КЫДЗИ ВИДЗНЫ КАРТУПЕЛЬ СІСЬМӦМЫСЬ КЫԆІ ВІԆНЫ КАРТУПЕԈ СІԌМӦМЫԌ
Юль тӧлысь помын, а мукӧддырйиыс водзджык, картупель коръяс вылын кутас мыччысьны рудов чутъяс. Јуԉ тӧлыԍ помын, а мукӧԁ ԁырјіыс воԇҗык, картупеԉ корјас вылын кутас мытчыԍны руԁов чутјас.
Водзджыксӧ рудов чутъясыс мыччысьӧны лист дорас, но бӧрас зэв ӧдйӧ быдмӧны да паськалӧны став лист пасьтаыс. Воԇҗыксӧ руԁов чутјасыс мытчыԍӧны ԉіст ԁорас, но бӧрас зев ӧԁјӧ быԁмӧны ԁа паԍкалӧны став ԉіст паԍтаыс.
Улис поводдяяс дырйи сійӧ рудов чутъяс вылас, а унджыкысьсӧ лист гугас, мыччысьӧны еджыд (пызь кодь) чутъяс (налет). Сэтшӧм висьӧмыс шусьӧ васӧд сісьӧн (мокрая гниль). Васӧд сісь висьӧмыс медся нин ёна паськалӧ васӧд (улис), зэра гожӧмын. Август тӧлысь пуксигӧн позьӧ аддзыны быдса картупель муяс кадсьыс водзджык сьӧдӧдӧм коръясӧн, код вӧсна картупель кольӧ быдмытӧг, мыйкӧ мындаыс. Сісьмӧ муас босьттӧдзыс, а унджыкыс висьмӧ тӧвнас, гуас куйлігӧн. Кос гожӧмын васӧд сісь висьӧмыс дугдывлӧ, а мукӧддырйиыс оз и мыччысьлы. Уԉіс повоԁԃајас ԁырјі сіјӧ руԁов чутјас вылас, а унҗыкыԍсӧ ԉіст гугас, мытчыԍӧны јеҗыԁ (пыԅ-коԃ) чутјас (налет). Сещӧм віԍӧмыс шуԍӧ васӧԁ сіԍӧн (мокрая гниль). Васӧԁ ԍіԍ віԍӧмыс меԁԍа-ԋін јона паԍкалӧ васӧԁ уԉіс, зера гожӧмын. Август тӧлыԍ пукԍігӧн поԅӧ аԁԇыны быԁса картупеԉ мујас каԁԍыс воԇҗык ԍӧԁӧԁӧм корјасӧн, коԁ вӧсна картупеԉ коԉӧ быԁмытӧг, мыјкӧ мынтаыс. Ԍіԍмӧ муас боԍттӧԇыс, а унҗыкыс віԍмӧ тӧвнас, гуас кујлігӧн. Кос гожӧмын васӧԁ сіԍ віԍӧмыс ԁугԁывлӧ, а мукӧԁԁырјіыс оз і мытчыԍлы.
Кутшӧм ногӧн нӧ висьӧмыс веськалӧ картупеляс да висьмӧдӧ сійӧ? Ӧти-кӧ, сійӧ еджыд чутыс, коді мыччысьӧ улис поводдя дырйи, мыськавсьӧ коръяссьыс зэрӧн да ӧтилаын ваыскӧд пырӧ муас, кӧні и висьмӧдӧ картупельсӧ. Сэки картупель вылас мыччысьӧны рудов, личкыссьӧма, надзӧникӧн быдмысь чутъяс. Недыр мысьт став картупельыс сісьмас да пондас сы дінысь кывны чӧскыдтӧм дук. Унджыкысьсӧ картупель висьмӧ керигӧн, кодыр кокавсьӧ ӧтлаын коръясыскӧд. Кущӧм ногӧн-нӧ віԍӧмыс веԍкалӧ картупеԉас ԁа віԍмӧԁӧ сіјӧ? Ӧԏікӧ, сіјӧ јеҗыԁ чутыс, коԁі мытчыԍӧ уԉіс повоԃԃа ԁырјі, мыԍкавԍӧ корјасԍыс зерӧн ԁа ӧԏілаын ваыскӧԁ пырӧ муас, кӧні-і віԍмӧԁӧ картупеԉсӧ. Секі картупеԉ вылас мытчыԍӧны руԁов, ԉічкыԍԍӧма, наԇӧԋікӧн быԁмыԍ чутјас. Ԋеԁыр мыԍт став картупеԉыс ԍіԍмас ԁа понԁас сы ԁіныԍ кывны чӧскыԁтӧм ԁук. Унҗыкыԍсӧ картупеԉ віԍмӧ керігӧн, коԁыр кокавԍӧ ӧтлаын корјасыскӧԁ.
