КЫДЗИ ВИДЗНЫ КАРТУПЕЛЬ СІСЬМӦМЫСЬ
Юль тӧлысь помын, а мукӧддырйиыс водзджык, картупель коръяс вылын кутас мыччысьны рудов чутъяс.
Водзджыксӧ рудов чутъясыс мыччысьӧны лист дорас, но бӧрас зэв ӧдйӧ быдмӧны да паськалӧны став лист пасьтаыс.
Улис поводдяяс дырйи сійӧ рудов чутъяс вылас, а унджыкысьсӧ лист гугас, мыччысьӧны еджыд (пызь кодь) чутъяс (налет). Сэтшӧм висьӧмыс шусьӧ васӧд сісьӧн (мокрая гниль). Васӧд сісь висьӧмыс медся нин ёна паськалӧ васӧд (улис), зэра гожӧмын. Август тӧлысь пуксигӧн позьӧ аддзыны быдса картупель муяс кадсьыс водзджык сьӧдӧдӧм коръясӧн, код вӧсна картупель кольӧ быдмытӧг, мыйкӧ мындаыс. Сісьмӧ муас босьттӧдзыс, а унджыкыс висьмӧ тӧвнас, гуас куйлігӧн. Кос гожӧмын васӧд сісь висьӧмыс дугдывлӧ, а мукӧддырйиыс оз и мыччысьлы.
Кутшӧм ногӧн нӧ висьӧмыс веськалӧ картупеляс да висьмӧдӧ сійӧ? Ӧти-кӧ, сійӧ еджыд чутыс, коді мыччысьӧ улис поводдя дырйи, мыськавсьӧ коръяссьыс зэрӧн да ӧтилаын ваыскӧд пырӧ муас, кӧні и висьмӧдӧ картупельсӧ. Сэки картупель вылас мыччысьӧны рудов, личкыссьӧма, надзӧникӧн быдмысь чутъяс. Недыр мысьт став картупельыс сісьмас да пондас сы дінысь кывны чӧскыдтӧм дук. Унджыкысьсӧ картупель висьмӧ керигӧн, кодыр кокавсьӧ ӧтлаын коръясыскӧд.
Сэки картупельыс инмылӧ висьысь кор дінас да корсьыс и вуджӧ висьӧмыс. Таысь ӧтар бур картупельыс вермӧ висьмыны мукӧд висян картупельясӧ инмӧдчылӧмысь. Унаысь лолывлӧ сідзи, мый чукӧрӧ тэчан картупельтӧ да вежон-мӧд-коймӧд мысти ставыс сісьмӧма, кизьӧрмӧма да зэв чӧскыдтӧм дука лоӧма, кытысь сьӧкыд овлӧ синнад торйӧдны ӧтка картупельяссӧ.
Таысь ӧтар висьӧм паськалӧмлы отсалӧны нӧшта мусин да удобренньӧяс. Лыаа да кос муяс вылын картупель сісьмывлӧ омӧльджыка, сьӧд муа, сёйӧд да трундаа муяс дорысь. Картупель муястӧ кӧ куйӧдӧн вынсьӧдан, да нӧшта ульӧн кӧ, сэки висьӧмыс ӧддзӧ. Тайӧ во вылӧ сьӧкыд висьтавны, кутас-ӧ паськавны васӧд, сісь (мокрая гниль) висьӧмыс али оз. Ставыс тайӧ лоӧ бӧръя гожӧм джынся поводдя серти. Юль тӧлысь помсянь кӧ поводдя лоас улис, сэк дерт позьӧ виччысьны паськалӧмсӧ тайӧ висьӧмыслысь.
Быд колхозлы, выйим кӧ ӧтувъя картупель видзанін (хранилище), а сідзжӧ и ӧтка олысь крестьянинлы колӧ тӧдны, мый, кӧсъян кӧ босьтны тулысын гусьыд мича да бур картупель, кыдз кужан колӧ тӧждысьны да кутны сылысь дзоньвидзалунсӧ.
Кыдз нӧ колӧ видзны картупельсӧ? Медся нин ёна картупель сісьмӧ тӧлын, гуын куйлігӧн, кужтӧма картупель видзанінсӧ вӧчӧмла. Медым сэтшӧм торъясыс эз лоны, ӧнісянь жӧ колӧ кутчысьны лӧсьӧдны картупель видзанінъяссӧ. Сы могысь колӧ:
1. Регыдджык, нӧшта на гожӧмнас, весавны картупель видзанінсӧ важ, колян вося кольӧм картупельысь, бура чышкыны джоджсӧ, чышкыны стенъяссӧ и пӧтӧлӧксӧ да бӧрас бура тӧлӧдны да косьтыны.
