КОЛХОЗЫН ЧЕЛЯДЬӦС ДӦЗЬӦРИТӦМ
ВОДДЗА ЮКӦД.
ДОШКОЛЬНИКЪЯС КОЛОХОЗЫН
Дошкольнӧй воспитанньӧ колхозын
1929-ӧд во помын Мӧскуаын вӧлі колхозничаяслӧн съезд. Ас удж йылысь сёрнитігӧн колхозничаяс норасьӧны: колхозын пӧ нывбабаяс бӧрӧ кольӧны велӧдчӧмӧн и уджӧн. Унджык колхозничаяс дзик велӧдчытӧмӧсь. Мужикъяс уджаласны дай прӧстӧсь, а бабалӧн колхозса уджысь ӧтдор, гортса да челядь гӧгӧрса удж дзик тыр: колӧ ӧд челядьтӧ вердны, мыськыны, кӧмӧдны-пасьтӧдны. Кӧн нӧ сэні корсян прӧст кад велӧдчыны?
Тась тыдалӧ, медым босьтчыны колхозъясын велӧдчӧмӧ, колӧ войдӧр мынтӧдчыны челядь дорын дӧзьӧритчӧмысь, сы вылӧ колхозъясын лӧсьӧдавны детскӧй учрежденньӧяс: ичӧтъяслы (3 арӧдз) — ясли, гырысьяслыджык (3 арсянь 8 арӧдз) — детскӧй сад.
Гожӧмын, страда дырйи, ясли да детскӧй сад либӧ детскӧй площадка торъя ёна колӧны. Мамъяс мунӧны лунтыр кежлӧ видз вылӧ, а челядь кольӧны аскежаныс некод видзтӧг. Пӧрысь пӧльяс-пӧчьяс да посни нянькаяс оз вермыны челядь бӧрся тырмымӧн бура видзӧдны. Страда дырйи овлӧ медуна пакӧсьтыс: кодкӧ усьӧма прудйӧ да пӧдӧма, кодкӧ помӧйысь сёйӧма пежсӧ да кулӧма вир поносысь, либӧ кутшӧмкӧ арӧса нывлысь порсь чуньяссӧ сёйӧма. А нёль арӧса детина истӧгӧн ворсіг ӧзтӧма керка да сотӧма грездсӧ. Челядь бӧрся видзӧдтӧмыс омӧльсӧ вайӧ не сӧмын аслыныс, но и бать-мамныслы, став колхознӧй овмӧсыслы и.
А кутшӧм нӧ сэки мамлы, кырымыс кӧ сылӧн уджалӧ, а мӧвпыс челядь дінын. Велӧдчӧмыд сэки дерт нин мӧвп вылӧ оз волы. А колхозничалы велӧдчыны колӧ не сӧмын ас вӧснаыс, а медым лӧсьӧдчыны ответственнӧй удж нуны. Велӧдчӧм колхозничаяс колӧны не сӧмын колхозъяслы, но и став Сӧвет страналы.
Видз-му овмӧс ӧні вӧчсьӧ выль ног. Гӧрйӧс да плугӧс вежӧны комбайнъясӧн, кӧдзан кудйӧс — сеялкаӧн, вартан чап — молотилкаӧн, коса да чарла — ытшкан-вундан машинаӧн.
Видз-му уджалан гырысь машинаяс кокньӧдасны крестьяналысь сьӧкыд удж. Но медым веськӧдлыны сложнӧй машинаясӧн, колӧны бура велӧдчӧм уджалысьяс — механикъяс, трактористъяс. Кыпӧдны муяслысь урожайносьт да бурмӧдны скӧт видзӧм колӧны бура велӧдчӧм уджалысьяс, агронаука тӧдысь йӧз — агрономъяс. Челядь бӧрся дӧзьӧритчысь колхозничаяслӧн абу ньӧти прӧст кад велӧдчыны. Но велӧдчыны колхознича вермас эськӧ, мездасны кӧ сійӧс ас челядь бӧрся дӧзьӧритчӧмысь. Сы вӧсна детскӧй яслияс, садъяс, площадкаяс лӧсьӧдны колӧ не сӧмын колхозничаяслы, не сӧмын ӧтувъя овмӧс кыпӧдӧм вӧсна, но и став сӧвет страналы.
Колхозъясын челядь учрежденньӧяс
Ӧтувъя воспитанньӧлысь коланлунсӧ гӧгӧрвоисны нин асьныс колхозничаяс, аснаукӧн найӧ восьталӧны детскӧй садъяс, площадкаяс, яслияс, челядь оланінъяс да.
Детскӧй сад да площадка лӧсьӧдчыссьӧны 3–8 арӧса челядьлы, ясли — 3 арӧсысь не ыджыд челядьлы.
Садйын челядь колльӧны унджык кадсӧ: тӧлын 8–9 час асывсянь 4–5 час лунӧдз, гожӧмын, страда дырйи, — водз асывсянь сёр рытӧдз. Сідзи жӧ яслиясын и.
Детскӧй сад уджалӧ дугдывтӧг во гӧгӧр чӧж, площадка — гожся да арся уджъяс дырйиджык. Мукӧд колхозъясын яслияс лӧсьӧдалӧны сӧмын гожӧм да тулыс кежлӧ. Мукӧддырйи гожся площадка уджалӧ и тӧвнас, эм кӧ туяна керка да средство. Гожӧмын площадка восьтыны керка оз ков, сӧмын лӧсьӧдыштӧны вевттор зэрысь дзебсьыны.
Таво став гожся площадкаяс кутасны уджавны тӧлын и. Колян во уджалысьясыс эз тырмыны да, гожӧм кежлӧ найӧс лои босьтавны каръясысь. Ӧні жӧ унджык колхоз бердса детплощадкаясӧн веськӧдлӧны асьныс колхозничаяс, кодъяс велӧдчисны дошкольнӧй курсъяс вылын.
Ӧні татшӧм курсъяс пыр лэдзӧма 20 сюрс колхознича-активисткаӧс. Сідзкӧ гожся площадкаяс вермасны нюжӧдны тӧв кежлӧ.
Мукӧд колхозъясын ясли да площадка восьтӧны ӧтилаӧ, став школаӧдзса челядьсӧ чукӧртӧны ичӧт кагаяскӧд ӧтлаӧ. Сӧмын тайӧ абу бур: ичӧтъяслы ясли колӧ вӧчны торйӧн площадкаысь либӧ детсадйысь.
Мый вӧсна?
Со мый вӧсна: яслиӧ чукӧртӧм челядь дзоньвидзалуннаныс омӧльджыкӧсь да, ичӧтъяслы кокньыдджыка сюрӧ вуджана висьӧмъяс. Сэсся, посни челядь ёна бӧрдысьӧсь, найӧ кутасны торкны гырысьджык челядьлысь унсӧ.
Пусьыны позьӧ ӧтлаын, но сёянсӧ лӧсьӧдны торйӧн арлыд сертиыс: яслиса челядь оз вермыны овны дошкольникъяс сёян вылын, и мӧдарӧ. Колӧ лӧсьӧдчыны кооперативкӧд, медым яслилы сійӧ лӧсьӧдіс став колана прӧдуктаяс (рис, маннӧй крупа, картупель пызь кисель пуны, сакар, кос компот да м. т.).
Яслиса челядьлы колӧ кык пара узьлан да новлан белльӧ. Крӧватьяс вӧчӧны камышысь либӧ ньӧрйысь, бокас джуджыда кыӧны, мед кагаыс узигас оз усь.
Яслиясӧ заведующӧйясӧс лӧсьӧдӧм могысь котырталӧны торъя курсъяс. Та вылӧ каръяссянь ысталӧны местаяс вылӧ врачьясӧс, кык кымын тӧлысь кежлӧ, сэсся найӧс мукӧдъяс вежӧны; сідз вежласьӧны, кытчӧдз оз лӧсьӧдӧны челядь бӧрся тырмымӧн дӧзьӧритысьясӧс.
Быд яслиӧс прикрепитӧны матыса больнича бердӧ. Сэки челядьӧс видлавны врач вермас быд вежонын ӧтчыд либӧ унджыкысь. Челядьӧс кӧ абу на пистиалӧмны, яслиӧ найӧс оз босьтны. Посни челядь жебӧсь, нярӧсь. Найӧс колӧ видзны сӧстӧма, сӧстӧма вердны да лӧсьӧдны сёян. Дурка да омӧля дӧзьӧритӧм вӧсна челядь ёна кулӧны. Со мый вӧсна врачлӧн уджыс ёна колана яслияслы.
Школаӧдзса челядьлы (3–8 арӧсаяслы) медбур лӧсьӧдны челядь керка. Челядь керка — челядьлӧн векся оланін: сэні найӧ колльӧны лун и вой, ворсӧны, уджалӧны, сэні сёйӧны и узьлӧны. Та боксянь челядь керка ёна бур детсад либӧ площадка дорысь. Челядь керкаын ставсӧ вӧчӧма да лӧсьӧдӧма челядьлы серти. Сэні оз ёрччыны, оз куритчыны, челядь оз велавны лёкторъяс вӧчны.
Унджык бать-мам оз кужны видзны ассьыныс челядьнысӧ. Сійӧ ёна торкӧ детсад уджлы, челядьӧс бура воспитайтӧмлы.
Челядь керка бурджык и мамлы-колхозничалы. Сійӧс мынтӧдӧ дӧзьӧритчан уджысь сутки кежлӧ. Кагаыс кӧ челядь керкаын, сылӧн кад кольӧ не сӧмын колхозса овмӧсын уджавны, но и велӧдчыны, шойччыны.
Челядь оланінъяс вӧчалӧны видз-му уджалан коммунаясын, кӧні гырысьяс олӧны ӧтувъя керкаын да сёйӧны ӧтувъя пӧртйысь.
Кыдзи котыртны челядь олӧм колхозын
Кыдзи босьтчыны колхозын челядь учрежденньӧ лӧсьӧдны?
Войдӧр делегаткаяс да колхознича-мамъяс та йылысь юӧртӧны колхоз сӧветӧ, сёрнитӧны партийнӧй да комсомольскӧй ячейкаяскӧд, корӧны налысь отсӧг, сэсся — кыпӧдӧны та йылысь сёрни ӧтувъя чукӧртас вылын. Ӧтувъя чукӧртас вылӧ локны лӧсьӧдчӧны: босьтӧны лыд улӧ став колхозниклысь да матігӧгӧрса ӧтка олысьяслысь (гӧльяслысь да батракъяслысь) челядьсӧ, арталӧны уна-ӧ ковмас сьӧм сёян-юан да паськӧм-кӧлуй лӧсьӧдӧм вылӧ да мукӧд торъяс вылӧ.
Сёйӧм-юӧм, пасьтасьӧм-кӧмасьӧм, керка да сійӧс ломтӧм да югдӧдӧм да оборудуйтӧм нуӧдӧны колхоз средство вылӧ. Средствоӧн отсасьӧм кузя кыскӧны кооперацияӧс, мӧда-мӧдлы отсасьысь комитетъясӧс, «Друг детей» обществоӧс да шефобществоӧс.
Пызанъяс, джаджъяс, улӧсъяс вермасны лӧсьӧдны асьныс колхозникъяс, чачаяс да велӧдчан кӧлуй — пионеръяс вӧчасны.
Кооперация лэдзас челядь паськӧм вылӧ материал, а делегаткаяс да колхозничаяс субӧтник дырйи вурасны-вӧчасны.
Медым став уджыс муні организованнӧя, лӧсьӧдӧны торъя комиссия общественник-активистъясысь, колхознича да колхозникъясысь, кодъяслы колӧ, челядь учрежденньӧысь, делегаткаясысь, комсомолечьясысь да мукӧдысь.
Колхозын кӧ воссьӧ ясли, сетны шыӧдчӧм дзоньвидза кутан юкӧдӧ, медым яслиӧн юравны ыстісны больничаса сестраӧс. Вермас лоны, дзоньвидза кутан юкӧдлӧн ни йӧзӧс велӧдан юкӧдлӧн сьӧмыс абу, сэки сьӧм кӧрсьӧм вылӧ кыскӧны тшӧтш мукӧд общественнӧй организацияясӧс и. Бура велӧдчӧм руководительяс кӧ оз лоны, оз кӧ найӧс ыстыны кутшӧмкӧ учрежденньӧяссянь, сэки колхозничаяс пӧвстысь бурджыкъяссӧ ысталӧны дженьыд када курсъяс вылӧ центрӧ либӧ районӧ (обласьтӧ). Колян во татшӧм дженьыд када курсъяс пыр лэдзӧма этша вылӧ 20 сюрс нывбаба. Ӧні найӧ ставныс лоисны дошкольнӧй уджалысьясын.
