КӦРЫМЪЯС СИЛОСУЙТӦМ
СКӦТЛЫ ЛӦСЬӦДАМ ЁН КӦРЫМ БАЗА
Миян водзын, кыдзи Войвыв крайын, сідз жӧ и Коми обласьтын, сувтӧдӧма мог — кыпӧдны скӧт видзан овмӧс, пӧртны Войвыв крайӧс дзоньнас, тшӧтш и Коми обласьтӧс, скӧт видзан ыджыд районӧ. Тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртны колӧ меддженьыд кадӧн, мед эськӧ лои обеспечитӧма пятилетка помасигкежлӧ партиялысь да правительстволысь заданньӧ тыртӧм — сетны страналы куим миллион пуд вузӧс вый, мед эськӧ лои обеспечитӧма скӧт прӧдуктаӧн снабжайтӧм вӧр дорын уджалысьясӧс, мед эськӧ лои бурмӧдӧма олӧмсӧ став уджалысь йӧзлысь.
Тайӧ могыс олӧмӧ пӧртны вермана. Сідзкӧ колӧ чорыда кутчысьны нуӧдны скӧт видзӧм бурмӧдан мероприяттьӧяс, лӧсьӧдны тырмидз да бур кӧрым база — скӧт видзӧмын нуӧдны социалистическӧй реконструкция.
СИЛОСЛӦН КОЛАНЛУН СКӦТ ВИДЗӦМ БУРМӦДӦМЫН
Медтӧдчана мероприяттьӧ скӧт видзӧм бурмӧдны кӧрым база лӧсьӧдӧмын — кӧрым силосуйтӧм. Кӧрым силосуйтӧм вӧчӧ быдса революция овмӧсын, скӧт видзӧмын.
Мый сійӧ сетӧ миян овмӧслы?
Медвойдӧр, сійӧ лӧсьӧдӧ скӧт видзӧмлы ён кӧрым база.
1. Кӧрым силосуйтӧмӧн лоӧ позяна муяс вылын вӧдитны бура урожай сетана культураяс — подсолнушка, клевер, зӧр сора вика да с. в., кодъяслысь урожайсӧ силосуйтӧмысь ӧприч некыдз сэсся оз позь видзны.
2. Медбура вичмӧ кӧрымлӧн пӧтӧсыс силосуйтӧмӧн (мукӧд ног кӧрым видзӧм дорысь пӧтӧсыс вошӧ медэтша),
3. Позьӧ пӧртны ёна бур кӧрымӧ овмӧсысь чукӧрмӧм шыбласъяс: капуста, картупель да корнеплод коръяс, петшӧр, йӧн да мукӧд сикас ёг турунъяс.
Артавны кӧ пӧтӧс муртасъясӧн (кормӧвӧй единицаясӧн) силосуйтан быдтасъяслысь урожай, аддзам: нянь кӧдзалӧн урожай ёна этша силосуйтан быдтасъяс серти.
Куш ӧти торйӧн — му вылӧ силосуйтан культураяс кӧдзӧмӧн — ми куим мында содтам кӧрым скӧтлы.
Быдтас вӧдитысь кӧ зільӧ ӧти чийӧбиник шеп пыдди быдтыны кыкӧс, то мӧс видзысь, кӧрым силосуйтӧмӧн, ёна кокниа вермӧ ӧти мӧс пыдди видзны кык мӧс.
Войвывладорын, весиг специальнӧй силоснӧй культураяс кӧдзтӧг, силосуйтӧмӧн позьӧ вичмӧдны кӧрымлысь коймӧд пай пӧтӧссӧ.
Мый вӧсна?
Со мый вӧсна: кыдз кӧть тэ видзты кӧрымтӧ (турунӧ косьтан-ӧ, кӧбрӧгӧ тэчан-ӧ, гуӧ гуалан-ӧ), а век жӧ нин пӧтӧслуныс ёна вошӧ. Силосуйтӧмӧн кӧрымлӧн пӧтӧсыс вошӧ медэтша (клеверлӧн пӧтӧсыс турунӧ косьтігӧн, лючки-бура черӧдитӧмӧн вошӧ 20–25 %, а силосуйтігӧн ньӧти оз вош).
Силосуйтігӧн кӧрымлӧн пӧтӧсыс шӧркоддьӧма вошӧ 10%, а турунӧ косьтігӧн этша вылӧ 20–25 %. Лёк поводдя шӧрӧ кӧ веськалан, 30% и унджык на вошӧ. Аръядор ӧтава идравны некыдз он вермы зэра поводдя вӧсна, а силосуйтны позьӧ любӧй поводдя дырйи, сідзкӧ — став ӧтавасӧ позьӧ видзтыны, вӧчны аслыссяма бур кӧрымӧ.
Тайӧ вылынджык висьталӧм дінас кӧ нӧшта содтам сійӧ, мый силосуйтӧмӧн позьӧ вичмӧдны да пӧртны бур кӧрымӧ овмӧсысь быд сикас шыбласъяс, сэки нин ёна синмӧ шыбитчана лоӧ силослӧн коланлуныс.
Оз на сӧмын тайӧн артавсьы сылӧн став бурлуныс.
Таысь ӧприч силосуйтӧм кӧрым бурмӧдӧ скӧтӧс, кыпӧдӧ налысь продуктивносьтсӧ.
Миянӧ — войвыв интасӧ (местаӧ) — кӧть и вайлан бур породаа скӧттӧ, а омӧлик кӧрымнад наысь пӧльза оз жӧ ло: найӧ регыд чийӧбмӧны, кок йывсьыс усьӧны. Медым кыпӧдны налысь продуктивносьтсӧ, колӧ вердны вына кӧрымӧн дугдывтӧг — тӧлын и гожӧмын.
Позьӧ-ӧ тадзисӧ вердны миянын ӧнія ногӧн кӧрым лӧсьӧдігӧн?
Оз позь. Миян кӧрымыд муртса-муртса тырмӧ сӧмын тӧвсӧ коллявны, да ӧд нӧшта кутшӧм кӧрым! Лёк лобозь, йӧн, либӧ чорыд осока, пӧдӧма — тшын петӧ. Тулысладор миян мӧсъяс кок йывсьыс усьӧны, лоӧ быд здук гезйӧн лэптавны.
Тулысын, турун вежӧдӧм мысьт, скӧтлы бурджыкыс оз жӧ ло: уличаяс кузя морӧсӧдз няйтӧд мӧсъяс мунӧны пӧскӧтинаӧ йирсьыны 8–10 километр сайӧ. Лунся йирсьӧмыслӧн тукыс гортӧ воигӧныс бӧр вошӧ, мӧсъяс вир тшыгӧсь воӧны, баксӧны — 10 километрасӧ ӧд мунны колӧ!
Кӧрым силосуйтӧмӧн да му вылӧ ыджыд урожай сетана культураяс — подсолнечник, зӧр сора вика, корнеплодъяс, клевер да м. т. — кӧдзӧмӧн ми мезмам скӧтӧс мучитӧмысь, кыпӧдам скӧтлысь продуктивносьтсӧ да пӧртам олӧмӧ партиялысь да правительстволысь заданньӧсӧ — сетам страналы 3 миллион пуд вузӧс вый пятилетка помасигкежлӧ.
Колӧ шуны, ӧткӧн-ӧткӧн он вермы скӧт видзӧм бурмӧдны, он вермы вӧчны гырысь силос дозъяс (башняяс), лӧсьӧдны силосуйтчигӧн колана машинаяс — силосорезкаяс, элеваторъяс да мый да, он вермы кутчысьны му вылӧ кӧдзны силосуйтан культураяс.
Кызвын крестьянаыс Сӧвет Союзын гӧгӧрвоисны нин ӧтувъя уджлысь, ыджыд овмӧслысь бурлунсӧ да мӧда-мӧд бӧрся ӧтырышйӧн кутчысисны пырны колхозъясӧ. Колхозӧ пыран гы ёна вылӧ кыпалӧ сідз жӧ и Коми обласьтын: 1931-ӧд вося тувсов кӧдза дырйи колхозъясӧ пырӧмаӧсь нин 31% став овмӧс пиысь. Колхозӧ пырӧм век ӧтарӧ содӧ и дерт оз весьшӧрӧ: сӧмын ӧтувъя вынӧн, му-видз уджалан машинаяс лӧсьӧдӧмӧн ми вермам мынтӧдчыны сьӧкыд уджысь, кокньӧдам олӧм уджалысь крестьяналысь да ёнмӧдам социалистическӧй экономикалысь подувсӧ.
Силос — медбур туй скӧт видзӧм бурмӧдӧмын.
МЫЙ СІЙӦ СИЛОСУЙТӦМЫС
Сійӧ — кӧрым шоммӧдӧм, дзик жӧ кыдзи шоммӧдӧны тӧв кежлӧ капуста, свеклӧ, ӧгурчи, арбуз да мый да, сӧмын тайӧясӧс мӧд ногӧнджык вӧчӧны: капустаӧс солалӧны ватӧг, свеклӧӧс кӧтӧдӧны солавтӧг, а ӧгурчиӧс — кӧтӧдӧны и солалӧны. Кӧрым шоммӧдігӧн — силосуйтігӧн — ва оз кисьтны ни сов оз тэчны. Та йылысь стӧчджык сёрнитам водзын, а ӧні висьталам, мый лоӧ кӧрымкӧд шоммигӧныс.
БАКТЕРИЯЛӦН УДЖ
Быдӧн тӧдӧ: шоныдінын йӧв шоммӧ. Шома йӧв сёйны позьӧ на, сӧмын сылӧн лоӧ вежсьӧма кӧрыс да модаыс. Тайӧ артмӧ со мый вӧсна: сакар, коді мыйкӧ мындаӧн эм быд сикас йӧлын, синмӧн аддзытӧм ловъяс — бактерияяс — пӧртӧны йӧв шомӧ, йӧлыс лоӧ юмовкодь шома. Татшӧм сикас бактерияясыс шусьӧны йӧв шоммӧдысьясӧн.
Бактерияясӧн вӧчӧм йӧв шом мортлы да пемӧсъяслы абу вреднӧй, мукӧддырйи весиг ёна колантор овлӧ. Ӧткымын учёнӧйяс (Мечников да код да) шулывлісны, важ йӧз пӧ кузя овлісны шома йӧв сёйӧм вӧсна.
Йӧв шоммӧдысь бактерияяс кындзи природаын эмӧсь мукӧд сикас бактерияяс: уксусно-кислӧй (уксуснӧй кислота вӧчӧны), масляно-кислӧйяс да с. в. Ставыс найӧ вӧчӧны сӧмын ассьыныс удж, найӧ быттьӧ кутшӧмкӧ аслыссикас специалистъяс: ӧти — йӧв шоммӧдӧ, мӧд — уксус, коймӧд — выйяс да с. в.
ШОНЫД ДА СЫНӦД ВЕЖЛАЛӦНЫ БАКТЕРИЯЯСӦС
Быд бактериялы рӧдйысьны да уджавны колӧны аслыссяма условйӧяс. Медым, шуам, няньшом бура шоммас, сійӧс пуктӧны шоныдінӧ, паччӧр вылӧ), а капуста да свеклӧ каччаяс — кӧбрӧгӧ сюйӧны. Вӧчӧны тадзи сы вӧсна, мый ӧти сикас бактерияяс олӧны да рӧдйӧны бура ӧти условйӧясын, шуам кӧть, ёна шоныдінын, а мукӧдъяс — мӧдарӧ: ёна шоныдінсӧ оз терпитны, налы уджавны колӧ шӧркоддьӧм температура. Ми ставным бура тӧдам, кутшӧм ӧдйӧ йӧв шоммӧ керкаын, йӧв шоммӧдысь гагъясыс шӧркоддьӧм температура радейтӧны да.