2. Картупельсӧ гуӧ сюйтӧдз стенъяссӧ, пӧтӧлӧксӧ да став пуаинъяссӧ мавтны колӧ известка йӧлӧн. Известкаа йӧвсӧ вӧчӧны сідзи: босьтӧны выль сотӧм извесьт да гудралӧны ваын, медым артмис сук сливки кодь известкаа ва, сэсся бонйысь вӧчӧм мавтчанӧн мавтны стенсӧ, пӧтӧлӧксӧ картупель видзанінсьыс. Мавтӧм бӧрас картупель видзанінсӧ колӧ косьтыны тӧлӧдӧмӧн. Сы бӧрын вӧлись позьӧ кисьтны картупельсӧ.
3. Ӧтувъя картупель видзанінъяс, колян во кӧ сэні видзисны картупель, колӧ тшынӧдны (окурить) сераӧн. Сэки вӧчӧны сідзи: картупель видзанінсьыс клеитӧны став розьяссӧ да щельяссӧ гумагаӧн, тэчӧны джоджас кӧрт листъяс, сы вылӧ кисьтӧны кыза кодь лыа да лыа вылас пуктӧны гырнич сера тырӧн, сэсся ӧзтӧны. Серасӧ колӧ босьтны 200 кымын грамм кӧкъямыс кубическӧй метр вылӧ. Сера ӧзйӧм бӧрын пырысь-пыр колӧ картупель видзанінсьыс петны, топыда пӧдлавны ӧдзӧссӧ да клеитны щельяссӧ гумагаӧн.
Лун-мӧд бӧрын восьтыны ӧдзӧссӧ да тӧлӧдны картупель видзанінсӧ. Сера руыс начкалӧ став петассӧ васӧд сісь висьӧмыслысь, кодъяс вермисны кольччыны пуаинъясас, картупель видзанінас. Тшынӧдны позьӧ сэки, кодыр картупель видзаніныс абу олан керкаыскӧд помся.
Тадзи картупель видзанінсӧ лӧсьӧдӧм бӧрын, нӧшта на колӧ тӧдны и картупель босьтігас татшӧмторъяс:
1. Корйыс кӧ висьмӧма васӧд сісьӧн (мокрой гнилью), колӧ корсӧ ытшкыны вежонӧн водзджык картупель босьттӧдзыс, нуны му вывсьыс бокӧ, и бурджык лоӧ, сотан кӧ.
2. Картупель колӧ босьтны кос, шондіа лунӧ. Керӧм (босьтӧм) картупельсӧ, картупель видзанінас кисьттӧдз бура колӧ бӧрйыны став висьысь, ранитчӧма картупельсӧ, а картупель, коді вӧлі лӧсьӧдӧма видзанінас кисьтны, бура колӧ косьтыны ывла вылын.
3. Кольӧмторъяссӧ (висьысь коръяссӧ, сісь картупельсӧ) некутшӧм ногӧн оз позь кольны му вылӧ, а колӧ ставсӧ ӧтилаӧ чукӧртны да бырӧдны.
Таысь ӧтар, медым эськӧ эз пыр висьӧмыс картупель видзанінас да медым эз паськав висьӧмыс тӧвся видзигас, колӧ тӧдны со кутшӧмторъяс:
1. Оз позь идравны висьысь, ранитчӧма, чӧлӧсалӧма (вундалӧма) картупельсӧ ӧтилаӧ бур да дзоньвидза картупельяскӧд.
2. Картупельсӧ видзанінас колӧ кисьтны слӧйӧн, медым слӧйыс эз вӧв кызджык 3⁄4–1 метрсяысь да сэки жӧ бур эськӧ вӧлі киськавны картупельсӧ кос пӧимӧн.
3. Картупель видзаніныс медым вӧлі кос, колӧ видзӧдлывлыны, медым эз веськавны лым да ва.
4. Картупель видзанінас температураыс воздухыслӧн мед эз вӧв ӧтиысь ичӧтджык и эз вӧв ыджыдджык куим градус шоныдысь.
5. Колӧ, медым эськӧ картупель видзанінас картупель вермис тырмымӧна тӧлавны, код вӧсна нарошнӧ вӧчӧны вытяжнӧй трубаяс (вытяжные трубы).
6. Картупель бӧрйигас сісьмыны заводитӧм картупельсӧ и сісьмӧм картупельсӧ колӧ регыдджык шыблавны.
7. Тӧвнас колӧ кымыныськӧ бӧрйыны картупельсӧ и шыблавны став сісьмыны заводитысь картупельсӧ.
Соблюдайтны кӧ кутан правилӧяссӧ, коді индалӧма тані, позьӧ бура видзны урожайсӧ картупельлысь.
Комиӧн