Дженьыд када дошкольнӧй курсъяс вылын колхозничаяс эз на вермыны бура велӧдчыны, эз на лоны настоящӧй воспитательничаясӧн. А медым колхознича-выдвиженкаяс вермисны справляйтчыны уджнас да медым наӧн веськӧдлыны, некымын детсад прикрепитӧны ӧти образцӧвӧй детсад бердӧ, кодӧн веськӧдлӧ бура велӧдчӧм дошкольнӧй воспитатель. Прикрепитӧм детсадъяслы да площадкаяслы оз ков лоны зэв ылын примернӧй детсадйысь, медым воспитатель вермис волывлыны колхозничаяс дінӧ сетны индӧдъяс. Деткомиссия корӧ врачӧс видлавны, шогмӧ оз помещенньӧыс. Челядьлысь дзоньвидза видлавны врач либӧ фельдшер волывлӧны быд тӧлысьын этша вылӧ кыкысьӧн. Лудӧмӧн, трахомаӧн да мукӧд висьӧмъясӧн висьысь челядьӧс яслиӧ оз босьтны.
Детскӧй сад
Керка детскӧй сад улӧ стрӧитӧны джуджыд местаӧ, вӧра берег дорӧ. Керка дінӧ лӧсьӧдӧны град йӧр. Керкаыс кӧ важ — лӧсьӧдыштӧны: едждӧдӧны стенъяс, краситӧны джоджъяс, ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс, лӧсьӧдалӧны пачьяс. Абу кӧ форточкаяс — вӧчӧны; лудікъясӧс, пытшъясӧс, тӧрӧканъясӧс — быдсямасӧ виалӧны.
40 челядьлы колӧ 5 либӧ унджык жыр: уджалан, сёян, ворсан, мыссян (сідзжӧ пӧртчысян) да узьлан.
Кухня лӧсьӧдӧны бокӧджык, чадыс да лёк руясыс мед челядь дінӧ оз веськавны. Детсадлы сёян позьӧ пуны колхозса кухняын, сӧмын мед сёяныс посни челядьлы вӧлі лӧсьӧдӧма-а.
Столӧвӧйын колӧ этша вылӧ кык кузь пызан да нёль скамейка джуджданас буретш челядь туша серти. Разнӧй пӧсуда видзны лӧсьӧдӧны шкап либӧ занавесӧн вевттьӧм джаджъяс.
Шкапсӧ да джаджъяссӧ оз ков вӧчны джуджыдӧс, мед сэсь челядь асьныс вермисны босьтны ставсӧ, мый налы колӧ. Быд челядьлы колӧ торъя тасьті, тӧрелка, чашка, чайнӧй да сёян паньяс да вилки. Быд пызанӧ кык сов дозйӧн да куим нянь дозйӧн, медым челядь эз зэв нюжмасьны няньла да совла ӧти пызан помсянь мӧд помӧдзыс. Быд пызан вылӧ колӧ торъя кӧструля да дар — сёян кисьтавны. Кӧструля пуктыны вӧчны пу пыдӧсъяс (мед клеёнкасӧ оз сот). Фарфорӧвӧй либӧ стекляннӧй пӧсудаясын сёян озджык тшык (оз окисляйтчы), дай найӧс кокни видзны сӧстӧмӧн, сӧмын ёна жугавлӧны. Оловяннӧй либӧ жӧч пӧсудаясӧн вӧдитчыны оз позь, сёяныс сэні ёна тшыкӧ да; медся бур — алюминиевӧй пӧсудаяс.
Паньяс челядьлы оз пуысь, а кӧртысь колӧ: пу паньяс кокниа жугласьӧны, путоръясыс сёянас сюралӧны, челядь кынӧмӧ. Тайӧ зэв омӧль, да и сӧстӧмӧдз мыськыны кӧрт пань кокньыдджык пу пань дорысь. Став пӧсудаыс — паньяс, кружкаяс, тасьтіяс, мискаяс — колӧ ичӧтӧсь, медым челядьлы аслыныс вӧлі новлыны кокниджык. Пызанъяс вевттьӧны клеёнкаӧн, клеёнкасӧ быд сёйӧм бӧрын мыськӧны. Столӧвӧйын кӧ тшӧтш уджалӧны, сёйӧм бӧрын клеёнкасӧ босьтлӧны. Пӧсудаяс мыськыны колӧ таз, мочалкаяс да некымын кузьчышъян. Столӧвӧй стенӧ ӧшӧдӧны дежурнӧйяслысь расписанньӧ. Ковтӧм мичьясӧн столӧвӧйӧс баситны нинӧмла.
Дежуритысь челядь вевттьӧны пызан, ваялӧны сёян, убериталӧны пӧсудаяс, гырысьджыкъяс мыськӧны. Дежурнӧй челядь клеёнка халатаӧсь (партукаӧсь).
Уджалан жырйын пызанъяс да скамьяяс столӧвӧйын кодьӧсь жӧ; шкапын видзӧны колана инструментъяс: карандашъяс, краскаяс, тетрадьяс, сёй — лепкаяс вӧчавны, пила, мӧлӧт, кӧрт тувъяс, картон, клей — чачаяс вӧчалӧм вылӧ. Уджалан комната стенӧ позьӧ ӧшлыны челядьлысь уджсӧ: серпасъяс, ворсанторъяс, картонысь вӧчӧм торъяс да м. т.
Ворсан жыр мукӧдъяс серти ыджыдджык, стенъяссӧ мичаа мичмӧдӧма ичӧтик флагъясӧн, плакатъясӧн, портретъясӧн. Ӧшиньяссӧ занавесалӧма. Мичьяссӧ вочасӧн-вочасӧн вежлавлӧны, выль мичьяс ӧшлӧны: ӧти пӧлӧс мич видзӧдігӧн челядь дӧзмыны вермасны.
Бур эськӧ вежлавны быд революционнӧй праздник водзвылын да вӧчны тайӧ уджсӧ челядькӧд ӧтув. Ворсан жырйӧ колӧ сувтӧдны шкап либӧ полкаяс — видзны чачаяс, стрӧительнӧй материалъяс, скалкаяс, мачьяс да мукӧд тор. Челядьӧс колӧ велӧдны быд ворсӧм бӧрын идравны ворсанторъяссӧ.
Кутшӧм ворсанторъяс колӧны детсадйын. Ворсантор дошкольнӧй учрежденньӧын лоӧ велӧдчан торйӧн. Ворсігӧн кага велӧдчӧ, тӧдмалӧ асгӧгӧрса олӧмсӧ. Челядь зэв окотапырысь вӧчалӧны керкаяс, посъяс, пачьяс да м. т. Сідзкӧ колӧ ӧктыны столярнӧй мастерскӧйысь либӧ кыськӧ мӧдлаысь путоръяс, пӧвторъяс да мукӧд сяма торъяс; корсьнысӧ кӧ некысь — позьӧ вӧчавны аслыныс. Челядькӧд вӧрӧ ветлігӧн колӧ сьӧрысь чукӧртны дзоридзьяс, коль да м. т. комнатаяс мичмӧдӧм вылӧ. Некымын рос пуктыны бутылка ваӧ, мед челядь вермисны видзӧдны вужъяс да почкаяслысь быдмӧмсӧ. Ваа дозйӧ позьӧ пуктыны некымын улитка, лэдзны сэтчӧ ваын быдмӧм турунъяс, мед челядь видзӧдасны найӧ олӧм бӧрся. Тайӧ ловъя пельӧс лӧсьӧдны уджалан жырйӧ.
Колӧ лӧсьӧдны рӧма карандашъяс, краскаяс да бумага — рисуйтчыны да сёй — лепкаяс вӧчавны.
Челядь ёна радейтӧны гӧжӧмын ворсны лыаӧн, вӧчавны сэсь быдсяма торъяс, а тӧлын зэв окотапырысь ворсӧны лымйӧн. Лыаӧн вӧдитчыны колӧны совокъяс да мича формочкаяс, садйын да град вылын уджавны — ичӧтик вераяс, лейкаяс, тачкаяс, зыръяс, куранъяс; ставыс тайӧ колӧ ичӧтикӧсь. Тӧлын иславны колӧ коньки, дадь да лызьяс.
Колӧ сідзи жӧ некымын нига серпасъясӧн — тӧдмасьны карса олӧмӧн, пабрик-завод уджӧн, Ленин олӧмӧн да мукӧд сэтшӧм торъясӧн, мый йылысь челядь оз казявны асгӧгӧрса олӧм бӧрся видзӧдіганыс.
Пӧрччысян-мыссян жыр лӧсьӧдӧны ӧти кузь комнатаӧ да юкӧны кык пельӧ пасьта сертиыс: ӧтарас ӧшӧдӧны вит крана мыссян доз, мед сэні ӧтпырысьӧн вермисны мыссьыны вит морт. Быд кран улӧ лӧсьӧдӧны эмалированнӧй либӧ жӧч таз. Мыссянінын колӧ ичӧтик ведра пеж ва кисьтавны и мӧд — сӧстӧм ва видзны. Сэні жӧ колӧ ветьӧк да бедь помын тшӧтка (рузумысь либӧ тшӧтьысь) джодж чышкыны. Быд челядьлӧн мед вӧлі торъя кружка, пинь чиститан тшӧтка да зубнӧй порошок, мыльнича да торъя кузьчышъян. Мыссян дозкӧд орччӧн ӧшлан тув кузьчышъяныслы — ставсӧ колӧ тувъявлыны туша серти.
Школаӧдзся челядь оз на кужны лыддьысьны. Ассьыныс кружка, пань, тшӧтка найӧ тӧдмалӧны ляскӧм серпас серти: ӧтилӧн полка горулас клеитӧма пон, мӧдлӧн — баля, коймӧдлӧн — оз серпас да с. в.
Пӧрччысянінӧ сувтӧдчысьӧ кузь да лажмыдика вӧчӧм пу вешалка вылыс паськӧмлы, вылӧджык вӧчсьӧ шапкаяслы полкаяс, улысас — колоши видзны горсторъяс. Быд жырйын лӧсьӧдӧма форточка, проветривайтӧны луннас унаысь. Джоджъяссӧ колӧ краситны, стенсӧ едждӧдны.
Челядьлӧн асмогасянін торъя, сӧстӧм да шоныд.
Оз позь вурны челядьлы вывті ыджыд да паськыд паськӧм. Татшӧм паськӧмыс челядьӧс соралӧ вӧляа ворсны да пышъявны; оз и дзескыдӧс вӧчны: дзескыд паськӧм жмитӧ, оз лэдз вӧляысь вирлы ветлыны. Гожӧмын нывъяс да детинаяс новлӧны дженьыд еджыд трусикъяс. Туша да сойяс кольӧны вевттьытӧг. Юръяс вевттьӧны еджыд шапкаӧн. Кӧдзыдъяс дырйи челядь пасьталӧны дӧрӧм-гач, нывъяс — платтьӧ.
Гожӧмын челядь вермӧны котравны кӧмтӧг, колӧ сӧмын некымын гоз парусинӧвӧй туфли.
Кодкӧ кӧ коксӧ дойдас, сэки сылы кӧмтӧг оз позь ветлыны, колӧ туплиасьны, мед ранаыс эз няйтӧссьы. Рана няйтӧссьӧм вӧсна вермӧ вирыс пежасьны, пежасьӧм вирӧн морт кувтӧдз воӧ.
Арын, тӧлын, тулысын челядь вермӧны ветлыны бумазейнӧй паськӧмӧн. Паськӧм колӧ вурны небыд, бура мыськавсьысь дӧраясысь. Ас кыӧм дӧра оз шогмы: сійӧ зэв чорыд да зыртӧ челядьлысь небыд кучиксӧ. Челядьӧс арын да тулысын колӧ кӧмӧдны башмакӧ колошиӧн, тӧлын — гынкӧмӧн. Вылысса паськӧм челядьлӧн — ыж ку воротника пасьяс да пеля шапкаяс.
Сёян детсадйын колӧ пӧтӧса, кокни, чӧскыд. 8 час асылын челядьлы сетӧны кружка йӧв да выя нянь. 12 часын — ӧбед. Челядь сёян тшӧкыда вежлалӧны. Колхозъясын эм йӧв, вый, кольк, рысь, нӧк и уна пӧлӧс градвыв пуктасъяс. Татчӧ кӧ содтыны шыдӧсъяс, сакар да тӧкӧтьӧ яй — тані ставыс детсадлы сёян лӧсьӧдны. Мукӧд колхозъясас, кӧні эм ӧтувъя кухня, челядь сёйӧны ӧтилаын гырысьяскӧд, сӧмын тадзи оз позь: гырысьяс мукӧддырйи сёйӧны ёна сыла сёян, коді оз туй челядьлы. Челядь пызан вылын колӧны унджык пуктасъяс, йӧв да вый. Челядьлы позьӧ лӧсьӧдны сійӧ жӧ кухняас, но торйӧн — сӧмын шогмана сёян. Мукӧд колхозъясын челядьлы йӧв сетӧны сёйӧм бӧрын. Йӧв зэв бур, но сыла пӧтӧса сёян бӧрти йӧв сетны оз шогмы; йӧв сетны бурджык лунъя узьӧм и бӧрын.
