ЧЕПӦЛЫШЪЯС

 

Повесьт

 

ВИЛЬЫШ ВОКЪЯС

 

Менам бать уджалӧ вӧлі бульдозер вылын. Но овмӧсыс сылӧн неважӧн тупкысис. Пӧчӧй кывлӧма та йылысь да карсянь телефон пыр звӧнитіс:

— Кассяна воыд мый вӧчӧ, ставсӧ сконъялӧ. Гашкӧ, ас сиктад колхозас пыран?

— Грӧш вылӧ? Ог, — чорыда шуис бать. — Войвылӧ муна. Менам бур уджсикас, мусир перйысьяс дорӧ сетча.

Ӧтчыд сійӧ сӧвтіс ассьыс вежсян паськӧмсӧ ыджыд сумкаӧ да мӧдӧдчис туйӧ. Первой автобусӧн, сэсся поездӧн на колӧ мунны. Тӧлысь войвылын кутас уджавны, тӧлысь гортын олас.

— Васьӧ, тэ ӧд мужик нин. Бура ов, Толиктӧ да Лизуктӧ эн дзерӧд. Мамыдлысь кывзысь. Тӧлысь мысти локта, да кыдзи олін, висьталан, — мунігас велӧдіс менӧ.

Колльӧдім ми батьӧс. Пуксис сійӧ автобусӧ да саявтӧдзыс бӧръя ӧшиньӧдыс миянлы воча ӧвтчис. Меным та бӧрын весиг гажтӧм лои. Тайӧ лунӧ водзджык и водім узьны.

А регыд Лизуклы тыри куим арӧс. Муртса сёйим сылысь нимлунсӧ, мамӧс удж вылӧ корисны. Сійӧ сельпоын бухгалтералӧ.

Пӧч да пӧль важӧн нин олӧны карын. Пӧльӧй, кӧть и пенсия вылын, век на уджалӧ. Пӧчӧ кӧсйис миянӧ волыны, но сӧмын вежон мысти, школаӧ пыригкежлӧ. Та вӧсна мамӧй корсьӧма кага видзысьӧс.

— Васьӧ, аскисянь ме удж вылӧ пета. Тіянкӧд луннас мӧдас овны Анна тьӧтка. Кывзысь да эн вильшась.

— Мый, меным сӧмын кывзысьны колӧ?

— Тэ ӧд нёльӧд классын нин велӧдчан, а медся вильыш, сійӧн и ӧлӧда.

— Толяыс дурӧ жӧ.

— А коді дурӧдӧ? Тэ? — юаліс мамӧй.

Мӧд асылӧ миянӧ локтіс Анна тьӧт. Ме сійӧс аддзывлі нин. Коркӧ Мишакӧд, менам ёрткӧд, волім Марпа пӧч дорас да сэтысь аддзылі. Ме эськӧ кӧсйи, медым Марпа пӧч миянӧ локтіс, но мамӧй шуис: сійӧ пӧ ӧні висьӧ да оз вермӧдчы.

Мунтӧдзыс мам висьтавліс, мый колӧ вӧчны. А кор кутчысис нин ӧдзӧс вугйӧ, чойӧй бӧрддзис. Мамӧлы ковмис бӧр косавны да бурӧдны Лизукӧс.

— Тӧдтӧмтӧ, — шуис Анна тьӧт. — Мун, колян да бурасяс.

Анна тьӧтӧ босьтіс Лизаӧс ки вылас да пондіс дзӧбыльтны. Ме видзӧді сылӧн кыз да сыла льӧбъяс вылӧ. Найӧ тешкодя вӧрисны: нырыс кӧрсьыліс, а синмыс читкыртчӧма сідз жӧ, кыдзи миян Васька каньлӧн.

Толик сулаліс ме дорын да, нырас лукйысигмоз, тшӧтш кыйӧдчис тьӧтӧ бӧрся.

Кор чойӧй дугдіс бӧрдны, Анна тьӧтка лэдзис сійӧс ки вывсьыс да нуӧдіс чачаяса кӧрӧб дорӧ.

— Со, мыйта чачаыс, ворсышт, кагук.

Лиза босьтіс ассьыс аканьсӧ да пуксис чачаяс дорӧ. Анна тьӧт саймовтчис пачводзӧ. А ми Толиккӧд вешйим пызанлань.

— Шегъясям? — юалі сылысь.

— Ага, — Толик зіля пырис пызан сайӧ.

Ми заводитім шегъясьны. Кыдзи и пыр, регыд мысти миян костын лои вензьӧм. Та пӧрйӧ Толик дузгӧдчис:

— Ме тадзтӧ ог ворс.

— Эн, меным дышӧдіс жӧ, — шуи да шегъяссӧ чукӧрті кӧрӧбӧ.

Толиклы вӧзйи ворсны белӧйяс да краснӧйясысь. Неважӧн телевизор пыр видзӧдім киносӧ. Босьтім кык улӧс. Сувтӧдім найӧс бӧр на бӧр. Ӧтиас кавшасис Толик, мӧдас сӧлі ме. Найӧ миян быттьӧ вӧвъяс лоины. Сабляяс пыдди ме босьті укват, а Толиклы сеті мамӧлысь джодж мыськан швабрасӧ. Ӧта-мӧдлы горзам: «Иннё!», укватнас да швабранас ӧвтчам, керасям. Шум-гам да тшын-бус керкаын. Лизук стен бердӧ жмитчӧма да полігтырйи видзӧдӧ миян вылӧ. Анна тьӧт унаысь нин горӧдліс:

— Нолтӧ, ланьтыштӧй!

Ми здук кежлӧ лӧньыштлам и бара водзӧ. Пӧсялӧмаӧсь шенасьӧмысла, бан бокӧд пӧсьыс киссьӧ.

Медбӧрын Анна тьӧтка скӧрмис да мырддис миянлысь швабрасӧ и укватсӧ.

Та бӧрын эновтім улӧсъяссӧ да кутім ворсны «дзебысь». Пудъясим. Толиклы мойвиис корсьны. Ме пыри крӧвать улӧ. Толик корсис ӧтилаысь, мӧдлаысь. Эз аддзы да Лиза чойлысь юаліс: «Кытчӧ Васьӧыс дзебсис?» Лиза пыр жӧ матыстчис крӧвать дорӧ да индіс:

— Со, Васьӧ татчӧ пырис.

Ме петі да Толиклы шуи: «Тадз абу честнӧ! Висьталӧмнад быдӧн аддзас. Выльысь корсь!»

Лизалысь синсӧ кӧрталі мамӧлӧн чышъянӧн, мед оз аддзы да оз висьтась. Но Лиза кутіс бӧрдны. Котӧрӧн локтіс Анна тьӧтка.

— Мыйла дзерӧдан Лизуксӧ?

— Ме ог дзерӧд, кӧрталі синсӧ, медым оз висьтась.

— Оз позь! Сулышт пельӧсын, он кут вильшасьны!

Ме эг кӧсйы пельӧсад сувтны, но Анна тьӧтӧ кыз чуньяснас кватитіс шуйга пельӧд да нуӧдіс менӧ ӧшиньдор пельӧсӧ: сулышт пӧ тані. Менам доймӧмысла весиг синмӧй вазьыліс.

Анна тьӧтӧ бара босьтіс Лизукӧс ки вылас. Чойӧй пыр жӧ ланьтіс.

Ме букыштчӧмӧн видзӧді на вылӧ. Пытшкын ставыс ыпъяліс: менам чайтӧм серти, тьӧтӧыс вывтіасьӧ.

Пажнайтігӧн сійӧ Лизуклы сетіс кык кампет, а меным да Толиклы — морт ӧтиӧн.

— Тіянлы, вильышпозъяслы, и тайӧ тырмас. Талун грекӧвӧйтінныд менӧ.

Ме эг кут дзайгысьны. Босьті тувйысь картузӧс да нуӧді вокӧс:

— Толик, петалам ывлаас.

Толик пырысь-пыр пасьтасис. Петім да мунім карта сайӧ. Сэні миян Бусколӧн чомйыс. Войдӧр вӧлі кильчӧ дорын, но Бускоыс гӧгӧр кодйис, парсаліс. Та бӧрти мамӧй батьӧлы тшӧктіс чомсӧ карта сайӧ нуны.

Буско аддзис миянӧс да мӧдіс бӧжсӧ легӧдны. Сылы сӧмын на во джын, пыр нырччӧ ворсны. Ме мынтӧді сійӧс чеп йывсьыс, мед котралыштас. Первойсӧ ми ӧтлаын гӧньлалім, а сэсся кутім шыблавны бедь помъяс. Буско найӧс бӧр миянлы ваялӧ. Ме пӧсялі, горшӧй кутіс косьмыны да Толиклы шуа:

— Час, пырала ва юыштны.

— Ме тшӧтш, — вӧтчис бӧрсянь Толик.

Буско миянкӧд посводзӧ пырис. Кор керка ӧдзӧссӧ пӧдлалім, сійӧ мӧдіс увтчыны. Анна тьӧтка кыліс да шуасьны мӧдіс: мыйла пӧ понсӧ дом йывсьыс лэдзинныд? Миян водзвылын петіс посводзӧ. Бускоыд аддзис сійӧс, кватитіс ӧдзӧс дорсьыс камаши пӧв да ывлаӧ пышйис. Анна тьӧтка бӧрсяньыс горзӧ:

— Кытчӧ менсьым камашисӧ нуан?!

Сійӧ босьтіс кильчӧ дорысь пастукалан ньӧр да уськӧдчис пон бӧрся. Ме тшӧтш котӧрӧн лэччи содйӧд.

— Буско, лок ме дорӧ! — чуксала понйӧс.

Буско котӧртіс карта сайӧ, ме бӧрсяньыс. Анна тьӧт вӧтчӧ, аштӧма, ньӧрнас шенасьӧ. Буско сувтіс, чӧвтіс вомсьыс камашисӧ да бӧжсӧ мӧдіс легӧдны. Анна тьӧтка матыстчис да, камашисӧ босьттӧдз, ырыштчис Буско вылӧ ньӧрнас. А ме понтӧ аснам сайӧді да горӧді:

— Он лысьт!

Анна тьӧт шыбитіс ньӧрсӧ да, ропкигтырйи, карта сайӧд бӧр муніс. А Буско вӧтчис сы бӧрся да увтіс. Тыдалӧ, ас ногыс видчис ньӧрнад шенасьӧмысь.