Сэтшӧма жӧ бактерияяс сынӧдӧс радейтӧны: ӧтикъяс нач оз вермыны сынӧд пытшкын овны, либӧ вывті этша колӧ сынӧдыс (йӧв шоммӧдысь бактерияяс), а мукӧдъяслы, торъя нин уксус шоммӧдысьяслы, колӧ уна сынӧд: рӧдйысьны да уджавны сійӧ вермӧ сӧмын уна сынӧда инын.
Сідзкӧ сынӧдӧс радейтӧм серті шоммӧдысь гагъясӧс позьӧ юкны кык пельӧ: ӧтарсаясыслы рӧдйысьны да уджавны колӧ уна сынӧд. Сынӧдтӧг (кислородтӧг) найӧ оз овны. Мӧдъяслы — мӧдарӧ: уджалӧны сӧмын сынӧдтӧминын.
Уна сынӧд требуйтысь бактерияяс шусьӧны сынӧда гагъясӧн (аэробъясӧн), а сынӧдтӧг уджалысьяс — сынӧдтӧм гагъясӧн (анаэробъясӧн).
Сынӧда гагъяс пӧвстӧ пырӧны уксус шоммӧдысьяс, сынӧдтӧмъяс пӧвсӧ — масляно-кислӧй да йӧв шомӧн шоммӧдысьяс.
МЫЙ СІЙӦ СИЛОСУЙТӦМЫС
Силосуйтігӧн кутшӧмкӧ быдтас — капуста-галан листъяс, подсолнушка за, вика да мый да — шоммӧдӧны йӧв шомӧн. Йӧв шомӧн шоммӧдысьяс силосуйтан кӧрымлысь сакарсӧ пӧртӧны йӧв шомӧ; йӧв шомыс тырмымӧн чукӧрмас да, пондас видзны водзӧ вылӧ вежсьӧмъясысь да тшыксьӧмысь. Сідзкӧ силосуйтігӧн медъёнасӧ колӧ: ӧти-кӧ, силосуйтчан кӧрым пытшкын ловзьӧдны йӧв шомӧн шоммӧдысь гагъясӧс сы мында, медым найӧ велӧдісны став мукӧд сикас шомӧн шоммӧдысьяссӧ; мӧд-кӧ, лӧсьӧдны сэтшӧм условйӧяс, медым шоммӧм (силосуйтӧм) кӧрым эз тшык.
Силосуйтӧм вылӧ кӧрымъяс унджыкысьсӧ босьтсьӧны этша пӧтӧса веществоясӧн — белокӧн, но озырӧсь углеводъясӧн, сы вӧсна силосуйтігӧн ёнджыкасӧ ловзьӧны уксуса, выя да йӧла шомӧн шоммӧдысьяс.
СИЛОСЛЫ КОЛӦ ШОММЫНЫ ЙӦВ ШОМӦН
Став сикас шомӧн шоммӧм пытшкын силосуйтчигӧн медколанаыс тшук ӧти сикаса шом — йӧв шом. Став мукӧд сикаса шомъясӧн шоммигӧн кӧрымлӧн пӧтӧса веществоясыс пӧрӧны ковтӧм, вреднӧй веществоясӧ да торкӧны пемӧсъяслысь дзоньвидзасӧ.
Кӧрым пытшкӧ кӧ пуктыштам кӧть ичӧтика маслянӧй кислота (вый шомӧн шоммигӧн артмӧ) — кӧрым дзикӧдз тшыкӧ, бакшасьӧ.
КЫДЗИ УДЖӦДНЫ СӦМЫН ЙӦВ ШОМ ГАГЪЯСӦС
Кыдзи жӧ позьӧ тшӧктыны уджавны кӧрымын сӧмын йӧв шомӧн шоммӧдысь гагъяслы, кор природаас быд сикас шоммӧдысь гагйыс лыдтӧм-тшӧттӧм? Кыдзи дугӧдны тайӧ бӧръяясыслысь лёк уджсӧ?
Дугӧдны позьӧ, дай ёна кокниа.
Водзынджык ми шуим нин, мый быд гаг вермӧ ловзьыны сӧмын сылы шогмана температураын, сынӧдын да васӧда-косӧда инын.
Шуам, силослы колана йӧв шомӧн шоммӧдысь гагъяс медӧдйӧ ловзьӧны да уджалӧны 37–44° температураын Цельсий серти, терпитӧны и вылынджык температура — 55° ӧдз. Йӧв шом гагъяс ёна бура уджалӧны 18–20°-а температураын и, а кор кӧрымлӧн сакарыс пӧрӧма нин йӧв шомӧ, йӧв шом гагъяс уджалӧмысь оз дугдыны весиг 10°-ын. Дерт сэтшӧм кӧдзыдінын гагъяс дышмӧны нин, но вӧрыштӧны на.
Йӧв шом гагъяс ёнджыкасӧ уджалӧны сынӧдтӧм (анаэробнӧй) инын.
Силосуйтігӧн медлёк врагъяс — масляно-кислӧй бактерияяс сынӧдтӧг жӧ уджалӧны.
Сӧмын найӧ мӧд ног терпитӧны температура, шоныд-кӧдзыдъясын ачыссяма бӧрйысьӧны: найӧ зэв ӧтырышъя уджалӧны 35–38 градуса температураын, а лоӧ кӧ вылынджык либӧ улынджык, налӧн выныс пырысьтӧм-пыр чинӧ, дай дзикӧдз вошӧ.
Сідзкӧ вый шомӧн шоммӧдысь гагъяс сынӧдтӧг шоммӧдчигӧн ӧпаснӧйӧсь сӧмын зэв дзоля кадын.
Сынӧдтӧминын 10 да 35 градуса температураӧн масляно-кислӧй бактерияяс оз вермыны венны йӧв шом гагъясӧс, оз вермыны уджавны 40–50°-а температураын и. Сідзкӧ сынӧдтӧг силосуйтігӧн медлёк кадыс 35–40 градусъяс костын; тайӧ ӧпаснӧй кадсьыс, мый верман, колӧ пышъявны.
Нач мӧд ног примитӧны сынӧдӧс силос тшыкӧдысь вреднӧй гагъяс — уксуса гагъяс: тырмымӧн сынӧдтӧг найӧ некутшӧма оз вермыны уджавны. Температура боксянь уксус гагъяс ӧтырышъяджык уджалӧны 20–30 градуса температураын: чуть кӧ вылынджык, найӧ дзикӧдз кулӧны. Медым силосын уксус гагъяс эз ловзьыны да эз пондыны уджавны, колӧ ёна топӧдны силоссӧ да дзикӧдз вӧтлыны сынӧд; сынӧдтӧм (анаэробнӧй) инын уксусно-кислӧй броженньӧ оз ло.
Нильӧга шом артмӧ 22–30 градуса температураын. Кӧрым бакшасьны оз вермы, абу кӧ тырмымӧн сынӧд да температураыс кӧ вылын.
Став тайӧ вылынджык висьталӧмсьыс гӧгӧрвоана, медым силосын уджалісны сӧмын йӧв шом гагъяс, колӧ: ӧти-кӧ, сынӧдтӧммӧдны силоссӧ; мӧд-кӧ, лӧсьӧдны «ыркыд» температура — 20–25°, либӧ пӧсьӧдлыны 50° ӧдз Цельсий серти.
30–40 градуса температура сынӧдтӧминын зэв ӧпаснӧй кад, вый шом гагъяс сэки уджавны вермӧны да сы вӧсна. Тайӧ став вӧснаыс нуӧдӧны кӧдзыдӧн да пӧсьӧн силосуйтӧм.
КӦДЗЫДӦН СИЛОСУЙТӦМ
Кӧдзыдӧн силосуйтӧмӧс колӧ гӧгӧрвоны со кыдзи: силосуйтан кӧрымлӧн сакарыс йӧв шомӧ пӧрӧ (шоммӧ) 20–25 градуса температураын, сідзкӧ — силосуйтан массаыс шоммигчӧжыс пыр кӧдзыд.
Научнӧй даннӧйяс серти кӧдзыдӧн силосуйтігӧн шоммӧмлысь схемасӧ позьӧ петкӧдны со кыдзи:
[Кӧдзыдӧн силосуйтӧмлӧн схема.]
Тані зэв синмӧ шыбитчана петкӧдлӧма силослысь шоммӧмсӧ. Сувтса визяс индӧма силослысь температурасӧ, водсаас (пӧперегсаас) — кадсӧ. Кыза визьнитӧмӧдыс мунӧ масляно-кислӧй броженньӧ сынӧдтӧминын. Схемасьыс ми аддзам: первойя лунъясас (лун-мӧд) эм сынӧд (кислород), быдтасъясыс ловъяӧсь на да лолалӧны сынӧдсӧ, сэсся кислородыс бырас да — кулӧны, пӧдӧны сынӧд тырмытӧмысла. Став сынӧдсӧ бырӧдӧм бӧрын лун кык мысьт быдтасъяс шоймӧны, разлагайтчӧны. Налӧн сакарыс клеткаяс пӧвстсьыс петӧ да инмӧ йӧв шом гагъяскӧд — заводитчӧ артмыны йӧв шом.
Сійӧ схемасьыс жӧ ми аддзам: силосыс кӧ 25 градусысь вылӧджык оз пӧсявлы, сэки масляно-кислӧй броженньӧ оз ло. Вый шом гагъяс чужӧны да уджалӧны пӧсьджык инын, 30–40 градуса температураын.
Нёль-квайт вежон чӧж силослӧн температураыс вочасӧн-вочасӧн чинӧ, вый шом, кодӧс дугдывтӧг вӧчӧны бактерияяс, заводитӧ пӧдтыны ассьыс ловъя гагъяссӧ — бактерияяссӧ, тшӧтш мукӧд сикас гагъясӧс и. Та бӧрын став ловъя лолыс, коді эськӧ вермис вежны силослысь модасӧ-структурасӧ — кулӧны, силосыс веськалӧ консервнӧй банкаӧ моз да олӧ ёна дыр тшыксьытӧг.
ПӦСЬӦН СИЛОСУЙТӦМ.
Пӧсьӧн силосуйтігӧн силос масса кык-куим лун мысьт пӧсялӧ 50 градусӧдз Цельсий серти. Первойя куим луннас кӧрымъясыс ловъяӧсь на, лолалӧны кислородӧн. Став сынӧдыс бырӧ да, быдтасъяс кулӧны. Кулӧм быдтасъясӧ заберитчӧны ловъя гагъяс, — силос заводитчӧ шоммыны.
Кутшӧм гагъяс вермӧны уджавны ыджыд жар пытшкын сынӧдтӧг?
Сынӧдтӧг 50 градуса температураын вый шом гагъяслы уджавны условйӧяс оз лоны. Сынӧдтӧмин налы бур, но 50° жар сылы вывті вылын: сэтшӧм жаринын вый шом гагъяс оз уджавны.
50°-ӧдз воӧм мысьт, быдтасъясыс куласны да, температураыс пондӧ вочасӧн бӧр усьны да мыетшкӧ дыр кежлӧ веськалӧ буретш сы местаӧ, кор чужӧны да уджалӧны вый шом гагъяс. Вый шомӧн шоммыны силос збыльысь заводитлас да мунас буретш сійӧ кадсӧ, кор температураыс лоӧ 30–40 градусъяс костын.
