ОЛЫСЬЯСКӦД ТШӦТШ ТӦДМАСЬӦНЫ ТАЛУН ЭСТОНИЯЫН
Тавося «Культуур йа элу» («Культура да олӧм») эстонскӧй журналын, январся медводдза номерын, йӧзӧдӧма «Ылысса и чужан Коми му» гижӧд. Сылӧн авторыс — филология наукаясса кандидат А.-Р. Хаузенберг. Таллинса учёнӧй, коми кыв туялысь. Аслас материалын учёнӧй юалӧ, кӧсйӧны-ӧ коми йӧз выльысь ловзьыны-кыпӧдчыны? Статья водзас сетӧма куим фотоснимок, кытысь позьӧ аддзыны Кулӧмдін районса Дон сикт, Помӧсдінысь Сордйыв грездса коркаын пукалысь Анна Жангуроваӧс, мукӧд сэтчӧс олысьӧс. Автор висьталӧ миян му, кыв, олысь йӧз йылысь. «Коми му» судзӧдысьяслы, дерт, интереснӧ тӧдны, кыдзи миянӧс донъялӧны Эстонияса кӧреннӧй олысьяс.
Неуна дженьдӧдӧмӧн висьталам, мый йылысь гижӧма А.-Р. Хаузенберг. Авторыс казьтывлӧ Коми муын вӧвлӧм лингвистическӧй экспедицияяссӧ, поводдя букшасьӧм вӧсна аэропортъясын унаысь пукавлӧмсӧ:
«...Коми йӧз зэв лӧня да майшасьтӧг виччысисны поводдялысь бурмӧмсӧ, ёна надейтчисны. Надеяыс комияслӧн век эм, тасянь налӧн вежавидзӧмыс. Коми йӧз татысь оз мунны, тані налӧн гортыс.
Комияс эстонецъяслы кыв боксянь рӧдвуж йӧз, нӧ тайӧс казявны абу кокни. Зэв унаысь шуан дзь, дж, ж, ш шыяс вӧсна коми кыв горалӧ ёна мӧд ногӧнджык, а ӧтувъя кыввужъя кывъяссӧ вермас казявны сӧмын морт, коді тӧдӧ кыв сӧвман законъяс. Йӧзкостса сьыланкывъяс да йӧктӧм ёнджыка роч йӧзлӧн кодьӧсь, а абу финно-угорскӧй ногаӧсь. Медводдза видзӧдлас сертиыс сиктъяс сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и войвывса Россияын, руд керйысь тэчӧм керкаяслӧн кузь визьяс. Да и сувениръясысь аддзан войвывса аслыссикаслунсӧ...
Олӧмыс ставыс ёна уна пӧлӧсджык. Учёнӧйяс торйӧдӧны комияслысь куим антропологическӧй тип, налӧн озыр история да этнография.
Коми му зэв паськыд, ёна торъялӧ сэтчӧс олӧмыс, ӧд войвылас налӧн йиа саридз нин матын, асыввылас Из, лунвывса юяс, пырӧны Волга юса бассейнӧ, рытыввылас коркӧ комияс овмӧдлісны муяссӧ Войвывса Двинаӧдз. Збыльысьсӧ жӧ комияслӧн чужаніныс Коми ССР-ысь ёна паськыдджык на.
Лунвылынджык олысь коми-пермякъясысь коми-зыряналӧн культураыс ёна сӧвмӧмаджык. Коми гижан кывлӧн ыджыд история, алфавитыс чужис 1372 воын, лӧсьӧдіс сійӧс С. Пермский. Миссионер пуктіс подув чужан кывъя вичкоыслы, велӧдӧмлы, вуджӧдаліс роч вылысь небӧгъяс.
Но кык нэм бӧрын вичкоса веськӧдлысьяс бӧр став службасӧ вуджӧдісны важ славянскӧй кыв вылӧ.