Детсадйын уджалысьяс
40 морта детсадйӧ колӧ юралысь, некымын (группаын серти) руководительничаяс, кухарка, идрасьысь да врач, коді кадысь кадӧ видлавлӧ челядьӧс, видзӧдӧ, кутшӧма видзӧны челядьӧс.
Юралысьӧн вермӧ лоны меставывса учитель либӧ грамотнӧй колхознича; руководительничаясӧн — дошкольнӧй курсъяс помалӧм колхозничаяс. Детсад уджлы ёна отсалӧ бур примернӧй детсадлӧн шефство: шефъяс кутасны волыны колхозӧ индавны, отсавны тырмытӧмторъяссӧ бырӧдны, бурмӧдны став уджсӧ.
Челядь керка
Челядь керка восьталӧны видз-му уджалан коммунаясын, гырысь колхозъясын да. Челядь керкаын жыръяс детсадйын мында жӧ, сӧмын сэні колӧ содтыны узянін да изолятор — торйӧдны висьмӧм челядьӧс больничаӧ нутӧдз, медым мукӧд челядьыс вуджана висьӧмнас эз висьмыны.
Детдом детсадйысь торъялӧ сійӧн, мый тані челядь олӧны вой и лун, гортӧ ветлытӧг. Лунын детдомын олӧны детсадйын моз жӧ, сӧмын рытнас 7 часын ужынӧн вердӧны. Сёйӧм водзвылын руководительнича челядькӧд нуӧдӧ ворсӧмъяс, лыддьӧ-висьтавлӧ коланаторъяс.
Узьланінӧ лӧсьӧдӧны дӧра пыдӧса крӧватьяс да быд крӧвать дінын ӧти табуретка — дӧрӧм гач пуктавны. Паськӧм ӧшлӧны крӧвать дінӧ тувйӧ. Челядь узьланінын вермӧ сулавны дежурнӧй нянькалӧн крӧвать. Бурджык дерт, сійӧ кӧ сулаліс торъя жырйын.
Посньыдджык челядьӧс узьӧм водзвылын пуксьӧдавлӧны кашник вылӧ асмогасьны. Асылын ставсӧ мичаа пелькӧдӧны, сӧстӧммӧдӧны. Детдом бердын колӧ торъя пывсян — сӧмын челядьлы, да медым сійӧ вӧлі матын, ыджыд, югыд, некутшӧма эз чадит, мыссян дозъяс ньӧбӧны выльӧс. Пывсянӧ челядьӧс новлӧдлӧны быд вежонын ӧтчыд.
Пывсян водзын детинкаяслысь и нывъяслысь юрсинысӧ шырӧны, новлан да узьлан белльӧсӧ вежӧны. Челядьӧс мыськигӧн детдомын уджалысьяслы отсавны волӧны ӧчередьӧн мамъясыс. Пывсьӧм водзвылын детдомын вӧчӧны уборка: чышкалӧны бус йиркысь, стенысь, мыськӧны ӧшиньяс, ӧдзӧсъяс, джоджъяс.
Детскӧй площадка
Керка абутӧм вӧсна лӧсьӧдӧны детплощадка деревня дінӧ, тшӧтшыд, косӧд местаӧ, неылын юысь либӧ вӧрысь да ылӧджык буса туйысь. Местасӧ гӧгӧр тшӧтшӧдӧны-топӧдӧны. Комсомолечьяс да пионеръяс лӧсьӧдасны градъяс кытчӧ челядь кутасны садитны дзоридзьяс, ваясны лыа, вӧчасны лыа ящик; челядьлы лыаыд зэв муса, да дзоньвидзалы сійӧ бур. Ветлан-котралан туйяс лыаавны жӧ колӧ.
Медым челядьӧс вевттьыны зэрысь, площадка вылӧ вӧчсьӧ лэбув-вевт. Вевт улын сёйӧм бӧрын челядь шойччӧны. Крӧватьяс кӧ абуӧсь, позьӧ челядьӧс узьтӧдлыны турунӧн либӧ идзасӧн тыртӧм мешӧкъяс вылын. Татшӧм узьланінъяс донтӧмджыкӧсь. Джекъяс да пызанъяс площадка вылын вӧчавны челядь туша серти, муас тувъялӧмӧн.
Уборнӧй лӧсьӧдчысьӧ медылыса площадка пельӧсӧ, ылӧджык ворсан да велӧдчан уджаланінысь. Уборнӧй вӧчсьӧ детсадйын моз жӧ. Зэв эськӧ бур, вӧлі кӧ площадка бердын прӧст керка — дзебсьыны лёк поводдя дырйи да видзны ворсанторъяс да мый да. Сэн жӧ позис эськӧ пуны челядьлы сёян. Сы вӧсна площадка колӧ лӧсьӧдны прӧст керка бердӧ, лыддьысян керка бердӧ, гӧрд пельӧс бердӧ, школа бердӧ, кӧні эськӧ челядь аддзисны аслыныс шоныд местасӧ.
Гожся площадка колӧ старайтчыны кольны тӧв кежлӧ, сы местаӧ лӧсьӧдны тӧвся ворсанторъяс: ислалан кыр, йи чой, кольны челядьлы шойччан гожся пукаланінъяс. Чачаяс да велӧдчан кӧлуй колӧ пыртны шонтысян керкаӧ, кӧні челядь кутасны шонтысьны ворсӧм бӧрті. Дерт, абу кӧ бур помещенньӧ, он вермы лӧсьӧдны сёйӧм ни шойччӧм. Но уджсӧ колӧ нуны водзӧ, кытчӧдз детсад улӧ помӧдз оз вӧчсьы керка.
Площадка вылӧ рӧскодъяс детсад дорысь ёна ичӧтӧсь. Площадкаын колӧны сӧмын руководительничаяс. Идрасян да сёян пуан удж дон мынтытӧг ӧчередьӧн вӧчасны мамъясныс. Стӧрӧжӧ индас колхозса правленньӧ уджавны вермытӧм мортӧс. Паньяс, тасьтіяс, кружкаяс, каструля, ведра, чугун да мукӧд кухоннӧй кӧлуй мамъяс радпырысь гожӧм кежлӧ сетласны. Площадка тупкӧм бӧрын став тайӧ кӧлуйыс бӧр налы сетсьӧ.
Мый колӧ тӧдны челядькӧд уджалӧм йылысь активист-организаторлы
Тані ми тӧдмӧдам ай-мамӧс, кыдзи нуӧдны челядькӧд удж быдсикас детскӧй учрежденньӧясын.
Медвойдӧр колӧ бӧрйыны площадкаса руководительничаӧс да сэтшӧмӧс, медым сійӧ выль олӧм лӧсьӧдӧм понда тӧждысис, радейтіс челядьӧс, кужис найӧкӧд бура вӧдитчыны.
Сылы колӧ лоны велӧдчӧм мортӧн, лыддявны газетъяс, челядьӧс воспитайтӧм йылысь нигаяс, сідзӧн дугдывтӧг содтыны ассьыс тӧданлунсӧ. Таысь ӧтдор, сылы колӧ кутны йитӧд ас грездса олысьяскӧд, нуӧдны мамъяскӧд челядь дӧзьӧритӧм йылысь сёрнияс, мукӧд сикас общественнӧй уджъяс и.
Детсадйын кӧ сӧмын 20 морт, найӧс котыртны ӧти группаӧ. 40 челядьӧс нин торйӧдны кык группаӧ.
Группаяс занимайтчӧны торйӧн, торъя комнатаясын, мед не сорасьны мӧда-мӧдлы.
Воддза группаас ӧтувтӧны челядьӧс 3 арсянь 5-ӧдз, мӧдас — 6-сянь 7-ӧдз. Группаяс вылӧ юклігӧн видзӧдӧны оз сӧмын арлыд вылӧ, но и быдмӧм-сӧвмӧмыс вылӧ. Мукӧддырйи дзоляджыкъяс дінӧ лоӧ сюйны гырысьджыкъясӧс, и мӧдарӧ. Быд группакӧд уджалӧ торъя руководительнича. Руководительнича челядьлы лыддялӧ шогмана кывбуръяс, висьтъяс, нуӧдӧ накӧд ворсӧмъяс да заняттьӧяс.
Детсадйын уджалысьяслы отсасьӧны пионеръяс: нуӧдӧны челядькӧд ворсӧмъяс да заняттьӧяс, новлӧдлӧны найӧс экскурсияӧн мельничаӧ, матыса фабрикаӧ либӧ заводӧ. Отсасьӧны мамъясыс и.
Кад юклӧм. Быд удж — узьӧм, сёйӧм, ветлӧм, ворсӧм, уджалӧм — челядь нуӧдӧны ас кадын. Татшӧм кад юклӧмыс ёна бурмӧдӧ челядьлысь дзоньвидзасӧ да велӧдӧ овны ӧтувъя правилӧяс кузя, вӧчны ставсӧ тшук урчитӧм кадӧ, мӧд ног кӧ — велӧдӧ колхозын уджавны.
Детсадъясын тадзи кымын кадсӧ юклӧны: челядь локтӧны садйӧ 6–7 часын (тӧлын сёрджык). Сизим час да джынйын — сёйыштӧны, 8 часын — идралӧны пӧсудаяс да комнатаяс, 9 часын — руководительнича сёрнитӧ челядькӧд тӧрытъя удж йылысь да талун кежлӧ удж индӧ. 9,5 — заняттьӧяс: гожӧмын челядь уджалӧны град йӧрын, садйын либӧ лэбачьяс видзанінын, тӧлын сёйысь вӧчӧны быдсяма торъяс, рисуйтчӧны мича карандашъясӧн да мукӧдтор. 10,5 — ветлӧны, ворсӧны ывлаын (гожӧмын лыаысь вӧчӧны крепӧсьтъяс, шонді водзын гожйӧдчӧны, купайтчӧны прудйын либӧ йирын; тӧлын — ворсӧны лымйӧн, вӧчӧны лымйысь морт да мукӧдтор). 11,5 — идралӧны ворсанторъяс, мыськӧны кисӧ да лӧсьӧдчӧны сёйны. 12 часын — сёйӧны, сы бӧрти челядь узьӧны либӧ шойччӧны. 2 часын челядь мунӧны ветлыны ворсны ывла вылын. 4 — часын юӧны чай да муналӧны гортъясаныс.
Площадкалы колӧ сетны не сӧмын веськыд коммунизм нога велӧдӧм, но и бурмӧдны налысь дзоньвидзасӧ, медым дорны выль ён вежтас (смена) колхозникъяслы.
Медым челядьлысь бурмӧдны дзоньвидзасӧ, колӧ бура лӧсьӧдны налысь олӧмсӧ, оланногсӧ: шуӧм часӧ вердны, купайтны, новлӧдлыны прогулка вылӧ, водтӧдны узьны.
Таысь ӧприч, челядьӧс колӧ видзны зэв сӧстӧма. Колӧ тшӧктыны челядьлы мыссьыны (мыськыны чужӧм, голя, пельяс, кияс) рытын и асылын. Мыськыны ки быд сёйӧм водзын, мед челядь унджык кад олісны шонді водзын, сӧстӧм сынӧд пиын, купайтчӧны юын. Жыръясын тшӧкыдджыка восьтавлыны ӧшиньяс да форточкаяс, идравлыны-пелькӧдны керка пытшкӧссӧ, мыськыны джоджъяс, ӧшиньяс, ӧдзӧсъяс, бырӧдны сёйысьяссӧ (тойясӧс, лудік-пытш). Сӧстӧма олӧм да бура кад юклӧм — медколанторъяс, медым видзны челядьлысь дзоньвидзасӧ.
Челядьлӧн удж да ворсӧм
Детучрежденньӧ ас олӧмнас да уджнас оз вермы торйӧдчыны колхоз олӧмысь. Ставыс, мыйӧн олӧ да лолалӧ колхоз, зэв матын да дона челядьлы. Колхозъяс водзын ӧні сувтӧдӧма мог: кыпӧдны видз-му овмӧс, кыпӧдны урожайносьт. Детдомлы тайӧ могсьыс оз позь ылӧдчыны бокӧ.
Кыдзи нӧ школаӧдзся челядь вермасны отсавны гырысьяслы?
Дерт, уджӧн отсавны посни челядь оз на вермыны. Но сійӧ оз шу, мый гырысьяслы челядь удж вылӧ колӧ ӧвтны кинас. Колхозса правленньӧлы колӧ челядьӧс кыскыны ӧтувъя уджӧ, да сэтшӧм уджӧ, коді шогмана да позяна челядьлы. Гырысьяслы нарадъяс сетігӧн позьӧ сетны удж челядьлы и, шуам кӧть, став колхозлы дзоридз градъяс лӧсьӧдны, курӧгъяс видзны, градвыв пуктас быдтыны да сідз водзӧ.
