СКӦТЛЫ ШОНЫД КАРТА
І. Воддза кыв.
Карта вылын кык мӧс,
пызан вылын ва.
Пыран кӧ тӧлын зэв кӧдзыд дырйи крестьянин ордӧ — керка онялӧ шоныд. Кынмӧм ки-кок ӧдйӧ, майбыр, сылӧ. Ёна ломтӧм пачыс шонді моз сетӧ шоныдсӧ. Пуксян пач бердӧ матӧджык, кынмӧм бӧртиыд немтор сэсся оз ков, думыштан сӧмын: «Омӧльтӧны пыр крестьяналысь олӧм, со кутшӧм шоныд оланінын олӧны».
Ки-кокъяс сывны кутасны, сідзи и лишнӧй кӧлуйясысь окота личӧдчыны да камакылан тюнитӧ пуктыны шонтыны паччӧр вылас.
Кӧзяйка нуӧдӧ карта вылас, кӧсйӧ петкӧдлыны ассьыс скӧтсӧ. Жальпырысь колян паччӧр выв, кӧзяйкакӧд лэччан карта вылӧ. Карта ыджыд, кӧдзыд. Мӧсъяс гыӧртӧмаӧсь, ветлӧдлӧны коньӧр кодьӧсь.
Карта стенӧд тӧв сідзи и шутьлялӧ. Ва мӧс ворйын йизьӧма. Мӧсъяс кӧдзыдысла йиткыльтчӧмаӧсь, гыӧртӧмаӧсь. Лясниын идзас ӧбледь. Пӧтӧлӧк бердӧ потшъяс вылӧ читкыртчӧмаӧсь курӧгъяс: сітавлӧны мӧс мышку вылӧ да лясниӧ. Карта стенӧд югыдыс тыдалӧ, паз ставыс восьса, тӧлыс ветлӧ. Лясни дорын карта вылын юрсӧ лэдзӧма улӧ, сулалӧ омӧлик вӧв, кӧдзыдысла гӧныс ошлӧн кодь лоӧма.
Керъясысь карта пельӧсас либӧ карта помас вӧчыштӧмаӧсь гидтор.
Гидын шоныдджык. Сэні олӧны ыжъяс. Гидӧ ӧшинь пыдди писькӧдыштӧмаӧсь ичӧтик розьтор: весьт кузьта да 3–4 вершӧк судта. Тӧлын сійӧ розьсӧ сюялӧны сӧнікӧн либӧ идзас торйӧн. Гид пемыд, пыран да вошан: эмӧсь-абу кӧнкӧ скӧтыс, он и аддзы. Гид пельӧсӧ пӧвторъясысь вӧчыштӧмаӧсь чом кодьӧс, порсьлы оланін. Сэні порсь паръясьӧ, руксӧ. Гидын картаын серти шоныдджык; он кӧть и пет карта вылӧ мӧсъяс дінӧ. Лоӧ тай овны коньӧръяслы, мӧсъяслы, сэтшӧм картаад да нӧшта пӧ мед йӧв ваясны.
Карта вӧчӧмаӧсь зэв ыджыда. Места карта улӧ мунӧма ыджыда. Вӧр видзӧмаӧсь зэв уна — лад некутшӧм абу.
Керка-карта стрӧитны тырмӧ, майбыр, вӧрыс, и идзасыс карта вольӧс вылӧ эм, сӧмын скӧтлы бур оланінсӧ лӧсьӧдны сямным оз тырмы. Эмнас ни бурнас ог кужӧй вӧдитчыныс — кынтам коньӧръясӧс скӧтсӧ дай асьнымӧс мучитам. Кор карта вылынӧсь сӧмын, сэки гӧгӧрволам скӧтлысь кынмӧмсӧ, шоныд керкаад пырам да бӧр вунӧдам. Йӧвсӧ сёйигӧн огӧй и думыштлӧй, кытысь лоӧма йӧлыс; кынмӧ оз йӧвсӧ сетысь мӧскыс.
Войвылын миян тӧвся лунъяс дженьыдӧсь, пемдӧ водз. Рытын нывпоснияс коканыс тшайподаласны паччӧр вылысь тюни, пельпом вылӧ лёк пась пуктасны, петӧны «идрасьны».
Мый бара идрасьӧны? Мӧсъяслы черпала-мӧд ва лэптыштасны юкмӧс ворйӧ; порсьлы да ыжлы помӧйын тасьті-пань мыськӧм ва лэччӧдыштасны. Лясни дорысь кокнаныс турун мӧс-вӧвлы чужйыштасны. Ыжъясӧс мӧсъяс дінӧ тшӧтш лэдзӧны: «мед пӧ ӧти сайын сёйӧны».
Став идрасян идрассяс 6 час рытӧдз. Скӧт сэсся 6 час рытсянь аски 6 час асылӧдз виньгырвидзӧ тшыг.
