КУТШӦМ БУР СЕТӦ ТРАКТОР
400 СЮРС ТРАКТОР
1929-ӧд воын Сӧвет Союзын уджаліс 40 сюрс трактор. Нёль во бӧрын, 1933-ӧд воӧ, лоӧ нин 400 сюрс саяс.
Тайӧ нёль вонас трактор лыд содӧ дас пӧв.
Содӧмыс тайӧ абу весьшӧрӧ. Сиктса овмӧсын трактор асьсӧ петкӧдліс кыдз медбур отсасьысь гӧль да шӧркоддьӧма олысьяслы. Мыйӧн жӧ бур трактор?
ТРАКТОР ГӦРӦ
Медсьӧкыд удж сиктса овмӧсын — гӧрӧм. Сы понда тракторӧс медводзын пуктісны гӧран удж вылӧ. Гӧрны позьӧ уна пӧлӧс тракторӧн. Ӧти пӧлӧс тракторъяс мунӧны кӧльӧса йылын да ас бӧрсяыс кыскӧны 2 лемеха, 5 лемеха и унджык лемеха плугъяс.
Мӧд пӧлӧс тракторъяс — гусеничнӧйяс — вынаӧсьджык кӧльӧсаа тракторъяс дорысь да ас бӧрсяыс кыскӧны 8–10 лемеха плугъяс. Татшӧм тракторъяс 8 часа уджалан лунӧ вермӧны гӧрны 8 гектарысь унджык.
Тшӧкыдджыка гӧрӧны кӧльӧсаа тракторӧн, 30 вӧв вынаӧн. Татшӧм трактор ас бӧрсяыс кыскӧ 4 лемеха плуг. Быд 8 часӧн сійӧ вермӧ гӧрны 3-сянь 4 гектарӧдз, гӧранін сертиыс.
Вӧлӧн некор он вермы гӧрны сэтшӧм пыдіа, кыдз вермӧ гӧрны трактор. Ӧти гектар му гӧрӧм доныс сувтӧ 10 шайт гӧгӧр.
Медым ӧдйӧнджык помавны гӧран, тракторӧн уджалӧны сідзжӧ войын и, электрическӧй пӧнаръясӧн войся пемыдсӧ югдӧдӧмӧн. Сэки трактор вылын уджалысьясыс вежласьӧны быд 8–10 час бӧрын, ачыс тракторыс уджалӧ дугдывтӧг.
ТРАКТОР ПИНЁВТӦ
Тракторыд оз сӧмын гӧр. Сы дінӧ индӧм пиняясӧн сійӧ небзьӧдӧ му. Эмӧсь сы вылӧ торъя тракторнӧй пиняяс, кодъяс пинёвтӧны бурджыка прӧстӧй пиняяс дорысь.
Пинёвтігӧн колӧ пуктыны став вынсӧ тракторлысь. Ӧти пиняӧн новлӧдлыны тракторӧс абу выгӧднӧ. Бурджык индыны сылы унджык пиня.
Кор тракторлы йитасны унджык пиня, сійӧ ӧти лунӧн вермӧ пинёвтны 30 гектарӧдз, либӧ сымында жӧ, мыйта пинёвтас ӧти вӧв 10 лунӧн.
Пинёвтны кӧ мусӧ ӧтик пӧв, гектар пинёвтан доныс сувтӧ 50 ур гӧгӧр. Пинёвтӧм кӧ мунӧ кык пӧв, сійӧ сувтӧ неуна донаджык — 80 ур гӧгӧр. Пинёвтны, гӧрӧм моз жӧ, позьӧ сутки чӧж.
ТРАКТОР ЛУЩИТӦ
Пинёвтӧм кындзи сійӧ жӧ трактор вылын му лущитӧны и. Трактор лущитігӧн орйӧдлӧ турун вужъяссӧ, коді мырддьӧ муыслысь вынсӧ.
Лущитӧм доныс сувтӧ неуна донӧнджык пинёвтӧмысь. Зернотрестлы лущитӧмыс сувтӧ 2 шайт 50 ур гӧгӧр гектарысь. Парӧвӧй обработкаӧн сыысь донаджык на. Сӧмын лущитӧмысь рӧскодыс уна пӧв вевттьысьӧ, лущитӧмыс урожайсӧ кыпӧдӧ да. Тракторӧн 8 часӧн позьӧ лущитны 25 гектарӧдз.
ТРАКТОР КӦДЗӦ
Гӧрӧм му виччысьӧ кӧдзӧм. Трактор и тані вермас лоны бурӧн. Трактор дінӧ йитӧны кымынкӧ кӧдзан машина. Ёна колігӧн кӧдзны позьӧ не сӧмын лунын, сідзжӧ войын и. Тайӧ зэв выгӧднӧ. Кӧдзан кӧ ва подъя муӧ, босьтан лишнӧй центнер урожай.