Рытнас Анна тьӧт норасис мамлы миян вылӧ: вильышӧсь пӧ, чепӧлышъяс кодьӧсь. Сэсся чуньнас индіс ме вылӧ: Васьӧыс пӧ быдлаын нырщикалӧ. А мунігас шуис: аски пӧ ог вермы кагатӧ видзны. И эз висьтась, мыйла. Тыдалӧ, дӧзмӧмӧн и муніс. Мамӧй кутіс майшасьны: кысь пӧ кага видзысьсӧ корся? Менӧ мӧдіс видны. Йӧзлӧн пӧ челядь шаньӧсь да бурӧсь. А миян! Ме юр ӧшӧдӧмӧн кывзі, сэсся матыстчи сы дорӧ да чорыда шуи:

— Асьным олам, тэ ӧд висьтавлін, мый ме абу нин ичӧт. Вот аддзылан, бура кутам овны!

Мамӧ эскытӧма видзӧдліс ме вылӧ. Сэсся ышловзис да шеныштіс кинас:

— Ладнӧ.

Сёрнитчим, мый мамӧ удж костас тшӧкыдаджык волас миянӧс видзӧдлыны. Сылӧн кантораыс матын да волӧмнас уна кад оз вош.

Мӧд луннас горт овны ачым кольччи — ыджыд туйӧ. Ас кежын ачымӧс такӧді, мися, школаӧ пыртӧдз регыд нин коли. А сэки воас пӧчным, и миянлы гажаджык лоӧ.

 

ПУГАЧ

 

Вежон помас карсянь воис пӧчным. Гажным бырӧма да ми сійӧс ставным кутлім-окалім. А сэсся сыӧн вайӧм гӧстинечӧн номсасим. Бӧрынджык пӧчным рытывбыд миянкӧд ноксис: школаӧ пыригкежлӧ лӧсьӧдчим.

Асывнас Миша другӧй локтіс керка дорӧ да гораа шутёвтіс. Ме видзӧдлі ӧшиньӧд, зэв зіля волысалі мышкӧ книга сумкаӧс да котӧрӧн лэччи кильчӧ содйӧд. Миян водзын моски кузя тотшсьӧдісны вӧччӧм паськӧма гырысь и посни велӧдчысьяс. Мукӧдыс киас дзоридзьяс кутісны. Воим школаӧ да пыр жӧ аддзим мичаа краситӧм джоджъяс да еджыд ӧдзӧсъяс. И классным тшӧтш вӧлі вӧччӧдӧма. Синмӧ шыбитчис ыджыд выль дӧска. А ӧшиньяслы паныд шуйгаладор стенын ӧшалісны коми да роч гижысьяслӧн портретъяс. Шӧрас, стеклӧа ыджыд пу рама пытшкын, тыдаліс Пушкинлӧн портретыс.

Школьнӧй линейка бӧрын Марья Ивановна нуӧдіс миянкӧд, нёльӧд классаяскӧд, медводдза урок. Сійӧ восьтіс класснӧй журнал да прӧверитіс, коді абу. Но сэтшӧмъясыс эз вӧвны. Юасис, кыдзи коллялім гожӧмсӧ.

Перемена дырйи ставӧн гылыда гигзьӧны-сералӧны. Зонкаяс ӧта-мӧдсӧ мышку кузя тапкӧдӧны, висьтасьӧны, коді мый вӧчис гожӧмнас да кытчӧ шойччыны ветліс. А сэсся Витя Моторин горӧдіс:

— Мерайтчам, тӧдмалам, коді медуна быдмис гожӧмнас!

Челядь уськӧдчисны мерайтчыны. Кодсюрӧ весиг тойласьӧмӧн зілис матыстчыны ӧдзӧс курич дорӧ. Витя перйӧма сумкасьыс линейка да первой пуктылӧ мерайтчысьлы юр вылас. Визьнитӧ карандашӧн да судтасӧ джоджсяньыс линейканас мерайтӧ.

Регыд мысти ӧдзӧс куричӧ лои визьнитӧма дас квайт визь. Тыдовтчис — миян классысь гожӧмнас пӧшти ставныс быдмыштӧмаӧсь. Медся ёна нюжалӧма Миша. Сійӧ меысь дзонь весьт джынйӧн кузьджык. Миша нырсӧ лэптавны кутіс, збоявны. Став зонкаысь ыджыдджык лои да. Ӧтарӧ смоль сьӧд юрсисӧ сыныштӧ да чангыль нырсӧ кыскыштӧ.

Меным шуис: гожӧмнас пӧ батьлы отсаси да сійӧн быдми, кабырӧй пӧ ёнмис. Ёнлуннас вышшитчыны мӧдіс да нӧшта бокӧ чутйӧдлыны: велӧдчы пӧ менсьым.

А ӧтчыд школаӧ вайӧма пугач. Урок вылын меным тувкис пельпомӧ:

— Видзӧд, мый менам эм.

— Кытысь? Вай видла.

— Сӧмын недыр, — сетігас шуис сійӧ. — Интернетысь аддзи чертёжсӧ, сы серти вӧчи.

— Кысь тэд интернетыс? Тэнад жӧ абу.

— А ме Коля Макаровъясын видзӧдлі. Сылӧн эм компьютерыс и интернетыс.

Ме босьті да куті видлавны. Пугачсӧ Миша вӧчӧма вӧсньыдик ыргӧн трубкаысь. Кусыньтӧма кӧрт тув да йитӧма ӧта-мӧдсӧ резинкаӧн. Кӧсйи юавны, гораа-ӧ шковгӧ. Но сэки менам казявтӧг мыш сайсянь матыстчис Марья Ивановна.

— Васьӧ, ноко вайлы меным, — нюжӧдіс сійӧ кисӧ.

Ме эськӧ ырыштчылі дзебны пугачсӧ, но Марья Ивановна мырддис сійӧс да пуктіс аслас пызан вылӧ. А урок помас эз сет: нинӧмла пӧ хулиганитны.

Миша кутіс ыждавны: кӧть пӧ кысь, но мед вайӧма вӧлі пугачсӧ.

— Кысь мен трубкаыс? — дорйыси сы водзын. — Да-й ме абу мыжа. Марья Ивановнаыс и тэнсьыд вермис мырддьыны.

— Мырддис тэнад киысь, сідзкӧ, тэ и мыжа.

Ӧта-мӧд вылӧ дӧзмӧмӧн и торйӧдчим тайӧ лунӧ.

Мӧд асывводзӧ Миша бара менсьым кутіс корны пугачсӧ: вай пӧ, нинӧм пӧ ог кӧсйы тӧдны. Ме дорйыси, кыдзи верми. Но Миша сулаліс аслас кыв вылын.

— Ёртӧн кӧ кӧсъян кольны, аски жӧ пугачсӧ школаӧ вай! — чорыда шуис сійӧ.

Ме куті мӧвпавны, кысь позяс босьтны трубкасӧ. Кӧрт тувйыс сюрас, сарайын пу кудйын кутшӧм колӧ эм, а трубкаыс абу. И со думышті ветлыны колхозса гаражӧ. Менам Иван чож сэні ыджыднас уджаліс. Матыстчи сы дорӧ да юалі:

— Иван чож, ыргӧн трубка меным он сет?

— Мый вылӧ?

— Пугач вӧчны.

— Пугач?! — скӧрмис Иван чож. — Пельтӧ нетшка татшӧмторсьыд.

Ме сэсся куш киӧн и муні сэтысь. Мӧд луннас висьталі Мишалы гаражӧ ветлӧм йылысь. А Миша кедзовтана серӧктіс:

— Аддзӧма кодлысь юасьны. Оз ков юасьны, а колӧ босьтны. Мырддьӧмсӧ гаражысь жӧ босьтлі. Рытнас лӧсьӧдчы, ветлам ӧтлаын.

Пемдандорыс Миша локтіс миян керка дорӧ да шутёвтіс. Ме пырысь-пыр пасьтаси да петі. Матыстчи ёрт дорӧ. Син улӧ шыбитчис киас чабыртӧм кӧрт вундалан ножовка.

— Тайӧс мыйла? — юалі сылысь.

— Кысь тэ усин? — чуймис другӧй. — Трубкасӧ нӧ мыйӧн вундан?

Сэсся казяліс менсьым майшасьӧмӧс да содтіс:

— Эн пов, кывзысь менсьым и ставыс лючки лоӧ.

Ми котӧртім гаражлань. Сэні некод нин эз вӧв. Уджалысьяс мунӧмаӧсь гортаныс. Сӧмын стӧрӧж, Кузьма пӧль, вӧляысь тапикасис стрӧйба гӧгӧрыс. Миша индіс потшӧс бокын сулалысь трактор вылӧ.

— Со, тракторсӧ потшӧс боксьыс аддзан? — шӧпнитіс сійӧ меным.

— Да.

— Тэ кыйӧд Кузьма пӧль бӧрся. Талань кӧ локны кутас, шутёвт, — тшӧктіс Миша.

Миша копыртчыштӧмӧн гӧнитіс тракторлань, а ме куті кыйӧдчыны. Кузьма пӧль, тыдалӧ, сӧмын на кытшовтӧма да пуксис стрӧйба бокӧ куритчыны. Ме весиг радлышті, бур, мися, дырджык пукав.

Регыд мысти виччысьӧмӧн жӧ локтіс Миша. Ӧтар киас чабыртӧма ыргӧн трубка, мӧдарас — ножовкаыс.

— Велӧдчы, кыдз колӧ вӧчны, — ошйысис сійӧ.

Ми бӧрсӧ котӧрӧн-сорӧн мунім. Торйӧдчигӧн Миша шуис:

— Ачым пугачсӧ вӧча. Сӧмын тэныд сэсся ог сет, бара мырддясны.

— Эн, — дӧзми сылӧн вывтіасьӧмысь да пыри гортӧ.

Мӧд лун асылӧ Миша мыччыліс вӧчӧм пугачсӧ да бӧр сюйис гач зептас. Сэсся шаньджыка нин шуис:

— Кӧсъян кӧ, ыджыд перемена дырйи школа сайӧ петалам да лыйсьыштам.

Ыджыд перемена дырйи ми котӧртім школа сайӧ, кӧні быдмисны кыдз пуяс. А пуяс сайын градъяс тыдалісны. Ӧти пӧчӧ сэні копрасис. Кор Миша пугачсьыс лыйис, повзьӧмысла пӧчӧыс град вылас пуксис. Сэсся аддзис миянӧс да, кабырсӧ лэпталӧмӧн, видчыны кутіс. Ми думыштім, мый пӧчӧыс норасьны вермас, да котӧртім мӧдар пельӧсас. Сэні сэсся пуяс костӧдыс тювкъялім. Ӧта-мӧдӧс вежлалӧмӧн лыйсим, повзьӧдлім кравзысь ракаясӧс.