Сутки джын скӧтлы лоӧ овны тшыг. Войын шы ни тӧв: шоныд керкаад ставыс бур. Мӧс кӧ бакӧстас либӧ вӧв гӧрдлыштас — кӧзяйка чеччас, ӧзтас сартас, лэччылас видзӧдлыны карта вылӧ, ставыс-ӧ лючки. «Бласлӧ кристос пӧ, ставыс на лючки-ладнӧ».
Асылын югдыштігӧн бара «идрасьӧны». Идрасян рытъя кодь жӧ.
Мыссян дозйысь чужӧм вылӧ ва лэптыштасны — мыссьӧма пӧ лои «ен ки выв». Кӧзяйка пасясяс да тюниасяс, лэччӧ карта вылӧ мӧс лысьтыны. Оз думышт, кытысь мӧскыс йӧвсӧ чукӧртіс. Мӧс лысьтысяс, колӧ пачтӧ ломтыштны, няньтӧ пӧжыштны, сёян-юантӧ лӧсьӧдыштны. Асыв он и тӧдлы кольӧ. Шоныдінсьыд скӧт дінад лэччан да регыдикнад он и гӧгӧрволы, шоныд-ӧ-кӧдзыд скӧтиналы. Скӧтина — кывтӧм пемӧс, висьтавлыны оз вермы, кыдз видзасны, сідзи и лоӧ овны.
Тӧв бӧрын воас тулыс. Шоныдджык лоӧ. Карта вылын бара абу лӧсьыд: куйӧд скӧт кок улын сылӧма, няйтысла некытчӧ он сибав. Скӧт сэтшӧм картаад олігӧн куйӧд ёкмыль кодь. Гӧгӧрбок куйӧд: бӧжъясӧ коллясьӧмаӧсь 5–6 тувъя ёкмыльяс. Сідзи и сэтшӧм няйт мӧстӧ весышттӧг мыськытӧг лысьтӧны. Йӧв пӧдӧнчаын виж лоӧ няйтысла.
Крестьянаыдлы пӧ кысь нин сӧстӧма скӧтӧс видзны; весав кӧть эн пӧ ӧд, аски сэтшӧмӧсь жӧ лоӧны. Мӧсъяс сідзи няйтнас олӧны гӧн вежтӧдзныс, гожӧм шӧрӧдз. Лудын ветлігӧн скӧт ичӧтика справитчасны. Тӧв воас, скӧтлӧн олӧм бара важ кодь. Воысь воӧ пыр сідзи.
II. Мыйла колӧ скӧтлы шоныд карта.
Этша шоныд — этша и йӧв.
Мортлы, мӧслы, вӧвлы — быд шоныд вира ловлы ловъя дырйи колӧ шоныд. Дзоньвидза дырйи мӧслӧн шоныдыс 38,5 градус Цельсий градусник^Градусник — шоныд тӧдмалан./^ серти.
38,5 градус шоныд мӧслы колӧ чужӧмсяньыс да кувтӧдзыс: ӧти градусӧн кӧ улын либӧ вылын, мӧс абу нин дзоньвидза.
Мӧс лысьтігӧн кӧдзыд картаын пӧдӧнчаысь петӧ ру. Мӧс вӧра йӧв шоныд.
Коді нӧ мӧс вӧраас йӧвсӧ шонтӧ? Мӧс аслас вӧраын йӧв шонтӧ аслас шоныднас. Кучик пиас яйыс мӧслӧн мӧс вӧра йӧв кодь жӧ шоныд.
Скӧтина мед вермас видзны ассьыс шоныдсӧ, налы природа сетӧма гӧна кучик. Кӧдзыд картаын олігӧн скӧтлӧн кучик ёнджыка гӧнсялӧ. Тулысын шоныд дырйи скӧтлӧн гӧн вежсьӧ: сук, чорыд гӧн пыдди, петӧ вӧсньыдик шоч гӧн.
Вӧля вылын олысь пемӧсъяс ассьыныс шоныд видзӧны асьныс. Вӧрын олысь зверъяслӧн кучик кузь-шоныд гӧна.
Скӧт зверъяс серти ёнджыка дрӧчитчӧма, налы кӧдзыдінын овны сьӧкыд. Налы кӧдзыдысь колӧ сайӧд. Кымын бур скӧт, сымын ёнджыка дрӧчитчӧма, ёнджыка колӧ дӧзьӧритны.
Кӧдзыд картаын скӧт регыд висьмӧ. Висьны пондӧм бӧрти бурдӧдны да дӧзьӧритны сьӧкыд.
Шоныд колӧ быд скӧтиналы. Лысьтан мӧслы шоныд колӧ ёнджыка.
Йӧв, вый, яй — быд сёян тор артмӧ вердасысь. Прӧста ӧд важысянь оз шуны «йӧлыс пӧ вомас мӧскыдлӧн».
Сӧмын ӧмӧй йӧв-вый артмӧ вердасысь?
Скӧтлӧн лолыс, сёйӧмыс-юӧмыс, ветлӧдлӧмыс, шоныдлуныс — ставыс сійӧ артмӧ вердасысь.