Кӧдзигӧн тракторлӧн производительносьтыс ёна вылын. 8 часа уджалан лунӧ «Интернационал» трактор кӧдзӧ 20 гектарысь унджык. Тракторӧн кӧдзӧм дон гектар вылӧ сувтӧ, кӧйдыс артавтӧг, 1 шайт 30 ур гӧгӧр.
ТРАКТОР ВУНДӦ
Кымын ӧдйӧ идралӧма урожай, сымын бур. Оз ков эновтчыны, медым тусьыс киссьӧ нин да кольӧ му вылӧ. Но оз позь идравны и веж нянь. Сідзи жӧ тусьыс артмӧ жебиник, чийӧбиник.
Со татчӧ и локтӧ отсӧг вылӧ тракторыд. Сійӧ некымын лунӧн идралӧ гырысь муяс. Ӧти трактор суткиӧн вундӧ 40 гектарӧдз. Ковмис эськӧ тайӧ удж вылас 240 морт, вундісны кӧ найӧ чарлаӧн.
Трактор уджалӧ мукӧддырйиыс ӧти вундан машинаӧн, а мукӧддырйиыс — унджыкӧн. Сэки быд вундан машина вылын пукалӧ морт да веськӧдлӧ сійӧн.
Абу омӧль лэдзны тракторӧс вундан машинаӧн либӧ кольта кӧртавлан машинаӧн войын и. Сэки нянь тусь гылалӧ омӧльджыка, сідзкӧ и уроныс ичӧтджык. Лунын вундӧм идзасыс косьмӧ.
Ӧні эмӧсь тракторӧн вундан торъя машинаяс — комбайнъяс. Комбайн вундӧ, сэн жӧ вартӧ, весалӧ, сортируйтӧ да кисьталӧ мешӧкъясӧ. Ставсӧ тайӧс вӧчӧ ӧтпырйӧн.
Комбайнӧн да прӧстӧй вундан машинаӧн идралӧмын торъялӧмыс сӧмын сійӧ, мый комбайныс кольӧ кузьджыка идзсӧ. Но тайӧ абу омӧль. Сійӧ иддзыс кольӧ муӧ куйӧд пыдди.
Комбайн 8 часӧн идралӧ 20 гектарӧдз. Суткинас комбайн идралӧ 50 гектарӧдз.
Тракторӧн ӧти гектар вундӧм сулалӧ донтӧм — 5 шайт гӧгӧр. Ӧти гектар идралӧм комбайнӧн сыысь донтӧм — сӧмын 3 шайт.
ТРАКТОР ЫТШКӦ
Коді оз тӧд, кыдзи донвывса, волгасайса да матіса степъяс вылын быд во сё да сюрс батракъяс ветлӧдлісны радъясӧн да ытшкисны нянь да турун. Мыйта пӧсь вӧлі сэні кисьтӧма! Ставыс талы воӧ пом.
Мортлысь ки вынсӧ вежӧ машина. Ӧні турун ёнджыкасӧ ытшкӧны тракторӧн.
Сы вылӧ тракторӧ индӧны кымынкӧ ытшкан машина мӧда-мӧд бӧрсяыс. Быд машина вылын пукалӧ морт да веськӧдлӧ ытшкан машина пуртнас. Ветлӧдлӧны му кузя трактор вылын да ытшкан машина вылын йӧз, а муыс век водзӧ чинӧ.
Няньыс кӧ воӧма нин да поводдяыс бур, позьӧ ытшкыны лунын и, войын и. Тракторӧн ӧти гектар турун идралӧм сувтӧ 7 шайт 50 ур гӧгӧр. Ытшкӧ трактор ӧдйӧн — 20 гектарӧдз 8 часа уджалан лунӧ.
ТРАКТОР КЫСКАЛӦ ТУРУН ДА ИДЗАС
Гӧрӧм да урожай идралӧм эштӧдӧм бӧрын трактор босьтсьӧ кыскавны нянь, турун да идзас. Сэні трактор ыджыд жӧ пӧльза вайӧ.
Колӧ ӧдйӧ идравны нянь му вылысь. Вӧв тайӧ уджын ӧдйӧ оз вевъяв да, урожай вермас вошны.
Трактор тайӧ уджнас справитчӧ зэв кокниа. Трактор босьтӧ да кыскӧ сы мында груз, мыйта вермасны кыскыны сӧмын 10 вӧв.
Сы кындзи тракторӧн позьӧ кыскасьны лун и вой.