Сэки картупельыс инмылӧ висьысь кор дінас да корсьыс и вуджӧ висьӧмыс. Таысь ӧтар бур картупельыс вермӧ висьмыны мукӧд висян картупельясӧ инмӧдчылӧмысь. Унаысь лолывлӧ сідзи, мый чукӧрӧ тэчан картупельтӧ да вежон-мӧд-коймӧд мысти ставыс сісьмӧма, кизьӧрмӧма да зэв чӧскыдтӧм дука лоӧма, кытысь сьӧкыд овлӧ синнад торйӧдны ӧтка картупельяссӧ. Секі картупеԉыс інмылӧ віԍыԍ кор ԁінас ԁа корԍыс-і вуҗӧ віԍӧмыс. Таыԍ-ӧтар бур картупеԉыс вермӧ віԍмыны мукӧԁ віԍан картупеԉјасӧ інмӧԁчылӧмыԍ. Унаыԍ лолывлӧ сіԇі, мыј чукӧрӧ течан картупеԉтӧ ԁа вежон-мӧԁ-којмӧԁ мыԍԏі ставыс ԍіԍмӧма, кіԅӧрмӧма ԁа зев чӧскыԁтӧм ԁука лоӧма, кытыԍ ԍӧкыԁ овлӧ ԍіннаԁ торјӧԁны ӧтка картупеԉјассӧ.
Таысь ӧтар висьӧм паськалӧмлы отсалӧны нӧшта мусин да удобренньӧяс. Лыаа да кос муяс вылын картупель сісьмывлӧ омӧльджыка, сьӧд муа, сёйӧд да трундаа муяс дорысь. Картупель муястӧ кӧ куйӧдӧн вынсьӧдан, да нӧшта ульӧн кӧ, сэки висьӧмыс ӧддзӧ. Тайӧ во вылӧ сьӧкыд висьтавны, кутас-ӧ паськавны васӧд, сісь (мокрая гниль) висьӧмыс али оз. Ставыс тайӧ лоӧ бӧръя гожӧм джынся поводдя серти. Юль тӧлысь помсянь кӧ поводдя лоас улис, сэк дерт позьӧ виччысьны паськалӧмсӧ тайӧ висьӧмыслысь. Таыԍ-ӧтар віԍӧм паԍкалӧмлы отсалӧны нӧшта муԍін ԁа уԁобренԋӧјас. Лыаа ԁа кос мујас вылын картупеԉ ԍіԍмывлӧ омӧԉҗыка, ԍӧԁ муа, ԍојӧԁ ԁа трунԁаа мујас ԁорыԍ. Картупеԉ мујастӧ-кӧ кујӧԁӧн вынԍӧԁан ԁа нӧшта уԉӧн-кӧ, секі віԍӧмыс ӧԁԇӧ. Тајӧ во вылӧ ԍӧкыԁ віԍтавны, кутас-ӧ паԍкавны васӧԁ, ԍіԍ (мокрая гниль) віԍӧмыс аԉі оз. Ставыс тајӧ лоӧ бӧрја гожӧм җынса повоԃԃа ԍерԏі. Јуԉ тӧлыԍ помԍаԋ-кӧ повоԃԃа лоас уԉіс, сек, ԃерт, поԅӧ віԁчыԍны паԍкалӧмсӧ тајӧ віԍӧмыслыԍ.