Урокъяс бӧрын гортӧ ӧтлаын жӧ локтім. Кильчӧ содйӧд кайигӧн Толик паныдаліс да ошйысис:

— Васьӧ, батьным войвывсьыс мыйта чӧскыдторсӧ вайис! А пӧчным регыд бӧр карас мунас, вот.

Ме пыри гортӧ, батьӧй сывйыштліс менӧ да юаліс, кыдзи олі. Бура, мися, олі — эг вильшась. Думышті жӧ эськӧ: колӧкӧ, Толикыс удтіс нин мыйкӧ. Но батьӧй водзӧ нинӧм эз шу.

Паськӧмӧс вежи, мысси да сёйышті. Пырті пес да вайи ва. Тайӧ менам быдлунъя уркӧвӧй. Сэсся пукси горт-са удж вӧчны. Толиклы да Лизуклы тшӧкті лӧня пукавны.

Рытнас удж вылысь воис мамӧй. А регыд мысти миянӧ пырис Иван чож. Чолӧмасис да юаліс: «Кӧні нӧ Васьӧныд?»

— Пыдын, гортса уджсӧ вӧчӧ, — висьталіс мам.

— Нолтӧ, мед петалас татчӧ.

Ме матыстчи Иван чож дорӧ. Гӧгӧрвои, мыйла сійӧ локтіс. Иван чож висьталіс мам-батьлы, кыдзи сы дорӧ ме волі ыргӧн трубка корны. А мӧд луннас пӧ трактор мотор помысь воши ыргӧн трубкаыс: ножовкаӧн пилитӧмаӧсь. Лун джын пӧ тракторыс сулаліс, эз уджав. И татшӧмторйыс мӧдысь нин лоӧма.

— Тайӧ, Васьӧ, тэнад уджыс? — стрӧга юаліс Иван чож.

Ме юрӧс лэдзи да чӧв олі. Батьӧ тшӧтш дӧзмис:

— Бура тай олӧмыд! Кысь ножовкасӧ босьтін?

— Кывтӧ ньылыштін? — суитчис сёрниас мамӧй. — Кужин пакӧститны, куж и ӧтвет видзны.

— Кор нӧ удитін гаражас ветлыны? — чуймис пӧчӧй.

— Удитлӧма тай, — скӧраліс мам.

— Предным тшӧктіс участкӧвӧй дорӧ шыӧдчыны, — шуис Иван чож. — Мед пӧ туясясны да мыжасӧ дзескыдінӧ нуасны.

Тайӧс кылӧм бӧрын повзи да ставсӧ висьталі, кыдзи вӧлі. Мам-бать скӧрмисны. Каникул дырйи пӧ карӧ он мун, гортын пукалан. Ме важысянь нин вӧзйыси карас.

Видчӧмтӧ кылісны да миян дорӧ Толик Лизакӧд матыстчисны. Толик повзьӧмпырысь юаліс:

— Васьӧсӧ тюрмаӧ нуасны?

— Нуасны, дерт, — шуис батьӧ. — Пакӧститчӧ да.

— Меным жаль Васьӧыс, — бӧрддзис Лиза.

— Эн бӧрд, — малыштіс сійӧс юрӧдыс мамӧй. — Гашкӧ, оз нуны, оласногсӧ кӧ бурмӧдас.

А мӧд луннас урок вылӧ воліс Иван чожӧй. Ми Мишакӧд сулалім класс водзын. Юрнымӧс ӧшӧдӧмӧн кывзім шуасьӧмъяссӧ. Ог тӧд, мый думайтіс Миша, а ме гӧгӧрвои, мый эз ков сылысь кывзысьны. Сэки, эськӧ, тӧдӧмысь, эг сулав тані. Да-й карӧ, эськӧ, каникул дырйи ветлі.

 

ЛӦГАСЬЛІМ И БУРАСИМ

 

Пугач бӧртиыд ми Мишакӧд лӧгасим. Кор пуксьӧдісны миянӧс парта сайӧ, менам морӧсын ставыс пуис. Кӧть эськӧ думысь ачымӧс мыжді жӧ, но некыдз сьӧлӧмӧй эз кӧсйы бурмыны. Быттьӧ кык морт ме пытшкын тышкасисны. Ӧтиыс менӧ мыждіс, мӧдыс — Мишаӧс. И мӧдыс вермисджык. Пуксигӧн дӧзмӧмӧн шуи:

— Эн кӧ нуӧд трубкаысла гаражас, нинӧм эськӧ эз вӧв!

— А кодлысь пугачсӧ мырддисны?

— А коді тшӧктіс сійӧс, кӧть кысь, корсьнысӧ?

— Нинӧм сэсся тэныд ог сет, — воча дӧзмис Миша да бергӧдчис меным мышкӧн.

— Эн.

Ме тшӧтш бергӧдчи. Сэсся урок помӧдз ӧта-мӧд дорӧ эг шыасьлӧй. Весиг гортӧ торйӧн локтім. Муна да мӧвпала: мися, водзӧ вылӧ нинӧм Мишаыслысь ог мӧд кывзыны.

Рытнас ужнайтігӧн батьӧ сюся видзӧдліс ме вылӧ. Панясигмозыс юаліс:

— Мишаыдкӧд лӧгасинныд ӧмӧй? Ӧшинь пыр аддзылі: школасьыд Ванякӧд локтін.

— А мый, абу мӧй сійӧ мыжаыс? — пӧся шыаси ме. — Коді трубкасӧ пилитіс пугач вылас?

— Правильнӧ, оз и ков сыкӧд ёртасьны, — сюйсис сёрниас мамӧй. — Кывзысьтӧм Мишаыс! Ваняыс лабутнӧй, сыкӧд и лӧсяв. Сійӧ, тӧдӧмысь, лёк вылад оз чуйд.

— Аслас юрӧн кӧ олас, некод оз чуйд. А мыжыс кыкнанныдлӧн, — кывкӧрталіс батьӧй.

Ме ланьтӧмӧн видзӧді тасьті пыдӧсӧ. Мамӧй кӧть и ӧлӧдӧ Мишакӧд ёртасьӧмысь, но ог на тӧд, мый кута вӧчны. Кор дӧзмылам вӧлі ӧта-мӧд вылӧ, мыйкӧдыра дузъялыштам, а сэсся важ моз ёртасям.

Пӧчӧй сӧмын эз велӧд, кодкӧд колӧ лӧсявны. Гашкӧ, сійӧн, мый некоднан зонкасӧ оз тӧд.

Асывнас, кыдзи и пыр, котӧрті школаӧ, сӧмын ӧтнам. Бӧръя урок вылын Марья Ивановна пыригмозыс шуис:

— Челядь, талун кутам гижны сочинение. Сюрӧсыс «Менам ёрт».

Ставӧн мӧдісны шарӧдчыны тетрадьясӧн. Босьталісны ручкаяс да лӧсьӧдчисны гижны.

Ме видзӧдлі Миша вылӧ. Кӧсйи гижны сы йылысь. Но сэсся дум вылӧ уси пугачыс да нӧшта сійӧ, мый карӧ сы понда оз сюр ветлыны, да пыр и ӧвси таысь. Бергӧдчылі бӧрӧ, видзӧдлі Ваня вылӧ. Бурджык, мися, сы йылысь гижа. Кӧсйи нин заводитны, но сэки юрӧ кучкис, мый кута кӧ гижны Ваня йылысь, пыр лоӧ бӧрӧ бергавны. Тадзи дзирнясьны эз жӧ вӧв окота. Синмӧн кытшовті матігӧгӧрын пукалысь зонкаясӧс да пырысь-пыр крукаси Ви-тя Моторинлӧн балябӧжӧ.

Час, мися, Витя йылысь гижа, бергавны оз ков и ставыс син водзын. Гижи:

«Витя Моторинлӧн юрсиыс дыр нин абу шырлӧма да-й дзугсьӧма. Пельыс сылӧн сёрнитігас вӧрӧ. Пинжакыс мышсяньыс едждӧма. Дӧска дорас ляксьыліс, перемена дырйи ачым аддзылі».

Татчӧ ме падмышті. Колӧ вӧлі гижны чужӧм йывсьыс. Но менам юрысь петіс, кутшӧм сылӧн нырыс да синмыс. Медым не сорасьны, гораа шӧпниті:

— Витя Моторин, бергӧдчыв.

Витя бергӧдчис: мый пӧ. Ме киӧн сылы макниті, мися, нинӧм, аддзылі нин. Копыртчи тетрадьлань да водзӧ гижи: «Витялӧн чужӧмыс беринӧсь, нырыс чангыля, нырбокыс чернилаӧн лякӧссьӧма, а синмыс мугов рӧма».

Сэсся пӧдлалі тетрадьӧс да пукті парта пельӧсӧ. Куті дзоргыны ӧшиньӧ. Кыдз пу йылын тыдаліс рака, миян ӧшиньлань видзӧдлывліс да гежӧдика кравзіс: «Кар-р, кар-р!»

Меным пыр жӧ окота лои петны ывлаас да пуяс вылысь усьласьӧм коръяссӧ ботинки нырӧн чужъявны. Ме тадзи вӧчла гортӧ мунігмоз. Кӧть ӧтнам, кӧть Мишакӧд либӧ Ванякӧд муна. Лэпті киӧс да тірӧда. Марья Ивановна аддзис да юаліс:

— Мый лои, Васьӧ?

— Менам эштіс. Позьӧ петны?

— Сэтшӧм ӧдйӧ гижин? — чуймис Марья Ивановна.

— Да, — збоя вочавидзи ме, тетрадьӧс мыччигмоз.

Марья Ивановна босьтіс тетрадьӧс да пуктіс аслас пызан вылӧ: эштіс кӧ, верман пӧ мунны гортад.

Перйи парта пытшкысь волыса сумкаӧс. Сюялі сэтчӧ ассьым ручка да книгаӧс, волысалі мыш сайӧ да мӧді класс ӧдзӧслань. Челядь завидьпырысь колльӧдісны синъяснас.

Петі школаысь, ботинки нырӧн чужъялышті усьласьӧм коръяссӧ да нерышті кравзысь ракаӧс: «Кар-р-кар-р!»