Кӧдзыд дырйи ывла вылын уджалысьлӧн ёнджыка сёйсьӧ керкаын уджалысь серти. Кӧдзыд дырйи сёян колӧ унджык. Прӧста ӧд крестьяна оз шуны: вӧля вылын пӧ сёйсьӧджык.
Вердас сійӧ пес кодь жӧ: шонтӧ, новлӧдлӧ, вердӧ.
Вердас кӧ скӧтлы он сет шоныд артмымӧныс, скӧт кутас шонтыны асьсӧ аслас яй шоныднас. Сэсся омӧльтчыны кутас. Мӧслы кӧ вердас сетан сӧмын асьсӧ шонтыны, сэтысь йӧв оз артмы.
Йӧв артмас сӧмын коляссьыс шоныд артмӧм бӧртиыс.
Кӧдзыд картаын олігӧн скӧтлӧн шоныд мунӧ уна. Скӧт лолалігӧн пыр лолыштӧ кӧдзыд сынӧд. Сійӧ кӧдзыд сынӧдсӧ сэсся тыас шонтӧ. Воддза пырӧм шоналӧм сынӧдыс вом пырыс тысьыс петӧ карта вылӧ. Восьса картаад шоныд сынӧдыд оз ов: пазъяс пырыс пыр петӧ ывла вылӧ, шонтыны скӧтӧс оз вермы.
Сітасигӧн-кудзасигӧн сіт-кудз скӧтлӧн шоныд. Скӧт сіт-кудз шонтӧны ас пытшканыс. Скӧт сіт-кудзысь артмӧ шоныд куйӧд. Сійӧ скӧт кок улын сісьмӧ. Куйӧд шоныдӧн скӧт оз шонав. Кӧдзыд картаад куйӧд ӧдйӧ кӧдзалӧ да кынмӧ. Уна шоныд скӧтлӧн вошӧ весьшӧрӧ кӧдзыд картаад олігӧн.
Шоныд картаын олысь скӧтлӧн олӧм мӧд сикас. Шоныд картаын олігӧн асьнысӧ шонтыны скӧтлы вердас колӧ этша. Кӧдзыд картаын сёян скӧтлӧн мунӧ асьсӧ шонтыны, шоныд картаын сійӧ пуд сёянысь артмӧ йӧв.
Со кутшӧм мӧстӧ кӧдзыд картаад видзӧмыд: шоныдыскӧд пазъяс пырыс йӧлыс мӧс вӧрасьыс тшӧтш пышйӧ.
Кӧдзыд картаын олігӧн мӧс лысьтӧ этшаджык, шоныд картаын олігӧн серти.
Этша кӧ шоныд, этша и йӧв.
Этша йӧлыд ӧмӧй сӧмын?
Кӧдзыд картаад видзигӧн скӧтӧс оз позь шоныд сёянӧн вердны ни дэбыд ваӧн юктавны. Скӧт вермас прӧстудитчыны да висьмыны.
Зэв эськӧ бур сёян-юан скӧтлы пӧжӧм вердасыд да дэбыд ваыд — йӧв содтӧны.
Ми, коми войтыр, кызыс скӧт юкталам юкмӧс дорын. Юкмӧс дорӧ ва киськассьӧ да йизьӧ. Скӧт вильдалӧ, усьласьӧ. Усьласьӧмысла тыра мӧсъяс унаысь вайлӧны шой.
Кӧдзыд картаад висигӧн ни куканясигӧн скӧтлы отсавны некыдз он вермы. Кӧдзыдінад ваыс кынмӧ дай киыд кынмӧ. Кӧдзыд картаад куканясигӧн мӧсъяслы ёна лоӧ мучитчыны да пессьыны. Ва куканьяс вермасны изӧймитны: тӧвнад кӧдзыдъяс дырйи лолывлӧ керкаӧ пыртлыны.
Лысьтытӧдз кӧдзыд картаад весиг мӧс вӧратӧ он лысьт мыськыштны. Кӧдзыд йылас ваыс йизяс да мӧс вӧраыд вермас кынмыны.
Кӧдзыд карта вылад тӧлын лоӧ идрасьны пасьӧн да тюниӧн. Лёк тюниад да лёк пасад эмӧсь уна висьӧм сетысь гагъяс. Найӧ лысьтысигӧн вермасны веськавны йӧв пытшкӧ.
Шоныд картаын идрасьны позьӧ сӧстӧм кӧлуйӧн.
Кӧдзыд картаад быд ног мат.
Шоныд картаын видзигӧн скӧтлы вердас этшаджык мунӧ, йӧлыс унджык лоӧ, дай скӧтыс дзоньвидзаджык лоӧ. Сэсся и аслыд идрасьны керны кокньыдджык. Скӧтӧс верман сӧстӧмджыка видзны.
Со мый вӧсна колӧ лӧсьӧдны скӧтлы шоныд оланінтӧ.
Миян картаясын пазъяс ставыс восьса: став шоныдыс пырыс петӧ. Карта пӧтӧлӧк пыдди сарай джодж: ӧти пӧвста, ставыс коласт. Джодж картаын абу. Арнас скӧт сулалӧ кын му вылын, тӧвнас кын куйӧд вылын. Кӧдзыд дырйи мӧсъяс гыӧртӧмаӧсь: став туша кузьтаыс сулалӧ сувтса тшӧкыд гӧн. Вӧраыс весиг тшӧтш гӧнсялӧма.