Детскӧй учрежденньӧ кӧ вермас лӧсьӧдны курӧгъяс видзӧм да бурмӧдны сійӧс (унджык кольк пондасны вайны) да вермасны кӧ град вылын быдтыны гырысьджыка градвыв пуктасъяс — сійӧ нин лоӧ зэв ыджыд вермӧм: сідзӧн челядь збыль уджӧн отсасьӧны колхозлы кыпӧдны урожай. Сӧмын медыджыд значенньӧыс челядь уджлӧн абу тані. Медыджыдыс — велӧдны челядьӧс уджавны ӧтувйӧн, петкӧдлыны, мый ӧтувъя удж бур выль олӧм тэчӧмын, мый ӧтувъя удж мунӧ ӧдйӧджык ӧтка удж дорысь. Колӧ висьтавлыны челядьлы, мый найӧ колхозса шленъяс, колӧ налы отсасьны колхоз тэчӧмын да косясьны кулакъяскӧд.
Оз сӧмын градъяс вылын, садйын либӧ птичникын уджӧдны дошкольникъясӧс, а мед найӧ площадка, детсад либӧ детдом лӧсьӧдӧны асьныс — асьнысӧ дӧзьӧритӧны. Колӧ челядьӧс велӧдны овны ӧтувйӧн — коммунаӧн, велӧдны ставсӧ вӧчны ас кадӧ: сёйны, узьны, ворсны, уджавны, велӧдны мед ас бӧрын ставсӧ идралісны да видзӧдісны сӧстӧма олӧм бӧрся. Оз ков челядьӧс вайӧдны детсадйӧ сэки, кор сэні ставсӧ нин лӧсьӧдӧма. Лоӧ бурджык, став коланаторсӧ кӧ лӧсьӧдны челядькӧд ӧтув: сувтӧдлыны пызанъяс, шкапъяс, клеитны картинаяс. (Мед челядь кутісны тӧдны ассьыныс кружкаяс, ки чышкӧдъяс). Лӧсьӧдчӧм помалӧм бӧрын оланінсӧ челядь гажӧдӧны гӧрд дӧра пасъясӧн, бумага лентаясӧн, дзоридзьясӧн, восьтігӧн корӧны тшӧтш гырысьясӧс и, висьтавлӧны налы детсад вӧчӧм йылысь, кыдзи уджалісны, мый быдӧн вӧчисны.
Тайӧ уджыс зэв интереснӧй, вайӧ челядьлы зэв ыджыд бур. Ӧтувъя олӧм лӧсьӧдӧм кузя привычка лӧсьӧдны налы отсалас колхозын бур олӧм. Ӧтувъя олӧм лӧсьӧдӧмын челядь вермӧны участвуйтны и ӧні: найӧ ас челядь учрежденньӧаныс вермасьӧны дурка олӧмкӧд, лӧсьӧдӧны санитарнӧй комиссия ӧтувъя кухня видлавны. Сійӧ сэсь вермас бырӧдны гутъясӧс, тӧрӧканъясӧс, вермӧ сӧстӧма олӧм кузя правилӧяс гижавны, шуам: «Быд сёйӧм водзын мичаа мыськӧй киныдтӧ», «Идралӧ ставсӧ гутъясысь», «Энӧ колялӧй нянь торпыригъяс, сёян эн киськалӧй, тӧрӧканъяс мед оз рӧдмыны». Тайӧ гижӧдъяссӧ колӧ ӧшны сёянінӧ, кухняӧ.
Посни челядьлы колӧ тӧдмасьны гырысьяс уджӧн. Сы вылӧ руководитель нуӧдлӧ челядьӧс му вылын да град вылын уджалысьяс дінӧ, сэні висьтавлӧ кутшӧм омӧль вайӧны лёк турунъяс, мыччӧдлӧ лёк турунъяссӧ, да вежӧртӧ, кыдзи мынтӧдчыны наысь. Урожай празднуйтан лунӧ челядь вермӧны отсасьны гырысьяслы градвыв пуктасъяс чукӧртӧмын: пуктасъяссӧ сортируйтӧны кӧрзинаясӧ либӧ ящикъясӧ тэчӧны.
Кооперация уджӧн тӧдмасьӧм могысь да медым вежӧртны, мый сетӧ кар сиктлы град выв пуктасъяс пыдди, ветлӧны карӧ экскурсияӧн видзӧдлыны пабрик-заводлысь уджсӧ.
Став гырысь колхозникъяслы, медся нин правленньӧлы да активистъяслы, колӧ збыльысь видзӧдны челядь отсасьӧм вылӧ. Не серавны челядь удж вылын, не торкны найӧс, а мӧдарӧ — налы колӧ быд ног отсавны. Колӧ тӧдны: челядь удж — абу теш, абу некодлы ковтӧмтор, а велӧдчӧм, воспитанньӧ, колхозын овны да уджавны лӧсьӧдчӧм, найӧ быдмасны да лоасны збыльысь колхозса шленъясӧн.
Челядьлы площадка вылын колӧ не сӧмын уджавны, но сідзжӧ и ворсны. Ворсігӧн челядь чеччалӧны, котралӧны, вӧчӧны быдсяматоръяссӧ, сюсьмӧны, ыджыдджык сям аслыныс шедӧдӧны.
Вӧвлӧны бур и омӧль ворсанторъяс: ворсӧны кӧ, шуам, кодалӧмӧн либӧ кулак моз кодйӧны гуӧ нянь — тайӧ нин омӧль ворсанторъяс, велӧдӧны лёк вылӧ, обществолы паныд овны. Татшӧм ворсӧмысь челядьӧс колӧ ӧлӧдны.
Ворсігӧн кӧ челядь подражайтӧны колхозса олӧмлы, ворсӧны детсадйын яслиӧн, ӧтувъя сёян-юанъясӧн да — татшӧм ворсанторъяс колӧ ошкыны, найӧ сетӧны челядьлы колана навыкъяс.
Оз ков челядьлы ньӧбавны разнӧй сикас чачаяс. Эм кӧ челядьлӧн путоръяс, пӧвторъяс, тыртӧм дозъяс, важ кирпичьяс, росъяс, лыа — тайӧ налы тырмас: тась челядь вӧчасны быдсяма торъяс.
Сэсся, мед челядь асьныс аддзӧны да бӧрйӧны аслыныс колан ворсанторъяссӧ. Сӧмын колӧ видзӧдны, мед челядь омӧль ворсантор оз бӧрйыны да мед мӧда-мӧд костас эз пинясьны да мырддьысьны.
Мый сетӧ челядьлы му вылын уджалӧм.
Садйын либӧ град йӧрын челядь велалӧны оз сӧмын ӧтувйӧн уджавны, но сідзи жӧ — мынтӧдчыны нинӧм абуӧ эскӧмкӧд. Уджаліганыс челядь казялӧны, мый бур урожай воӧ машинаӧн уджалӧм вӧсна, наука велӧдӧм серти му вынсьӧдӧмӧн да вредительяскӧд косясьӧмӧн.
Бур эськӧ вӧлі челядьлысь нинӧм абуӧ эскӧмсӧ бырӧдӧм могысь вӧчны опыт: кӧдзны ӧтсяма кӧйдысӧн град йӧрын кык град: ӧтисӧ лёк турунысь бура весавлыны, киськавлыны, дӧзьӧритны сійӧс колана ногӧн, а мӧдсӧ — кольны ас ӧд вылас. Кор воддза градйыд сетас бур урожай, мӧдыс лёк турунысь ӧприч нинӧм оз сет, сэки челядь збыльысь аддзасны: урожай оз сет «кодкӧ», а сетӧ мортлӧн удж.
Сідзи жӧ челядьӧс колӧ новлӧдлыны скӧт видзанінӧ, вый вӧчан да сыр пуан заводъясӧ, висьтавлыны, сэні мый вӧчсьӧ йӧлысь, кытчӧ колхоз ыстӧ сырсӧ, выйсӧ да йӧлысь вӧчӧм торъяс да мый вайӧны сы вылӧ водзӧссӧ.
Енлы эскӧмкӧд вермасьӧм
Асгӧгӧрса олӧмкӧд да природакӧд тӧдмӧдігӧн колӧ бырӧдны челядьлысь став предрассудокъяссӧ да суеверйӧсӧ, коді налы сюри пӧрысьяссянь. Колӧ висьтавлыны челядьлы, мый войын оз вӧрса, а сюзь буксӧ, мый олысяяс да вӧрсаяс абуӧсь.
Колӧ вежӧртны челядьлы, мый вӧсна югъялӧ да гымалӧ: оз Илля пророк телегаӧн енэжын ветлӧдлы, а электричество муркӧдӧ.
Уна тор ас гӧгӧрас челядьлы кажитчӧ дивӧӧн, гӧгӧрвотӧмӧн. Сійӧ оз вермы аддзыны пулысь, турунлысь, пемӧсъяслысь ньӧжйӧ вежсьӧмсӧ. Кыдзи куколкаысь артмӧ бобув, кыдзи юра гагйысь артмӧ лягуша. Медым челядь аддзисны, мый танъясын абу некутшӧм дивӧ, площадка вылӧ колӧ лӧсьӧдны ловъя пельӧс, лӧсьӧдны некымын пӧсуда кутшӧмкӧ быдтасъясӧн. Челядь тайӧ торъяс бӧрся дӧзьӧритчигӧн аддзасны унатор, коді отсалас бырӧдны нинӧм абу вылӧ эскӧмъяс. Челядь локтӧны площадка вылӧ и мукӧд пӧлӧс суеверйӧясӧн, кодъясӧс колӧ, мый верман, бырӧдны. Колӧ висьтавлыны челядьлы, мый революцияӧдз ыджыдалысь классъяс — помещикъяс да капиталистъяс — миян странаын енлы эскӧмӧн нартитісны уджалысьясӧс — рабочӧйясӧс да крестьянаӧс.
Помещикъяс да капиталистъяс уджалысь йӧзӧс нарошнӧ кутісны пемыдлунын, пемдӧдісны сылысь юрсӧ енлы эскӧмӧн. Найӧ висьтавлісны йӧзлы: сартӧ пӧ, ен пуктӧма да, вежны некутшӧма оз позь, уджалысьлы да крестьяналы колӧ уджавны пӧсявтӧдз, мед озырмӧдны капиталистъясӧс да помещикъясӧс, а сы пыдди — ен налы сетас лӧсьыд олӧм мӧдар югыдын. Заграничаын озыръяс век на тадзи жӧ вевттьысьӧны енмӧн, а миян сійӧ жӧ вӧчӧны кулакъяс. Миян тайӧ торъяссӧ колӧ челядь юрысь пассьыны да велӧдны найӧс косясьны классӧвӧй врагъяскӧд.
Кыдзи да мый йылысь висьтавлыны челядьлы
Руководительнича велӧдӧ челядьӧс бура-шыльыда сёрнитны.
Мый йылысь да кыдзи сёрнитны челядькӧд. Разнӧй арлыда челядькӧд позьӧ сёрнитны ӧтитор йылысь разнӧй ног. Трактор йылысь, шуам, ичӧтджыкъяскӧд колӧ сёрнитны сӧмын тракторсӧ аддзылӧм бӧрын, сэсся петкӧдлыны нӧшта серпас вылысь да висьтавны, мыйӧн трактор янсалӧ вӧв дорысь.
Гырысьджык челядькӧд колӧ нин дзик мӧд ног сёрнитны. Индыны налы, мыйӧн трактор торъялӧ плуг дорысь, мый мында тракторӧн ӧдйӧджык вӧв дорысь уджалӧны да кутшӧм сыысь выгӧда овмӧслы.
Сёрниясын колӧ сідзи жӧ тӧдмӧдны мукӧд сёрниа йӧз олӧмкӧд. Челядьлы петкӧдлӧны негръясӧс «Вокъяс» нима нигаысь (гижӧма Борта). Тӧдмӧдӧны челядьӧс, мый найӧ сьӧдӧсь, пасьтӧмӧсь пӧсь местаын олӧм вӧсна. Гырысьджык челядьлы колӧ висьтавлыны, мый уджалысьяс да крестьяна, кутшӧм сёрниа, кутшӧм рӧма кучика эз вӧвны — ставныс найӧ вокъяс, мый миян найӧкӧд ӧтув колӧ косясьны озыръяскӧд — помещикъяскӧд да капиталистъяскӧд.
Медым велӧдны челядьӧс шыльыда сёрнитны, колӧ быд экскурсия бӧрын кывзыны ассьыныс аддзылӧм йылысь висьталӧмъяс. Сійӧ отсалас водзӧ кежлӧ вӧчавны отчётъяс да докладъяс.
Колӧ челядькӧд сёрнитны небыда, шыльыда, ньӧти горӧдлытӧг, видчытӧг. Лыддьыны челядьлы шогмана нигаяс, босьтам кӧть «Колхозын олӧм йылысь» Увелевлысь, Заклысь, — «Челядь йылысь да детсад йылысь», Венгровлысь — «Октябрся сьыланкывъяс», «Пуысь вӧчам» — Федоровлысь да с. в.
Челядьлы колӧ лыддьыны сідзжӧ природа йылысь, колхоз йылысь, кар да грезд йылысь, Ленин йылысь, гражданскӧй война йылысь, енлы эскӧмкӧд косясьӧм йылысь, уна пӧлӧс йӧз олӧм йылысь, мый став уджалысьыс му вылас вокъяс да с. в. Колӧ лыддьыны ставсӧ, мый сетӧ веськыда классӧвӧй воспитанньӧ.