Кор температураыс лэччас масляно-кислӧй броженньӧ пырыс, выльысь заводитчӧны уджавны йӧв шом гагъяс; уджаласны найӧ, кытчӧдз оз ло тырмымӧн кислота, медым кусӧдны шоммӧдчысьяслысь ловсӧ. Сідзкӧ ми аддзам: пӧсьӧн силосуйтігӧн молочно-кислӧй броженньӧ тшук лолӧ.
Дыр-ӧ кыссьӧ вый шомӧн шоммӧмыс?
Висьтавны веськыда тайӧ юалӧмыс вылӧ сьӧкыд, силослӧн кӧдзалӧмыс унатор сайын да. Вермас лоны, мый вый шомлы ладмана температура дыркодь сулалас. Сэки силослы ёна ӧпаснӧй кад, силос вермас дзикӧдз тшыкны, клящӧй дукӧн дуксявны.
Сідзкӧ пӧсьӧн силосуйтігӧн пыр вермас артмыны масляно-кислӧй броженньӧ. Сы вӧсна кӧдзыдӧн силосуйтӧм та дорысь бурджык, сы ногджык колӧ силосуйтнысӧ.
Пӧсьӧн силосуйтігӧн кӧрымлӧн пӧтӧсыс ёнджыка вошӧ, пӧшти кык мында унджык кӧдзыдӧн дорысь. Уна опытъяс (видлӧгъяс) вӧчӧм серти аддзӧма: пӧсьӧн силосуйтігӧн кӧрымлӧн пӧтӧслуныс вошӧ 30–40%, а кӧдзыдӧн — 5–15%.
КӦДЗЫДӦН АЛИ ПӦСЬӦН СИЛОСУЙТНЫ?
Вылынджык висьталӧмъяс серти ми вермам веськыда шуны, кутшӧмджык ногӧн — пӧсьӧн али кӧдзыдӧн — силосуйтны кӧрым. Ставыс висьталӧ, мый кӧдзыдӧн силосуйтӧм быд боксянь бурджык пӧсьӧн силосуйтӧм дорысь. Да и збыльӧдз, та ногджык и колӧ вӧчнысӧ, медся нин силосуйтнысӧ кӧ индӧма уна кӧрым да машинаясӧн ещӧ уджсӧ нуӧдӧны. Силосуйтӧм масса бӧрся лючки чередитӧмӧн да машинаясӧн уджалӧмӧн артмӧ бур силос, весиг бурджык кутшӧмӧс мукӧддырйи чайтӧны босьтны силосуйтчысьяс.
Силосуйтны заводитігӧн медводдза воясас пырджык вӧлі рымасим вылын температураӧдз силосӧс вайӧдлыны; ми вӧлі чайтам, мый сӧмын та ног позьӧ ловзьӧдны йӧв шом гагъясӧс да начкыны мукӧд сикас ковтӧм бактерияясӧс.
Уна во чӧж ыджыд башняясысь температураяссӧ видлалӧм-тӧдмалӧм бӧрын ми аддзим дай эскам: артмӧ ачыссяма бур силос весиг 20° температураын.
Позьӧ шуны веськыда: температура видлӧгъяс вӧчан башняясын вылӧджык кайліс сӧмын вевдор слӧяс, метра кымын кызтаын (башняыслӧн джудждаыс вӧлі 9,5 метра, кызтаыс — 5 м.).
Улысса слӧйясас температураыс эз кайлы 19–25°-ысь вылӧджык.
6 метра джудждаын силос эз пӧсявлы 16°-ысь вылӧджык.
Первойя воас силослӧн температураыс 20°-ысь вылӧджык эз кайлы да, силоссӧ тшыкӧмӧн чайтім, сӧмын асланым чайтӧмӧн ми ылавлім: увдорджыкас, кӧні вӧлі 20° температура, силосыс эз омӧльджык, а бурджык лоис.
Ми ӧні веськыда вермам шуны, 40–50 градуса температура абу тшук колантор бур силос вӧчны. Омӧля пӧсявлытӧм силослӧн рӧмыс мичаджык, кӧрымыслӧн модаыс (структураыс) ставнас на кольӧма; ёна пӧсявлігӧн силослӧн рӧмыс мисьтӧмджык, рудовзьӧма, няйтмӧмакодь быттьӧ, а вылысса слӧйыс — вижовмӧма.
А вот исыштӧмӧн ёна пӧсявлӧм силослӧн чӧскыдджык дук (запах) нырад чапкӧ, дзик пӧсь нянь дук, а кӧдзыдӧн силосуйтігӧн — лёкджык, чорыдджык, ныртӧ быдсӧн косялӧ.
Пемӧсъяс кыкнан сикас силоссӧ дзик ӧткодя сёйӧны, — кыкнан силосыс ӧткодь чӧскыдӧсь.
Став тайӧторсӧ вежӧртӧм бӧрын ми казялім, силослӧн бурлуныс, бур качествоыс, абу ыджыд температура сайын: ачыссяма бур качествоа силос артмӧ и сэки, кор силос масса 20 градусысь вылӧ оз пӧсявлы.
Силос артмӧмлысь процесс велӧдӧм-тӧдмӧдӧм бӧрын стӧч урчитісны мыйӧнджык бур кӧдзыдӧн силосуйтӧм.
Но овлӧ, мукӧддырйи тшук колӧ силосуйтны пӧсьӧн, медся нин силосуйтан кӧ чорыд осокаяс, идзасъяс, чорыд быдтас заяс да мукӧд сэтшӧм торъяс. Ыджыд температура ёна небзьӧдӧ найӧс, вӧчӧ кӧрымсӧ сёянаӧнджык.
КЫДЗИ ПӦСЬӦН СИЛОСУЙТӦНЫ
Пӧсьӧн силосуйтігӧн, кыдзи ми тӧдам, ёна вылӧ да ӧдйӧ кайӧ температура.
Мыйӧн сідзисӧ вӧчны вермӧны?
Силосуйтан массасӧ — кӧрымсӧ — лӧдӧны оз топӧдӧмӧн, а рышкыда, кокньыдика; сэсся — медым лӧдан кӧрымыс эз вӧв ёна ваа, а шӧркоддьӧм небзьӧм. Кӧдзыдӧн силосуйтігӧн кӧ позьӧ лӧдны 70% мында ваа кӧрым, пӧсьӧн силосуйтіг сэтшӧм уль материал оз шогмы: ёна ваа кӧрым пӧсьӧн силосуйтігӧн тшыкны вермӧ. Колӧ, медым силосуйтан кӧрымлӧн ваыс вӧлі не унджык 65%-ысь; кӧрымыс кӧ ёна уль, колӧ тӧлӧдыштны, тӧвтор мед сэтчӧ сидзыштас да этша-этш лёздыштаскодь.
Кӧрымсӧ унапыръяысь лӧдӧ сы мындаӧн, медым топалӧм бӧрас артмис 75 см кызта слӧй. Кӧрымыс кӧ оз шничкысь, пуксьӧ кышыда, да васӧдлуныс шӧркоддьӧм (68%), сэки силос ӧдйӧ пӧсялӧ.
Силос пӧсялӧ сы вӧсна, мый ытшкӧм турунъяс либӧ вундалӧм тшытшӧм коръяс мыйкӧдыра лолалӧны на. Лолаліганыс быдтасъяс, мортъяс моз жӧ, сынӧд босьтӧны; сынӧдыс бырас да, заводитӧ шонавны-пӧсявны.
Вылысса медбӧръя слӧйын температураыс 45–50°-ӧдз каяс да (сійӧ лоӧ лун мысьт, либӧ и водзджык на), вылыссяньыс лӧдӧны выль слӧй, первойя слӧй кызтаыс жӧ. Лӧдӧм бӧрын бара виччысьӧны колана температура, сэсся бара лӧдӧны и с. в., кытчӧдз оз тыр силосуйтан дозйыс.
Градусниктӧг силослысь колана выйӧдз пӧсялӧмсӧ позьӧ тӧдны кӧрт беддьӧн. Сэтшӧм кӧрт бедьсӧ сюйлӧны силос пытшкас минут 10–15 кымын кежлӧ, сэсся тэрыба бӧр кыскӧны да видлӧны киӧн: пӧсялӧмсӧ кӧ киыд оз терпит, сэки буретшӧдз нин температураыс воӧма.
Силос ньӧжйӧ пӧсялӧ либӧ вывті кыза слӧй тэчӧм вӧсна, либӧ кӧрымыс вывті ваа да сы вӧсна. Кӧрым лӧдтӧдз да лӧдігӧныс башнялысь доргӧгӧръяссӧ кӧтӧдӧны буриника, ваӧн киськышталӧны. Вазьӧдтӧгыд кос стенъяс кӧрымлысь васӧ мырддясны, ас пытшкас гуньгасны, да силослӧн доргӧгӧръясыс тшыкны вермас, бакшасяс.
Сідзкӧ силос кӧрым со кутшӧм пӧрадокӧн лӧдӧны.
Первойя лунӧ лысва косьмӧм бӧрын ытшкӧны да чукӧртӧны (тшӧтш вундалӧны и) буретш сы мында, мыйта сійӧ колӧ, медым рышкыда кодь тэчӧмӧн артмис 50–75 см кызта слӧй. Лӧдӧны вочасӧн-вочасӧн, шырана тшытшан машина улысь ваялӧмӧн.
Аскинас кӧ лӧдӧм массаыс бура нин шоналӧма, содтӧны сэтчӧ сы мында жӧ свежӧй кӧрым, мыйта вӧлі пуктӧма воддза луннас. Шупыда тэчӧм подсолнушкаыс, либӧ кутшӧмкӧ мукӧд сэтшӧм сикаса кӧрымъясыс кӧ шоналӧны омӧля, сэки водзӧ вылӧ кӧрым лӧдӧмысь эновтчылӧны да выльысь лӧдны кутчысьтӧдз кӧрымсӧ этша-этш тӧлӧдыштӧны, шоймӧдыштӧны.
Куим лун мысьт, видлан да, силосуйтӧм массаыс кӧ ӧдйӧ да ёна пӧсялӧма, выль слӧй лӧдӧны. Сійӧ выль слӧйыс топалас да, буриника талявны, медся нин ёна талявны доргӧгӧръяссӧ.
Со татшӧм ногӧн — вочасӧн-вочасӧн тэчӧмӧн да быд слӧй буриника талялӧмӧн-топӧдӧмӧн — чукйӧнӧдз тыртӧны силос доз. Кор гуын либӧ траншеяын силосыс ляпкалас му веркӧсыскӧд ӧттшӧтш, пукталӧны пӧперечинаяс да вевттьӧны: первой потшъяс тэчӧны, сэсся идзасӧн, муӧн да мукӧд торъясӧн тыртӧны.
МЫЙЛА СИЛОСЫН КӦРЫМ ЧИЗЫРӦДЗ ОЗ ШОММЫ НИ, ОЗ СІСЬМЫ НИ.
Кӧрым массаын силосуйтчигӧн чӧжсьӧ йӧв шом (молочнӧй кислота). Сійӧ — яд став сикас бокӧвӧй гагъясыслы и, асыслы и. Кыдзи сӧмын шомман массаӧ чӧжсяс 1,5% мында йӧв шом, йӧв шомӧн шоммӧмыс дугдӧ, да став мукӧд сикас синмӧн аддзытӧм ловъяс, кодъяс сэні войдӧрсӧ вӧліны на, кулалӧны: найӧс начкӧ йӧв шом.
СИЛОСУЙТЧАН ПРАКТИКА.