Трактор абу вӧв, оз мудз, а татшӧм ӧдйӧн идралӧмыс колана пӧраӧ зэв уна вын вичмӧдӧ овмӧсъяслы. Со мыйӧн нӧшта выгӧднӧ тракторӧн нянь кыскалӧм.
Додьяс, код вылын вӧвъясӧн кыскалӧны вартӧм нянь, абу ыджыдӧсь, сы понда уна нянь вошӧ новлӧдчигӧн.
Трактор кыскалӧ тусьсӧ гырысь кӧрӧбъясӧн да вичмӧдӧ сійӧн зэв уна нянь.
ТРАКТОР ВАРТӦ
Идралӧм нянь колӧ вартны мый вермӧмысь ӧдйӧджык. Сӧмын сэк шедӧ бур нянь, да и этшаджык лоӧ вошӧмыс.
Трактор и тані вермас лоны бурӧн, сы вылӧ вартан машина дорӧ лӧсьӧдсьӧ трактор — и вартан машина пондӧ уджавны.
Машинаӧн вартӧмӧн няньыс пыр шедӧ унджык, киӧн вартӧм дорысь. Ті кӧ вартанъясӧн вартінныд 100 тонна нянь, машинаӧн тайӧ жӧ идзассьыс шеді эськӧ 104 тонна.
Тайӧ ӧтнас бокӧ шыбитчӧмысь видзтӧмыс вештӧ машинаӧ вартӧм рӧскодсӧ.
Тракторнӧй вартан машина суткиӧн вартӧ 33 тонна сайӧ. Ӧти тонна сю тракторӧн вартӧм доныс сувтӧ 1 шайт 40 ур гӧгӧр.
ТРАКТОР КЫСКАЛӦ НЯНЬ
Сідз жӧ и нянь кыскалӧны тракторӧн. Сійӧ вермӧ вель уна нянь тыра телега кыскыны.
Ӧтпырйӧн трактор кыскӧ 5 тоннаӧдз.
Зернотрестлы дас вит километра сайысь тракторӧн кыскалӧмыс сувтӧ сӧмын 1 шайт 80 ур тонна вылӧ.
ТРАКТОР ИЗӦ
Неыджыд коллективын кӧ эм изки, позьӧ трактор отсӧгӧн недыр кежлӧ лӧсьӧдны мельнича.
Бурлуныс татшӧм уджыслӧн сійӧ, мый мельничалы оз ков корсьны торъя двигатель, да торъя аслыспӧлӧс трактор татшӧм мельничалы оз ков.
Мельничаын уджалӧ сійӧ жӧ тракторыс, коді и гӧрӧ. Тракторлы лӧсьӧдӧны кутшӧмкӧ вевтас (сарай), зэв колана шонтыны сійӧс.
Колӧ кӧ мельничаыслы уджавны дугдывтӧг, бурджык лӧсьӧдны торъя двигатель, шуам, нефтянӧй либӧ дизель.
Тракторӧс выгӧднӧ уджӧдны мельничаын сэк, кор мельничалы колӧ уджавны сӧмын корсюрӧ.
Ӧти тонна нянь тракторӧн изӧм доныс сувтӧ 6 шайт гӧгӧр.
ОЗ БЫД РАЙОНӦ ШОГМЫНЫ ӦТИ ПӦЛӦС ТРАКТОРЪЯС
Быд районъясӧ колӧны аслыспӧлӧс тракторъяс. Ӧти районӧ колӧны ёнджык, гырысьджык вына тракторъяс, мӧдӧ — ичӧтджык вынаяс.
Лунвылын, кӧні мусинмыс сьӧкыдджык да кӧні колӧ ыджыд вын, медым уджавны тайӧ мусӧ — уджӧдсьӧны ыджыдджык вына тракторъяс, 60 вын гӧгӧра либӧ гырысьджык. Татшӧм тракторыд кыскӧ ёнджык да бурджык плуг. Миян войвылын, кӧні мусинмыс кокньыдджык да кӧн муыс лыаа, колӧ ичӧтджык вына трактор.
Лыа му вылӧ кӧ лэдзан ыджыд трактор, кӧльӧсаясыс сылӧн кутасны пырны муас да тракторлы лоӧ видзны уна вын сӧмын асьсӧ новлӧдлӧмӧ.
Сы кындзи ыджыд тракторлысь став вынсӧ небыд муяс вылын сьӧкыд используйтны. Сылы ковмис эськӧ йитны уна плуг.
Небыд муяс вылын шогманаджык гусеничнӧй трактор.
Сад да град выв пуктас овмӧсын вӧдитчӧны посни гусеничнӧй тракторӧн. Сійӧн лэптӧны градъяс, бугритӧны картупель да гӧрӧны садйысь му.