Картаяс колӧ шоныдджыка лӧсьӧдны. Мед картаыс кутас скӧтӧс шонтыны лишнӧй вердастӧг.
Карта пазъяс колӧ сюявны нитшкӧн либӧ торкӧн. Ӧдзӧсъяс идзасавны.
Коми войтыр, коді он вермӧ выльысь стрӧитчыны, быд ног тупкалӧй карта стенъяс, пӧтӧлӧкъяс, шоныдджык лоӧ карта вылын.
Коді кӧсъянныд выльысь стрӧитчыны, эн нин важ йӧз моз стрӧитчӧй.
Стрӧитӧй шоныд карта.
Кыдзи колӧ стрӧитны висьталам водзын.
III. Шоныд карта вылын уна сӧстӧм сынӧд.
Скӧт морт моз жӧ лолалӧ.
Скӧт лолалігӧн лолыштӧ сӧстӧм сынӧд, лэдзӧ лёк тшыкӧм сынӧд ва ру сорӧн.
Скӧт сітасьӧ-кудзасьӧ. Сіт-кудз сетӧ куйӧд дук.
Лолалӧмысь да сітасьӧм-кудзасьӧмысь сынӧд тшыкӧ, варуӧссьӧ, сьӧкыд лоӧ. Оз кӧ кут некытысь локны карта вылӧ сӧстӧм сынӧд, лолавны лоӧ сьӧкыд. Сэтшӧм сынӧд пытшкын олігӧн скӧт регыд кутӧ пӧсявны, сьӧкыда лолавны, дай йӧлыс этша кутас артмыны.
Миянлы, войвылын олысь крестьяналы, куйӧд йӧв кодь жӧ дона. Куйӧд видзам скӧт кок улын.
Куйӧд карта вылысь ог петкӧдлӧй тӧлысь тӧлӧ. Скӧт кок улын видзӧмӧн куйӧд дерт чукӧрмӧ унджык. Сӧмын куйӧдтӧ картаад видзӧмӧн скӧтлы сьӧкыд лолавныныс: сӧстӧм сынӧдыд абу. Миян картаясын тулыс-арын пыр няйтысла сибдалан, пыр куйӧд дук; сӧстӧмджыка кӧ видзны, колӧ уна вольӧс. Барышыс скӧт кок улын куйӧд видзӧмысь оз и ло, лёка скӧтсӧ видзӧмыс кыскӧ бӧрӧ.
Кӧні крестьяналы позьӧ овны йӧв помысь, кӧні йӧв-вый дона, колӧ эновтчыны скӧт кок улын куйӧд видзӧмысь. Выльысь стрӧитчигӧн карта колӧ вӧчны джоджӧн, куйӧд мед верман весавны. Куйӧд видзанінсӧ колӧ вӧчны торйӧн. Скӧтлы сэки сынӧд лоӧ сӧстӧм.
Сынӧдсӧ сӧстӧммӧдны позьӧ вӧчны лёк сынӧдсӧ кыскан струба.
Ӧти сикас лёк сынӧд кыскан струба петкӧдлӧма 5-ӧд серпасын.
Тайӧ струбалӧн пытшкӧсыс юкӧма нёль пельӧ помӧдӧн. Мед ӧткодьджыка кыскас сынӧдсӧ, струба улас лӧсьӧдӧма щит. Щит бердас вылӧджык струба стенъясас лӧсьӧдӧма сынӧд кыскан розьяс. Розьяссӧ тупкыны лӧсьӧдӧма задвижкаяс. Вылі помыс струбаыслӧн лым-зэр пырӧмысь вевттьӧма вевтӧн.
Сынӧд пырӧ-петӧ сынӧд кыскан розьясӧд.
Нёль юкӧна струба ӧти розя прӧстӧй струба серти лададжык. Сэтшӧм струба пырыс ӧтпырйӧ ӧти юкӧнӧд вермӧ петны лёк сынӧд, мӧдӧд пырны сӧстӧм сынӧд.
Дерт сынӧд кыскӧд позьӧ вӧчны мукӧд сикасӧс. Позьӧ стенас писькӧдны душникъяс либӧ дзиръя ӧшиньяс лӧсьӧдны.
Выль шоныд картаясӧ кутшӧмкӧ сынӧд кыскӧд колӧ нин лӧсьӧдны.
Лёк тшыкӧм сынӧдӧн карта ватлалӧ: стенъяс, пӧтӧлӧкъяс быдсӧн виявны кутӧны. Ватлалан картаад стенъяс бакшасьӧны. Бакӧсь стеныд ӧдйӧ сісьмӧ.