Общественно-политическӧй воспитанньӧ
Площадка вылӧ чукӧртчӧны батракъяслӧн, гӧльяслӧн да шӧркоддьӧм крестьяналӧн челядь. Найӧ войдӧр полӧны мӧда-мӧдсьыныс. Овлӧ и сідзи: батрак пикӧд омӧль паськӧм вӧсна шӧркоддьӧма олысьлӧн челядь оз кут ворсны ӧтилаын.
Тайӧс челядь вайӧны гортсьыныс. Первой лунсяньыс жӧ челядьӧс колӧ перевоспитайтны. Кыдзи? Руководительничалы колӧ ӧтсяма радейтны челядьсӧ, сэки челядь кутасны лыддьыны асьнысӧ ставнысӧ ӧтсямаӧн.
Кор челядь тӧдмасясны мӧда-мӧдыскӧд да налы площадкаыс любӧ лоӧ, сэки колӧ висьтавлыны, мый площадка лӧсьӧдӧны став уджалысь йӧз да крестьяна челядьлы. Озыръяслы да кулакъяслы оз ков площадкаыд. Сійӧ сы вӧсна, мый найӧ тӧждысьӧны сӧмын ас челядь вӧснаыс, мед найӧ челядьлы овсис бура, а мукӧдӧдз мог абу.
Та бӧрын позьӧ висьтавлыны челядьлы кооперация йылысь. Кытысь боссьӧ средство площадка вӧчӧм вылӧ? Сетӧ государство, колхоз, кооперация. А коді колхозлы да кооперациялы паныд? Коді торкӧ тайӧясӧс вӧчны, — кулакъяс да спекулянтъяс.
Мый вӧсна?
А сы вӧсна, мый кооперация да колхозъяс кулаклысь мырддьӧны доходсӧ.
Кооперативын вузасьӧмысь прибыль да колхозъяслӧн доходыс мунӧ ӧтувъя коланаинъясӧ: детсадъяс, школаяс, больничаяс, площадкаяс восьталӧм вылӧ. Кулак овмӧсысь прибыль мунӧ кулак зептӧ. Тайӧ висьталӧмъяссӧ кӧлӧ лӧсьӧдны «кооперация лун» празднуйтіг кежлӧ.
Колӧ сідзжӧ висьтавлыны челядьлы кар да сикт кост йитӧд кутӧм йылысь. Та могысь гырысьджык челядьяскӧд кутшӧмкӧ пабрикӧ ветлыны экскурсияӧн да сэні петкӧдлыны, мый сетӧ кар грездлы да грезд карлы. Тӧдмӧдны, мый уджалысь крестьяналы, рабочӧйяслы колӧ мӧда-мӧдлы отсавны выль олӧм тэчӧмын.
Сэсся быд случайын колӧ тӧдмӧдны заграничаса рабочӧйяс олӧмӧн да кыдзи сэні мунӧ классӧвӧй кось.
Коммунистъясӧс лыйлӧм йылысь газетысь лыддьӧм бӧрын прӧстӧя, дженьыда да гӧгӧрвоана висьтавлыны та йылысь ыджыд группаса челядьлы.
Либӧ со ещӧ мый: кӧнкӧ матысса грездын нӧйтӧмаӧсь комсомолеч-селькорӧс. Колӧ челядьлы висьтавлыны та йылысь да тӧдмасьны, мый тайӧ уджыс кулакъяслӧн, на йылысь селькорыс газетӧ гижӧма да.
Тадзи висьтавлӧмӧн, вежӧртӧмӧн, — коді налы ёрт да коді враг, — детплощадкаса уджалысьяс челядьлы сетӧны классӧвӧй воспитанньӧ.
Куш сёрниыд этша на. Челядьлы колӧ водзмӧстчӧмӧн отсасьны комсомоллы да мукӧд общественнӧй организацияяслы нуӧдны став кампанньӧяс да революционнӧй праздникъяс: разӧдны заём, сьӧм чукӧртны да с. в.
Мӧд-мӧд сёрниа йӧзъяс кост волысьӧм йылысь
Тшӧкыда площадка вылӧ выль локтӧм челядь оз бура видзӧдны мукӧд сёрниа челядь вылӧ: накӧд ӧтлаын оз ворсны, дӧзмӧдӧны найӧс, мукӧддырйи весиг нӧйтӧны. Татшӧмторсӧ бара жӧ челядь вайӧны гортсяньыс.
Кыдзи бырӧдны татшӧм лёкторсӧ, мӧд сёрниа йӧзӧс увтыртӧмсӧ?
Колӧ висьтавлыны челядьлы, мый став национальносьтса уджалысь йӧзлӧн могъясыс дзик ӧткодьӧсь, мый мӧда-мӧдыслы найӧ — став му пасьтаса уджалысь йӧз — вокъяс. Врагъясыс — кулакъяс, капиталистъяс, помещикъяс, кӧть кутшӧм национальносьтысь найӧ эз вӧвны.
Колӧ висьтавлыны челядьлы, мый мӧд-мӧд сёрниа йӧз пӧвстӧ лёка видзӧдӧм кӧдзӧны кулакъяс, медым уджалысь йӧзӧс ылӧдны збыль врагъяскӧд (кулакъяскӧд Сӧвет Союзын, помещикъяскӧд, капиталистъяскӧд мукӧд государствоясын) косясьӧмыс. Колӧ висьтавлыны МОПР удж йылысь, кыдзи отсалісны англияса горнякъяслы забастовка нуигӧн.
Таысь ӧприч колӧ лӧсьӧдны мукӧд национальносьтса челядькӧд йитӧд, тӧдмӧдны налысь бать-мамсӧ мукӧд йӧз оласногкӧд. Матігӧгӧрын кӧ эм еврейскӧй, татарскӧй либӧ армянскӧй колхоз да детплощадка, колӧ татчӧ ветлыны челядькӧд.
Ныв да зон челядь
Площадка воӧм мысьт ныв да зон челядь ывсӧдчӧны мода-мӧдсьыныс, ворсӧны оз ӧтсяма ворсанторъяс.
Ас ворсӧмӧн челядь подражайтӧны гырысьяслы. Сӧвет закон ӧткодяліс праванас нывбабаясӧс да мужикъясӧс, сӧмын олӧмас сійӧ эз на стӧч артмы. Нывбабаяс ёна на омӧля кыскӧма йӧзкост да производственнӧй удж вылӧ. Сійӧ тырӧма гортса уджнас, челядь бердас. Медым нывбабаяс лоисны олӧмын мужикъяскӧд ӧткодьӧсь, колӧ найӧс сы вылӧ велӧдны ичӧтысяньыс: ичӧтысянь дӧзьӧритны зон челядькӧд ӧтмоза. Колӧ челядьлы олӧмнас петкӧдлыны, мый нывбабаяс вермӧны не сӧмын пуны да пӧжавны, а тшӧтш — веськӧдлыны тракторӧн, юравны сиктсӧветын и с. в.
Мый колӧ тӧдны колхозничалы кага видзӧм йылысь
Абу на быд колхозын вӧчӧма детсадъяс да детплощадкаяс. Детдомъяс, кӧні челядь олӧны лун и вой, нӧшта шочӧсь. Кӧні и уджалӧ нин детсад либӧ детплощадка, сэні челядь оз на овны сутки чӧж. Та вӧсна колхозник семьялы оз ков сӧмын тӧждысьны детскӧй учрежденньӧ лӧсьӧдӧм кузя, а тшӧтш челядьлысь гортса олӧм бурмӧдӧм кузя и.
Кыдзи гортас олӧны крестьяналӧн челядь?
Найӧ узьлӧны гырысьяскӧд ӧтлаын кыкӧн либӧ куимӧн дурка сынӧдын, лудік-пытш пиын. Дурка сынӧд омӧльтӧ челядьӧс, кага узьӧ омӧля, зэв тшӧкыда садьмывлӧ. Асыв чеччӧ висигтыр, шойччыны войын оз вермы. А бура-чӧскыда узьӧм челядьлы медводдза колантор.
Овлӧ и нӧшта лёкджык: мамыс пӧдтӧ шебрас улысас ассьыс кагасӧ. Та вӧсна быд кагаӧс чужан лунсяньыс колӧ узьтӧдлыны торъя вольпась вылын, сӧстӧм кӧрзинаын. Улас пуктыны небыдик вольӧс, клеёнка да прӧстыня.
Прӧстыня колӧ частӧ вежлавны, а клеёнка мыськыны пӧсь ваӧн. Юрлӧс сюйны наволочка пиӧ. Гожӧмын кага пасьтӧдӧны кокниа мыськысян паськӧмӧн да кокньыдик шебрасӧн, тӧлын ватнӧй эшкынӧн.
Кор кага кутӧ пукавны, сэки ньӧбӧны джуджыд бокъяса камышӧвӧй крӧвать, мед эз вермы усьны бокті.
Куим арсянь кага вермӧ узьлыны складнӧй крӧвать вылын. Тюфяк, эшкын, юрлӧс, да узьлан белльӧ ыджданас ыджыдджыкӧсь нин. Прӧстыня улӧ клеёнка колӧ пуктыны сэтчӧдз, кытчӧдз кага оз дугды кӧтӧдны. Улыс да вылыс белльӧ гырысьджык челядьлысь вежлавны быд недель, а ичӧт челядьлысь улысса прӧстыня быд лякӧссьӧм ли кӧтасьӧм бӧрын. Челядьлы лӧсьӧдны не сӧмын торъя узьланін, но сідзи жӧ и торъя кузьчышъян, кружка юны, тасьті, пань, вилки да с. в.
Грездъясын уна висьӧны трахомаӧн, лудӧмӧн, экземаӧн ӧти кузьчышъянӧн чышкысьӧм вӧсна. Ӧти кӧ висьмӧ, сійӧ висьӧмыс вуджӧ ставыслы.
Ӧти тасьтіысь сёйигӧн вуджӧны сифилис да мукӧд сэтшӧм лёк висьӧмъяс (туберкулёз, бия висьӧмъяс да с. в.).
Сӧстӧма кагаӧс видзӧм — медколанатор кага дӧзьӧритӧмын. Медым кагаӧс видзны висьӧмъясысь, колӧ асьсӧ кагасӧ да матігӧгӧрсӧ — паськӧм, пызанъяс, джоджъяс, стенъяс, ӧдзӧсъяс, ӧшиньяс — видзны сӧстӧма.
Колӧ велӧдны челядьӧс мыссьыны, пелькӧдчыны. Асыв и рыт челядьлы весавны пиньяс порошкиӧн да тшӧткаӧн. Пинь весалан тшӧтка лун мысьт мыськавны пуан ваӧн. Быд сёйӧм водзын кияссӧ мыськыны, водігӧн кырым-чужӧм. Гожӧмын, кор котралӧны ывлаын кӧмтӧг, колӧ вой улӧ мыськыны тшӧтш кокъяссӧ и.
Купайтны шоныд ваын да мыськыны майтӧгӧн колӧ быд вежонын. Вывті пӧсь ваын купайтны оз позь. Гожӧмын челядьӧс да кагаясӧс бур купайтны прудйын, ваыс кӧ абу зэв кӧдзыд. Ваын челядьӧс пукӧдӧны не дырджык 5–10 минутысь. Купайтчӧм водзын куйлыштны шонді водзын пӧрччысьӧмӧн. Шонді водзын гожъявны абу бур быд челядьлы, сы йылысь войдӧр колӧ сёрнитны врачкӧд. Кӧні абу матын ю ни пруд, шонді ванна вӧчӧм бӧрын колӧ киськавны дэбыдик ваӧн.
Шонді, сынӧд да ва уна бур сетӧны челядь дзоньвидзалы. Сӧстӧма колӧ дӧзьӧритны челядь гӧгӧр: асылын восьтыны форточка либӧ ӧшинь, чышкыны джодж да лабичьяс кӧтӧдӧм корӧсьӧн, мед не кыпӧдны уна бус. Быд вежонын кыкысь мыськыны джодж майтӧгӧн да содаӧн. Кыкысь кымын тӧлысь пиын весавлыны став комната бусысь. Кыкысь кымын во едждӧдны стенъяс да йирк. Чужӧны кӧ тӧрӧканъяс, лудікъяс, пытшъяс колӧ найӧс мӧритны быд вежонын, кытчӧдз дзикӧдз оз бырны: киськавны пуан ваӧн крӧватьяс, стенъяс, тшельяссӧ киськавны карасинӧн либӧ мавтны клейӧн.
Бур сынӧд челядьлы зэв жӧ ёна колӧ. Форточка луннас колӧ восьтывны унаысь: асылын узьӧм бӧрти, лунын сёйӧм бӧрти да вой кежлӧ. Медбур форточка восьтыны войбыд кежлӧ тӧлын и гожӧмын. Сёянӧсь бур пӧсудаяс пырысь-пыр жӧ сёйӧм бӧрын комнатаысь петкӧдлыны, помӧй доз кисьтавлыны частӧджык да не кольны помӧйсӧ вой кежлӧ, мед не тшыкӧдны сынӧдсӧ.