Кор колӧ мусӧ небзьӧдны пыдӧджык да посньӧдны мусинсӧ, шуам кӧть градъяс вылын, сэки вӧдитчӧны тракторнӧй фрезаӧн. Сійӧ вӧчӧма сідзи, мый муыс стружитсьӧ аслыспӧлӧс крукъясӧн, кодӧс лӧсьӧдӧма фреза барабан вылас.
ТРАКТОР МЫР БЕРТӦ
Ӧнӧдз миян мыр бертлісны важ моз, пӧльяс моз. Кодъясны мыр улӧ гу, керавласны вужъяссӧ да сэсся сюясны крепыд ён зор дай бертовтасны мырсӧ. Татшӧм удж вылӧ мунӧ уна кад да вын.
Сӧмын неважӧн на миянын пондісны мыръяссӧ бертны трактор отсӧгӧн. Сы вылӧ трактор матыстчас мыр дорӧ, гартыштасны мырсӧ тросӧн, лэдзасны машинасӧ — мырйыс и шедӧ.
ТРАКТОР УДЖАЛӦ ВӦРЫН
Тракторыд бур абу сӧмын видз-му овмӧсса уджъясын. Сыкӧд тшӧтш трактор ыджыд бур вайӧ вӧрын и.
Босьтӧ сэтшӧм удж, кыдз вӧрысь пес кыскӧм. Миян ӧнӧдз омӧля на тракторӧн уджалӧны вӧрын. Ӧд тайӧ уджыс зэв сьӧкыд. Ми — вӧрӧн озыр страна. Миянын кӧ вӧр овмӧссӧ вӧлі пуктӧма не татшӧм лёк, кыдзи ӧні, а бурджыка, ми вермим эськӧ ёна содтыны заграничаӧ вӧр нуӧм. Сы пыдди босьтім эськӧ заграничаысь сюрсъясӧн колан бур машинаяс.
Вӧр медуна миян войвылын, кӧні этша туйяс да кыскавны кӧрт туй дорӧ либӧ юяс дорӧ лоӧ ылісянь. Со татчӧ локтӧ отсӧг вылӧ трактор.
Вӧр кыскалӧны гусеничнӧй тракторӧн. Гусеничнӧй трактор бурджыка ветлӧ лым кузя, сикт кост туйяс кузя, вӧр туйяс кузя. Гусеничнӧй тракторӧ йитӧны кымынкӧ паськыд додь. Сэки трактор ас бӧрсяыс кыскӧ груз, кодӧс вермасны кыскыны сӧмын 20–30 вӧв. Кор трактор петас бур туй вылӧ, вермӧ мунны 12 километрӧдз часӧн.
Ӧні тракторӧс пондісны нин индавны вӧр пӧрӧдан да пилитан уджъяс вылӧ. Тайӧ вӧчсьӧ со кыдзи. Трактор бӧрас лӧсьӧдсьӧ механическӧй пила. Трактор сувтӧ пу дорӧ, а пила вундӧ пусӧ. Кор пуыс лоӧ пӧрӧдӧма — мӧд пила вундалӧ сійӧс кражъяс да керъяс вылӧ.
Сійӧ жӧ трактор рытнас нуӧ уджалысьясӧс баракӧ.
ТРАКТОР ГРУНТӦВӦЙ ТУЙЯС СТРӦИТӦМЫН
Ӧнія кадӧ гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьяна водзын сулалӧ мог — вӧчны бур туйяс.
Туйяс вӧчны, кыдз вӧчлісны важӧн, некытчӧ туйтӧм дай оз и позь. Шыблаласны вӧлі ньӧръяс, вевттясны сійӧс сёйӧн да и мӧвпалӧны, туйсӧ пӧ тай вӧчӧма лои.
Медводдза зэр бӧрын сёйыс пожъясьӧ да лоӧ важ дорсьыс лёк туй.
Быд туйлы колӧ лоны, мед шӧрыс мылькъя, доръясӧдыс мед вӧліны канаваяс, кытчӧ эськӧ визувтіс туй вывсьыс ваыс.
Тайӧ канава кодйӧмыс да туй вылӧ му лэпталӧмыс ӧні вӧчсьӧ аслыспӧлӧс туй вӧчан машинаӧн, кодӧс йитӧны трактор дінӧ. Трактор кыскӧ тайӧ машинасӧ ас бӧрсяыс, а сійӧ кодйӧ канавасӧ да шыблалӧ мусӧ туй вылӧ. Сійӧ жӧ тракторыс бӧрӧзда кодйӧм бӧрас кыскӧ ас бӧрсяыс каток, коді топӧдӧ туйсӧ.
Му лэптӧм кындзи туйсӧ вольсалӧны посни изъясӧн (галькиӧн), а мукӧддырйиыс киськалӧны кизьӧриник сирӧн, кодӧс шуӧны гудронӧн.