Сідзкӧ инӧ, шуны кӧ некымын кывйӧн, силосуйтчигӧн кутшӧмкӧ васӧд кӧрым, шуам: подсолнушка, вика либӧ мукӧд сэтшӧм быдтасъяс, колана ног лӧдӧны гуӧ, траншеяӧ, башняӧ да шоммӧдӧны — силосуйтӧны — йӧв шомӧн.
Тӧдӧмысь, силосуйтчигӧн паныдасясны зэв уна посниторъяс, кодъясысь некутшӧма оз позь пышъявны да эновтны найӧс видзӧдлытӧг, кӧсъям кӧ ми вӧчны збыльӧдз бур силос, а не куйӧд муяс вылӧ.
Силосуйтны заводитігӧн колӧ тӧждысьны, медым вӧлі лӧсьӧдӧма став условйӧсӧ, став коланаторсӧ кӧдзыдӧн силосуйтӧм вылӧ.
Медвойдӧр ковмас мӧвпыштлыны, кутшӧм формаӧн да мый ыдждаӧс вӧчны силос дозъяс — гуяс, траншея, башня да с. в., кыдзи вӧчны, медым силосуйтан масса эз пӧсяв 20–25 градусысь вылӧ да кыдзи силосысь вӧтлыны сынӧд.
Вежӧртӧдам тайӧ юалӧмъяс вылӧ.
СИЛОС ГУЛӦН ЫДЖДА ДА ФОРМА.
Кутшӧм гу вӧчны силослы?
Ми тӧдам, силосуйтан кӧрым должен лоны пыр ӧткодь уль либӧ кос, да силосысь колӧ вӧтлыны сынӧд. Сідзкӧ гулӧн стенъясыс (бокъясыс) колӧны ёнӧсь, топыдӧсь, медым некутшӧма эз лэдзны ни сынӧд, ни ва. Тайӧ артмас, дай бура артмас, пытшкӧс стенъяссӧ кӧ цементалан, либӧ эжан кирпичӧн ли, дӧскаӧн ли, либӧ жӧ гусӧ перъян чорыд грунта муӧ (гӧрд сёя инӧ).
Сэсся, медым силос пытшкысь вӧтлыны став сынӧдсӧ, колӧ ёна топӧдны-трамбуйтны силос массасӧ. Та боксянь шогманаджык лоӧ гӧгрӧс гу: гӧгрӧс гу пельӧстӧм, сэні бурджыка топалӧ кӧрымыс, быдлаӧджык кокыд сидзӧ да (пельӧсъясӧ тӧщӧин пыр нин кольӧ). Ещӧ ӧтчыд шуам: гу перйыны колӧ гӧгрӧсӧс, а не нёльпельӧсаӧс.
Кыдзи артавны джудждасӧ да пасьтасӧ гӧгрӧс гулысь?
Практика петкӧдлӧ: кымын гу джуджыд, сымын топыда силос пуксьӧ, сымын этша сынӧд сэтчӧ кольӧ. Тадзиджык и колӧ вӧчны: медым гу мый верман векниджык вӧлі, а пыднаыс — пыдынджык. Сӧмын, дерт, ёна векньӧдчыны оз жӧ позь, ёна векни гуын силос вермас тшыкны стенъяссяньыс, топӧднысӧ лёкджык и.
Сідзкӧ силосуйтчан гу колӧ гӧгрӧс (стӧкан кодь, либӧ консерв банка модаа), пасьта сертиыс пыдынджык 2–2½ м мында кымын (видзӧд 1-я серпас).
Гулысь ыдждасӧ лӧсьӧдӧны кӧрым запас серти: кӧрым уна, ыджыдӧс и гу позьӧ перйыны, этша кӧ — ичӧтджыкӧс. Ӧти кубическӧй метра силосуйтан кӧрым веситӧ 4 центнерсянь 7-ӧдз пыдна серти: кымын улысь босьтӧма, сымын сьӧкыда веситӧ. Шӧркоддьӧм сьӧкта кубометр силослӧн посни гуясын 4–5 центнер.
Со мыйта силос тӧрӧ разнӧй сикас гӧгрӧс гуясӧ:
Гулӧн шӧр вундасыс (пасьтаыс, метрӧн)
Джудждаыс
Мыйта силос (тоннаӧн)
1,42 4
2,13
1,6
1,77
2,13
2,30
1,77
2,84
3,28
2,13
2,13
3,28
2,13
2,48
3,94
2,13
2,84
4,26
2,48
3,19
7,37
2,48
3,56
8,19
МУ ПЫТШСА ДА МУ ВЕРКӦССА СИЛОС.
Силос гу — му пытшса силос, но позьӧ и бурджыкӧс вӧчны — муверкӧссаӧс. Сійӧ артмӧ сэки, колана дозсӧ кӧ кирпичысь ли, дӧскаясысь ли, кутшӧмкӧ мукӧд материалысь ли вӧчан му вевдорас.
Таысь кындзи му пытшса силос, гусӧ кӧть эськӧ гӧгрӧсӧс нин перъям да, омӧль ещӧ и сійӧн, мый уна кӧрым дырйи лоӧ вывті ыджыд гу перйыны да, бӧрсӧ лэптавны лоӧ ёна делӧ. Со мый вӧсна пондісныджык стрӧитавны му веркӧсса силосуйтан гырысь гӧгрӧс дозъяс — силоснӧй башняяс.
Америкаса силос башняяс — стрӧитӧма бетонысь, кирпичысь цементӧн либӧ дӧскаясысь — медбур силосуйтчан дозъяс. Выйӧн ӧд налӧн формаыс, модаыс лӧсьӧдӧ став условйӧсӧ, став коланторсӧ йӧв шомӧн шоммыны да силоссӧ лунысь-лун колӧм серти перйыны. Векни да джуджыд силос аслас сьӧктанас вӧтлӧ став лишнӧй сынӧдсӧ, сынӧдкӧд инмӧдчан веркӧсыс (поверхносьтыс) башняын зэв дзоля да, силосыслӧн вевдоръя слӧйыс вовсе оз тшык. Ёна кокни силоссӧ перйыны: сы вылӧ лӧсьӧдӧма нарошнӧ ӧдзӧсъяс (вевдорсяньыс увдорӧдзыс) да на пыр и ректӧны вочасӧн-вочасӧн.
СИЛОС ГУ.
Меддонтӧм силосуйтчан доз, кыдзи ми шулім нин, гӧгрӧс гу чорыд грунта сёйӧд муын. Сӧмын меддонтӧм дозйыд абу на ещӧ медбур. Дерт силос артмас бура гуын и, лючки кӧ ми гусӧ вӧчам да лӧсьӧдам бур условйӧ йӧв шомӧн шоммӧмлы. Силос гу перйӧны джуджыд мыльк йылӧ, сёйӧда инӧ, кытчӧ муверкӧсса ва некутшӧма оз во, а улыса ваыс — пыдын.
Силос артмӧ бура лыаа инын и, сӧмын дерт сэні колӧ ёна осторожнӧя уджавны, медся нин кӧрымсӧ лӧдігӧн.
Медым вӧтлыны силос пытшкысь сынӧд (сынӧдын, кыдзи ми тӧдам, артмӧ уксуса шом), гулысь джудждасӧ (пыднасӧ) перйӧны кык мында либӧ куим мында пыдӧджык. Сідзи вӧчӧмӧн силосыс джуджыд лоӧ, ёна пондас личкыны да вӧтлас став сынӧдсӧ.
Вывті пыдӧдз муӧ перйысьны абу жӧ выгӧднӧ: пыдын гуысь силоссӧ перйыны делӧ лоӧ, дай мусӧ кодйыны делӧ.
Кодъян кӧ 3 метра пыдна да 2 метра пасьта гу, да ещӧ вевдор дорышас мусӧ тэчан 70 кымын сантиметр джуджда, — гу лоӧ буретш шогмана.
Гу перйигӧн да доргӧгӧрсӧ лӧсьӧдігӧн видзӧдны, медым гулӧн стеныс эз пӧлыньтчы, ни эз ёсьмы пыдӧсланьыс либӧ вевдорланьыс, а лэччис веськыда ӧтвесӧн моз. Вевдор дорсӧ лӧсьӧдігӧн мусӧ топыда топӧдны, некутшӧм кост медым оз ло. Лоӧ бурджык, пуктан кӧ плакаяс, либӧ кирпичӧн эжан ли, бетоналан ли. Вевдорас кӧ ещӧ лӧсьӧдам вевттор, кутшӧмӧс лӧсьӧдӧны юкмӧсъяс вылын, артмас дзоляник, донтӧминик, но шогмана силос гу.
Вевтыс гу вылын ёна колана: сійӧ видзас кӧдзыдысь, зэр инмӧмысь, лым пырӧмысь и, вевт аддза позьны кутас любӧй поводдя дырйи перйыны силос.
Ми думысь, татшӧм силос гуыс медбур доз сэтшӧм овмӧсъяслы, кӧні силоссӧ этша лӧсьӧдӧны.
Сӧмын — мый медомӧльыс — силос гу абу кузь нэма: во мысьт сылӧн стенъясыс вардӧны, роймунӧны, мӧд во кежлӧ оз нин гӧдитчыны. Сэсся кӧрым лӧдігӧныд да перйигад зэв мустӧм, муыс киссьӧ да.
Кӧрым лӧдтӧдз, лӧдігӧныс и, гулысь доргӧгӧрсӧ (стенсӧ) колӧ киськалыштавны. Ваӧн киськавны абу сьӧкыд, сӧмын сы йылысь оз ков вунӧднысӧ. Дерт бур, эжан кӧ стенсӧ кирпичӧн, пуӧн, либӧ бетонӧн; сэки гу лоӧ ёнджык, унджык позьны кутас пӧльзуйтчыны. Эжӧм гуын кӧрым лӧдігӧн стенсӧ колӧ жӧ ваалыштны.
ДЖЫНВЫЙӦ МУ ВЕРКӦССА СИЛОС КӦБРӦГ.
Ми шуим нин, эжтӧм гӧгрӧс силос гу абу ёна шогмана.
Неуна сложнӧйджык, но прӧстӧй гу дорысь ёна бурджык лоӧ джынвыйӧ му веркӧсса доз, либӧ кыдзи шуӧны — силос кӧбрӧг.
Силос кӧбрӧг гӧгрӧс жӧ, джынйыс му пытшкын, мӧд джынйыс му вевдорас. Вевдоръя джынсӧ пӧшти йылӧдзыс тыртӧма муӧн. Татшӧм силос кӧбрӧгыс, вӧчӧма кӧ сійӧс кирпичысь, пуысь, либӧ бетонысь, зэв прӧстӧй, донтӧм да техника боксянь, шогмана.
16 тонна кӧрым тӧрмӧна силос кӧбрӧг медводдзаысь ми вӧчлім Вольскӧй округын, Нижневолжскӧй крайын да зэв бура артмыліс. Кыдзи тыдалӧ чертёж серти (5-ӧд серпас) силос кӧбрӧг вылӧ вӧлі перйӧма 3,2 метра пасьта гӧгрӧс гу. Му пытшкӧссӧ лои эжӧма ӧти кирпич кызта, вевдорсӧ — кык кирпич кызта 2,5 метра судта. Сідзӧн — эжӧмнас да му вевдорланьыс кайӧмӧн — миян артмис 2,5 метра пасьта да 5,9 метра судта башня. Вевдоръя джынсӧ лои тыртӧма гусьыс перйӧм муӧн.