Челядьлы унджык кад коллявны ывла вылын. Гожӧмын, сідзжӧ тулысся да арся бур лунъясӧ вермӧ ветлыны лунтыр. Тӧлын челядьлы ывла вылын быд лун колӧ колльыны не этшаджык 4 час быд лун: кык час дорвыв — асылын да кык час — лунся шойччӧм бӧрын.
Энӧ нӧйтӧй, энӧ видӧй челядьӧс!
Мукӧд бать-мам чайтӧны, нӧйтӧмӧн пӧ челядьӧс позьӧ тӧлквыв вайӧдны да велӧдны бать-мамӧс кывзыны.
Эз на вӧвлы ӧнӧдз сэтшӧм «дивӧ», мед кодкӧ ёна нӧйтӧмысь сяммис. Бурыс нӧйтӧмысь абу грӧш дон, а лёкыс эм шайт дон.
Скӧрмӧм бӧрын мам либӧ бать нӧйтӧны кытчӧ сюрӧ. Мукӧддырйи нӧйтӧны юрӧ. Тайӧ зэв лёк. Юрӧ нӧйтӧмысь челядь тшӧкыда йӧймылӧны, торксьылӧны, челядь лоӧны бокпӧлаӧсь, гӧрбаӧсь, доймалӧны пытшкӧсса органъяс: ты, мус, кынӧм да с. в.
Нӧйтӧмысь челядь дӧзмӧны, велалӧны пӧръясьны, полӧны. Сійӧ ӧд мый на ещӧ. Нӧйтӧмысь челядь лёкмӧны, йӧз вылын нартитчыны велалӧны. Кытчӧдз сійӧ ичӧт да вынтӧм, сійӧс нӧйтӧны да видӧны гырысьяс, а кор ачыс быдмас — сэки и сійӧ кутас нӧйтны, видны, эксплуатируйтны мукӧдӧс. Сэтшӧм челядьысь некор оз артмы бур общественник, колхозса бур шлен.
«Оз кӧ позь нӧйтны, кыдзи нӧ найӧс велӧдан?» — юалас мукӧд мам. — «Нӧйтӧмысь да видӧмысь полӧм быть тшӧктас челядьӧс кывзыны. Оз кӧ кут сійӧ немторйысь повны да, сійӧс не нин велӧдны. Сэки сыкӧд этша справляйтчан».
Тайӧ абу збыль. Медым велӧдны челядьӧс кывзыны да вӧчны гырысьяслысь тшӧктӧмсӧ, колӧ сетны налы гӧгӧрвоана да шогмана требованньӧяс да висьтавлыны, мыйла тайӧ вӧчсьӧ, да быть тшӧктыны налы нуӧдны тайӧторсӧ олӧмӧ. Тшӧктыны челядьлы не ворсны, пукавны ки лэдзӧмӧн дзонь часъясӧн — оз шогмы, дай зэв омӧль сійӧ дзоньвидзалы. Челядь дзик правӧсь, кор оз пӧртны олӧмӧ татшӧм тшӧктӧмъяссӧ.
Кыдзи нӧ тшӧктыны челядьӧс кывзыны? Колӧ велӧдны челядьӧс пӧртны олӧмӧ дзик веськыд тшӧктӧмъяс. Сӧмын рабъяс ставсӧ вӧчӧны нем гӧгӧрвотӧмӧн, оз тӧдны, мыйла сідзи вӧчӧны. Медым быдтыны паныд кыв шутӧм рабъясӧс, найӧс нӧйтӧны-видӧны ичӧтсянь. Тадзи жӧ крепостнӧй право дырйи нӧйтісны помещикъяс крестьянаӧс. Тадзи ӧнӧдз видзӧны пролетариат челядьӧс заграничаын. Капиталистъяс да помещикъяс кӧсйӧны быдтыны тайӧ челядьсьыс кыв шутӧм отсасьысьясӧс, коді эськӧ нэм чӧжыс кутасны налы уджавны.
Миянлы мыйла нӧйтны ассьыным челядьсӧ. Миян челядь некодлы лакеявны оз кутны. Найӧ асьныс, кор быдмасны, кутасны веськӧдлыны мувыв озырлуннас, тэчны выль олӧм. Вермӧны-ӧ артмыны нӧйтӧм-повзьӧдлӧм челядьысь выль олӧмӧс лӧсьӧдысьяс? Дерт жӧ оз.
Сідзкӧ — миян челядьӧс оз ков нӧйтны да видны, а велӧдны вӧчны коланаторъяс. Овлӧ и сідзи, мый колана тшӧктӧмъяс бать-мамлысь оз кывзы. Кыдзи вӧчны сэки?
Медым челядь пӧртӧны олӧмӧ тшӧктӧмъяс, оз ков вунӧдны бать-мамлы, мый обязанносьтъясысь ӧтдор челядьлӧн эм праваяс.
Челядь — сійӧ аслыс пӧлӧс йӧз, кодъяслӧн эм аслыснога потребносьтъяс, колӧмъяс, интересъяс. Ыджыдъяс тайӧс зэв частӧ вунӧдлӧны. Гырысьяслӧн эм аслыныс узьлан кӧлуй туша серти, уджалан пызан, улӧс, шкап, сундук да м. т. Челядьлӧн частӧ тайӧ ставыс абу. Узьлӧ бать-мамкӧд ӧти вольпасьын, карабкайтчӧ джуджыд улӧс вылӧ. Ворсанторъяс валяйтчӧны, некытчӧ тэчнысӧ да.
Лӧсьӧд комнатаад торъя пельӧс, торъя крӧвать, пызан, улӧс да джадж либӧ шкап челядь туша серти. Ньӧб сылы краска, карандаш, тетрадь рисуйтчыны, сёй лепкаяс вӧчавны да мукӧд пӧлӧс торъяс, бурмӧд челядьлысь олӧмсӧ. Сет сылы бур ворсантор, сійӧ оз кут дурны да торкны гырысьяслы уджавны.
Кор челядь ветлӧны детсадйӧ, яслиӧ, площадкаӧ, сэки гортса олӧм колӧ бура лӧсьӧдны.
Мыйла челядь пӧръясьӧны
Оз век челядь пӧръясьны нӧйтӧмысь мынтӧдчӧм вӧсна. Овлӧ сідз, мый гырысьяс тӧдлытӧг велӧдӧны пӧръясьны.
Мый кӧ кӧсйысян вӧчны либӧ сетны челядьлы — век пӧрт олӧмӧ, он кӧ вермы — эн и кӧсйысь, челядь сійӧс гӧгӧрвоас пӧръясьӧмӧн да ачыс сэсся кутас пӧръясьны. Сідзи жӧ овлӧ, кор гырысьяс дзебӧны мыйкӧ мӧда-мӧдысь либӧ суседъяскӧд сёрнитӧны зэв бура, а син сайсяньыс ёрччӧны на вылӧ. Челядь чужӧмсянь веськыдӧсь, пӧръясьны кужтӧмӧсь. Сійӧ войдӧр шензьӧ гырысьяс пӧръясьӧм вылӧ, оз гӧгӧрво найӧс, мукӧддырйи висьталас дзик гусятор, бать-мамлы весиг яндзим лолӧ. Но ыджыдъяс вылӧ видзӧдӧмӧн челядь велалӧны пӧръясьны да лёкавны гырысьяс дорысь ёнджыка на. Сэні челядьыс абу мыжаӧсь, ылӧдчыны найӧ асьныс велӧдісны.
Мукӧддырйи челядь висьтавлӧны дзик лотӧм-вӧвлытӧмторъяс да норасьӧны гырысьяс вериттӧм вылӧ. Ылӧдчӧм вӧсна мам видӧ. Ичӧт челядь оз на вермыны торйӧдны вӧт збыльысь. Мыйкӧ кӧ вӧталас, сійӧ нин збыльӧн чайтӧ. Дӧзмыны тані челядь вылӧ нинӧмла. Колӧ сылы лючки вежӧртны, мый тайӧ вӧт.
Мукӧддырйи, медым ылӧдлыны гырысьясӧс челядь лӧсьӧдлӧны вӧвлытӧм мойд кодь висьтъяс. Тайӧ абу жӧ пӧръясьӧм, дивитны таысь челядьӧс оз шогмы. Мӧдарӧ — колӧ челядьлысь кывзыны висьтсӧ, ошкыны найӧс да тшӧктыны нӧшта висьтавлыны. Ӧд татшӧм висьтъяссӧ лӧсьӧдігӧн челядь вӧчӧны сійӧ жӧ, мый вӧчӧ ыджыд гижысь (писатель). Дерт, налӧн омӧлик на артмӧ, но век жӧ кыпӧдӧны ассьыныс вежӧрсӧ.
МӦД ЮКӦД.
ВЕЛӦДЧЫСЬ АРЛЫДА ЧЕЛЯДЬ КОЛХОЗЫН
Кыдзи уджалӧ колхозса школа
Неважӧн на сиктса школаяс сулалісны крестьяна челядь олӧмысь бокын. Школаын челядь велӧдчисны, а уджалісны гортаныс, гортса овмӧсаныс. Школаса велӧдчӧм да гортса удж челядьлӧн мӧда-мӧдыскӧд эз вӧв йитчӧма, мӧда-мӧдыслы сӧмын сорсисны, торкасисны. Гортын кӧ чукӧрмис уна удж, челядьӧс уна лун чӧж оз лэдзны ветлыны школаӧ.
Дзик мӧд ног тэчсьӧ челядь воспитанньӧ ӧні колхозъясын. Челядьлы колхоз овмӧсса удж, гортса удж, школаын велӧдчӧм, пионер ӧтрадын заняттьӧ — ставыс ӧткодя дӧзьӧритӧны челядьӧс. Челядь дӧзьӧрлӧн да велӧдчӧмлӧн сюрӧсыс (основаыс) нуӧдсьӧ производственнӧй удж вылын. Гырысьяскӧд ӧтув челядь тэчӧны выль овмӧс, косясьӧны кулакъяскӧд, отсасьӧны социализм стрӧитны.
Но, медым кужны уджавны колхозса овмӧсын, кужны веськӧдлыны машинаӧн, колӧ челядьлы сетны тӧдӧм — знанньӧ. Тайӧс и сетас школа, дерт не важнога, олӧмысь да уджысь торъялӧм школа, а выль школа, коді топыда йитчӧма колхоз уджкӧд, став колхозса олӧмкӧд.
Ас сайсяньыс колхоз правленньӧ тӧждысьӧ школа вӧсна: шогмана выйӧдз ремонтируйтӧ-лӧсьӧдӧ школасӧ, школалы торйӧдӧ торъя му участок опытъяс вӧчавны. Торъя му участок кӧ абу, челядьлы сетӧны ӧтувъя йӧрысь торъя местаяс, ӧтувъя град йӧрысь торъя градъяс, торъя пельӧсъяс. Мастерскӧйысь, мукӧд сикас предприяттьӧясысь и, да медым тані челядь эз торкасьны гырысьяслы уджавны, а сетісны колхозса овмӧслы отсӧг.
Эм кӧ школалӧн торъя участок, колӧ сёрнитны колхоз правленньӧкӧд, мый колӧ сэні быдтыны, мед эськӧ воис бур став колхозса овмӧслы.
Школьнӧй градйын быдтӧны вӧвлытӧм градвыв пуктасъяс, сюйӧны сэтчӧ минерала мувынсьӧданъяс да вӧчалӧны опытъяс.
Школа видзӧм вылӧ сьӧм сетӧ сельсӧвет либӧ РИК, а мукӧдтор вылӧ (сёйӧм-юӧм вылӧ, кышан-кӧм вылӧ, ӧтувъя оланін лӧсьӧдӧм вылӧ да с. в.) колхоз ачыс чукӧртӧ.
Колхозса школаын единоличникъяслӧн челядь имеитӧны ӧткодь права колхозса челядькӧд. Сӧмын налӧн ай-мамыс челядьсӧ вердӧм-юктӧдӧм вылӧ да общежиттьӧын олӧм вылӧ мынтысьӧны, мыйта полагайтчӧ. Батрак да гӧль крестьяна челядь пыдди мынтыссьӧ сельсӧвет либӧ РИК.
Кутшӧм школаяс колӧны колхозлы
8–11 арӧса челядь велӧдчӧны нёль во 1-я ступеня школаын, 12–14 арӧдз ШКМ-ын.
Колхозса челядьлы кӧ велӧдчан школаясыс этшаӧсь, подростокъяслы котырталӧны учебно-производственнӧй бригадаяс, лӧсьӧдӧны синсайса (заочнӧй) велӧдчӧм.
Таысь ӧтдор клубъяс да школаяс бердӧ восьталӧны библиотекаяс, котырталӧны быдсикас кружокъяс: радио, видз-му уджалан, драматическӧй, физкультурнӧй да с. в. Лоис эськӧ нӧшта бур, вермим кӧ лӧсьӧдны челядьлы торъя клуб.