Татшӧм туйтӧ некор оз пожъяв зэрыд, да и зэв небыд ветлӧдлыныс. Татшӧм туйлӧн доныс сувтӧ 600 шайт гӧгӧр километр.
КУТШӦМ УДЖ СУВТӦ ДОНТӦМДЖЫК — ТРАКТОРА АЛИ ВӦЛА
Тракторъяслысь уджсӧ видлалігӧн аддзисны, мый налӧн уджыс абу сӧмын бурджык, но донтӧмджык вӧлӧн дорысь. Босьтам кӧть, уна-ӧ сувтӧ 1 гектар эжа лэптӧм тракторӧн:
Тракторлӧн ас уджалан доныс
5 ш. 50 ур.
Морт удж мынтӧм
1 ш. 70 ур.
Машинаяс видзӧм
2 ш.
Ставыс
9 ш. 20 ур.
Сійӧ жӧ уджыc вӧлӧн:
Вӧв вын дон мынтӧм
10 шайт.
Морт удж мынтӧм
2 ш. 50 ур.
Инвентар видзӧм
1 ш.
Ставыс
13 ш. 50 ур.
1 гектар эжа вӧлӧн лэптӧм сувтӧ 13 шайт 50 ур гӧгӧр, а тракторӧн — 9 шайт 20 ур, — 4 шайт 30 ур донтӧмджык вӧлӧн дорысь. Ӧткодявны кӧ урожай идралӧмлысь донсӧ, вартӧмлысь да мукӧд уджъяслысь аддзам: вӧла удж омӧльджык да и донаджык трактор удж дорысь.
ТРАКТОР ӦТУВТӦ ГӦЛЯ ДА ШӦРКОДДЬӦМА ОЛЫСЬЯСӦС
Тракторлы колӧ паськыд эрд. Сылы колӧ гырысь муяс. Посни муяс вылын тракторлы уджавны абу выгӧднӧ. Ковмис эськӧ тайӧ дона машинасӧ новлӧдлыны весьшӧрӧ ӧти тор вылысь мӧдӧ.
Босьтны кӧть кӧдзӧм. Трактор 8 часӧн кӧдзӧ 20 гектарысь унджык. Сідзкӧ посни ӧтка овмӧсъяслы тракторӧн вӧдитчыны абу выгӧднӧ. Час либӧ кык мысти сійӧ эштӧдас став кӧдзасӧ да кутас сулавны уджтӧг.
Мый нӧ керны? Туй эм и зэв кокни да выгӧднӧй гӧль да шӧркоддьӧма олысьяслы — ӧтувтчыны ставыслы колхозӧ. Колхозъясын — ӧтувъя му гӧрӧм, ӧтувъя кӧдза да ӧтувйӧн урожай идралӧм. Урожай юксьӧ удж пуктӧм серти.
Колхозъясын, торъя нин гырысьджыкъясын, трактор тыр-бура уджалӧ. Шуам котыртчисны колхозӧ сюрс овмӧс, 5 сюрс гектар кӧдзаӧн. Сэні тракторлы эм кыті ветлӧдлыны. Шуам, тувсов кӧдза колӧ помавны 10 лунӧн. Тайӧ каднас трактор уджалӧ оз сӧмын лунын, сідзжӧ войын и.
Коськӧм гӧран кад воас да, сэки трактор доддясьӧ плугйӧ да гӧрӧ коськӧм. Турун идралігӧн сійӧ уджалӧ ытшкан да куртан машинаясӧн, а урожай идралігӧн — кольта йиавлан машинаӧн да комбайнӧн. Урожай идралӧм бӧрын трактор гӧрӧ арся гӧра, а мича поводдя дырйи уджалӧ вартан машинаӧн. Ыджыд коллективын тракторлы удж вочасӧн век петӧ. Ӧтувъя машинаӧн уджалӧмысь кык выгӧда овмӧсъяслы: ӧти-кӧ, трактор да став видз-му уджалан мукӧд машинаяс используйтчӧны ставнас, а сідзкӧ и донтӧммӧ налӧн уджыс. Мӧд-кӧ, дорвыв му уджалӧмӧн, боръястӧг да бура тракторӧн уджалігӧн урожай содӧ ӧтка овмӧсъяс дорысь. 1929-ӧд воын нянь урожай вӧлі сэтшӧм:
Ӧтка овмӧсын шӧркодя гектарысь
.... 7 да джын центнер
Колхозъясын
.... 8 да джын центнер
Совхозъясын
.... 11 центнер
МАШИННО-ТРАКТОРНӦЙ СТАНЦИЯЯС
Мед эськӧ колхозъяс вермисны кокньыдджыка му дорын уджавны, котыртчалӧны машинно-тракторнӧй станцияяс. Быд машинно-тракторнӧй станцияын лоӧ 250 трактор гӧгӧр.