Быд колхозлы, выйим кӧ ӧтувъя картупель видзанін (хранилище), а сідзжӧ и ӧтка олысь крестьянинлы колӧ тӧдны, мый, кӧсъян кӧ босьтны тулысын гусьыд мича да бур картупель, кыдз кужан колӧ тӧждысьны да кутны сылысь дзоньвидзалунсӧ. Быԁ колхозлы, выјім-кӧ ӧтувја картупеԉ віԇанін (хранилище), а сіԇ-жӧ і ӧтка олыԍ креԍԏаԋінлы колӧ тӧԁны мыј кӧсјан-кӧ боԍтны тулысын гуԍыԁ міча ԁа бур картупеԉ — кыԇ кужан колӧ тӧжԁыԍны ԁа кутны сылыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ.
Кыдз нӧ колӧ видзны картупельсӧ? Медся нин ёна картупель сісьмӧ тӧлын, гуын куйлігӧн, кужтӧма картупель видзанінсӧ вӧчӧмла. Медым сэтшӧм торъясыс эз лоны, ӧнісянь жӧ колӧ кутчысьны лӧсьӧдны картупель видзанінъяссӧ. Сы могысь колӧ: Кыԇ-нӧ колӧ віԇны картупеԉсӧ? Меԁԍа-ԋін јона, картупеԉ ԍіԍмӧ тӧлын гуын кујлігӧн, кужтӧма картупеԉ віԇанінсӧ вӧчӧмла. Меԁым сещӧм торјасыс ез лоны, ӧніԍаԋ-жӧ колӧ кутчыԍны лӧԍӧԁны картупеԉ віԇанінјассӧ. Сы могыԍ колӧ:
1. Регыдджык, нӧшта на гожӧмнас, весавны картупель видзанінсӧ важ, колян вося кольӧм картупельысь, бура чышкыны джоджсӧ, чышкыны стенъяссӧ и пӧтӧлӧксӧ да бӧрас бура тӧлӧдны да косьтыны. 1. Регыԁҗык, нӧшта-на гожӧмнас, весавны картупеԉ віԇанінсӧ, важ, коԉанвоԍа коԉӧм картупеԉсӧ, бура чышкыны җоҗсӧ, чышкыны ԍԏенјассӧ і пӧтӧлӧксӧ ԁа бӧрас бура тӧлӧԁны ԁа коԍтыны.
2. Картупельсӧ гуӧ сюйтӧдз стенъяссӧ, пӧтӧлӧксӧ да став пуаинъяссӧ мавтны колӧ известка йӧлӧн. Известкаа йӧвсӧ вӧчӧны сідзи: босьтӧны выль сотӧм извесьт да гудралӧны ваын, медым артмис сук сливки кодь известкаа ва, сэсся бонйысь вӧчӧм мавтчанӧн мавтны стенсӧ, пӧтӧлӧксӧ картупель видзанінсьыс. Мавтӧм бӧрас картупель видзанінсӧ колӧ косьтыны тӧлӧдӧмӧн. Сы бӧрын вӧлись позьӧ кисьтны картупельсӧ. 2. Картупеԉсӧ гуӧ ԍујтӧԇ ԍԏенјассӧ, пӧтӧлӧксӧ ԁа став пуаінјассӧ мавтны колӧ іԅвестка јӧлӧн. Іԅвесткаа јӧвсӧ вӧчӧны сіԇі: боԍтӧны выԉ сотӧм іԅвеԍԏ ԁа гуԁралӧны ваын, меԁым артміс сук ԍԉівка-коԃ іԅвескаа ва сеԍԍа бонјыԍ вӧчӧм мавтчанӧн мавтны ԍтенсӧ, пӧтӧлӧксӧ картупеԉ віԇанінԍыс. Мавтӧм бӧрас картупеԉ віԇанінсӧ колӧ коԍтыны тӧлӧԁӧмӧн. Сы-бӧрын вӧԉіԍ поԅӧ кіԍтны картупеԉсӧ.