Уль сынӧд лолалігӧн скӧтӧс горш висьӧм да ты висьӧм босьтӧ. Ва руа сынӧдын овны сьӧкыд быд скӧтиналы. Сэтшӧм ва руа иныд ыжъяслы вывті нин омӧль. Ӧдйӧ кынмалӧны и мӧсъяс. Мӧс куйӧд, вӧв куйӧд серти да ыж куйӧд серти, улис. Мӧс куйӧдын эм уна ва. Уль куйӧдыд сетӧ уна ва ру. Лов руысь да куйӧд руысь карта вылӧ чукӧрмӧ уна ва ру.
Ва ру шоныд картаын чукӧрмӧ ёнджыка. Вывті шоныд карта скӧтлы кӧдзыд карта кодь жӧ лёк. Вывті шоныд дырйи йӧв мӧсъяслӧн кӧдзыдінын моз жӧ чинӧ.
Мӧсъяслы да ыжъяслы шоныд карта вылын колӧ 10–20° Реомюр градусник серти. Вӧвъяслы — 8°. Порсьяс радейтӧны шоныдін: налы шоныд дас градусысь этша оз ков. Кӧдзыдінын олігӧн порсьяс ӧдйӧ висьмӧны. Ва порсьпиянъяс кӧдзыдінын пӧдлывлӧны кӧдзыдсьыс.
Карта вылын сынӧд колӧ лоны шоныд, кос, сӧстӧм.
Тайӧ куим тор кындзиыс скӧтлы нӧшта колӧ югыд. Пемыдінын скӧт гажтӧмтчӧ. Пемыдінад налы ставыс веськодь лоӧ: дышмӧны, сёяныс омӧля усвоитчӧ, йӧв чинӧ.
Войвылын миян скӧтиналы картаын лоӧ сулавны дыр. Во джынйысь дыр, сизим тӧлысь, картаын сулалӧны. Сы дыратӧ пемыдінад овны абу зэв лӧсьыд.
Куканьяс миян олӧны гидын, югыдсӧ коньӧръяс оз и аддзывны. Том быдтаслы эськӧ колӧ визула да долыда овны. Налы пемыд гидын овны делӧ. Войвылын тӧвся лунъяс дженьыдӧсь, югыдыс сідз нин этша. Гидад видзигӧн нӧшта на ог сетӧй коньӧръяслы лун югыдсӧ видзӧдны.
Пемыдінад идрасьны-керны аслыным делӧ: он весиг вермы кыдз колӧ скӧттӧ вердны, мӧс дозъяс он вермы сӧстӧма видзны. Югыд колӧ скӧтлы дай идрасьысьлы.
Мед югыдджык лоӧ скӧтлы карта, колӧ вӧчны ӧшиньӧн. Ӧшинь колӧ писькӧдны джоджсянь вылӧджык: мед восьтіг-пӧдлалігӧн оз мешайтчы.
Оз и унатор ков скӧтлы: шоныд, югыд да сӧстӧм сынӧд. Со мый колӧ найӧ оланінын.
Тайӧторъясыс кӧ лоӧны картаын — мӧс йӧв содтас, порсьяс яяӧсь лоӧны, том быдтасъяс визулӧсь, ёнӧсь лоӧны.
IV. Важ кӧдзыд карта выльдӧм.
Картаысь пазъяс сюяв,
он кӧ сюяв, йӧлыс визувтас.
Выльысь стрӧитчыны дерт быд крестьянин он вермы. Коді он вермы выльысь стрӧитчыны, колӧ кыдзкӧ лӧсьӧдыштавны-выльдыштавны важ картаяс. Важ карта выльдышталӧм оз ёна вылӧ сувт.
Семья пытшкад кӧ ас уджалысьяс эмӧсь, кокньыдикапырысь и артмас.
Куйӧдтӧ картаад видзигӧн, скӧт дом помын видзны оз позь. Карта вылын мӧсъяслы оланін колӧ аслыныс торйӧдны.
Лясни колӧ лӧсьӧдны новлӧдланаӧс: ӧти местаысь мӧд местаӧ мед верман вештавны. Куд кӧ (ящик) лӧсьӧдан, зэв лӧсьыд. Стенысь пазъяс колӧ сюявны нитшкӧн либӧ торкӧн. Ывлавыв стенӧ, сажень вылнаӧ кымын мусяньыс, колӧ писькӧдны ӧшиньяс. Сарай джоджысь пазъяс колӧ топӧдавны да мавтавны: югыдыс мед пырыс оз кут тыдавны да бус-ёг мед оз кут гылавны скӧт вылӧ.
Картаын мед оз ло ӧдушнӧ да васӧд, колӧ лӧсьӧдны лёк сынӧд кыскан струба. Карта ӧдзӧсъяс джудждӧдавны, мед скӧт гӧрбыльтчытӧг вермас ветлыны.
Ёна бурыс важ картатӧ выльдӧмысь кӧть оз ло, шоныдыс век лоӧ. Куйӧдыд оз кут кынмыны скӧт кок улын. Мӧсъяслӧн асьнысӧ шонтыны вердас этшаджык кутас мунны, йӧвныс содӧ сы пыдди.