Быд станция шӧркодя кутас уджавны районас 100 000 гектар му.
Веськӧдлӧны станцияясӧн велӧдчӧм йӧз, инженеръяс. Тракторӧн веськӧдлысьяс, тайӧ уджӧ велӧдӧм крестьяна жӧ. Быд тракторнӧй станция бердын лоӧ ыджыд механическӧй мастерскӧй, кӧн мӧдасны дзоньтыны тракторъяс да мукӧд видз-му уджалан машинаяс.
Тракторнӧй станция вӧчӧ договор колхозкӧд либӧ гӧль да шӧркоддьӧма крестьянакӧд гӧрӧм-кӧдзӧм да став урожай идралӧм вылӧ.
Станция босьтӧ ас вылас кӧсйысьӧм аслас тракторъясӧн нуӧдны став тайӧ уджъяссӧ. Станциякӧд лыддьысьӧны урожай идралӧм бӧрти.
Ӧні уджалысь машинно-тракторнӧй станцияяс кыпӧдӧны урожай ӧтка крестьяна овмӧсъяс серти 25–30 прӧчент вылӧ. Сійӧн станциялы удждон мынтыны зэв выгӧднӧ, сійӧ петӧ урожай кыптӧмысь.
Колхозъяс да сиктса обществояс колхоз кустӧ пыригӧн котыртчӧны машинно-тракторнӧй станцияяс гӧгӧр сідзжӧ и видз-му прӧдукт переработайтан заводъяс лӧсьӧдӧм могысь.
Тракторнӧй станцияяс лӧсьӧдӧны став условйӧяссӧ гӧль да шӧркоддьӧма олысьӧс ӧтувтӧмлы да колхозъяс ёнмӧдӧмлы. Машинаясӧн уджалӧмӧн колхозникъяслӧн уджыс кокньыдджык, а овмӧсыс бурджык, унджык сетӧ доходсӧ.
Сӧвет правительство шуис 1931 во помасигкежлӧ котыртны 1400 машинно-тракторнӧй станция 1 миллион вӧв вынӧн. Тайӧ 1400 станцияса тракторъясӧн кутас гӧрсьыны 30 миллион гектар му.
ТРАКТОР МЕЗДӦ КУЛАК КАБЫР УЛЫСЬ
Медлёк врагыс гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьяналӧн — кулак. Гӧльлӧн да шӧркоддьӧма олысьлӧн мыйкӧ оз судзсьы — лоӧ мунны кулак ордӧ кевмысьны. Кулак тӧдӧ отсӧглы донсӧ — куим ку кульӧ. Кӧні кулак вына, став сиктыс сы кабыр улын.
Кулак кабыр улысь мездысьӧм — сійӧ колхозъясӧ котыртчӧм, да сы пыр ӧтувъя видз-му уджалӧмӧ вуджӧм, ӧтувъя видз-му уджалӧмсӧ машиннӧй техника вылӧ сувтӧдӧм.
Ӧні уналаын нин паськалӧ дорвыв коллективизация. 1932 во помасигкежлӧ СССР пасьта дорвыв коллективизация лоӧ кызвыннас помалӧма. Тайӧ районъясын гӧль да шӧркодя олысь крестьянаыс колхозъясӧ котыртчӧмӧн бырӧдӧны кулакӧс, кыдзи классӧс.
Тракторӧн ӧтувйӧн уджалӧм ради колхозлӧн походыс век вылынджык ӧтка овмӧсъяс дорысь. Лоӧ кӧ колхозын омӧльторъяс, ӧтувъя овмӧс ыджыдджык, сылы кокниджык ӧтка овмӧсъяс дорысь сувтны кок йылӧ.
Кулак — колхозъяслы враг, враг колхозса тракторъяслы и. Сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый трактор колхозын мездӧ гӧльӧс да шӧркоддьӧма олысьясӧс кулак кабыр улысь. Оз ӧд прӧста кулакъясыд да налӧн агентъясыс мый вермӧмысь тӧждысьны пазӧдлыны видз-му уджалан машинаястӧ. Колхозса шленъяслы ёна колӧ дӧзьӧритны машинаяссӧ.
ПРОМЫШЛЕННОСЬТ ВИДЗ-МУ ОВМӦСЛЫ ОТСӦГ ВЫЛӦ
Важ Россияын тракторъясӧн вӧдитчылісны зэв омӧля, помещикъяс овмӧсын сійӧ вӧлі этша, а крестьяна весиг эз и тӧдлыны сійӧс. Сӧмын Сӧвет власьт дырйи трактор мӧдіс паськавны.