3. Ӧтувъя картупель видзанінъяс, колян во кӧ сэні видзисны картупель, колӧ тшынӧдны (окурить) сераӧн. Сэки вӧчӧны сідзи: картупель видзанінсьыс клеитӧны став розьяссӧ да щельяссӧ гумагаӧн, тэчӧны джоджас кӧрт листъяс, сы вылӧ кисьтӧны кыза кодь лыа да лыа вылас пуктӧны гырнич сера тырӧн, сэсся ӧзтӧны. Серасӧ колӧ босьтны 200 кымын грамм кӧкъямыс кубическӧй метр вылӧ. Сера ӧзйӧм бӧрын пырысь-пыр колӧ картупель видзанінсьыс петны, топыда пӧдлавны ӧдзӧссӧ да клеитны щельяссӧ гумагаӧн. 3. Ӧтувја картупеԉ віԇанінјас, коԉан во-кӧ сені віԇісны картупеԉ, колӧ щынӧԁны (окурить) ԍераӧн. Секі вӧчӧны сіԇі: картупеԉ віԇанінԍыс кԉеітӧны став роԅјассӧ ԁа шщеԉјассӧ гумагаӧн, течӧны җоҗас кӧрт-ԉістјас, сы вылӧ кіԍтӧны кыза-коԃ лыа ԁа лыа вылас пуктӧны гырԋіч ԍера-тырӧн, сеԍԍа ӧзтӧны. Ԍерасӧ колӧ боԍтны 200 кымын грамм кӧкјамыс кубіческӧј метр вылӧ. Ԍера ӧзјӧм бӧрын пырыԍ-пыр колӧ картупеԉ віԇанінԍыс петны, топыԁа пӧԁлавны ӧԇӧссӧ ԁа кԉеітны шщеԉјассӧ гумагаӧн.
Лун-мӧд бӧрын восьтыны ӧдзӧссӧ да тӧлӧдны картупель видзанінсӧ. Сера руыс начкалӧ став петассӧ васӧд сісь висьӧмыслысь, кодъяс вермисны кольччыны пуаинъясас, картупель видзанінас. Тшынӧдны позьӧ сэки, кодыр картупель видзаніныс абу олан керкаыскӧд помся. Лун-мӧԁ бӧрын воԍтыны ӧԇӧссӧ ԁа тӧлӧԁны картупеԉ віԇанінсӧ. Ԍера руыс начкалӧ став петассӧ васӧԁ-ԍіԍ віԍӧмыслыԍ, коԁјас вермісны коԉтчыны пуаінјасас, картупеԉ віԇанінас. Щынӧԁны поԅӧ секі, коԁыр картупеԉ віԇаніныс абу олан керкаыскӧԁ понԍа.
Тадзи картупель видзанінсӧ лӧсьӧдӧм бӧрын, нӧшта на колӧ тӧдны и картупель босьтігас татшӧмторъяс: Таԇі картупеԉ віԇанінсӧ лӧԍӧԁӧм бӧрын, нӧшта-на колӧ тӧԁны і картупеԉ боԍтігас тащӧмторјас:
1. Корйыс кӧ висьмӧма васӧд сісьӧн (мокрой гнилью), колӧ корсӧ ытшкыны вежонӧн водзджык картупель босьттӧдзыс, нуны му вывсьыс бокӧ, и бурджык лоӧ, сотан кӧ. 1. Корјыс-кӧ віԍмӧма васӧԁ ԍіԍӧн (мокрой гнилью), колӧ корсӧ ыщкыны вежаонӧн воԇҗык картупеԉ боԍттӧԇыс, нуны мувывԍыс бокӧ і бурҗык лоӧ, сотан-кӧ.
2. Картупель колӧ босьтны кос, шондіа лунӧ. Керӧм (босьтӧм) картупельсӧ, картупель видзанінас кисьттӧдз бура колӧ бӧрйыны став висьысь, ранитчӧма картупельсӧ, а картупель, коді вӧлі лӧсьӧдӧма видзанінас кисьтны, бура колӧ косьтыны ывла вылын. 2. Картупеԉ колӧ боԍтны кос, шонԁіа лунӧ. Керӧм (боԍтӧм) картупеԉсӧ, картупеԉ віԇанінас кіԍттӧԇ бура колӧ бӧрјыны став віԍыԍ, раԋітчӧма картупеԉсӧ, а картупеԉ, коԁі вӧлі лӧԍӧԁӧма віԇанінас кіԍтны, бура колӧ коԍтыны ывла-вылын.