Мӧскуа губерняын Вӧлӧкаламск карулын крестьяна казялӧмаӧсь нин бурлунсӧ шоныд карталысь. Ассьыныс важ картаяссӧ кутӧмаӧсь выльдыштавны ньӧжйӧникӧн.
Квайтӧд серпасын петкӧдлӧма сэтшӧм выльдӧм картасӧ ӧти Бурцов сиктса олысьлысь. Найӧ топыда сюялӧм стен бердӧ лӧсьӧдӧмаӧсь вердас сетан доз. Сы бердӧ лӧсьӧдӧмаӧсь юан вор. Сійӧ воръяс жӧ позьӧ сетны панов да мӧс сёркни. Вор бердас тувъявлӧмаӧсь перилӧ кодьясӧс, вердас кок улӧ кыскасьӧмысь стенӧ писькӧдӧмаӧсь ӧшиньяс. Плакаысь сюръяяс йылӧ вӧчӧмаӧсь шоныд пӧтӧлӧк.
Сизимӧд серпасысь аддзам скӧт сулаланін — стойла. Стойла бердас перилӧ дора вердчан доз.
Карта джоджысь куйӧд весалӧны быд лун. Куйӧд чукӧртӧны куйӧд видзан гуӧ.
Кӧні йӧв-вый дона, быдлаын скӧтиналы карта лӧсьӧдӧны шоныдджыкӧс.
Бурцов сиктса крестьяна выль ног овмӧдчӧны йӧз серти водзджык.
Налӧн важӧн нин эм йӧв ӧтувтанін. Сэсянь йӧв вузалӧны Мӧскуаӧ.
Бурцов сиктса крестьяна важысянь нин кӧдзӧны бобӧнянь. Олӧны судзсянапырысь. Сёян-юанысь оз мучитчыны скӧтина ни асьныс. Оз ӧти куйӧд вӧсна скӧтӧс видзны. Лӧсьӧдӧмаӧсь йӧла-выя мӧсъясӧс. Йӧв-выйыс и найӧс овмӧдӧма.
Миян коми крестьяналы колӧ Бурцов сиктса мортъяс кок туйӧд мунны.
На серти миянлы выль ног овмӧдчыны кокньыдджык. Олам ми вӧр пиын: вӧр эм мыйта колӧ. Тшупсьыны-керны коми крестьяна кызыс ачыс кужӧ — ставыс плӧтник.
Ӧні миян лёк ногнад уджалігӧн овмӧс оз вермы вердны семьяӧс. Частӧ лоӧ удж корсьны каръяс вылысь.
Выль ногӧн овмӧдчӧмысь оз ков повны. Колӧ сӧмын пондыныс, сэсся ньӧжйӧникӧн ачыс кутас мунны.
Ӧти-мӧдлы сӧмын колӧ водзмӧстчыны шоныд картатӧ вӧчны, налысь бур босьтӧмсӧ казяласны да мукӧдыс на бӧрся вӧтчасны. Важ омӧля олӧм местаас крестьяналы ӧдйӧнджык колӧ наверстайтны. Ӧнія кринча йӧв пыддиыс мед кутас лоны кык кринча.
Важ карта выльдӧмыд дерт сійӧ джын бур. Важтӧ выльдӧмӧн дерт ӧти вевт улын нин колян скӧткӧд.
Выльысь стрӧитчигӧн сідзи оз нин ков вӧчны. Ӧти вевт улын биысь-ваысь абу лӧсьыд, йӧз дзоньвидзалунлы омӧль.
Ярослав губерняын ӧнӧдз на уна сиктын скӧтсӧ тӧвнас видзӧны гӧбӧчаныс. Кӧть гӧбӧчад и шоныд, скӧтлы абу жӧ ёна долыд овны. Сӧстӧм сынӧдсӧ да югыдсӧ коньӧръяс оз и аддзыны. Сэсся и йӧзыслы на абу зэв лӧсьыд. Став куйӧд дукыс джодж пырыс керкаад кайӧ. Пӧжар кӧ лоӧ — скӧтыд тшӧтш сотчас.
Крестьянин овмӧсын медомӧльыс: скӧткӧд ӧти вевт улын олӧм да му юклӧм — чересполосича. Сійӧ омӧльторъяссӧ миянлы кольӧмаӧсь важ йӧз.
Кодлы колӧ бур олӧм, колӧ эновтны важсӧ да овмӧдчыны выль ногӧн.
Водзынджык висьталам, кыдзи колӧ вӧчны торъя вевта картасӧ. Ставӧн лӧсьӧдны дерт ӧні он вермы.
V. Шоныд карта шӧркоддьӧм овмӧслы.
Выльысь кӧ кӧсйӧ стрӧитчыны кӧзяин, войдӧр колӧ лӧсьӧдны стрӧитчан места да вайны вӧр, сэсся лӧсьӧдны план. Стрӧитчигӧн быдтор колӧ вӧчны думыштӧмӧн.
Пӧслӧвича шуӧ: «Сизимысь пӧ муртав да ӧтчыд вунды». Стрӧитчигӧн тайӧ пӧслӧвичасӧ оз ков вунӧдны. Кытӧн кутшӧм скӧт кутас овны, ставсӧ колӧ артавны водзвыв. Стрӧитчыны быд во он вермы, оз ков ки йывсӧн во-мӧд кежӧ вылӧ вӧчны.