Воысь воӧ быдмӧ миян трактор лыд. 1927-ӧд воын вӧлі на 20 сюрс, 1928-ӧд воын — 30 сюрс нин, а 1929 — 40 сюрс. Пятилетка помасиг кежлӧ лоӧ 400 сюрс трактор сайӧ.
Кысь нӧ ми босьтам сы мында тракторсӧ? Важ Россияын некутшӧм тракторнӧй заводъяс эз вӧвны. Сійӧн миян ӧнӧдз на ковмис унджык тракторсӧ ваявны заграничаысь.
Вермӧма лои лӧсьӧдны трактор вӧчӧмсӧ, да и сійӧ зэв на этшапырысь. Ленинградын, Путиловскӧй заводса ӧтик мастерскӧйын, а сідзжӧ ӧтик мастерскӧйын паровоз вӧчан Харьковса заводын.
Путиловскӧй завод 1929-ӧд воын лэдзис 3000 трактор, а Харьковса сӧмын 200. Тамында тракторӧн дерт миянлысь овмӧснымӧс кыпӧдны да выль ног пуктыны он вермы. Сійӧн Сӧвет правительство шуис содтыны трактор вӧчӧм. Путиловскӧй завод пондас лэдзны 30 сюрс тракторӧдз во, а Харьковса — 2500 тракторӧдз во.
Шуӧма стрӧитны 3 выль тракторнӧй завод: Сталинградын, Челябинскын да Харьковын.
Путиловскӧй заводын вӧчсян посньыд тракторъяс воысь воӧ пондасны чинны. Ӧні кутас сійӧ лэдзны тракторъяс джуджыдджык бӧр кӧльӧсаӧн да водзвылас ӧтик кӧльӧсаӧн. Татшӧм тракторъясӧн мӧдасны картупель градъяс гӧрны да бугритны, кукурузалы гӧрны, град выв быдтасъяслы да с. в.
СТАЛИНГРАДСА ТРАКТОРСТРОЙ
Сталинградса завод мӧдіс стрӧитсьыны 1928-ӧд воын и 1930 воын нин лэдзис «Интернационал» нима трактор 25 сюрс гӧгӧр, 22 вӧв вынаӧс. Бура уджалӧмӧн завод мӧдас лэдзны 50 сюрс трактор быд во.
Медым артыштны тайӧс — колӧ ӧткодявны вӧв лыдкӧд, кодъясӧс вежасны тайӧ тракторъясыс. «Интернационал» трактор во гӧгӧрӧн вермӧ гӧрны 200 гектар сайӧ. Сідз кӧ 50 сюрс трактор гӧрасны 10 миллион гектар сайӧ. Тамында мусӧ гӧрны колӧ 2 миллион вӧв. Тадзи Сталинградса тракторстрой быд во кутас сетны 2 миллион уклад вӧв.
Тайӧ заводсӧ зэв бур местаӧ стрӧитӧмаӧсь — Донецкӧй шом да кӧрт дорын. Сталинград заводса тракторъяс мӧдасны уджавны Нижньӧй Поволжйӧ да Войвыв Кавказа муяс вылын.
ЧЕЛЯБИНСКСА ТРАКТОРСТРОЙ
Тракторъяс кӧ Сталинградса тракторстройысь пондасны уджавны Нижньӧй Поволжйӧын да Войвыв Кавказын, коді кутас сетны тракторсӧ Сибырлы, Ураллы, Казахстанлы? Ӧд коланлуныс тайӧ районъясыслӧн абу ичӧтджык.
Правительство та кузя шуис стрӧитны мӧд трактор вӧчан гигант Уралӧ, Челябинск карӧ. Челябинскса тракторстрой во гӧгӧрӧн пондас лэдзны 40 сюрс тракторӧдз. Мӧдасны лэдзны гусеничнӧй тракторъяс, американскӧй «Холт» трактор кодьӧс. Выныс сылӧн лоӧ не этшаджык 50 вӧв дорысь.
Челябинскса завод лоӧ эштӧдӧма 1932-ӧд во кежлӧ. Сійӧ стрӧитчӧ уралса кӧрт дорын, а шом сылы вайӧны Сибырысь, Кузнецкӧй бассейнысь. Сідзкӧ тайӧ завод-гигантыс лоӧ кӧрт районын да бур видз-му районъяс шӧрын.
ХАРЬКОВСА ТРАКТОРСТРОЙ
Украинаын тракторлӧн коланлуныс сэтшӧм жӧ ыджыд, кутшӧм и РСФСР-ын. Сы понда шуӧма стрӧитны тшӧтш Харьковӧ выль тракторнӧй завод-гигант.