А мӧд луннас Марья Ивановна тетрадь сетігӧн юаліс менсьым:

— Витя Моториныс ӧмӧй ёрт тэнад? Эг казявлы ёртасьӧмтӧ, да-й этша гижӧмыд.

Ме ырыштчылі шуны, мый ӧні менам ёртыс абу, но кылі, кыдзи Марья Ивановна Мишалысь гижӧдсӧ ошкыштіс. Восьтіс сылысь тетрадьсӧ да гораа лыддис:

«Менам ёрт Васьӧ Петров. Ми сыкӧд ӧти парта сайын пукалам. Васьӧыс ӧні ме вылӧ дузъялӧ пугачсьыс да мый оз сюр карӧ ветлыны. Ачым нин гӧгӧрвои, мый мыжа, Васьӧсӧ пакӧститчынысӧ кыски да. Но зэв ёна кӧсъя сыкӧд воддза моз ёртасьны. Медым ӧдйӧджык мекӧд бурасяс, сета ассьым меддона маркаӧс, кытчӧ рисуйтӧма Т-34 танк».

Ме чуймӧмӧн видзӧдлі Миша вылӧ. Збыль ӧмӧй сетас маркасӧ? Коркӧ корлі вежсьыны, но эг вермӧй сёрнитчынысӧ. Ӧдва виччыси урок помсӧ. Звӧнокыс триньӧбтіс да нюжӧді киӧс:

— Бурася, вай либӧ маркатӧ.

Миша кыскис зепсьыс кабала пытшкӧ гартыштӧм маркасӧ. Ме босьті да пыр жӧ рази, видзӧдлі. Меным нимкодь лои. Классын сэсся татшӧмыс некодлӧн абу. Ме донаторсӧ сюйи зептӧ да чиктылігтырйи кыкнанным котӧртім ывлаӧ. Ми бара важ моз ёртасим.

 

МОЙВИИС

 

Субӧта лунӧ гортӧ кольччысьяслы, майбыр, пӧттӧдз узьны позьӧ. А меным лоӧ школаын велӧдчыны. Бур, мый сӧмын нёль урок. Бӧръяыс — физкультура, урокыс залын.

Марья Ивановна думыштӧма нуӧдны «Гажа ордйысьӧмъяс». Класснымӧс юкис кык команда вылӧ: тадзи пӧ кутад ордйысьны. Быдӧнлы колӧ вӧлі котӧртны мытшӧдъяс венӧмӧн. Кодар командаыс ӧдйӧджык котӧртас, сійӧ и вермас.

Ме веськалі Мишакӧд. Сійӧ водзын котӧртіс. Бӧрсӧ воис да пельпомӧ тапкис: гӧнит пӧ. Ме мый вынысь уськӧдчи котӧртны. Джын туяс ачым эг тӧдлы, кыдзи кокӧй крукасис джоджын куйлысь вольӧ. Кымыньӧн джоджас сэсся-й павгыси. Нырӧй доймис да вир чепӧсйис. Весиг синва тюрӧбтіс, дойысла.

Марья Ивановна пырысь-пыр вайис аптечкаысь бинт. Меным ныр улӧ сюйыштіс да водтӧдіс воль вылас: мед пӧ вирыс дугдас петны. Челядь кытшовтісны менӧ. Ӧтияс велӧдісны, кыдзи вир петӧмсӧ ӧдйӧджык дугӧдны, мӧдъяс ӧта-мӧдыслы висьтавлісны менам усьӧм йылысь.

Вирыс регыд мысти дугдіс петны, а нырӧй, кор киӧн видла, доймӧ. Марья Ивановна тшӧктіс Мишалы колльӧдны менӧ гортӧдз.

— Бурджык, колльӧдас кӧ друг мортыд.

Воим гортӧ да мамӧй кинас бокас шлачнитіс.

— Мый лои? Сё дивӧ тай! Коді нӧ нӧйтіс?

Батьӧ чуймӧмӧн видзӧдіс ме вылӧ. Пӧчӧй весиг кепысь кыансӧ эновтіс. А Лиза да Толик, чачаяссӧ кианыс кутӧмӧн, тшӧтш матыстчисны. Ставӧн гӧгӧртісны менӧ да чошкӧдісны пельнысӧ, лӧсьӧдчисны кывзыны.

Кор ме дженьыдика висьталі, кӧні да кыдзи дойді нырӧс, пӧчӧй пыр жӧ дӧзмӧмӧн юаліс:

— Кытчӧ видзӧдіс наставничаыс?

— Гашкӧ, юр вемыд вӧрзис? Тайӧс тадзи кольны оз позь! Весиг скорӧйӧс абу корӧма, мыйсяма велӧдысь! — скӧраліс мамӧй.

— Бурдас, армееч пулы нинӧмла лябны. Ми тай кымынысь усьлім, да сы понда лючки быдмим, — такӧдіс батьӧй.

Сійӧ школаын велӧдчигӧн ветлывлӧма самбо кружокӧ. Унаысь усьлӧма да доймылӧма. Зато ки сӧныс ёнмӧма, менӧ ӧтар кинас пӧтӧлӧкӧдз дасысь лэптылӧ. Быттьӧ гӧн юрлӧс вӧдитӧ. Батьӧ мудера видзӧдліс ме вылӧ да юаліс:

— Юрыд висьӧ оз?

Ме кӧсйи шуны, мый оз вись. Но ас кадӧ казялі, мый сідз кӧ шуа, дугдасны менӧ жалитны. Лэдзи синмӧс кок улӧ да муртса кывмӧн нурбыльті:

— Дзоляника.

— Но вот, — мамӧй пыр жӧ уськӧдчис пӧрччӧдны менӧ. — Ме жӧ шулі, мый абу ставыс ладнӧ. Лок, вод диван вылас. Пырысь-пыр скорӧйӧ звӧнитла.

Мамӧй тэрыба муніс телефон дорӧ. А батьӧй колльӧдіс менӧ диван дорӧдз.

Диван вылас воді да пӧчӧлысь кори рӧмпӧштан: вайлы, мися, ичӧтсӧ, видзӧдла чужӧмӧс. Пӧчӧ зэв зіля чушыктыліс. Видзӧдлі рӧмпӧштанӧ да аддзи: чужӧмӧй кельдӧдӧма, ӧтар-мӧдар бокас чурвидзисны ыджыдкодь пельяс, русӧй юрсиӧй дзугсьӧма, веськыд ёсь нырӧй ӧні пыктыштӧма, лоӧма паренча кодь, а гӧгӧрыс лӧзӧдыштны кӧсйӧ. Тешкодь, весиг серамӧй петіс.

Мамӧй, кор дугдіс телефон пырыс сёрнитны, копыртчыліс да юрӧд малыштіс.

— Звӧнитлі, ӧні жӧ волас врачыс. Лун-мӧд гортын ковмас овны, — меліа висьталіс сійӧ.

Миша, коді пыр на сулаліс порог дорын, тайӧс кылӧм бӧрын матыстчис ме дорӧ да завидьпырысь шуис:

— Майбыр, мойвиис тэныд. Выльлунӧ математикаысь контрольнӧй гижны оз ковмы.

Ме сӧмын юрӧн довкнитышті. Эг вензьы — ачым нин гӧгӧрвои, мый ыджыда мойвиис: ас кадӧ ныр вылӧ уси.

 

АРТАСЬӦМ

 

Выльлунӧ ми колльӧдім пӧчӧс карӧ.

— Бурдӧдчы, да эн нин усьлась и эн вильшась, — кутлігмозыс шуис сійӧ.

Ме сылы сьӧлӧмсянь кӧсйыси бура овны. Толикӧс да Лизаӧс, мися, ог кут дзерӧдны. Да-й велӧдчыны кута бура.

Середаӧ локті школаӧ. Математика урок вылын Марья Ивановна, тетрадьяс разӧдігмоз, висьтавліс контрольнӧйысь оценкаяс. Мишалы пуктӧма четыре. Ме пыр жӧ кори сылысь:

— Вай видзӧдла.

Ёртӧй мыччис тетрадьсӧ. Восьті, час, мися, донъяла, кыдзи артасин. Сійӧ ӧтилаті сорасьӧма. Марья Ивановна пасйӧма гӧрд чернилаӧн.

— Кокньыд вӧлӧма задачаыс. Татшӧмтӧ ме эськӧ пять вылӧ вӧчи, — баквалитчӧмӧн артмис менам.

— О-о, вылӧ тай лыйлан! Видлы, кокньыд абу.

— Видла, кор мӧдысь лоӧ контрольнӧйыс.

Сэсся бергӧдчи Ваня дорӧ. Кӧсйи сылысь тетрадьсӧ видзӧдлыны. Но сэки кылі Марья Ивановналысь гӧлӧссӧ:

— Васьӧ, петав дӧска дорӧ. Тэ ӧд эн вӧв колян урок вылас. Петкӧдлы, кыдзи кужан артасьнысӧ.

Ме сувті да пыр жӧ вочавидзи:

— Марья Ивановна, менӧ оз позь талун юасьны.

— Мыйла?

— Ме жӧ виси. Вунӧдінныд али мый?

— Ӧні он вись?

— Ог.

— Но и бур, петав, сідзкӧ, — кывкӧрталіс велӧдысьным.

Ме надзӧникӧн матыстчи дӧска дорӧ да босьті мел. Ас вылӧ дӧзми весиг, колӧ вӧлі шуны, мый висьӧ юрӧй. Сэки эськӧ эз ковмы татчӧ петны.

А Марья Ивановна пыр жӧ заводитіс висьтавны задачаыслысь условиесӧ.

— Колхозын уджалӧны ӧтмоза кык гусеничнӧй трактор. Ӧти луннас найӧ гӧрисны дас кык гектар му. Мӧд луннас ӧти тракторыс лун джын сулаліс ремонт вылын. Кодкӧ нетшыштӧма моторӧ ломтас локтан трубкасӧ. Тайӧ лунӧ лои гӧрӧма куим гектарӧн этшаджык. Кымын гектар му кык луннас гӧрисны быдӧн?

Менам чужӧмӧй гӧрдӧдіс дон, быдӧн ыпъяліс. Пыр жӧ дум вылӧ уси пугач трубкала ветлӧмыс. Бергӧдчи Марья Ивановналань да шуи:

— Тадз абу честнӧ. Ӧти мыжсьыс помся янӧданныд.

— Янӧда? — чуймис Марья Ивановна. — Ме жӧ эг висьтав, мый трубкасӧ нетшыштіс Василий Петров.