Видзан кӧ кык мӧс, карта колӧ стрӧитны нёль мӧс вылӧ. Содтысьӧм-керӧм кӧ лоӧ скӧтӧн, мед оз стрӧйбасӧ ло содтыны. Запас оз мешайт.
Улӧджык мед стрӧйбаыс сувтас да этшаджык места мунас, гырысь скӧтлы оланін позьӧ лӧсьӧдны ӧти карта пытшкын, сӧмын порсьлы вӧчны торъя оланін.
Порсьяслы колӧ ляпкыдджык оланін да сэтчӧ жӧ бердас йӧртор — кокнысӧ веськӧдыштны. Карта бердӧ торйӧн колӧ лӧсьӧдны куйӧд видзанін да вердас видзанін. Места карта улӧ колӧ бӧрйыны косӧс, абу мед гуранын. Косӧдіныс кӧ абу, водзын колӧ канава кодйӧмӧн косьтыны. Стрӧитны колӧ, мед карта баныс кутас видзӧдны лунвылӧ либӧ асыв-лунвылӧ. Вой тӧлыс омӧльджыка кутас жургыны.
Позьӧ стрӧитчыны пуысь либӧ кирпичысь. Медся дона кирпич бӧрын стрӧйба вылӧ пу медбур. Кыз керъясысь тшупӧм да ёна сюялӧм картаыд оз ӧти дас во сулав.
Стрӧйба вылӧ вӧр колӧ заптыны водзвыв: гожӧмнас мед удитас косьмыны. Карта джодж медулӧ сувтас сёйысь да плакаясысь.
Сёй сюйӧны аршын джын судта да ёна тальӧны. Сёй вылас тшем вольсалӧны плакаяс. Сэтшӧм джодж лоӧ шоныд дай ён. Улісяньыс оз кут сісьмыны, уна во оз ков лӧсьӧдны, вӧчны. Порсь оланінӧ джоджсӧ лӧсьыд вӧчны цементысь. Цемент джоджыд ён лоӧ дай кокньыда кутас весассьыны порсь куйӧдысь. Шоныдджык пыддиыс цемент вывтіыс позьӧ вольсавны тьӧс.
Миянладорын стрӧйба вылӧ пу медбур.
Финляндияын медбур картаяссӧ вӧчӧны пуысь, из фундаментӧн. Сісьмӧм шогысь ывла стенсӧ мавтӧны краскаӧн.
Карта планъяс эмӧсь уна пӧлӧс. Ми тані индам ӧти пӧлӧс план. Арталӧма тайӧ нёль мӧслы, да кык вӧвлы, да кык ыжлы, да квайт порсьлы.
Миян Комиын татшӧм карта зэв позьӧ вӧдитны.
a) Мӧс-вӧвлы, куканьлы да ыжлы оланін.
Мӧс-вӧвлы да ыжъяслы оланін лӧсьӧдӧма карта шӧрӧ: 10 аршын пасьта да 12 аршын кузьта. Сійӧ 10 аршын пасьтаас да 12 аршын кузьтаас кутасны овны 4 мӧс, 2 вӧв, 2 ыж да 2 кукань. Пельӧсас садӧк сайӧ позьӧ вӧчны чипанъяслы оланін.
Стойла вӧвъяслӧн 2 аршын пасьта. Кык вӧвлы 4 аршын пасьта. Стойлаас лӧсьӧдӧма вердчанінас тасъяс, датчанаяс серти, турун кыскасьӧм шогысь. Вердчан пызаныс ӧти аршын пасьта. Стойлаыс пызаннас и вердчаніннас 4 аршын кузьта.
Мӧсъяслы колӧ места 4 аршын пасьта. Кузьта ногыс 4 мӧслы 6 аршын. Ветланін стен бердын аршынӧн-джынйӧн пасьта. Кудз визувтан вор 8 вершӧк пасьта. Ветланіныс да кудз визувтаніныс ставнас 2 аршын пасьта.
Куканьяслӧн оланін 2½×2½ аршын. Ыжъяслӧн оланін 2½×2½ аршын. Ветланін мӧсъяс костӧд да вӧв стойлаяс костӧд 2 аршын пасьта.
Ортсы стен дорас со кыдзи став стрӧйбаыс лоӧ:
Ортсы стеныс 10 аршын пасьта.
Стен бердын ветланін 1½ аршын.
Вӧвлӧн оланін — 4 аршын кузьта.
Стойла сайын ветланін кудз визувтан воркӧд 2 аршын.
Пасьтаногыс куканьяслӧн оланін 2½ аршын.
Ставыс 10 аршын.
Мӧдарногыс стен 12 аршын.
Мӧсъяслӧн оланін — 6 аршын кузьта.
Вӧвъяссянь мӧсъясӧдз костыс — 2 аршын.
Вӧвъяслӧн стойла — 4 аршын пасьта.