Заводыс 1931 воӧ, октябр 1 лунӧ стрӧитӧмнас помасис нин. Харьковса тракторнӧй гигант пондас вӧчны гырысь гусеничнӧй тракторъяс, шӧркодя 30 вӧв вына гӧгӧр.
Украинаын ёна паськалӧма свеклӧ кӧдзӧм. Свеклӧ улӧ колӧ гӧрны кыдз позьӧ пыдӧджык. Харьковса гусеничнӧй тракторъяс лоӧны шогманаӧсь гӧрны пыдӧджык.
Быд воӧ Харьковса завод кутас лэдзны 50 сюрс трактор.
Харьковса завод лоӧ украинаса кӧрт промышленносьт шӧрын. Украинаын сідзжӧ перйыссьӧ из шом. Сідзкӧ — Харьковса завод лоӧ матын кӧрт да из шом дорын. Тракторъяс кутасны уджавны украинаса колхозъяс да совхозъясын.
УНА-Ӧ СУЛАЛӦ ТРАКТОР
Тракторъяслӧн доныс абу ӧткодь. Меддонтӧм тракторӧн лыддьысьӧ «Фордзон».
Сійӧ пондас сулавны 1700 шайт гӧгӧр, сы пыдди сійӧ лоӧ медомӧльӧн.
«Фордзонлӧн» кыскан выныс 10 вӧв вын мында. Сідзкӧ быд вын вылӧ воӧ 170 шайтӧн.
«Интернационал» тракторлӧн кыскан выныс 22 вӧв вын мында, сулалӧ 2500 шайт гӧгӧр. Сідзкӧ быд вын вылӧ воӧ 113 шайт 60 урӧн.
Челябинскӧй заводса гусеничнӧй трактор 50 вӧв вына кутас сулавны 6500 шайт. Харьков заводса трактор 30 вӧв вына кыскан вынӧн кутас сулавны 4500 шайт, либӧ 150 шайт ӧти вын вылӧ.
Первой видзӧдлӧмӧн кажитчӧ, мый трактор — дона машина.
Збыльысь тайӧ абу тадз. Быд тракторлӧн торъя выныс сетӧ сымда жӧ, мый бур вӧв. А бур вӧвтӧ доддясян кӧлуйнад 150 шайт вылад он ньӧб. Уджалӧны тракторъяс, кыдз ми аддзылім нин, бурджыка, донтӧмджыка и вӧв дорысь.
ТРАКТОР ВЫЛӦ СЬӦМ ЧУКӦРТӦМ
Сӧвет правительство пуктӧ миллион шайтъясӧн сьӧм тракторнӧй заводъяс стрӧитӧм вылӧ.
Тракторнӧй заводъяс кындзи колӧны и мукӧд пӧлӧс заводъяс да фабрикъяс, колӧны выль электрическӧй станцияяс, кӧрт туйяс, школаяс, больничаяс.
Став вылас государстволӧн ӧні сьӧмыс оз на тырмы.
Колӧ отсӧг колхозъяссянь. Сійӧн и уна колхозъяс пондісны водзвыв гижсявны тракторъяс вылӧ.
Лэдзӧма вӧлі тракторнӧй обязательствояс трактор вылӧ водзвыв сьӧм чукӧртӧм могысь. Быд обязательство вӧлі сулалӧ 50 шайт.
Чукӧртӧм сьӧмыс — авансъясыс мунӧны тракторнӧй заводъяс стрӧитӧм ӧддзӧдӧм вылӧ. Колхозъяс, кодъяс босьтасны тракторнӧй обязательствояс, босьтасны трактор медводзын.
ТРАКТОРЪЯС ВӦВ БӦЖ, ТРАПЙӦ, ГЫЖЪЯС ДА МУКӦДЪЯС ВЫЛӦ
Уна трактор эськӧ позьӧ ӧні судзӧдны заграничаысь. Сӧмын заграничнӧй тӧвар позьӧ ньӧбны зарни вылӧ.
Тані позьӧ унатор вӧчны, кутчысьны кӧ тайӧ уджас тыр-бура. Вӧв бӧж, сюръяс, гыжъяс, трапйӧ, важ колошъяс, пробка да мукӧд тор вылӧ загранича мынтӧ зарниӧн — сӧмын ысты!
Лыддьӧма, мый вундавны кӧ, шуам, кыдз вӧчӧны заграничаын, вӧв бӧжъяс да бурысьяс миян вӧвъяслысь да вузавны сійӧс заграничаӧ, босьтӧм сьӧм вылас позьӧ ньӧбны 7000 трактор.
Кымын ӧдйӧ колхозъяс чукӧртасны став тайӧ тӧварсӧ да кымын ӧдйӧн найӧ сетасны Колхозцентрӧ, сымын ӧдйӧ найӧ босьтасны тракторъяс.
Комиӧн