Школа, челядь клуб да кружокъяс восьталӧмӧн оз на став уджыс эшты. Колӧ ещӧ тӧждысьны, медым став челядь школаӧ быд лун ӧкуратнӧя ветлісны. Кышан-кӧм абутӧм вӧсна кӧ школаӧ оз волывлыны — сійӧ нин вывті омӧльтор. Колхозлы тані колӧ тӧждысьны, медым став челядьыс вӧліны шоныда кӧмасьӧмаӧсь да пасьтасьӧмаӧсь.
Колхозсянь кӧ школаыс зэв ылын, сэки — медым туй вылас ёна оз кынмавны — челядьӧс колӧ нуны вӧлӧн, а ещӧ бурджык школа бердас лӧсьӧдны общежиттьӧ: сэні челядь пондасны овны гажаа, сӧмын коланторъяссӧ лоӧ ваявны-а.
Орлытӧм велӧдчан во
Войдӧр крестьяна челядь велӧдчисны тӧлын, а гожӧмын уджалісны гортас. Татшӧм нога велӧдчӧмыс вермис мунны сэки, кор школаыс вӧлі олӧмсьыс дзик торъя. Нач мӧд ног пуктыссьӧ велӧдчӧм ӧні, выль школаясын: олӧмыс, велӧдчӧмыс, уджыс и ставыс сэні мӧда-мӧдыскӧд йитчӧны, школа котыртӧ челядьӧс видз-му уджалӧмӧ, школа пырӧ быдлунъя колхоз олӧмӧ. Производственнӧй уджкӧд тшӧтш тӧвся кадӧ колхозникъяс пӧвстын кыптӧ мӧд удж — велӧдчӧм. Позьӧ шуны: колхозын удж мунӧ во чӧж орлытӧг (непрерывно).
Челядьлӧн олӧмыс, велӧдчӧмыс да уджалӧмыс топыда йитчӧма гырысьяс велӧдчӧмкӧд да уджалӧмкӧд. Сы вӧсна — медым школалы не кольны колхоз олӧмысь — сылы колӧ уджавны во гӧгӧр дугдывтӧг.
Велӧдчан во юкӧны 4 велӧдчан-уджалан кад вылӧ: ар да тӧв, тӧв да тулыс, тулыс да гожӧм, гожӧм да ар. Кадъяс коластын вӧчлывлӧны перерывъяс 10–15 лун чӧж. Перерыв дырйи челядь дзик прӧстӧсь: шойччӧны, ворсӧны, ёнмӧдӧны ассьыныс дзоньвидзасӧ. Перерыв кындзи быд 4 лун мысти 5-ӧд луннас сетчӧ ӧти лун шойччыны. Гожся страдна дырйи челядьӧс позьӧ лэдзлыны тӧлысь кежлӧ гожся удж вылӧ, вежны велӧдчӧмсӧ кокньыдик видз-му уджӧн.
Ӧти велӧдысьлы колхозса школаӧн не справитчыны. Аслыс отсӧг сійӧ корсьӧ колхозникъяссянь, врачсянь, агрономсянь, трактористсянь, партъячейкасянь, комсомолечьяссянь, делегаткаяссянь, кодъяс тӧждысьӧны школаын бура велӧдӧм да воспитанньӧ пуктӧм вӧсна.
Челядь удж найӧ нуӧдасны дзик жӧ сідзи, кыдзи и став мукӧд уджсӧ.
Школьнӧй экскурсияяс
Школалы оз ков йӧршитчыны сӧмын ас пиӧ, а йитчыны мукӧд колхозса челядькӧд и. Сэки челядь аддзасны ас синнаныс, кӧні бурджык овны да лӧсьыдджык велӧдчыны, висьтавласны сійӧс став колхозысь бокын олысь челядьлы. Колӧ ветлывлыны матыса колхозъясӧ тӧдмасьны найӧ школа уджкӧд да ӧткодявны налысь уджсӧ ас уджкӧд.
Эм кӧ колхозсянь неылын пабрик-завод либӧ совхозъяслӧн ремонтнӧй мастерскӧй, сэтчӧ челядьлы колӧ тшӧтш ветлыны да тӧдмӧдны машина дзоньтан да вӧчан уджкӧд, кыдзи вӧчӧны кучикысь, госысь, пышкысь, шабдіысь, вурунысь, градвыв пуктасъясысь, фруктыясысь да мукӧд торйысь быдсяма прӧдуктаяс да вузӧсъяс. Зэв бур, ветлыны кутшӧмкӧ химическӧй заводӧ тӧдмасьны кыдзи вӧчсьӧны минерала мувынсьӧданъяс, а бӧрын сійӧ мувынсьӧданъяссӧ пуктыны школаса му участокӧ.
Пабрик-заводъяс бердын кӧ эм рабочӧй челядьлӧн торъя школа, недыр кежлӧ пыравны сэтчӧ тӧдмасьны найӧ уджӧн, олӧмӧн. Мӧда-мӧдлы тайӧ сетас ыджыд отсӧг.
Пионеръяс колхозын
Колхоз овмӧс кыпӧдӧм кындзи челядь участвуйтӧны йӧзкост уджын и. Кутшӧм йӧзкост удж вермӧны нуӧдны челядь? Воссьӧ кӧ, шуам, колхозын детплощадка — пионеръяс да велӧдчысьяс гырысьяслы сетӧны отсӧг: градъяс да чачаяс вӧчалӧны. Площадка восьтӧм бӧрын отсасьӧны воспитательничалы нуӧдны челядькӧд ворсӧмъяс, ветлӧны экскурсияяс вылӧ да с. в. Гырысьджык пионеръяс да велӧдчысьяс велӧдӧны гырысьясӧс грамотаӧ, котырталӧны санитарнӧй комиссияяс видлавны ӧтувъя столӧвӧйяс, пывсянъяс сӧстӧма видзӧм бӧрся.
Тайӧ этша на ещӧ. Челядь тшӧкыда овлӧны водзмӧстчысьясӧн колхозса бур уджъясын. Босьтам кӧть: челядь тӧдмалӧны оланін гагъяслысь, босьтчӧны накӧд вермасьны, нуӧдӧны «Пӧтка лун» («День птицы»), вӧчалӧны скворешничаяс да с. в. Челядь котыртӧны субӧтник — позъяс лӧсьӧдлыны, пуяс садитны да с. в. Тась бурыс лоӧ оз сӧмын колхозлы, но и став матігӧгӧрса грездъяслы.
Та боксянь зэв бур пример петкӧдлісны челядь Жердевскӧй детскӧй колхоз (Орловскӧй обласьт, Новоселльӧ сикт). Арнас найӧ яблӧгъясысь чукӧртісны тусьяс да лӧсьӧдісны яблӧг питомник, сідзӧн челядь став йӧзсӧ снабдитісны яблӧг прививкаясӧн. Таысь кындзи сельсӧвет индӧм серти быдтісны капуста рӧсада единоличник крестьяналы. Нӧшта ёнджык примеръяс видз-му овмӧс выль туй вылӧ пуктӧмын висьталіс Саратовскӧй районувса пионер Трояновскӧй колхозса челядь конференция вылын:
«Кыдзи ми тӧдмалім, мый тувсов гӧра-кӧдза кампанньӧ колӧ нуӧдны по-большевистски, ми пырысь-пыр чукӧртім колхозса пионер актив пӧвстын слёт. Слётвывса лозунг — «кӧдзам сӧмын весалӧм кӧйдысӧн» — ми пӧртім олӧмӧ: чукӧртім сьӧм триер ньӧбӧм вылӧ. Миян колхоз эз на вермы ёнмыны, эз на вӧв тырмымӧн видз-му уджалан машинаяс. Бура уджалӧмысь миянӧс комсомоллӧн райком премируйтіс — сетіс триер. Тайӧ триернас ми и петім гӧра-кӧдза кампанньӧ нуӧдны. Триер эз тӧдлы шойччӧг. Ми котыртім нин кык группа, торйӧдчим сменаяс вылӧ: быд смена уджалӧ 4 часӧн. Ичӧт челядь уджалӧны лунын, гырысьджыкъяс — войын. Тадзи уджалӧмӧн ми весалім 10 тонна кӧйдыс. Кӧйдыс фонд чукӧртны вӧлі котыртӧма ударнӧй бригада. Найӧ ветлӧдлісны мукӧд сельсӧветъясӧ, кӧні массасӧ эз на вӧв бура подготовитӧма.
Тадзи челядь чукӧртісны 13 тонна кӧйдыс дай 164 мешӧк. Сэсся босьтісны му-видз уджалан машинаяс дзоньтавны да вредительяс бырӧдны».
— «Агроном миянлы висьталіс, амбаръясысь пӧ уна сю вошӧ шыръяс да крысаяс вӧсна. Чукӧртім слёт челядь активысь. Гырысьяс вӧлі сералӧны, войдӧр пӧ челядь бура уджалісны, а ӧні шыръяс кыйӧны. Челядь войбыдӧн сулалӧны кыйсянъяс дорын. Тадзикӧн челядь бырӧдісны уна дас сюрс шыр да сюрсысь унджык крыса.
Челядь ёна уджалісны кулак агитациякӧд вермасьӧм кузя и. Вежлалӧм вылӧ вайӧм кӧйдыс вӧлі посникодь, чийӧбкодь. Крестьяна костын лэдзӧмны пеж сёрни, сӧвет власьт пӧ пӧрйӧдӧма — босьтіс бур кӧйдыс, а сетӧ омӧльӧс.
Медым бырӧдны тайӧс, челядь кыкнан пӧлӧс кӧйдыссӧ чужтылісны да аддзисны: ас койдыс чужи 93% мында, а вайӧмыс — 99% мында.
Сэсся челядь котыртісны куим лунъя курсъяс тӧдмасьны, кыдзи отсасьны партиялысь гырысь уджъяс нуӧдӧмын.
Со кутшӧм бур вӧчисны пионеръяс.
«Ельшанскӧй колхозын ми тӧдмалім, мый медыджыд конюшняын юралысь — лишенеч, активнӧя нуӧдӧ сёрни сӧвет власьтлы паныд, торкалӧ собранньӧяс да с. в. Колхозса юралысь, кодлы ми юӧртім та йылысь, рӧдня вӧлӧма да некутшӧм мера абу примитӧма. Газетӧ гижӧм мысьт кыкнансӧ — конюксӧ и юралысьсӧ — удж вылысь вештісны.
Миян грездын кулакъяс котыртлӧмаӧсь аслыныс штаб: босьтӧмны торъя комната, ньӧбӧмны шакматъяс, медым крестьянаӧс ылӧдны да на пӧвстын нуӧдны сӧвет власьтлы паныда агитация. Лёгкӧй кавалерия налысь штаб-квартирасӧ йӧзӧдіс, а кулакъяссӧ — кодъяс нуӧдӧмны травля сӧвет власьт вылӧ, колхозӧс нимтӧмны «барщинаӧн», мукӧд пеж удж нуӧдӧмны и — выселитісны кытчӧ полагайтчӧ».
Саратов районувса пионеръяс моз жӧ уджалӧны пионеръяс Сӧвет Союз пасьтала, отсалӧны партиялы да комсомоллы нуӧдны кампанньӧяс, социализм стрӧитан уджъяс.
Балашов районувса пионеръяс весалӧмны 175 центнер кӧйдыс, тӧдмалӧмны 900 висьысь скӧт да разӧдӧмны 300 шайт дон с/хоз литература. Зэв активнӧя пионеръяс уджалӧны нянь чукӧртігӧн и.
Став тайӧ примеръяссьыс тыдалӧ: колхозын абу сэтшӧм удж, кӧні бы пионеръяс эз участвуйтны.
Пионеръяс оз ӧтнасӧныс, а быдса ӧтрадӧн уджалӧны. Йӧзкост уджӧ найӧ кыскӧны тшӧтш став школьникъяссӧ да котырттӧм челядьӧс. Пионер ӧтрад — сійӧ став колхозса челядьлӧн вожак, юрнуӧдысь. Ӧтрад зачин серти босьтчӧны уджӧ став колхозса челядь, медым партиякӧд да комсомолкӧд ӧтув тэчны социализм.
Пионер ӧтрад ӧтвылысь школакӧд пыртӧ челядь пӧвстӧ коммунистическӧй воспитанньӧ, кыскӧ челядьӧс гырысьяслы отсавны, кулаккӧд вермасьны да тӧдмӧдӧ челядьӧс мукӧд государствоса уджалысь йӧз олӧмӧн, капиталистъяскӧд косясьӧмӧн.
Пионер ӧтрад тӧждысьӧ лӧсьӧдны колхозын бурджык олӧм челядьлы, челядь общежиттьӧын вӧчалӧны ӧтувъя узьлан, сёян инъяс, тырмымӧн кӧмкот-паськӧм да с. в. Шойччан кадъяс дырйи дзоньвидза бурмӧдны лӧсьӧдалӧны лагеръяс, лӧсьӧдӧны радио, библиотека, кино, кружокъяс да с. в. Видз-му уджалан артельясын пионер ӧтрад видзӧдӧ, мед челядьӧс колхозын эз уджӧдны сьӧкыд уджъяс вылын.