— Да ӧд ставныс нин тӧдӧны, мый ми Мишакӧд вӧчим. Вунӧдны нин кӧсъя, а ті казьтыланныд. Кӧсйысьлі ӧд, мый мӧдысь ог вӧч.

— Бур, он кӧ вӧч. Но век жӧ артыштам, кымын гектар му гӧрисны тракторъясыс.

Ме дӧска вылӧ мелӧн гижаси, артаси. Менам серти лои, мый кык луннас тракторъяс гӧрисны: ӧтиыс дас кык гектар, мӧдыс — дасӧс.

Марья Ивановна видзӧдліс да юаліс челядьлысь:

— Коді висьталас, правильнӧя эз артась Васьӧыс?

— Сорасьӧма, — пыр жӧ горӧдіс Миша.

— Петав, Миша, гиж, кыдзи колӧ.

Миша збоя матыстчис дӧска дорӧ да гижис дас пыдди ӧкмысӧс. Ме заводитлі вензьыны, мися, ӧкмысӧс и кӧсйи гижны. А Марья Ивановна нюмдіс да тшӧктіс пуксьыны. Пуксигӧн сэсся Миша нерыштіс на менӧ:

— Татшӧмтӧ пять вылӧ эськӧ вӧчи.

Ме скӧрми сы вылӧ: друг морт, а тешитчӧ. Бергӧдчи бокногӧн да урок помӧдз эг видзӧдлы сылань.

Сэсся школаысь гортӧ локтігӧн бара на ыждалі:

— Ставсьыс, Миша, тэ мыжа: Марья Ивановнаыс кор висьталіс, мый тракторсьыс кодкӧ нетшыштӧма ломтас локтан трубкасӧ, юрӧй бергӧдчис. Пыр жӧ думышті, мый тэа-меа йылысь. Та понда задачасӧ эг бура артав.

— Артасьнысӧ омӧля кужан, да сійӧн, — эльтчыштіс Миша.

— Ме омӧля кужа?

— Да.

— Прӧверит!

Ми заводитім юрысь висьтавлыны лыдпасъяссӧ, чинтавны да содтавны, юклыны да унаавны. Кодыр Миша эз вевъяв артавны, уна-ӧ лоӧ миллион кӧ юкан миллион вылӧ, ме пыр жӧ горӧді:

— А-а, коді оз куж артасьнысӧ?!

Сэсся аслам керка дорӧ котӧрті. Дзиръя ӧдзӧс восьтігӧн макниті Мишалы, мися, аскиӧдз.

Рытнас, кор водім нин узьны, триньӧбтіс телефон. Кыла, мамӧй кодкӧдкӧ сёрнитӧ. Сэсся пырис миян жырйӧ, кӧні ми узьлам Толиккӧд, да чукӧстіс:

— Васьӧ, Миша звӧнитӧ: пырысь-пыр пӧ колӧ мыйкӧ висьтавны.

Ме босьті трубкасӧ. Миша меным горзӧ:

— Ӧтик.

— Мый ӧтикыс?

— Миллионсӧ кӧ юкан миллион вылас.

— А-а, кужӧмыд жӧ артавнысӧ.

Пукті трубкасӧ да бӧр пыри аслам жырйӧ. Водігӧн сэсся ас кежын мӧвпышті, мый Мишаыс век жӧ бурджыка ме дорысь артасьӧ.

 

КОРСЬЫСЬӦМ

 

Мишалӧн эм ичӧтджык чой Света. Сійӧ оласногнас нинӧмӧн эз торъяв миянысь. Ӧтлаын котралӧ, кавшасьлӧ ӧшинь улын быдмысь джуджыд пожӧм вылӧ. Весиг рогаткаысь лыйсьывліс.

— Рӧзбойник! Код рӧдӧ мунӧма? — шулывліс мамыс. — Йӧзлӧн нывкаяс аканьӧн ворсӧны, горт гӧгӧр пелькӧдчӧны, а миян!

Ме думысь, тайӧс мамыс, Марья тьӧтка, шулывліс дӧзмӧмвывсьыс. Ачым унаысь аддзывлі, кыдзи Светаыс джоджсӧ чышкӧ, тасьті-паньсӧ идралӧ. Но сӧмын сюрӧ стрӧка, пыр жӧ войлыштас миян дорӧ ворсны. Сійӧ миянлы ас морт.

Светаыс лои ас мортӧн, кор мездіс понъясысь Марпа пӧчлысь каньсӧ. Кык пон вӧлі каньсӧ топӧдӧмаӧсь. Нывка уськӧдчис да аснас сайӧдіс сійӧс, моздорас босьтіс. Понъясыс ырыштчылісны сы вылӧ, но сэки нин ме беддьӧн вӧтлі найӧс.

Мишалӧн да Светалӧн вӧлі жӧ понйыс, Бим нима. Бимыс скӧр, та понда век дом йылын оліс. Сӧмын тӧвся войын батьыс вӧлі мездылас домсьыс: мед пӧ коксӧ веськӧдлыштас. Велалӧма да асывнас бӧр вӧлі локтӧ, домавны сетчӧ. Бокӧвӧй морт пон дорӧ эз лысьтлы матыстчыны. Миша пыр ошйысьліс аслас понйӧн. Шулывліс, мый менам Бускоӧй малявка Бим дорас. Миян костын сэки кыптыліс вензьӧм. Ме дорйылі Бускоӧс, мися, быдмас да, гашкӧ, Бимсӧ на пурны кутас.

Шойччан лунӧ пажын бӧрын Миша да Света ворсісны «дзебысь». Ӧта-мӧдсӧ корсисны то ӧтилаысь, то мӧдлаысь. Сэсся Миша думыштас пырны пызан улӧ. Пызаныс налӧн сулаліс джодж шӧрын. Вӧлі вевттьӧма мича дӧраӧн. А пызан шӧрас дзоридз тыра ваза мамыс пуктӧма. Мишалӧн пызан улас пыригӧн кыскыштчис пызан вывсьыс дӧраыс. А сыкӧд тшӧтш вазаыс джоджас уси да пасьмуні-жугалі. Торъясыс лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.

Мамыс кыліс ваза жугалӧмсӧ да пыр жӧ мыччысис ӧдзӧсӧд.

— Рӧзбойникъяс, мый вӧчинныд? Жугӧдӧмны выль вазасӧ! Нолтӧ, зіля ӧктӧй торъяссӧ да джоджсӧ чышкӧй!

Миша босьтіс корӧсь, а Света — ветьӧк да джодж мыськалан ведра. Чукӧртісны клянича торъяссӧ да чышкисны джоджсӧ.

Буретш сэки ми Ванякӧд матыстчим налӧн керка дорӧ. Ванялӧн шутьлялӧмыс бурджыка артмӧ. Сійӧ, чуньсӧ вомас сюйӧмӧн, гораа шутёвтіс.

Кор Миша мыччысис ӧшиньӧд, ме пыр жӧ горӧді:

— Петалӧй, мачасям!

Но сэки ӧшиньӧ юрсӧ сюйис Марья тьӧтка да чорыда шуис:

— Миша да Света оз петны, эн шутьлялӧй!

Сэсся бергӧдчис да шуис:

— Ваза жугӧдӧмысь накажита, талун некытчӧ он петӧй.

— Ми ӧд эг нарошнӧ, — заводитліс вензьыны Миша.

— Мыйкӧ кӧ пакӧститанныд, век абу нарошнӧ, — аслас кыв вылын сулаліс мамыс. — Ме шуи: он петӧй, сідзкӧ, сідз и лоӧ.

Чоя-вока пуксисны восьса дзиръя ӧшинь дорӧ, мӧдісны видзӧдны миянлысь мачасьӧмсӧ. А мамыс налӧн петіс сарайӧ. Ме бара чукӧсті ёртъясӧс:

— Ӧні петӧй, мамыд сараяд муніс.

— Пышъям? — юаліс чойыслысь Миша.

— Вай, — пыр жӧ кӧсйысис Света.

Чоя-вока котӧрӧн петісны керкаысь. Но ӧшинь улас мамыс аддзис налысь пышйӧмсӧ. Дӧзмис кывзысьтӧмсьыс да горӧдіс:

— Лэдзтӧг мунанныд, гортӧ он лысьтӧй локны!

Тайӧс кылӧм бӧрын Света эськӧ падмыліс. Весиг сувтыштліс, но Миша нуӧдіс: ӧдйӧджык пӧ лок. Тыдалӧ, Мишаыс миян водзын асьсӧ кӧсйис петкӧдлыны, мый оз пов мамсьыс. Чойыс сэсся-й кывзысис ыджыдджык вокыслысь.

Ми котӧртім шор бокӧ. Таво кӧч тӧлысьыс вӧлі кос да шоныд. Та понда ми пырджык зілим ывлаын кадсӧ коллявны. Шор бокас зэв ыджыд шыльыдін вӧлі. Сэні нэмсӧ зонпосни ворслісны. Ми мачасим, котралім. Кор пемдыны пондіс, Ваня мачсӧ киас босьтіс.

— Ме сэсся ог ворс, гортӧ муна.

Ме тшӧтш гортӧ мӧдӧдчи. А Мишалы да Светалы пыр жӧ дум вылас усины мамыслӧн кывъясыс. Найӧ чушкыльтчисны, надзӧник вӧтчисны миян бӧрся. Ас костаныс майшасисны, мый вӧчны.

А тайӧ кадӧ, вӧлӧмкӧ, мамыс налӧн ачыс нин часі вылӧ видзӧдлывлӧ. Кытчӧ пӧ вошины, мыйла оз локны? Батьыс вӧрысь воис да юалӧма жӧ: кӧні пӧ та дырасӧ гуляйтӧны? Мамыс сэки и висьталіс челядьлысь вильшасьӧмсӧ.

— Ветла Васьӧ да Ваня дорӧ, колӧкӧ, сэтӧнӧсь, — шуис пасьтасигас.

Марья тьӧтка ветліс Ваняясӧ, сэсся локтіс миянӧ да пырысь-пыр юаліс:

— Васьӧ, кӧні торйӧдчинныд Миша да Светаыскӧд?

— Ӧтлаын миян керка дорӧдз локтім, тані и торйӧдчим. А мый абу гортадӧсь?

— Эз на волыны. Ог тӧд, кысь корсьны.

Тайӧс кылӧм бӧрын ме вӧзйыси тшӧтш корсьысьны. Плавги ас вылӧ вылыс паськӧмӧс да котӧрті Марья тьӧтка бӧрся.

