн. Тракторъяслӧн эм бура уна система, сӧмын оз быдӧнӧс позь ӧткодя выгӧдаӧн используйтны. Вӧр кыскалӧм вылӧ колӧны гусеничнӧй тракторъяс. Заграничнӧй тракторъяс пиысь медся шогманаӧн лыддьыссьӧны «Катерпиллер» да «Клетрак» системаяс, асланым странаын вӧчӧмъяс пиысь — «Коммунар». Шпал пилитан да мукӧд станокъясӧн уджавны колӧны «Фордзон» да «Интернационал» тракторъяс.
Вӧр овмӧсын, сэтчӧс условйӧяс серти, тракторъясӧн позьӧ уджавны бура уна тор. Тракторъясӧс водзвыв колӧ испытайтны.
Комиӧн гижис
Василей Ёгор