Ставыс 10 аршын.
Картаын кык ӧдзӧс: ӧтикыс петӧ вердас видзанінӧ, мӧдыс ывла вылӧ.
Куйӧд шыблассьӧ картакӧд орчча куйӧд видзанінӧ.
Карта стенъяс вӧчӧма керйысь. Карта пытшкӧс: джоджсянь пӧтӧлӧкӧдз 3½ аршын судта. Бур лоӧ стенсӧ кӧ му бердсӧ вӧчан каменнӧйӧс: аршын судта кымын.
Пытшкӧс стенъяс картаысь во кежӧ кыкысь колӧ белитны. Ортсы стенсӧ мавтны джодж мавтан краскаӧн. Стенъяс колӧ ёна сюявны. Пӧтӧлӧк вӧчӧны плакаысь тшем либӧ пазъяссӧ сюялӧны торкӧн. Зэв бур лоӧ, пазъяссӧ кӧ вылісяньыс мавтан сёйӧн да пӧтӧлӧксӧ мудъян.
Карта пӧтӧлӧк вылын турун видзӧм абу лада: ӧдйӧ тшыкӧ дай пӧжаръясысь ӧпаснӧ. Карта вевт вылӧ позьӧ тьӧс. Картаӧ колӧ писькӧдны нёль ӧшинь: ывлавыв стенъясас, кык ӧшиньӧн стен вылӧ.
План 4 мӧслы, 2 вӧвлы, 2 ыжлы да 2 куканьлы.
Ӧшиньяс колӧ писькӧдны джоджсянь 3 аршын судтаӧ. Ӧшинь позьӧ вӧчны 1×3⁄4 аршын.
Карта пӧтӧлӧкӧ вӧчсьӧ ӧти лёк сынӧд кыскан струба (видзӧдлӧй 5-ӧд серпас). Джодж вӧчсьӧ сёйысь да плакаясысь. Карта места вылӧ мусӧ колӧ кодйыны ½–1 аршын судта кымын да сы местаӧ сюйны тальӧм сёй. Сэсся сэтчӧ тшем вольсавны плакаяс. Сэтшӧм джодж дыр оз сісьмы дай шоныд, сэсся и ӧдйӧ позьӧ весавны.
Куйӧд ва визувтансӧ колӧ лӧсьӧдны карта шӧрӧ, ваыс мед лэччӧ куйӧд оланінас.
b) Куйӧд видзанін.
Куйӧд видзны кодйӧма гу 3/4–1 аршын судта. Сӧмын мусьыс ваыс мед оз кут рудзтыны. Стрӧйба кӧ лыа вылын, куйӧд видзанінсӧ, пыдӧссӧ да бокъяссӧ, колӧ сёявны. Сыысь бур, изъялан кӧ либӧ цементалан. Куйӧд видзанін лымйысь-зэрысь колӧ вевттьыны вевтӧн. Куйӧд ваыслы визувтны куйӧд видзаніныскӧд орччӧн колӧ кодйыны джуджыдджык гуран — аршын куим судта кымын. Мед ваыс оз прӧймит муас, стенъяссӧ цементавны да лӧсьӧдны вевт. Куйӧд оланін 6 аршын пасьта да 8 аршын кузьта; судтаыс 1– ½ аршын.
Пӧкат куйӧд оланінысь колӧ вӧчны куйӧд ва оланін.
Куйӧд ваӧн позьӧ киськавны градъястӧ либӧ кӧдзатӧ.
Шуйга дорас картасянь лӧсьӧдӧма вердас видзанін. Сэтчӧ жӧ ичӧтика торйӧдыштӧма пӧжсянін. Сэні эм пач дай пӧрт.
Сарайӧ картасянь пырӧ ӧдзӧс. Сэті новлӧдлӧны вердас.
c) Порсь оланін.
Порсь оланін колӧ вӧчны куйӧд видзан сайӧ: 6×6 аршын. Джудждаыс джоджсяньыс пӧтӧлӧкӧдзыс 3 аршын.
Эньлы да айлы оланін торйӧдӧма: 4×8 аршынӧн. 4×2 аршынас олӧны том порсь пиян. Ветланіныс стенсяньыс 2 аршын пасьта. Порсьяс оланінын кык ӧдзӧс: ӧтикыс петӧ ортсӧ, мӧдыс йӧрӧ.
Джодж колӧ вӧчны цементысь. Пӧкатсӧ джоджыслысь колӧ вӧчны куйӧд визувтанінланьыс.
Куйӧдсӧ шыблавны стенас лӧсьӧдӧма дзиръя ӧшинь.
Стенъяс керъясысь жӧ. Картаын моз жӧ мавтӧма пытшкӧссяньыс и ортсысяньыс.
Пӧтӧлӧк картаын кодь жӧ тшем. Сынӧд весавны лӧсьӧдӧма струбаяс. Ывлавыв стенас писькӧдӧма кык ӧшинь: 1×¾ аршын ыджда. Ӧшиньяс писькӧдӧма 2½ аршын судтаӧ джоджсянь.
Комиӧн