Воис сійӧ гортас да верӧс водзас асьсӧ кутіс вӧйпны:

— Ачым мыжа. Пышйӧны вӧлі, да менам шусис, мый оз лысьтны гортӧ локны. Лок, суседъясӧс кытшовтам, гашкӧ, сэнӧсь.

Ми ӧтлаын котралім суседъясӧд. Кодсюрӧӧс весиг вольпасьсьыс чеччӧдім. Но ставыс весьшӧрӧ. Чоя-вока некӧн эз вӧвны. Видзӧда, Марья тьӧткалӧн синваыс нин доршасьны мӧдіс.

— Колӧкӧ, лёк морт шӧрӧ веськалісны? Гижлӧны и петкӧдлӧны телевизор пырыс, быдсяма маньякыс пӧ шӧйтӧ.

— Ӧкмыс час лоӧ, — батьыс индіс часі вылӧ. — Ӧнӧдз абуӧсь. Гашкӧ, збыль мыйкӧ лои?

Тайӧ кывъяс бӧрын мамыс бӧрддзис да корис верӧссӧ юӧртны челядь вошӧм йылысь участкӧвӧйлы. Но верӧсыс шуис:

— Войнас погона йӧзыд оз уськӧдчыны корсь-ны. Бурджык, петалам, нӧшта ӧтчыд кытшовтам. Оз кӧ сюрны, вӧлись юӧртам.

Ми выль пӧв кытшовтім сэті, кытчӧ эг на пыралӧй. Восьтлім сарай ӧдзӧс, югзьӧдалім пемыдінъяссӧ ичӧтик пӧнарӧн, но некодӧс эг аддзӧй. Сулалыштім пемыдінас да кывзысим рытъя лӧняс. Кӧнкӧ бокын увтчис пон.

— Мыйла Бимыд оз увтчы? — юалігмоз инді чом вылӧ.

Мишалӧн батьыс матыстчис пон дорӧ. Сылы тешкодьӧн жӧ кажитчӧма Бимыслӧн чӧв олӧмыс.

— Мый чомъяд он пыр? — малыштіс сійӧ понсӧ юрӧдыс.

Понйыс сӧмын небыдика никӧстіс да бӧжнас люг-легвӧчис.

Батьыс бара кутіс кывзысьны. А сэсся сійӧс быттьӧ токӧн вартісны. Сійӧ ӧдйӧ копыртчис да видзӧдліс пон чом пытшсӧ. Сэні кутчысьӧмӧн узисны корсянторъясыс. Эз палявны весиг пӧнар югыдсьыс.

— Со, кӧні узьӧны! — паськӧмӧдыс тогйигмоз, горӧдіс батьыс.

Унйывсьыс чоя-вока эз пыр гӧгӧрвоны, кӧнӧсь найӧ. Дзикӧдз палялісны сӧмын сэк, кор понйыс налысь чужӧмсӧ нювны мӧдіс.

Петісны чомсьыд, да мамыс кутліс найӧс:

— Кутшӧма повзьӧдінныд ті миянӧс. Тадз ӧмӧй позьӧ?

— Прӧститӧй, — корисны Света да Миша.

А батьыс Мишалысь юрсисӧ кинас дзугыштіс.

— Вот эськӧ ньӧръявны кӧ тіянӧс татшӧм олӧмсьыд. Тэ ӧд ыджыдджык чойсьыд, бур вылӧ чуйдны верман, а ставыс мӧдарӧ артмӧ.

— Вот аддзылан, аскисянь ме бура кута овны, — пӧся кӧсйысис Миша.

Сэсся казяліс менӧ мам мыш сайсьыс да чуймис:

— Тэ мый тані?

— Тіянӧс корси, — вочавидзи сылы.

— Со, аддзан, муртса став сиктсӧ эн шызьӧдӧй, — дивитана шуис батьыс.

Ме думысь, Мишаыс казяліс, мый батьыс эз скӧрав. Кӧть эськӧ ньӧр йывсьыд гарыштіс жӧ. И мамыслӧн шуасьӧмыс эз повзьӧд. Но такӧд тшӧтш, тыдалӧ, кутшӧмкӧ майшасьӧм морӧс пытшкас чужис. Ме ӧд зэв бура тӧда ассьым ёртӧс. Гашкӧ, весьшӧрӧ батьыслы кӧсйысис бурасӧ овны?

Миша копыртчыштіс да малыштіс понсӧ. Пасибӧ пыдди, чомъяс лэдзис да. Босьтіс чойсӧ да мамсӧ киӧдыс. Сэсся тадзи-й, батьыс водзын, пырисны гортас. Бергӧдчыліс мелань: аскиӧдз пӧ. Ме сӧмын юрӧн довкниті да котӧрті гортӧ. Повны нин куті — дырджык кӧ ог лок, менӧ тшӧтш корсьны кутасны.

 

ГРАД ВЫЛЫН

 

Воис картупель идралан кад. Бать-мам куим лун нин керисны. Шойччан лунӧ шуисны петны став семьяӧн. Батьӧ выльлунӧ кӧсйӧ мунны войвылӧ: мунтӧдз пӧ колӧ помавны да став чукӧртӧмсӧ меститны. Мамӧ миянлы рытсяньыс шуис:

— Васьӧ да Толик, талун водзджык водӧй, аски водз чуксала.

Ме картупельтӧ керлі нин, а Толик первойысь на петӧ. Водігӧн сійӧс велӧді, мися, видзӧд да ме ног ставсӧ вӧч. А то сісь либӧ бытшкӧмыс кӧ веськалас бур пытшкас, сэки сісьмыны картупельыс кутас.

Асывнас чеччим, сёйыштім да уджалан паськӧм пасьталім. Петім град йӧрӧ. Батьӧ босьтӧма керан вила. Мамӧй миянлы сетіс ведраяс.

— Васьӧ кутас гырысьсӧ ӧктыны, Толик — поснисӧ.

Толик заводитліс пыксьыны: ог пӧ радейт поснисӧ, кӧсъя гырысьсӧ. Но сэки меным лои суитчыны.

— Толик, тэ ачыд тані медся ичӧт, сідзкӧ, ичӧтъясыс и вичмасны тэныд. Кор ме вӧлі ичӧт, сэки поснисӧ жӧ ӧктылі.

— Ылӧдлан!

— Эн вензьӧй, — ӧлӧдіс миянӧс батьӧй. — Вежласьны кутанныд.

Та бӧрын Толик лӧнис да заводитіс ӧктысьны. Первойсӧ сійӧ сорласис. Ме сюся кыйкнитлывлі сылӧн ведраӧ да казявлі кӧ соралӧмсӧ, пыр жӧ горӧдлі:

— Толик, бара лёка ӧктӧмыд!

Толик та бӧрын чушкыльтчылас вӧлі: сідзкӧ пӧ, ог ӧктысь. Но, сулыштас да, бара копыртчас. Ми мамӧкӧд зіля ӧктысим. Чукӧртӧмсӧ кисьталім эжа вылӧ косьтыны. Пажынӧдз картупельыс сюраліс уна да гырысь. Ыджыд ведраясыс ӧдйӧ тырлісны. А посниыс Толиклӧн чукӧрмис этша. Сылысь ӧктӧмсӧ мамӧй кисьталіс мешӧкӧ: тайӧ пӧ Сюруклы лоӧ. Толик видзӧдліс аслас чукӧр вылӧ, сэсся миянлысь ӧктӧмсӧ да ыждавны кутіс.

— Менам этша, ме тадзтӧ ог сэсся ӧктысь. Ті мудеританныд, став гырысьсӧ босьталанныд.

— Эн ыждав, — шуис мамӧй. — Пажын бӧрын вежсянныд Васьӧкӧд.

Пажын бӧрын ме заводиті ӧктыны поснисӧ. Толик чиктывны мӧдіс. Сюрӧ ыджыдыс, да юр вылӧдзыс лэптылас.

— Видзӧд, Васьӧ, мый ыджда сюри!

А менам коскӧй мудзис. Копрасигас доймӧ нин. Пыр ёнджыка видзӧдла град помас. Весиг радлышті, кор этшаммис картупельыс да позтырыс дзольмис. Водзті кӧ ӧти позсьыс сюрӧ вӧлі дас картупельӧдз, ӧні сӧмын куим-нёль. Ӧдйӧ кутіс керӧмыслӧн ыдждаыс содны.

— Ӧдйӧ мӧдім мунны! — нимкодя горӧді ме. — Регыд эштас градйыс!

— Аддзӧма, мый вылӧ радлыны, — пыр жӧ ӧлӧдіс мамӧй.

— Асьныд ӧд ас кежаныд нимкодясянныд жӧ, — воча шуи мамӧлы. — Окота жӧ, мед ӧдйӧджык эштас.

— Нёльӧд классын велӧдчан, а вежӧрыд кычи мында на, — сюйсис сёрниӧ батьӧ.

— Мукӧддырйи кычи мындаыс на абу, — содтіс мамӧй.

Меным татшӧм ӧткодялӧмыд чушис. Кычи мында кӧ, мися, мыйла картупельсӧ ӧктыны тшӧктанныд. Бускоыс жӧ, со, чомйын, оз ӧктысь. Сӧмын увтчӧ да бӧжсӧ легӧдӧ.

Татчӧ нин эз сӧмын батьӧй, но и мамӧй серӧктіс.

А на вылӧ видзӧдӧмӧн и Толик гигзьыны мӧдіс да мелань чуньнас индіс: со пӧ кычиыс.

Та бӧрын ме чушкыльтчи. Толиклы кулакӧс петкӧдлі. Некыдз эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла не радлыштны, картупель керӧмыс кӧ водзджык эштас. Эштӧм бӧрас нин батьӧ менсьым картузӧс син вылӧ лэдзыштіс да шуис:

— Эн дузъяв. Водзджык кӧ эштіс градйыс, сідзкӧ, этшаджык картупельыс чукӧрмис. Тӧвнас этшаджык Сюрукыдлы вичмас. А, сідзкӧ, этшаджык и мӧс вӧра йӧлыс лоӧ. Коді та вылӧ вермас радлыны?

— А-а, — сӧмын артмис менам.

Ме вӧлись тайӧс ӧні тырвыйӧ гӧгӧрвои. И кычиыдкӧд ӧткодялӧм вылӧ эг сэсся скӧрав.