Му веркӧссянь чуть вылӧджык вӧчыштӧма восьса ин, топыда сійӧс рамаалӧма да лӧсьӧдӧма кык ӧдзӧс: ӧтиыс пытшсяньыс, мӧдыс — ывласяньыс. Пытшкӧсса ӧдзӧсыс абу рамаа, сійӧс силосыс личкӧма да, оз усь. Ывласасӧ пыкӧма, топыда дорӧма (кӧрт тувъясӧн ли, скӧбаясӧн ли). Ӧдзӧс рамалӧн ыдждаыс — квадратнӧй метра джын. Ӧдзӧс восьтӧны сӧмын сэк, кор му веркӧсса джынсьыс силосыс бырӧма нин, Силоссӧ колӧ перйыны йывсяньыс стенсянь заводитӧмӧн. Пытшса стенсӧ колӧ ёна шыльыда вӧчны. Лоӧ ёна бур, эжан кӧ цементнӧй штукатуркаӧн (сорасас босьтӧны цемент 1 пай, лыа — 4 пай), либӧ, цементыс кӧ оз ло, колӧ шыльыда кирпичсӧ тэчны.
Стенсӧ тэчигӧн колӧ видзӧдны, медым сійӧ (стеныс) струн веськыда кайис да мичаа гӧгрӧса артмис. Гӧгрӧс ногсӧ муртавны да ладмӧдныс лӧсьӧдӧны рейка (видзӧд 5-ӧд серпас): стӧч гу шӧрас сувтӧдӧма струн веськыда рӧвнӧй потш, майӧг, либӧ кутшӧмкӧ металл — водопроводнӧй труба ли мый ли; рейкалӧн ывлала помас (рейкасӧ шӧр столбъяс мӧртӧма) лӧсьӧдӧма скӧба: скӧба костыс буретш стен кызаыс. Кирпич судта тэчӧм мысьт прӧверитӧны рейкаӧн, стӧча-ӧ лои тэчӧма кирпичсӧ. Кыткӧ кӧ неладнӧ лоӧма, пырысь-пыр справитӧны.
Стена тэчны сорасӧ (растворӧ) босьтӧны 2 пай извесьт, 1 пай цемент, 8 пай лыа.
Пыдӧсас кӧ грунтыс небыд, колӧ пыдӧсавны-цементавны; ён кӧ, позьӧ и пыдӧсавтӧг кольны. Вевтсӧ вӧчӧны топыда топӧдӧмӧн тьӧскысь.
Лёк поводдяяс дырйи силос перйыны башня бокас (ӧдзӧсъяс весьтас) вӧчӧма тамбур, либӧ посводз (6-ӧд серпас) Сэті позьӧ кайны вевдорӧдзыс. Тамбур вӧчӧны пуысь, эжӧны дӧскаясӧн. Мыйкӧ вӧсна кӧ сійӧс вӧчны он вермы, вевт вылас лӧсьӧдӧны ӧдзӧс, сы пыр верман силос дінӧ вевдорсяньыс матыстчыны.
Лоӧ ёна бур, силос башнясӧ кӧ вӧчан дзик карта дорӧ да лӧсьӧдан пос картасяньыс. Сэки башнясяньыс позяс мунны веськыда картаӧ.
Татшӧм силос кӧбрӧгсӧ, коді эськӧ вӧлі шогмана силосуйтчан техника боксянь, вермасны вӧчны быд сиктын, быд колхозын: некутшӧм ыджыд тӧдӧм сэтчӧ оз ков, вермасны вӧчны гортса мастеръяс, плӧтникъяс.
Му веркӧсса силос кӧбрӧг вӧчӧм донсӧ позьӧ артавны сы вылӧ материал видзӧм серти.
Башня стрӧитны колана материалъяс:
1. Стена тэчны кирпич 4000 штука;
2. Тонна джын извесьт;
3. Цемент 2 бӧчка (тэчны да эжны);
4. Лыа 4 кубометр;
5. Дӧскаяс 7 см × 22; 25 × 9,25 м;
6. Подтӧварник — столбъяс да пӧперечинаяс вылӧ;
7. Потш (кызтанас разнӧй сикас) стрӧпилаяс вылӧ да мый да.
Миян условйӧясын став тайӧ материалыс аддзысяс дай оз донӧн сувт. Цементыд гашкӧ озджык ло, но позьӧ и сытӧг.
МЫЙӦН БУР СИЛОС КӦБРӦГ
Позьӧ веськыда шуны: миян Войвылын, кӧдзыд интасын, джынвыйӧ му веркӧсса силос кӧбрӧг лоӧ медшогмана и со мый вӧсна: тані миянын тӧлыс ёна кузь, кӧдзыд — овлӧны 40 и унджык градуса кӧдзыдъяс. Медым ёна кӧдзыд дырйи му веркӧсса силос оз кынмы, колӧ ёна шонтыны башнясӧ, а джуджыд башня шонтыны тырмӧдз он вермы. Сідзкӧ — колӧ муланьджык пырӧдчыны. Сӧмын колӧ бара жӧ индыны: оз позь му пытшкӧ пырӧдчыны ва воанінӧ, васӧд местаӧ.
Чорыд грунта муын позьӧ дай тшук колӧ пырӧдчыны муӧ. Муӧ гу позьӧ перйыны 5 метра пыдна да 4 метра му веркӧсас: 9 метра джуджда да 2,5 метра пасьта дозйӧ тӧрӧ 164 тонна силос. Кӧбрӧглысь му веркӧсса джынсӧ — 4 метрасӧ — позьӧ бура шонтыны: вӧчны кык стен да шӧракостас тэчны нитш ли, мыйкӧ мукӧд сэтшӧм кӧлуй ли. Позьӧ и идзас кольтаяс на доргӧгӧрыс сувтӧдлыны. Ёна шонтӧм кӧбрӧгын силос оз кынмы, вичмас тулысӧдз.
Пытшкӧсса джынсӧ пыдӧ перйӧм гулысь-кӧбрӧглысь колӧ эжны кирпичӧн ӧти пӧвстӧн да, эм кӧ бетон, бетонӧн мавтны-шыльӧдны. Силоссӧ ректыны позьӧ лӧсьӧдны нарошнӧ приспособленньӧ, гез йылын ведра ли мый ли.
Ещӧ ӧтчыд шуам: чорыд грунта интасъясын, мылькъяинъясын, ва вотӧминъясын колӧ вӧчны джынвыйӧ му веркӧсса силос кӧбрӧгъяс; васӧдінъясын, увтасъясын — му веркӧсса башняяс.
МУ ВЕРКӦССА ГЫРЫСЬ БАШНЯЯС
Америкаын (силосуйтчыныс сэні важӧнсянь нин кутчысисны) силос вӧчны стрӧиталӧны аслыссикаса му веркӧсса гырысь башняяс. Ылысянь, видзӧдны кажитчӧ зэв ыджыд каччаӧн: гӧгӧр асыкалӧма кӧрт асыкъясӧн, дай пуыс качча дзав модааӧсь. Кӧрт асыкыс кык торйысь: ӧтар помнас йитӧмны дзирйӧн, мӧдарсӧ винтӧн колана выйӧдз зэлӧдӧны. Сідзисӧ найӧ абу весьшӧрӧ вӧчӧмаӧсь: кос поводдяяс дырйи качча косьмӧ, женгасьлӧ — сэк колӧ топӧдыштны зэлӧдны; а зэра поводдяӧн — тӧрмӧ, ыдждӧ, сэки бара личӧдыштӧны.
Ывласянь краситӧны минерала краскаясӧн, пытшсӧ оз краситны, а кадысь кадӧ — силоссӧ лӧдтӧдзыс да силос ректӧм бӧрас — мыськавлӧны, пожъялӧны извесьт ваӧн. Извесьт ваӧн пожъявны колӧ сы вӧсна, медым оз рӧзведитчыны ковтӧм гагъяс, гутъяс, лёльӧяс.
Кӧрымсӧ лӧдны да силос ректыны башня йылӧдзыс лӧсьӧдӧма ӧдзӧсъяс. Ӧдзӧсъяссӧ топыда дзумгӧма-пӧдлалӧма. Ӧдзӧс дорӧдыс йылӧдзыс кайӧ пос.
Татшӧм сикаса — качча модаа — силос башняяс ёна паськалӧма небыд климата районъясын — Калифорнияын да лунвыв штатъясас.
Миян условйӧясын шогманаджык висконсинскӧй силос башня. Татшӧм башняыслӧн кык стен: эжӧма пытшкӧссяньыс и ывласяньыс.
Висконсинскӧй башня стрӧитӧны кирпич фундамент вылын. Фундаментсӧ вӧчигӧн струн веськыда мӧртӧны 5 см кызта да 10 см пасьта дӧскаяс — сюрӧссӧ стен вӧчны. Дӧскаяс кост — 30 см. Колӧ видзӧдны, медым дӧскаясыс мичаа веськыда лоӧны: оз пиньласьны да оз пӧлыньтчыны. Сы могысь бурджык башня шӧрас сувтӧдлыны столб да столбсяньыс ӧткузя пыкӧдъясӧн пыклыны.
Кор сувтса дӧскаяс лоӧ надежнӧя крепитӧма, заводитӧны эжны: первой пытшкӧссяньыс, сэсся и ывласяньыс. Эжан тьӧслӧн (дӧскаяслӧн) кызтаыс 1,3 см, пасьтаыс 7–10 см.
Тьӧскыс колӧ лоны кос, увйӧсьтӧм. Дорышъяссӧ шпунтуйтӧны, тувъялӧны кӧрт тувйӧн быд сувтса дӧскаӧ. Кӧдзыдджык интасъясын, шуам кӧть миян Войвылын, пытшкӧсладорсӧ эжӧны унджык вевсьӧн да шӧракостас лемӧдӧны бура сиралӧмӧн толь. Тадзӧн башняыс лоӧ шоныд, силосыс оз кынмы.
Вевтсӧ вӧчӧны кӧртысь либӧ пуысь. Первой стрӧпилӧясӧн свяжитӧны-йитлӧны, сэсся и эжӧны кык вевсьӧн вевдорсяньыс и увдорсяньыс.
Кӧрымсӧ лӧдны да силоссӧ ректыны башня йылӧдзыс лӧсьӧдӧма ичӧтик ӧдзӧсъяс, воссьӧны вочасӧн-вочасӧн тырӧм серти либӧ рекмӧмыс серти. Налы воча лэччӧ-кайӧ люк.
Кыдзи ми шуим нин, висконсинскӧй башня шогманаджык кӧдзыд интасъясын, войвылын.
Стрӧитігӧн дерт колӧ корлыны тӧдысь мортӧс (агроном, стрӧитель да с. в.). Абу кӧ сэтшӧмыс, позяс агроном индӧд кузя тшӧктыны вӧчны плӧтникӧс.
КУТШӦМ БЫДТАСЪЯС СИЛОСУЙТӦНЫ
Силосуйтны позьӧ став васӧд турунсӧ, кӧдзаӧс кӧть кӧдзтӧмӧс. Силосӧ мунӧны быдтаслӧн став торйыс — заыс, корйыс, плодыс и вужйыс выйӧн.
Став сикас чорыд заа лёк турунъяс — петшӧр, осока, лобозь, йӧн и мукӧд, став шыбласъясыс: капуста листъяс, картупель кор, корнеплод листъяс да мый да, — ставыс тайӧ ачыссяма шогмана материал силос вылӧ.
Сӧмын абу шыбласъяс сайын делӧыс да главнӧй смыслыс силосуйтӧмлӧн. Силосуйтӧм — медбур ногас босьтӧм урожай видзны. Силосуйтӧмӧн медэтша вошӧны кӧрымлӧн пӧтӧса веществояс. Клеверлӧн косьтігӧныс вошӧ 25% пӧтӧс, силосуйтігӧн жӧ став белокыс — пӧтӧса веществоыс — вичмӧ скӧтлы йӧв содтӧм вылӧ.