Пионер ӧтрад школакӧд котыртӧ став олӧмсӧ, велӧдчӧмсӧ да уджсӧ колхозса челядьлысь.
Челядь удж дорйӧм
Октябрся революцияӧдз челядьлы овсис сьӧкыда. Уна сьӧкыд удж налы лои уджавны гортса овмӧсын. Уна челядь революцияӧдз батракавлісны кулакъяслы, кодъяс ньӧти жалиттӧг уджӧдісны лун и вой.
Мый жӧ бурыс овмӧсыдлы да аслыныс челядьыслы челядь уджсьыс? Сьӧкыд уджын ужалӧмӧн челядь воштӧ ассьыс дзоньвидзасӧ, а бурсӧ зэв этша вайӧ. Важнога овмӧсын ӧткӧн-ӧткӧн тільсигӧн выль быдмысь велӧдчыны эз вермы.
Ӧні миян став видз-му овмӧс тэчсьӧ выль ног. Посни овмӧсъяс ӧтувтчалӧны колхозъясӧ, посни колхозъяс мӧда-мӧдныскӧд бара жӧ ӧтувтчӧны, артмӧны гырысь овмӧсъяс-гигантъяс. Гырысь овмӧсъясын став уджыс мунӧ выль сямӧн, машинаӧн. Но мед уджавны машинаӧн, колӧ кужны веськӧдлыны машина, колӧны наука бура тӧдысьяс — агрономъяс, трактористъяс да с. в.
Та серти вежсьӧ челядьлӧн удж колхозъясын. Сьӧкыд уджысь челядь вуджӧны кокньыдик уджъяс вылӧ, сідзӧн сетӧны унджык бур колхозлы и дзоньвидзалуныслы.
Челядьлы удж колӧ вын серти. Вын серти удж ёнмӧдӧ челядьлысь дзоньвидзасӧ, а сьӧкыд уджӧн челядьлӧн усырыс вермас орны.
14 арӧдз оз позь гӧрны эжа да сёй му, кодйысьны сёӧд муын, ытшкыны чорыд турунъяс, кырымӧн вартны, куйӧд сӧвтны да пес лунтыр чӧж поткӧдлыны. 12–14 арӧса челядь вермӧны уджавны прӧстӧй машинаяс бердын пуксӧн (вӧлӧн куртан машина). 14-сянь 16 арӧсӧдз оз позь уджавны сэтшӧм машинаяс вылын, кӧні абу бур пуклӧс да мунӧ не этша 4 километр быд час.
Тракторъяс вылын оз позь уджавны 18 арӧсӧдз, тракторӧн уджалігӧн торксьӧм сынӧдӧн лоӧ лолавны да.
15 арӧдз оз позь новлыны ас вылын 16 килограммысь сьӧкыдджык торъяс, сӧвтны лэбынӧн (вилаӧн) турун кольтаяс, куйӧд да мукӧд тор, кӧні лоӧ ёна выншасьны.
Оз позь уджӧдны челядьӧс гырысьяскӧд ӧти удж вылын. Вӧтчыны гырысьяс бӧрся челядь оз на вермы, а сійӧ кутас пуктыны став вын, мед эськӧ не кольччыны гырысьясысь да сійӧн асьсӧ орӧдас. Оз позь уджӧдны войын, ёна кӧдзыдъяс да ёна жар дырйи, зэв бусӧсь жырйын, шумын, син ёран югыдінын либӧ пемыдінын.
Уджалігӧн челядьӧс пасьтӧдны поводдя серти да кокньыдджыка. Гожӧмын нывъяслы и зонъяслы уджавны трусикӧн, тӧлын ывла вылын — пасьӧн да гынкӧмӧн.
Тӧлысся мунігӧн нывъясӧс дзикӧдз мездыны сьӧкыд да буса уджысь.
Дыр-ӧ вермӧны уджавны челядь?
8 арсянь да 12 арӧса челядь вермасны уджавны быд лун 2–3 час, 12–14 арӧса челядьлы — 4 час, а 14–16 арӧсаяс — 6 час. 8–10 арӧса челядь шойччывтӧг уджавны кык-куим час оз вермыны. Сы вӧсна быд час бӧрын найӧс колӧ шойччӧдны. 7–8 арӧса челядьлы часысь дыр дорвыв уджавны оз позь, 11–12 арӧсаяслы — не унджык 2 часысь, 13–14 арӧсаяслы — 2 час да джын, а 15–16 арӧсаяслы — 3 час. Шойччан дырасӧ лӧсьӧдӧны бара жӧ арлыд серти: кымын ичӧт, сымын шойччан кад колӧ кузь: 15–16 арӧса челядь шойччӧны быд час мысьт 18–24 минут; 12–14 арӧса челядь — сы дыра жӧ мыйта уджалӧны, а 8–10 арӧса челядь — шойччӧны уджалӧм дорсьыс 3 мында унджык.
Тайӧ правилӧяс лӧсьӧдлісны врачьяс да вынсьӧдӧма Наркомздрав.
Челядьлӧн уна вын мунӧ быдмӧм вылӧ. Сылӧн лыясыс небыдӧсь на, выныс абу на, вежӧрыс эз на сӧвмы тырмымӧн; сьӧкыд уджӧн сійӧс позьӧ дзикӧдз орӧдны, торкны сылысь дзоньвидза.
Та вӧсна колхозса челядьӧс колӧ быд во петкӧдлыны врачлы да тӧдмавны, кутшӧм удж влияйтӧ челядь дзоньвидза вылӧ. Кутшӧмкӧ удж кӧ дзоньвидзасӧ торкӧ, колӧ сійӧс вуджӧдны мӧд удж вылӧ.
Таысь ӧприч колхозса челядьлы сетӧны кад удж бӧрын шойччыны да бурдӧдчыны нарошнӧ лӧсьӧдӧм площадкаясын, сэні найӧ ворсӧны, купайтчӧны, шонтысьӧны гож водзын да с. в.
Гырысьджык подростокъясӧс дзоньвидза бурдӧдӧм могысь ыстывлӧны санаторияясӧ, шойччан керкаясӧ да.
Челядьлӧн гортса удж
Му-видз уджалан артельын шленъясыслӧн мыйкӧ мындаӧн эм на аскежся овмӧстор: гортгӧгӧрса град йӧр, курӧгъяс, тагйӧр да мый да.
Кодлыджык на гӧгӧр лоӧ вӧдитчыны-бергавны?
Дерт жӧ посни челядьлы, ӧд гырысьяс — бать-мам, чойяс да вокъяс — колхозын дорвыв уджалӧны, а челядьлӧн, удж доръян правилӧяс серти, этшаджык лоӧ уджавны. Дерт жӧ миян грамотатӧм ай-мамыд пырысьтӧм-пыр сійӧ случайнас пӧльзуйтчасны да гортгӧгӧрса удж челядь вылӧ лэдзасны.
Сиктса учительяслы тайӧс колӧ артыштны да примитны став колана мераяс, медым челядьӧс гортса удж вылын оз нартитны.
Коді видзӧ-удӧ челядьӧс
Коді видзӧ да удӧ колхозса челядьӧс — гортсаяс али став колхозыс?
Тані колӧ торйӧдны видз-му уджалан артель коммунаысь.
Став челядьӧс видз-му уджалан коммунаын видзӧны коммуна средство вылӧ: коммуна челядьӧс вердӧ, сетӧ став колана отсӧгъяс и. Та вылӧ овмӧс во пансигӧн коммунаын правленньӧ арталӧ челядь видзӧм вылӧ сьӧм, а сэсся сійӧс торйӧдӧ став средствоысь.
Кыдзи мынтыссьӧ челядь уджысь
Кӧть челядь олӧны дзик дась вылын — колхознӧй либӧ коммуна средство вылын — а век жӧ колӧ челядьлы удждон мынтыны.
Удждон 12 арӧсӧдзся челядьлы киас быдӧнлы торйӧн оз сетчы, а мунӧ став колхозса челядьлы колана инъясӧ: школалы, детсадлы, детдомлы, яслилы да с. в.), ӧтувтӧны колхозса челядьӧс видзан да велӧдан фондӧ. Во помасигӧн колхоз правленньӧ челядь водзын лыддьысьӧ налысь сьӧм бырӧдӧм кузя. Мыйла нӧ сетавлыны челядьлы сьӧм кырыманыс, кор сійӧ бӧр воӧ колхознӧй кассаӧ асьнысӧ видзӧм вылӧ жӧ?
Кор колхоз правленньӧ локтан во кежлӧ кутчысяс лӧсьӧдавны рӧскоднӧй сметаяс челядьӧс видзӧм вылӧ, челядь сэки тшӧтш участвуйтӧны.
12–14 арӧса челядьлысь удждон сетӧны гортса семьяныслы. Подростокъяс 14 арӧссянь удждон вермӧны босьтны ас киас.
Кыдзи жӧ мынтысьны челядь уджысь?
Ӧтсяма уджысь челядь босьтӧны ӧтсяма дон. Гырысьяс дорысь челядьлы дерт кутас воны ичӧтджык удждон сы вӧсна, мый челядь уджалӧны оз лунтыр, кыдзи гырысьяс, а кымынкӧ час.
Оз позь сетны челядьлы уркӧвӧй удж. Уркӧвӧй удж вылын челядь кутасны вывті ёна тэрмасьны, сьӧкыда уджавны, а сійӧ — кыдзи ми тӧдам нин — вайӧ налы зэв ыджыд омӧль тор.
Кытчӧ инны кулак челядьӧс
Кор кулак челядь пырӧны школаӧ велӧдчыны, найӧ сюрӧны сӧвет общественносьт влиянньӧ улӧ. Тшӧкыда овлӧ: тайӧ влиянньӧыс гортса кулак семья влиянньӧысь ыджыдджык. Сэки челядь дугдӧны ай-мамнысӧ лыддьыны веськыд йӧзӧн да мунӧны-торйӧдчӧны на дінысь.
Мый вӧчны татшӧм челядьыскӧд? Позьӧ-ӧ босьтны найӧс гырысьяс да челядь колхозъясӧ, пионер ӧтрадӧ?
Колхозник-пионеръяс съезд вылын, Мӧскуаын, Нижневолжскӧй обласьтса пионер висьтавлӧ:
«Кулакъяслысь челядьӧс пионер ӧтрад пыр ми босьтам ас коммунаӧ, но сувтӧдам тшупӧд: кор тэ локтін миян дінӧ, миян сямӧн и ов, а эн бать-мамыд сямӧн».
Тайӧ висьталӧмыс шызьӧдіс став делегаткаяссӧ. Позьӧ-ӧ веритчыны кулак челядьлы? Оз-ӧ найӧ бура уджавны челядь коммунаясын да пионер ӧтрадын сӧмын сы вӧсна, мед эськӧ шедӧдны аслыныс права? Уна челядь та йылысь юавлісны Надежда Константиновна Крупскаялысь.
Крупская видзис татшӧм кыв:
«Важӧн библия шуӧмъяс серти сизимӧд кӧленаӧдз челядьлы колӧ вӧлі кыввидзны бать-мам грекысь. Ми ӧні огӧ вермӧ тадзи видзӧдны. Колӧ тӧдмавны асьсӧ мортсӧ, а не сӧмын бать-мамсӧ тӧдны».
Дерт, кулак челядь кыв вылӧ веритчыны оз жӧ позь. Колӧ сы вылӧ бура видзӧдлыны, кыдзи сійӧ уджалӧ да мый сійӧ ассьыс представляйтӧ. Оз ков босьтны став челядьсӧ, а сӧмын коді бать-мамсьыныс дорысь торйӧдчӧмаӧсь.
Бурджык сёрнитны та кузя комсомолечьяскӧд. Кулак челядь пӧвстын эм збыльысь выль олӧм дор сулалысьяс, но эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс сӧмын праваяс шедӧдӧны. Найӧс пыр-пыр позьӧ тӧдмавны. Крупская висьтавліс челядьсянь локтӧм письмӧяс йылысь: «Миянӧс кӧ пӧ кутасны ӧтдортны — ми вуджам классӧвӧй врагъяс дор».
Тась нин тӧдчӧ: тайӧ челядь сӧмын праваяс перйӧны. Но эмӧсь и веськыд письмӧяс. Ӧти вузасьысьлӧн пиыс гижӧ, кыдзи сійӧ кесйӧдліс батьсӧ шыбитны вузасьӧм, но батьыс эз кывзы да, ӧні сійӧс арестуйтісны. «А ме кор быдма, лоа коммунистӧн дай мукӧдӧс кута тшӧтш кыскыны партияӧ».
«Татшӧм челядьӧс боквывтны ас дінысь оз позь; колӧ найӧс видзӧдлыны да тӧдмавны налысь кывъяснысӧ збыль вылын», — тадзи помаліс ассьыс сёрнисӧ Крупская ёрт.
Комиӧн