 

ШКОЛАӦ МУНІГӦН

 

Батьӧ мунӧмсянь коли вежон. Мамӧлы удайтчис Лизукӧс садйӧ инавны. Ӧти места прӧстмӧма да. А Толик мамӧкӧд удж вылӧ тшӧтш ветлывлӧ. Сэні сійӧ серпасасьӧ. Кор ме воа школаысь, сэк Толик гортӧ локтӧ.

Ӧтчыд асывнас кыла, мамӧй чуксалӧ: чеччы пӧ, сёрман школаад. Но меным дыш вӧлі чеччынысӧ да нёдзласьны куті. Сэсся бергӧдчи мамӧлы мышкӧн да ачым эг тӧдлы, кыдзи бӧр унмовссьӧма. Кор Миша другӧй пырис, вӧлисти садьми.

— Но и унпур, — дивитіс сійӧ. — Шутьляла, а он пет.

— Виччысьлы, ме ӧдйӧ, — кори Мишаӧс.

Зэв зіля пасьтаси, чуньясӧс кӧтӧдышті да син дорӧс чышкышті. Весиг пиньӧс эг весав, некор, мися. Йӧв стӧкан юи, босьті книга сумкаӧс, волысалі мышкӧ, да кыкнанным котӧрӧн петім керкаысь.

Моски кузя тэрмасьӧмӧн восьлалім школаӧ. Джын туйсӧ мунім нин. Нем виччысьтӧг туй бокас мыччысис сьӧд кань. Ме пыр жӧ шенышті киӧн:

— Брысь! Брысь!

Чайті косас, а сійӧ видзӧдліс миянлань да, бӧжсӧ вылӧ лэптӧмӧн, гӧнитіс, вожмаліс туйсӧ.

— Оз удайтчы, — шуис Миша.

— Гашкӧ, удайтчас? — вочавидзи ме. — Тӧрыт на Марья Ивановнаыд висьталіс, мый важ видзӧдласногӧн оз ков овны.

— Медым, ме эска. Менам пӧчӧй тшӧтш шуӧ, сьӧд кань кӧ туйтӧ вожмалас, оз удайтчы, — кинас шенасис Миша.

Ми сувтім да кутім майшасьны, мый вӧчны. Шуйга пельпом сайӧ куимысь сьӧлыштны либӧ виччысьлыны, гашкӧ, кодкӧ выль локтысь каньыслысь вожмалӧмсӧ орӧдас.

Виччысям, но некод оз мыччась.

— Ордйӧдам? — юалі Мишалысь.

— Кыті?

— Карта сайӧдыс, потшӧс вомӧныс вуджам да, — инді чуньӧн орчча керка вылӧ.

Ми эг кутӧй мӧжгыны. Зіля кавшасим потшӧс вылӧ да карта саяс котӧртім. Куим керка кост мунім. Коймӧд керка дорӧдз воим да ва гуранӧ люкасим. Доръясыс йизьӧмаӧсь, ордйӧдігас ме вильді да гӧптас шнёпкыси.

— О, косьтысьны лоӧ.

— Мый, бӧр гортад мунан? — юаліс Миша.

— Ог, вылын косьмас, — гачӧс пыркниті да водзӧ потшӧслань котӧрті.

Вуджи потшӧс вомӧныс. Миша неуна бокӧджык кавшасис. Збоитыштны кӧсйис, виччысьтӧг потшӧссӧ вуджис. Лэччигас гач кокыс пысасис чурвидзысь кос увйӧ да дзажмуні косяссис. Миша кутчысис гач кокас.

— Эз весьшӧрӧ сьӧд каньыд туйсӧ вожмав, эз мойви.

— И школаӧ сёрмим, — содті ме.

— Колӧ думыштны, мый висьтавны Марья Ивановналы.

— Сьӧд каньтӧ кӧ висьталан, серавны кутасны.

— А вай висьталам, мый ми пӧжар вылын кусӧдчим, — вӧзйис Миша.

— Оз эскыны, — ме довкниті юрӧн. — Збыль кӧ пӧжарыс лои, вит минут мысти нин школаад тӧдісны эськӧ.

— Сідзкӧ, висьталам, мый ми ыджыд понйысь понпиӧс мездім, пурӧ вӧлі да.

— И ме повзьӧмла ва гуранӧ пукси, — эльтчигмоз артмис менам.

Ми зіля восьлалім да вензим, мыйӧн ылӧдлыны Марья Ивановнаӧс. Миша вӧзйис висьтавны, мый бандитӧс отсалім тшапнитны. Сиктса участкӧвӧйкӧд ӧтвылысь.

Вензигад эг тӧдлӧй, кыдзи школа дорӧдз воим. Сэні миянлы паныдасис Мишалӧн пӧчыс, лавкаысь, вӧлӧмкӧ, локтӧ. Сійӧ оліс школаыскӧд орччӧн. Аддзис Мишалысь косяссьӧм гач кок помсӧ да сувтӧдіс. Лок пӧ пыралам, вурышта косяссьӧминсӧ. Менӧ школаӧ тшӧктіс пырны — эн пӧ виччысь и сідз сёрминныд.

Ме матыстчи класс ӧдзӧс дорӧ, калькӧдышті ӧдзӧссӧ. Марья Ивановна выльтор нин висьтавлӧ. Видзӧдліс калькӧдӧм ӧдзӧслань.

— Коді сэні мыччасьӧ? — матыстчис сійӧ.

Ме пыри да сувті ӧдзӧс дорӧ, чолӧмаси.

— Мыйла сёрмин? — юаліс Марья Ивановна.

Эг кӧсйы да висьтавсис, мый школаӧ локтігӧн Мишакӧд дорйим ыджыд понйысь понпиӧс, пурӧ вӧлі да. Мый ме весиг усьлі да гачӧй кӧтасис. А Мишалысь ыджыд понйыс гач кок помсӧ косяліс да ӧні пӧчыс вурӧ косяссьӧминсӧ.

— Бур, молодеч, — ошкыштіс Марья Ивановна. — Дзоляястӧ век колӧ дорйыны. Пуксьы аслад местаӧ да кывзы выль тӧдмӧгсӧ.

Парта сайӧ пуксигӧн казялі, кыдзи челядь завидьпырысь видзӧдісны ме вылӧ. Ыджыд понсьыд эг повзьы да. А регыд мысти Миша пырис.

— Прӧйдит, Миша, — шуис Марья Ивановна. — Миянлы Васьӧ Петров ставсӧ нин висьталіс.

А Мишалы, тыдалӧ, мутиясыс тойлісны бокас. Тшӧктытӧгыс кутіс сӧрны:

— Ми Васьӧкӧд вӧлі локтам школаӧ. Аддзам — котӧртӧ бандит, а бӧрсяньыс вӧтчӧ участкӧвӧй. Кутӧй пӧ, горзӧ сійӧ. Ми пыр жӧ уськӧдчим сылы паныд. Васьӧ уськӧдчис бандитыслы кок улас, а ме чабырті кабырӧс да ныр-вомас сылы сеті. Но усигас сійӧ кутчысис менам гач кокӧ да косяліс. Сідз и тшапнитім сійӧс.

Бӧръя кывъяссӧ Мишалысь омӧля нин кылісны. Челядь сералісны вак-вакӧн. Кодсюрӧ весиг кынӧмас кутчысьӧма. Марья Ивановна тшӧтш сералӧ.

— Пуксьы, урок бӧрын кыкнанныд кольччанныд да висьталанныд, кӧні гуляйтінныд.

Миша падмуні да, юрсӧ лэдзӧмӧн, матыстчис парталань. Орччӧн век на кильксісны-сералісны. А ме сылы чуньӧн кӧсича дорӧ петкӧдла, мый, мися, сӧран.

Урок бӧрас Марья Ивановна корис миянӧс аслас пызан дорӧ да тшӧктіс висьтавны, кыдзи збыльвылас делӧыс вӧлі.

— Он кутӧй серавны? — юалі ме.

— Ог, — шуис сійӧ.

Ми сэсся-й висьталім ассьыным лоӧмторсӧ. Марья Ивановна нюмдіс: эн кӧ пӧ видзӧдӧй сьӧд кань вылад, лючки ас кадӧ воинныд школаӧ. Ӧні асьныд тӧдмалінныд, мыйӧдз вайӧдӧ важ видзӧдласлы эскӧмыд.

Гортӧ локтігӧн Миша бара на шуасис: «Кӧть мый шу, а сьӧд каньлӧн туй вожмалӧм абу бур водзын. Он кӧ вермы виччысьлыны либӧ ордйӧдны, колӧ кӧть шуйга пельпом саяд куимысь сьӧлыштны».

А ме эськӧ кӧсъя Марья Ивановналы эскыны, но ог на тӧд, мый мӧда вӧчны, бара кӧ сьӧд каньыскӧд паныдася.

 

КАРӦ ВЕТЛӦМ

 

Вежалун асылӧ палялі чӧскыд дукысь. Мамӧй пӧжалӧма картупеля шаньгаяс да кӧвдумъяс. Толик пачводзын нин бергалӧ. Меысь водз садьмӧма.

— А тэ он тӧд, мый мамным пӧжаліс, — эльтчыштіс сійӧ.

— Пон сіт, — очсалігтыр шуи да бергӧдчи сылы мышкӧн.

— Вышшитчан, — дузгӧдчыліс Толик, а сэсся вильыша горӧдіс: — Мамӧ пӧчнымкӧд телефон пыр сёрнитіс.

— Мый кузя? — пыр жӧ юалі Толиклысь.

— А вот и ог висьтав, мый карӧ ветлӧм йылысь.

Ме пыр жӧ чеччи да топӧді Толикӧс. Мися, бурыд кӧ колӧ, висьтав ставсӧ. Но сійӧ пышйис да мамӧ мыш сайӧ дзебсис.

Ми бать-мамлысь унаысь нин вӧзйысим пӧч да пӧль дорӧ ветлыны. Зэв окота карас гуляйтыштны. Пӧчным важӧн нин миян дорӧ эз волы. Тӧдӧмысь, сылӧн гажыс бырис жӧ.

Ме матыстчи мам дорӧ да куті дзайгысьны, мед лэдзлас менӧ карас.

— Эг эськӧ кӧсйы лэдзны пугач бӧртиыд, но ладнӧ нин: оценкаясыд кӧ бурӧсь лоӧны, ветланныд, — шуис сійӧ.

— Менам жӧ двойкаыс абу.

— А тройкаыс кымын?