Силосуйтігӧн вичмӧны тшӧтш мукӧд пӧтӧса веществояс и, шуам: углевод силосуйтігӧн ёнджыка вичмӧ турунӧн косьтӧм серти.
Дзик та вӧсна ми вермам вӧдитны муяс вылын ёна вына, уна пӧтӧса кӧрымъяс, кодъясӧс некутшӧма оз позь бура косьтыны, шуам кӧть подсолнечник: артмӧ бура, уна пӧтӧс сылӧн эм заас, шляпаас да листъясас, но косьтыны сійӧс, медся нин аръя дор, некутшӧма оз позь. А косьтан кӧ, — бара жӧ омӧль лоӧ: листъясыс косьмӧмысла пызьӧ пӧрӧны, а заыс бедь кодь лоӧ, сӧмын пес пыдди ломтысьны пондас шогмыны. Силосуйтӧмӧн подсолнечниклысь став пӧтӧса веществосӧ позьӧ вичмӧдны скӧтлы.
Сідзкӧ силосуйтӧмӧн позьӧ босьтны ыджыд выгӧда овмӧслы сэтшӧм быдтасъясысь-культураяслысь, кодъясӧс миян условйӧясын некыдз мӧд ногыс оз позь вӧдитны. Сідзкӧ, инӧ, силосуйтӧм вылӧ колӧ кӧдзны специальнӧй культураяс.
Лёк турунъяснад да шыбласъяснад, тӧдӧмысь, ылӧ он мун.
План серти лӧсьӧдӧм овмӧсъяс — совхозъяс да колхозъяс — оз вермыны овны кутшӧм сюрӧ турун быдтасъяс вылӧ надеяӧн: колӧ лӧсьӧдны кӧрыма видз-му площадь. Та боксянь ыджыд урожай сетана кӧдзаяс — подсолнечник, зӧр сора вика, клевер, картупель да мукӧд — буретш медколанторъяс кӧрым база лӧсьӧдӧм вылӧ: сӧмын татшӧм быдтас вӧдитӧмӧн ми вермам ассьыным овмӧснымӧс бергӧдны скӧт видзӧмлань да сетны 3 миллион пуд вузӧс вый пятилетка помасигкежлӧ.
Силосуйтӧмӧн позьӧ используйтны тшӧтш клеверлысь, пырейлысь, люцерналысь, викалысь да мукӧд сэтшӧм сикаса турунъяслысь ӧтаваяс.
Медыджыд урожай сетысьяс да медпӧтӧса быдтасъяс Войвывладорын лоӧны подсолнечник, зӧр сора вика, клевер, картупель.
Подсолнечник — пӧтӧслун сертиыс оз сетчы лунвывса быдтаслы — кукурузалы, сетӧ медуна кӧрым. Ёна ыджыд урожай воӧ, тулысыс кӧ да гожӧм мӧд джынйыс лоӧ зэра. Миян войвывла дорын сійӧ медколан, медбур быдтас силос вылӧ.
Силос вылӧ подсолнечникӧс идралӧны, кор заыс абу на ёна чорзьӧма, листъясыс вежӧсь на, кӧйдысыс кизьӧр йӧв кодь (муртса-муртса модасӧ босьтӧ). Индыны стӧча, кутшӧмджык кадӧ идравны подсолнечникӧс, дерт он вермы: зэраджык воӧ подсолнечник дырджыка вежнас олӧ, а косӧд воӧ — регыдджык.
Подсолнечнӧй силослӧн пӧтӧсыс кукуруза серти этшаджык: 100 кг подсолнечнӧй силосын 15 кормӧвӧй единица, либӧ ӧти кормӧвӧй единицаӧ мунӧ 6–7 кг подсолнечнӧй силос.
Подсолнечниклӧн петасыс оз пов кӧдзыдысь, ӧткодя терпитӧ, кыдзи и миян водзвывса быдтасъяс — ид, зӧр да м.
Силосуйтӧм подсолнечникӧс скӧт сёйӧ зэв бура. Оз ӧд весьшӧрӧ американечьяс подсолнушка кӧйдыссӧ Кубаньысь нуны: найӧ бура тӧдӧны, кутшӧм пӧльза воӧ. Подсолнушка сетӧ ыджыд бур — найӧ и вӧдитӧны, да оз кӧйдыс вылӧ, кыдзи миянын, а тшук силосуйтӧм вылӧ.
Клевер — бур быдтас силосуйтӧм вылӧ. Силосуйтӧмӧн медся нин зэра интасъясын, клеверлӧн вичмӧ став пӧтӧса веществоясыс. Кодлы удайтчыліс зэра поводдя дырйи идравны клевер, либӧ сёр арӧн клеверлысь ӧтавасӧ турун вылӧ, да сійӧ жӧ мортыс кӧ мӧдпыръяысь сэтшӧм жӧ поводдянас клеверсӧ силосуйтіс — сійӧ ачыс, ас синнас, казяліс клевер силосуйтӧмлысь коланлунсӧ. Пӧтӧс серти клевер подсолнечниккӧд ӧткодь. Ми чорыда надейтчам, регыд кадӧн став колхозъясас клеверӧс пондасны силосуйтны: сэки этшаджык вошӧ пӧтӧс, этшаджык вошӧ кад идралӧм косьтӧм вылӧ.
Картупельысь силос бура жӧ артмӧ. Войдӧр вӧлі силосуйтӧныджык, мыйкӧ вӧсна кӧ картупельыс оз шогмы тӧвйӧдны: кынмыштӧма, сісьмышталӧма, том вӧснаыс и с. в. Гырысь овмӧсъясын — колхозъясын да совхозъясын — скӧтлы вердан картупель тшук колӧ силосуйтны.
Порсь видзан овмӧсъясын, например, кӧні медбур кӧрым лыддьысьӧ картупель, да кӧні вердтӧдзыс войдӧр картупельсӧ пуӧны — картупель видзны колӧ силосуйтӧмӧн. Медым эськӧ картупельысь артмис бур силос да пӧтӧсыс эз чин — силосуйтігӧныс картупельсӧ пуӧдны джынвыйӧдзыс. Картупель силосуйтӧны кӧдзыдӧн.
Картупель позьӧ силосуйтны путӧг и, сӧмын сэки посниа тшытшсьӧ да бура трамбуйтсьӧ-топӧдсьӧ. Кӧрымыс артмӧ бур, сӧмын дерт омӧльджык жӧ пуыштӧмся. Силосуйтӧм картупель силос дозйын бура вичмӧ гожӧмын, тӧлын и тулысын, буретш сійӧ кадъясын, кор силосуйттӧг, гуын либӧ кӧбрӧгын видзны тшыктӧг оз позь. Тшыкас кӧ, пӧтӧслуныс ёна вошӧ.
Тыкваӧс силосуйтӧны килькӧд, шырӧм идзас да мукӧд сэтшӧм сикас чорыд кӧрымъяскӧд сорӧн. Но позьӧ силосуйтны и ӧтнасӧнсӧ, сортӧг. Куш ӧтнасӧнсӧ силосуйтігӧн бӧрйӧны вотӧмъяссӧджык, вотӧмъяссӧ-томъяссӧ бурджык вердны скӧтлы либӧ силосуйтны чорыд турунъяскӧд сорӧн.
Силосуйттӧдз тыкваӧс посниа тшытшӧны да топыда топӧдӧны-трамбуйтӧны.
Тыква силослӧн пӧтӧсыс ичӧт, но урожайыс воӧ зэв ыджыд: ӧти гектарысь 2000 кормӧвӧй единица. Ыджыд урожайяс видзны бурджык силосуйтӧмӧн.
Листъяс да коръяс град выв пуктасъяслӧн да корнеплодъяслӧн зэв жӧ бур силосуйтан тор. Силосуйтны найӧс позьӧ сорастӧг, ӧтнасӧннас, сӧмын колӧ видзӧдны, мед муыс ёна оз веськав, да лӧдтӧдз войдӧр тшытшыштавны. Дерт сэтшӧм васӧд материалысь ёна пӧтӧса силос оз артмы, сійӧ шыбласъяссьыс.
Гумла вывса кӧрымъяс — киль, жуг, идзас да мый да, кӧні сійӧ уна чукӧрмӧ — колӧ жӧ силосуйтны. Силосуйтӧмӧн сійӧяс небзьӧны, сёянаджыкӧсь лоӧны. Ӧткымын няньяслысь йикисӧ вердігӧн мӧсъяслысь сювсӧ ёна резьйӧдлывлӧ. Силосуйтӧмӧн сэтшӧм чорыд заясыс (йикиыс) небзьӧ, чӧскаммӧ, артмӧ нянь дука кӧрым.
Миян войвывладорын гумла вывса кӧрымъяс силосуйтны колӧ ёна чорыда кутчысьны.
Небыдик да чӧскыд кӧра, шомакодь, силосуйтӧм жуг либӧ идзас мӧсъяс сёйӧны унаысь бурджыка и унджык силосуйттӧм дорысь.
Но — медым гумла вывса кӧрым силосуйтігас небзис, колӧ силосуйтігӧныс кӧтӧдны, да сідз, медым вазьӧдӧмыс сылӧн вӧлі 60–65% мында.
Кыдзи тайӧс вӧчны?
Татчӧ буретш воӧны отсӧг вылӧ этша пӧтӧса васӧд кӧрымъяс — капуста лист, галан да корнеплод коръяс да с. в. Найӧс ковмӧн мында сорӧмӧн гумла вывса кӧрымъяс кӧтасьӧны, артмӧны бур условйӧяс кӧдзыдӧн силосуйтны да молочно-кислӧй броженньӧлы бура мунны.
Уна-ӧ пуктыны киль-жуг пытшкӧ васӧд кӧрымъяс, медым артмис бур силос?
Оз ков вунӧдны, мый силосуйтан массаын васӧд колӧ лоны 65–70% мында, ваыс кӧть и унджык лоӧ — сійӧ оз ло омӧль. Сэсся, ми тӧдам, мыетш васӧдӧсь идзас да киль-жуг (12–15% гӧгӧр васӧдыс наын), сідзжӧ тӧдам и градвыв пуктас кӧръяслысь васӧдсӧ. Сідзкӧ ми вермам стӧча артавны, мыетшӧн колӧ сорлавны кос кӧрым васӧдджыкъяскӧд, медым силосуйтан массаыслӧн ваыс лои 65–70%-ӧдз. Практика серти позьӧ шуны со мый: силос артмас бура, сорасас кӧ босьтам ӧти муртӧса лыд (весовая единица) град выв пуктас коръяс да джын мында либӧ, ещӧ бурджык, нёльӧд пай идзас да киль-жуг. Сідзкӧ ӧтик центнер васӧд кӧрым вылӧ колӧ босьтны 25–50 кг тшытшӧм идзас либӧ киль-жуг.
Сэсся ӧд, бара, сорасыс кӧрым серти пондас ладмыны. Овмӧсын кӧ, шуам, чукӧрмас уна град выв пуктас коръяс да листъяс, сэки найӧсджык и лоӧ силосуйтны.
БЫДТАСЪЯСӦС СИЛОСУЙТНЫ ЛӦСЬӦДӦМ
Быд пуктас силосуйттӧдз тшытшӧны, медым силосыс ёна топыда топалас. Тшытшӧны кӧрым серти: кӧрымыс кӧ ёна заа да ещӧ гыркса заа, сэки ёна тшытшӧны, небыда кӧ — омӧльджыка.