Стефанлӧн гижӧдъясысь Комиын некымын памятник. Литература чужис ХІХ нэм шӧрын, коми культура чужигӧн збыльысь югыд кодзулӧн вӧлі Иван Куратов (1839–1875) — поэт, вуджӧдысь, кыв туялысь. Олігчӧжыс сылӧн петавліс сӧмын 5 кывбур, но ки помысь гижӧдыс кольӧма сы мында, мый найӧс туявны позяс на уна кӧлена йӧзлы.
Татшӧм ногӧн, 20-ӧд воясӧ, кор кыпаліс-сӧвмис коми народ, вӧлі мый вылӧ подуласьнысӧ. Сэки лоис коми школа, петіс велӧдчан и художествоа литература, чужис зэв уджалысь да зіль интеллигенция. 1939 воын коми йӧзыс республикаын вӧлі 70 процент, а коми кыв вӧлі государственнӧйӧн.
Сійӧ кадас жӧ восьтісны-тӧдчалісны сэтчӧс муысь озырлунъяссӧ. Пуксьӧдӧм-ыстӧм йӧз нюжӧдісны Котлас — Воркута кӧрт туй. Выль завод-шахтаясӧ ковмис уна выль йӧз.
Коми-пермякъяслӧн му вылын олысьыс кӧ чиніс, то коми-зыряна асланыс оланінын содісны куим пӧв. Бӧръя кызь вит воӧн вежсьӧмъясыс шыбитчӧны синмӧ. 50-ӧд воясӧ кӧ джын школаас велӧдісны коми кыв, то ӧні став велӧдчысь пӧвстысь — сӧмын 8,6 процентыс. 60-ӧд воясӧ кӧ петаліс 11 коми газет, то ӧні — 1 (куимысь вежоннас). (Збыльысьсӧ жӧ нёль. — Е. Ц.). Важся кӧзяйствуйтӧмыс пӧшти вошис: вӧралӧм — вӧр пӧрӧдӧм вӧсна, чери кыйӧм — юяс няйтӧсьтӧм понда, кӧр лыд чиніс куим пӧв, а ӧд революцияӧдз комияс видзлісны 150.000 гӧгӧр кӧр.
Кӧть йӧз содӧм кузя комияс ордйӧны мукӧд финно-угор войтырӧс, асланыс гортас найӧ колисны этшаӧн — сӧмын 25 процент (Ӧні нин 23 процент. — Е. Ц.). Со татшӧм водзвыв артыштӧм рочмӧдан политикалӧн чужтасыс. Уна семьяын гортас сёрнитӧны рочӧн. Кӧть сиктыс и коми, уналы веськодь, кутшӧм кывйӧн вӧдитчӧны — комиӧн али рочӧн. Сёрнитӧны кӧ на кызвынсӧ комиӧн, гижӧны да лыддьысьӧны рочӧн нин. Мый сэсся вӧчан, коми школаяс бырӧдісны да.
Татшӧм лои нэмӧвӧйся коми оласногыс: бырӧдан выйын вӧр, няйтӧссьӧны юас, кусӧны сиктъяс, вунӧны сьыланкывъяс. Керка ӧдзӧсын томан, коми йӧз синъясын — эскытӧмлун. И век жӧ оз нетшкысьны найӧ бокӧ войвывса мусьыс, коді воӧм йӧзыслы чорыд да ылысса, а комияслы ас да дона.
Но мувывса ыджыдалан властьлы паныд комияс заводитісны кыпӧдчыны. Дзикӧдз сувтасны-ӧ найӧ?»
Тайӧн авторыс помалӧ ассьыс гижӧдсӧ. Кыдзи аддзам, Коми ССР дорӧ Эстонияын интересыс содӧ. Жаль, коми йӧзлысь медводдза съезд чукӧртысьяс, республикаса веськӧдлысьяс эз корлыны сэтысь ни журналистъясӧс, ни народлӧн фронтса йӧзӧс. И тайӧ съезд йывсьыс сэні стӧчасӧ нинӧм оз тӧдны.