3. Кольӧмторъяссӧ (висьысь коръяссӧ, сісь картупельсӧ) некутшӧм ногӧн оз позь кольны му вылӧ, а колӧ ставсӧ ӧтилаӧ чукӧртны да бырӧдны. 3. Коԉӧмторјассӧ (віԍыԍ корјассӧ, ԍіԍ картупеԉсӧ) ԋекущӧм ногӧн оз поԅ коԉны му-вылӧ, а колӧ ставсӧ ӧԏілаӧ чукӧртны ԁа бырӧԁны.
Таысь ӧтар, медым эськӧ эз пыр висьӧмыс картупель видзанінас да медым эз паськав висьӧмыс тӧвся видзигас, колӧ тӧдны со кутшӧмторъяс: Таыԍ-ӧтар, меԁым еԍкӧ ез пыр віԍӧмыс картупеԉ віԇанінас ԁа меԁым ез паԍкав віԍӧмыс тӧвԍа віԇігас, колӧ тӧԁны со кущӧмторјас:
1. Оз позь идравны висьысь, ранитчӧма, чӧлӧсалӧма (вундалӧма) картупельсӧ ӧтилаӧ бур да дзоньвидза картупельяскӧд. 1. Оз поԅ іԁравны віԍыԍ, раԋітчӧма, чӧлӧсалӧма (вунԁалӧма) картупеԉсӧ ӧԏілаӧ бур ԁа ԇоԋвіԇа картупеԉјаскӧԁ.
2. Картупельсӧ видзанінас колӧ кисьтны слӧйӧн, медым слӧйыс эз вӧв кызджык 3⁄4–1 метрсяысь да сэки жӧ бур эськӧ вӧлі киськавны картупельсӧ кос пӧимӧн. 2. Картупеԉсӧ віԇанінас колӧ кіԍтны слӧјӧн, меԁым слӧјыс ез вӧв кызҗык 3/4–1 метрԍаыԍ ԁа секі-жӧ бур еԍкӧ вӧлі кіԍкавны картупеԉсӧ кос пӧјімӧн.
3. Картупель видзаніныс медым вӧлі кос, колӧ видзӧдлывлыны, медым эз веськавны лым да ва. 3. Картупеԉ віԇаніныс меԁым вӧлі кос, колӧ віԇӧԁлывлыны, меԁым ез веԍкавны лым ԁа ва.
4. Картупель видзанінас температураыс воздухыслӧн мед эз вӧв ӧтиысь ичӧтджык и эз вӧв ыджыдджык куим градус шоныдысь. 4. Картупеԉ віԇанінас ԏемператураыс возԁукыслӧн меԁ ез вӧв ӧԏіыԍ ічӧтҗык і ез вӧв ыҗыԁҗык кујім граԁус шоныԁыԍ.
5. Колӧ, медым эськӧ картупель видзанінас картупель вермис тырмымӧна тӧлавны, код вӧсна нарошнӧ вӧчӧны вытяжнӧй трубаяс (вытяжные трубы). 5. Колӧ, меԁым еԍкӧ картупеԉ віԇанінас картупеԉ верміс тырмымӧна тӧлавны, коԁ вӧсна нароԍнӧ вӧчӧны выԏажнӧј трубајас (вытяжные трубы).
6. Картупель бӧрйигас сісьмыны заводитӧм картупельсӧ и сісьмӧм картупельсӧ колӧ регыдджык шыблавны. 6. Картупеԉ бӧрјігас сіԍмыны завоԃітӧм картупеԉсӧ і ԍіԍмӧм картупеԉсӧ колӧ регыԁҗык шыблавны.
7. Тӧвнас колӧ кымыныськӧ бӧрйыны картупельсӧ и шыблавны став сісьмыны заводитысь картупельсӧ. 7. Тӧвнас колӧ кымыныԍкӧ бӧрјыны картупеԉсӧ і шыблавны став сіԍмыны завоԃітыԍ картупеԉсӧ.
Соблюдайтны кӧ кутан правилӧяссӧ, коді индалӧма тані, позьӧ бура видзны урожайсӧ картупельлысь. Собԉуԁајтны-кӧ кутан правілӧјассӧ, коԁі інԁалӧма тані, поԅӧ бура віԇны урожајсӧ картупеԉлыԍ.
Комиӧн
Важ коми гижӧд