Посньыд капуста листъяс, град выв пуктас коръяс, нэриник ӧтаваяс да мукӧд сикас сэтшӧм небыд посни турунъяс позьӧ силосуйтны тшытштӧг. Тыква да свеклӧ тшытшӧны посниа.
Гырысь коръяс колӧ тшытшны, медым кузьтаыс налӧн эз вӧв ыджыдджык 5–8 см, татшӧмнас ёнджыка топалӧ.
МЫЙӦН ТШЫТШНЫ
Тшытшсьӧны уна сикас торъясӧн: черӧн, лэчыд кӧрт зырйӧн, идзас шыран машинаясӧн и.
Ӧтка овмӧсъясын этшаник кӧрым позьӧ тшытшны черӧн. Тшытшигӧн гу пӧперӧгыс пуктӧны кызкодь потш либӧ керпом да сы вылын и кералӧны; тшытшсьӧм туруныс лэччӧ веськыда гуас. Татшӧм уджалан ногасыд дерт пӧльяс сяма, сӧмын шырсян машинаястӧ лӧсьӧдтӧг лоӧ на и сійӧн пӧльзуйтчыны.
Разнӧй сикас соломорезкаясӧн уджалӧмыд — сійӧ нин ыджыд воськов водзӧ, техникалань, уджалан ногас бурмӧдӧмлань. Крестьяна овмӧсъясын тшӧкыда паныдасьлывлӧны асвӧчӧм идзас шыранъяс важ чарлаясысь либӧ важ косаясысь. Кыдзи вӧчӧма сэтшӧм асвӧчӧм идзас шыранъяссӧ, позьӧ аддзыны 16-ӧд серпасысь.
Сӧмын колӧ шуны: татшӧм асвӧчӧм идзас шыранъясыд абу производительнӧйӧсь, медся нин, кор чорыд заа быдтасъяс лоӧ тшытшны. Сэки бурджык уджавны черӧн. Гӧгӧрвоана, мый асвӧчӧм идзас шыранъясӧн позьӧ тшытшны сӧмын посни гуӧ лӧдмӧн кӧрым 8–10 тонна тӧрмӧна, ыджыд гу тыртігӧн да полубашняясӧ, либӧ 15–16 тонна тӧрмӧна силос кӧбрӧгъясӧ, лӧсьӧдны-тшытшны кӧрым асвӧчӧм соломорезкаясӧн, весиг заводскӧй соломорезкаясӧн, оз нин шогмыны: идзас шыран машинаӧн тшытшны 10–15 тонна кӧрым он вермы.
Ньӧти соломорезка, кодӧн ми ӧні уджалам, колӧ шуны, абу ладмӧдӧма (приспособитӧма) вӧлӧн бергӧдлӧм вылӧ либӧ кутшӧмкӧ мукӧдсикас механическӧй двигатель уджӧдӧм вылӧ. Сы вӧсна весиг идзас шыран гырысь машинаяс этша вермӧны вӧчны, и — мый медомӧльыс — вывті жугласьӧны. Практика вылын лои нин видлалӧма уна быд сикас — коннӧй привода и механическӧй двигательӧн бергӧдлана — соломорезкаяс, но на пытшкысь некод прамӧя оз шогмыны силосуйтан кӧрым тшытшны.
Став сикас соломорезкаяс пытшкын медшогмана Бентальлӧн соломорезка.
Сійӧ соломорезкаас позьӧ ладмӧдны ёна вына двигатель, производительносьтыс вылын (вылынджык америкаса «ОНЙО № 9» соломорезка дорысь).
Бентальлысь соломорезка механическӧй двигательӧн уджалӧм вылӧ ёна крепитӧны, мед некутшӧма некыті эз легзьы, оз вӧрӧшитчы. Фордзон системаа тракторлы тайӧ соломорезкаыс кокни лоӧ, сы вӧсна сылы кык соломорезка домалӧны: валсяньыс (чӧрссяньыс) ӧтарас и мӧдарас.
Неыджыд башняяс лӧдмӧн позьӧ, эм кӧ, уджавны кык вӧв вына новлӧдланыд двигательӧн. Лючки сеталӧмӧн кӧ, сэтшӧм двигательнас позьӧ тшытшны тонна мында кӧрым ӧти часӧн. А бур сеталысь саяд уна эм: бур сеталысь машиналысь производительносьтсӧ вермас кык мында и куим мында кыпӧдны.
Медым идзас шыран сетіс ыджыд производительносьт, колӧ мичаа да рӧвнӧя сетавны.
Сеталысьлы колӧ уджавны сідз, медым пурт улас кӧрымыс воис буретш горш тырыс да пыр ӧткодя рӧвнӧя: небыдджык кӧ кӧрым воӧ — позьӧ ӧддзӧдчыштны, чорыд заяс кӧ веськалісны — надзмӧдчыштны.
Подсолнечник шыригӧн подсолнечниклысь шляпъяссӧ воргаӧдыс вочасӧн-вочасӧн заыскӧд сетавны да колӧ видзӧдны, мед некутшӧма найӧ ӧтилаӧ оз чукӧрмыны да эз табанитны пуртсӧ, пуртыслӧн горшыс мʼоз виньды.
Сэсся — медым кыпӧдны производительносьт — пызансӧ колӧ лӧсьӧдны жӧлӧбыслы веськыдладорас сідз, медым пызан пӧвйыслӧн шуйгаладор кромкаыс буретш вӧлі ладмӧма веськыдладор жӧлӧб тшӧкаас. Сійӧ пызан вылас воӧ жӧлӧбӧд мунан кӧрымыс сеталысь киӧ. Сідзкӧ сійӧ пызан вылас пурт улӧ сюян кӧрымыс ладмӧдчыссьӧ да, тайӧ индӧдыс лоӧ тшук пыдди пуктана.
ШЫРӦМ-ТШЫТШӦМ МАССАӦС СИЛОС ДОЗЪЯСӦ ЛӦДӦМ
Лӧдӧны кӧ, шуам, силос гу либӧ полубашнялысь мупытшса джынсӧ, сэки дерт кокньыд уджавны: кӧрымыс ачыс лэччӧ увдорланьыс, сӧмын колӧ йӧткыштавны (идзас тшытшан машина лӧсьӧдсьӧ дзик дорас мед пырысьтӧм-пыр массаыс лэччис ачыс).
Му веркӧсса башняӧ кӧрым лӧдны лӧсьӧдӧны элеватор. Дерт бур, вӧлі кӧ пневматическӧй (сынӧдӧн кыскан) элеваторъяс, но на йылысь висьталам водзынджык. Тані миянлы ёнджыкасӧ колӧ тӧдмасьны ӧти сикас зэв прӧстӧй элеваторӧн, кодӧс позьӧ лӧсьӧдны быд овмӧсын.
КОЛЕСНИКОВЛӦН СИЛОС ЛЭПТАЛАН ЭЛЕВАТОР
Колесниковлӧн элеватор (1915-ӧд воын вӧчӧма) зэв прӧстӧй, донтӧм дай удж вылас зэв лада. Татшӧм элеваторсӧ вермасны, дай колӧ, лӧсьӧдны быд ыджыд колхозын, кӧні силосуйтчӧны башняясӧн. 14-ӧд серпасын зэв гӧгӧрвоана петкӧдлӧма элеваторлысь детальсӧ, сы вӧсна ёнасӧ нинӧмла и гижнысӧ (видзӧд 38-ӧд лист бок).
Татшӧм элеватор кындзи эмӧсь ещӧ специальнӧй силосорезкаяс элеваторъясӧн, кодъясӧн ӧтпыръяысь шырӧны и лэпталӧны вевдорлань кӧрымсӧ. На пытшкысь медбуръясыс ОНЙО типа шредер да ПАПЕК типа силосорезка. Бӧръяыс — пневматическӧй, вундалӧм-тшытшӧм силос массасӧ вевдорлань кыскӧ сынӧдӧн труба пыр.
МЫЕТШ ВАСӦД КОЛӦ ЛОНЫ СИЛОСУЙТАН КӦРЫМЛЫ
Силосуйтан массаын ваыслы колӧ лоны 65–70%. Кӧрымыс кӧть та дорысь и лапыдджык (васӧдджык) лоӧ, та вӧсна оз тшык, а косджык кӧ — вермас тшыкны. Медым стӧчаджык артавны силосуйтан кӧрымсӧ косӧд-васӧдсӧ, колӧ со мый тӧд вылын кутны.
Кыдзи ми тӧдамӧ нин, силосуйтчигӧн уджалысь молочно-кислӧй бактерияяс кӧрымлысь сакарсӧ пӧртӧны йӧв шомӧ. Но медым тайӧ уджсӧ вӧчны бурджыка, медым силосуйтан кӧрым пытшкас вӧлі кокньыда сылысь сакар 4% мында не этшаджык. Этшаджык кӧ сакарыс, шуам сӧмын 1–2%, сэк силос артмӧ омӧль.
Сідзкӧ, 70% мында ваыд бурсӧ сетас сӧмын сэки, кор кӧрым пытшкас эм уна кокньыда сылан сакарыс, выйӧн лапыд кӧрымыс оз вермы чинны сылысь мындасӧ, сакарыс кӧ тайӧ серти этша, 3–4% улӧджык, сэки нин колӧ васӧ чинтыны, косьмӧдыштны. Эмӧсь сэтшӧм турунъяс и пуктасъяс (сакар свеклӧ), кодъяс пытшкын эм уна кокньыда сылысь сакар, сэтшӧмъяссӧ позьӧ босьтны, кӧть ваыс унджык 65–70 %-ся, и мӧд ног, эмӧсь сэтшӧм кӧрымъяс, кодъяслӧн ас пытшкас сэтшӧм сакарыс зэв этша (прӧстӧй турунъяс), сэки позьӧ содтыны мыйкӧ мында сакарнӧй свеклӧ; тадзинас миян кӧрым оз тшык кӧть лапыдыс 65–70% мындася вылынджык.
Кыдзи жӧ артавны васӧд мындасӧ кӧрымысь? Кыдзи позьӧ тӧдмавны, мый тайӧ кӧрымас 65–70% мында ваыс?
Тайӧ позьӧ тӧдны со кыдзи.
Босьтӧны 10 кг уль турун, либӧ мукӧд сикас силосуйтан кӧрым да крутӧя косьтӧны либӧ пачын либӧ жар шонді водзын. Косьмӧм бӧрас кӧ туруныс чинӧ буретш джын мындаыс, инӧ кӧрымыс шогмана лапыд. Позьӧ тӧдмӧдны и сідз: босьтӧны силосуйтан материал кырым тыр да песовтӧны буриника: песовтігас кӧ сӧдзтӧм ваыс оз войтав — бур, буретш шогмана лапыд кӧрым, а войтавны кӧ пондас — колӧ косьтыштны.
СИЛОСУЙТАН КӦРЫМ ЛӦДӦМ
Тшытшӧм-вундалӧм кӧрым силос дозйӧ тэчӧны мый верман топыда, талялӧны кыкӧн-куимӧн либӧ унджыкӧн — кӧрым серти да йӧз лыд серти. Паськыд траншеяын позьӧ талявны вӧлӧн либӧ тракторӧн новлӧдлыны пуысь вӧчӧм каток. Колӧ видзӧдны, медым кӧрым лӧдігӧн кӧрым пытшкас некутшӧма му эз веськав: муӧсь силос скӧтлысь дзоньвидзасӧ вермӧ торкны.
Силос лӧдігӧн колӧ тӧдны ещӧ со мый: зэв тшӧкыда силослӧн доргӧгӧрыс бакшасьӧ, мукӧд дырйи весиг паськыдакодя — 20–40 см пасьта. Тайӧ артмӧ со мый вӧсна: кӧтӧдтӧм кос стенъясыс ас пытшкас кыскӧны кӧрымысь васӧ сэтчӧдз, мый доргӧгӧрас ва пыддиыс веськалӧ сынӧд да лоӧ условйӧяс бакшасьӧмлы артмыны.
Медым тайӧ оз ло, силос дозлысь доргӧгӧрсӧ-стенсӧ мичаа киськавны пӧжарнӧй машинаӧн либӧ, ичӧтджык кӧ дозйыс, прӧстӧй лейкаысь. Нинӧмӧн эжтӧм муа стенъяссӧ киськалӧны лун куим-нёль водзвыв: топыд да кос сёйӧд грунтыд дыр оз кӧтась да сы вӧсна. Сӧмын доргӧгӧрсӧ бура кӧтӧдӧмӧн позьӧ заводитны лӧдны; лӧдігӧныс бара жӧ вочасӧн-вочасӧн кӧтӧдыштавны.
Кирпичнӧй, бетоннӧй, весиг цементалӧм силос дозъяс гожӧмын зэв жӧ ёна косьмӧны: найӧс буриника кӧтӧдтӧг силос лӧдны оз позь заводитны.
Сідзкӧ силосуйтігӧн колӧ: 1) силос массаӧс топыда топӧдны-трамбуйтны, кымын ичӧт да ляз дозйыс — сымын ёна да топыда; 2) силос дозъяслысь — гулысь, траншеялысь, кӧбрӧглысь, башнялысь — доргӧгӧр стенъяссӧ мичаа кӧтӧдны ваӧн лӧдтӧдзыс и лӧдіганыс.
ВЕВТТЬӦМ ДА СИЛОС ВЫЛӦ ГРУЗ ЛӦДӦМ
Силослӧн медвевдор слӧйыс ёна пӧсявлӧм вӧсна топыда пуксьӧ-топалӧ, сы вӧсна пырджык чукйӧн лӧдӧны. Пуксьӧм мысьт ещӧ на талялӧны да бара выль слӧй лӧдӧны. Кор нин доз чукъя лоӧ, топыда тупкӧны кӧтӧдӧм шырӧм идзасӧн 18–27 см кызта слӧйӧн.
Вевт вылӧ идзас босьтӧны сӧстӧмӧс; ваӧн киськавны колӧ бурджыка, сӧмын мед чукӧрсьыс эз жӧ визувт-а. Лун-мӧд мысьт силоссӧ буриника талявны-топӧдны, сідзи вӧчны быд лун час жын либӧ час дыраӧн, кытчӧдз силосыс дугдас пуксьынысӧ. Гырысь силос башняясын силос вылас некутшӧм груз оз лӧдны, а сӧмын бура топӧдӧны-трамбуйтӧны да тупкӧны — «пробкаалӧны»; зэв лоас бур, тупъян кӧ ёна кӧтӧдӧм омӧлик сю бӧжӧн. Кӧтасьӧм сю бӧж ёна польдӧ, чужӧ да артмӧ ёна топыд эж, кыті сынӧдыд некутшӧма нин оз пыр.
Посни гу вылӧ груз лӧдӧны сэки, кор силосуйтӧм кӧрымсӧ кӧсйӧны видзны дыркодь, тӧв шӧрӧдз либӧ тулысӧдз. Грузитӧны со кыдзи: силос вылӧ гу либӧ траншея доргӧгӧр серти лӧсьӧдӧны пу пӧв, сэсся вылас гырысь изъяс, лыа мешӧкъяс, либӧ муӧн тыртӧны: кымын кыза тэчан, сымын бур, сымын топыда силос топалас.
Тадзи тупкигӧн шырӧм идзасӧн вевттьыны оз и ков (нинӧмла).
Тайӧн и помасьӧны силос лӧсьӧдан уджъяс. Водзӧ вылӧ силос ас бӧрся некутшӧм дӧзьӧр оз кор.
ЁНА УЛЬ ДА ЁНА КОС КӦРЫМ СИЛОСУЙТӦМ
Водзынджык ми шуим нин, мый силосуйтан кӧрымын колӧ 65% ва, но овмӧсын тшӧкыда овлӧны васӧдджык кӧрымъяс, шуам: капуста лист, галан да корнеплод коръяс, картупель кор да с. в.
Мый накӧд вӧчны? Позьӧ-ӧ сійӧясӧс силосуйтны?
Дерт жӧ позьӧ. Сӧмын на дорӧ колӧ содтыны (накӧд сорлавны) кос кӧрымъяс: киль-жуг, шырӧм идзас, пипу-кыдзпу листъяс, да сы мында, медым васӧдыс лои буретш 65% мында.
Капуста листын ваыс 90%, а идзасын да киль-жугын — 12–14%. Та серти и сорас вӧчӧны: киль-жуг босьтны свежӧй капуста лист сьӧкта сертиыс джын мында (1 пай киль-жуг, да 2 пай капуста) позьӧ босьтны киль-жуг либӧ шырӧм идзас сӧмын ӧти пай, а капуста лист куим пай: сэки силос артмас сідзжӧ бур.
Лӧдтӧдз войдӧр капуста лист тшытшӧны соломорезкаӧн либӧ зырйӧн, сэсся гуас кӧрт вилаӧн мичаа сорӧны косджык кӧрымъясыскӧд. Тшытшӧм идзас либӧ киль-жуг васӧд кӧрымъяскӧд силосуйтан дозйын колӧ лӧсьыдика сорны кӧрт вилаӧн либӧ мукӧдторйӧн, сэсся буриника топӧдны-талявны. Капуста да галанка лист сорны позьӧ тшытшӧм идзаскӧд либӧ киль-жугкӧд дозйӧ лӧдтӧдз. Шырӧм идзас сораса капуста силос зэв чӧскыд, мӧсъяс сійӧс ёна азыма сёйӧны.
Ёна кос кӧрымъяс силосуйтігӧн кӧ капуста листъяс да мукӧд сэтшӧм васӧд кӧрымъяс абуӧсь, сэки кос кӧрымъяссӧ колана выйӧдз кӧтӧдӧны ваӧн.
КОР СИЛОС ДАСЬМАС ВЕРДМӦНӦДЗ
Корсянь силос дасьмас скӧтлы вердмӧнӧдз. Силосуйтігӧн унджык кӧрым вердны позьӧ заводитны шоммӧм помасьтӧдзыс на. Солалӧм ӧгурчи тай кӧть кор — солалан луннас кӧть, аскинас кӧть, тӧлысь мысьт кӧть — сёй, дзик ӧткодь. Силосыд сэтшӧм жӧ: позьӧ кор гаж вердчыны. Сӧмын оз позь вердны кык-куим вежон мысьт бобӧвӧй — клевер, люцерна — быдтаса силосӧн.
СИЛОСӦН ВЕРДЧӦМ
Силос вердӧны лысьтысь мӧсъяслы да куканьяслы. Силосӧс ёна сёйӧны ыжъяс и.
Силос сёйны мӧсъяс регыд велалӧны, пӧшти первойя сетӧмсяньыс жӧ. Овлӧ, ыдждалыштӧныкодь, но сэки колӧ примитны энергичнӧй мераяс, медым босьтчасны выль кӧрым дінӧ: сы вӧсна кос кӧрым сетӧмысь дзикӧдз дугдыны, сетны сӧмын силос солалыштӧмӧн. Оз ков велӧдны скӧтӧс силос сёйны кутшӧмкӧ вына кӧрым сорасӧн, силос вердчӧ торйӧн сідз жӧ, кыдзи вердӧны ӧтруб, жмык да пызь.
Мыйта гаж сёймӧн силос, кыдзи и мукӧд кӧрымъяс, оз сетны. Лысьтысь мӧслы суткиӧн кыкпыръяысь сетӧны 16 килограмм, ёна лысьтысь гырысь мӧсъяслы 24,5 кг куимпыръяысь, нетельяслы — 8 кг, а вося гырысьджык куканьяслы — 4–6 кг. Вося томджык куканьяслы силос оз сетны. Ыжъяслы сетӧны 1 кг суткиӧн.
Ыджыд тыра мӧсъяслы да куканьяслы силос сетігӧн силос пытшкӧ пуктыштӧны мел пызь 2–3 пань суткиӧн. Куканясьтӧдз тӧлысь либӧ тӧлысьӧн-джынйӧн мысьт силосӧн оз вердны. Силосуйтӧм картупель, галан да клевер позьӧ вердны порсьясӧс и, найӧ бура жӧ сёйӧны.
СИЛОСЛӦН ПӦТӦСЫС МУКӦД КӦРЫМЪЯС СЕРТИ .
Силослӧн пӧтӧсыс дзик жӧ морков да мӧс свеклӧ мында. Сідзкӧ, морковӧс, свеклӧӧс, турунӧс и мукӧд чорыд кӧрымӧс силос вермас вежны вына кӧрымъясӧн.
Тайӧ таблицаын петкӧдлӧма уна-ӧ силос колӧ разнӧй сикас кӧрым единицаӧ.
Ӧти кӧрым единицаӧ мунӧ:
картупель
3–4 кг
подсолнечник
6–7 кг
клевер
7–7 кг
свеклӧ кор
8 кг
люцерна
8 кг
жом
9 кг
тыква
9–10 кг
сю
10–11 кг
Силос ректан правилӧяс.
Силосуйтчӧм кӧрым перйӧны быд лун буретш сы мында, мыйта сійӧ колӧ скӧтлы лун кежлӧ. Унджык кӧ перъян, да кольӧ кӧ сійӧ вой кежлӧ, картаын дурк сынӧдкӧд ӧтлаасигӧн регыд тшыкӧ.
Сынӧд веськалӧм вӧсна вермӧ тшыкны силослӧн вевдоръя слӧйыс тшын и, пондан кӧ босьтавны уна лун космӧсӧн, либӧ кӧть и быд лун да ёна этшаӧн. Босьтны силос колӧ рӧвнӧя став пасьта кодьсьыс да быд лун этша вылӧ 3 см кызта слӧй, жарджык дыръясӧ 5–10 см кызта.
Тайӧторсӧ колӧ пыдди пуктыны силос доз лӧсьӧдігӧн, медым стӧч тӧдны кутшӧм диаметра силос доз лӧсьӧдны.
Силос босьтігӧн некутшӧма оз позь гудйысьны силос пытшкын либӧ кодарсянькӧ ӧтар боксянь перъявны. Мый вӧсна кӧ силос вердӧмысь лоӧ дугдыны дыркодь кежлӧ, сэки колӧ мичаа талявны да тупкыны топыда. Мукӧддырйи мӧд пӧв вевттигӧн (тупкигӧн) ковмывлӧ ваӧн киськыштавны.
Кыдзи силосӧс видзны кынмӧмысь.
Ёна кӧдзыдъяс дырйи силослӧн вевдор слӧйыс вермӧ кынмыны. Кынмӧмӧн силос, кыдзи кӧрым, оз тшык. Сӧмын вердтӧдз войдӧр непременнӧ колӧ сывдны. Омӧльыс сэні, мый кынмылӧм силосыс сывдӧм бӧрас регыд тшыкӧ. Другӧн кӧ сывдан колӧм серти унджык силос, сійӧ вермас дзикӧдз тшыкны.
Но кӧть мый, а силос кынтыны некутшӧма оз позь. Лоас бур, идзас вывтіыс кӧ ещӧ тупъям неыджыд куйӧд слӧйӧн, сэки силос кынмыны оз вермы.
Комиӧн