Татчӧ немтор эг вермы шуны. Марья Ивановна кык вежон войдӧр висьтавліс, кодлӧн кутшӧм оценка петас первой четвертьнас. Менам куим тройка артмӧ: математикаысь, роч кывйысь да физкультураысь. Медся ӧбиднӧ физкультурасьыс тройка да. Классын тройкаыс кыклӧн и эм. Нӧшта ӧти нывкалӧн, Света Подоровалӧн. Меным яндзим весиг лои, кор Марья Ивановнаыс висьталіс. Миша дорйыны менӧ кутіс:

— Марья Ивановна, Васьӧыслӧн физкультурасьыс оз артмы сы вӧсна, мый полӧ усьлӧм бӧртиыд. Ме думысь, четыре колӧ пуктыны. А то карас оз лэдзны.

— Тэ ӧд друг морт, босьт да-й отсав сылы тройкаяссӧ бырӧдны.

Миша пуксис да мелань бергӧдчис.

— Збыльысь, — шӧпнитіс сійӧ. — Кольччылам урок бӧрын.

Меным эськӧ эз вӧв окота кольччынысӧ, но зэв ёна кӧсйи карас ветлыны. Та вӧсна шуи: кольччылам, мися. Мишаыс математикаысь бурджыка задачаяссӧ решайтӧ, а физкультурасьыс помся пятьяс босьталӧ. Сӧмын роч кывйыс сылы омӧля жӧ сетчӧ, унаысь сорласьӧ.

Урокъяс бӧрын матыстчим Марья Ивановна дорӧ да корим залысь ключсӧ. Марья Ивановна сетіс да шуис Мишалы: «Тэ кывкутан, мед лючки ставыс лоӧ».

Ми первойсӧ котралім, джоджӧ водӧмӧн ки вылын лэптасим. Сэсся уна пӧвста воль вылын путкылясим. Пӧсявтӧдз лои.

— Мудзи, ог сэсся, — шуи Мишалы.

Гортӧ локтігӧн Мишакӧд сёрнитчим математикаысь задачаяссӧ ӧтлаын решайтны. Сійӧ сёйыштас, гортса уджсӧ вӧчас и пыр жӧ миянӧ локтас. Меным тшӧтш уркӧвӧй колӧ вӧчны, пес да ва пыртны.

Кыкнан вежонсӧ Мишакӧд содтӧд велӧдчим. Костас весиг лыжиӧн муртса на усьӧм лым вывті ислалім. Миша часі серти видзӧдіс, дыр-ӧ туйсӧ котӧрта. Медбӧрын шуис: «Мекӧд ӧтмоза нин котралан».

Физкультураысь Марья Ивановна меным пуктіс четыре. А математикаысь да роч кывйысь коли тройка — озджык на пӧ артмы. Мӧдӧд четвертьын пӧ ёнджыка велӧдан, медым четыре лоӧ.

Мамӧлы дневник мыччигӧн сідз и висьталі: мися, мӧдӧд четвертьнас лоӧ четыре. Та бӧрын сійӧ раммис да шуис:

— Лэдзла карас ветлыны, кӧсйысянныд кӧ пӧль-пӧч дорад бура овны да не вильшасьны.

— Бура, бура кутам овны, — пыр жӧ кӧсйысим Толиккӧд.

Карӧ лэччим Ёгор чожкӧд. Сійӧ ичӧт машинаӧн запчасьтла вӧлі мунӧ да миянӧс аскӧдыс босьтіс. Куим лун мысти пӧ вола да сэки гортад бӧр катӧда.

Пӧч да пӧль миянӧс кутлісны, пызан сайӧ пуксьӧдісны. Чӧсмӧдлісны чӧскыдторъясӧн, лавкаысь ньӧбӧм и ас пӧжалӧмъясӧн. Сёйыштӧм бӧрын ми пыр жӧ кутім нуӧдчыны:

— Петалам гуляйтны карас.

Толик мӧдіс няргыны, пистолет пӧ колӧ ньӧбны.

— Тэныд пистолет, а меным? — пыр жӧ ме вомалі сійӧс.

Карӧ локтігӧн мамӧ миянлы сетіс витсё шайт да шуис: шӧриӧн пӧ. Толик лэччигчӧж пистолет йывсьыс долис. А ме эг на думышт, мый вылӧ видза сьӧмсӧ.

Пӧль шуис: ме пӧ ог эшты, удж вылӧ муна. Та вӧсна мунім пӧчӧкӧд. Карса лавкаысь Толиклы ньӧбим пистолет, а меным артасян калькулятор. Ӧні, майбыр, оз ковмы юр жуглыны. Калькуляторыс ачыс арталас. Математикаысь пятьяс лоӧны. Мишалы завидь лоӧ, аддзас да.

Кольӧм сьӧм вылӧ босьтім кык кузь шоколад кампет. Пӧчным шуис: морт ӧтикӧн пӧ.

Бӧрсӧ локтігӧн сійӧ нӧшта на босьталіс чӧскыдторъяс: мороженнӧй, пирожнӧйяс да ыджыд торт. Миянлы зэв нимкодь лои. Ме тортсӧ нуи, а Толик мороженнӧй босьтіс. Воим да Толик пӧрччысигмозыс вӧзйис:

— Первой шоколада кампетсӧ сёям.

— Ӧтисӧ, джынъялӧмӧн, — шуи да босьті пурт, медым вундыны кампетсӧ.

— Мерайттӧг? — пыр жӧ горӧдіс Толик. — Тадзтӧ оз ло ӧткодь!

Перйи шкапысь важиник линейка. Босьті да мерайті кампетсӧ, лои ӧкмыс да джын сантиметр. Сэсся кӧрӧбысь кыски калькулятор, медым тӧдмавны, уна-ӧ лоӧ джын-йыс.

— Час, видла, кыдзи арталӧ.

Вокӧй тшӧтш видзӧдӧ. Менам лои нёль сантиметр сизим да джын миллиметр. Толик, мися, пуртнад миллиметра джынсӧ некыдз вундыны. Ӧтиыс кузьджык лоӧ. Кузьджыкыс, шуи, лоӧ меным, сы вӧсна мый ме ыджыдджык да-й вундӧмсьыс на колӧ содтыны. Сэсся шлачниті-вунді нянь шӧралан пуртӧн. Тэрмаси да ӧтиыс тӧдчымӧн ыджыдджык лои. Сійӧс и кватиті да вомӧ сюйи. Но Толик горзыны кутіс:

— Горшасян! Аслыд унджыксӧ вомад сюйин!

— На, колӧкӧ, курччышт, — мыччылі вомысь кампетсӧ.

— Пиньтуйтӧ?!

— Пиньтуй кӧ, эн кор, — вомтырӧн шуи да курччалӧмӧн ньылышті кампетсӧ.

Толик кутіс лимзавны, сэсся котӧртіс пӧчӧлы норасьны. Пӧчӧй мыччысис да менӧ видны мӧдіс.

— Кутан вильшасьны, гортад бӧр мӧдӧда, — стрӧга шуис сійӧ.

— Гортӧ, дерт, муна. Мед татчӧ сэсся став чӧскыдыс кольӧ! — эг сетчы пӧчлы.

Менӧ пӧчӧн видыштӧм бӧрын Толик дугдіс бӧрдны. Ассьыс кампет торсӧ вомас сюйис да чурскыны пондіс. Ме матыстчи сы дорӧ: мися, удтысян да тэнӧ армияад оз босьтны. Сійӧ воча меным: «Мый горшасян? А армияад менӧ босьтасны. Батьӧ сідз и шуис: армеечпу пӧ быдмӧ. Со, пистолетнас велӧдча лыйсьыны».

— Тайӧ жӧ ворсан пистолет, — сералігмоз инді чуньӧн.

— Медым, зато шковгӧ и ствол помас би ӧзйылӧ.

Толик котӧртіс пыді жырйӧ да лыйсис пистолетсьыс. А ме пукси телевизор дорӧ.

Ужнайтігӧн пӧчӧ чашкаясӧ чай кисьталіс. Сэсся пызан вылӧ пуктіс торт да кыкнаннымлы ӧтмында вундіс. Ми азыма сёйим тортсӧ да чай ырским.

Мӧд луннас пӧчӧкӧд ӧтлаын карсӧ кытшовтім. Пыралім музейӧ да стадион вылӧ. Видзӧдім посни зонкаяслысь мачӧн ворсӧм.

Коймӧд луннас Ёгор чож воис. Пӧчӧ да пӧльӧ лӧсьӧдӧмаӧсь миянлы гӧснеч. А меным тӧд вылӧ уси, мый холодильникын куйліс водзын ньӧблӧм шоколада мӧд кампетыс.

— Толик, — чукӧсті вокӧс. — Вай тайӧ кампетсӧ Лизуклы да мамлы нуам. Тэа-меасянь гӧснеч лоӧ.

Толик первойсӧ эськӧ падмыліс, тыдалӧ, жаль лои, но сэсся кӧсйысис: нуам пӧ.

Гортӧ воим да нимкодьыс миян! Ошйысим мамӧлы, мый карысь аддзылім да кутшӧм чӧскыдторйӧн номсасим. Медбӧрын ме кыски зептысь шоколада кампетсӧ да мыччи Лизуклы: тайӧ, мися, тэныд да мамӧлы. Толиклӧн дульваыс чепӧсйыліс, но нинӧм эз шу. Ме думысь, вӧлӧма жӧ сылӧн этшыс. Гашкӧ, шогмас на армееч вылад, удтысьнысӧ кӧ нӧшта дугдас.

 

ПӦЛЬӦ ЙЫЛЫСЬ

 

Ӧтчыд урок вылын Марья Ивановна кутіс юасьны, кодлӧн пӧль-пӧчыс пыдди пуктана йӧзӧн лоӧны. Витя Моторин чеччис да ошйысис:

— Менам бабӧй — уджвывса ветеран.

Ваня сувтіс да пыр жӧ шуис:

— Менам дедлӧн медаль эм.

Миша места вывсяньыс горӧдіс:

— Менам пӧчӧй вӧлӧма трактористкаӧн, сылы таысь орден сетӧмаӧсь.

И меным тшӧтш телепит лои висьтавны. Киӧс лэпті, видзӧда Марья Ивановна вылӧ, медым ӧдйӧджык юалас. Чеччи да крапки:

— Менам пӧльӧй Артекӧ ветлӧма, вот!

Марья Ивановна кывзіс ставнымӧс, а сэсся шуис: «Гижӧй асланыд пӧч-пӧль йывсьыд да вайӧй меным. Ме видзӧдла, лӧсьӧдышта да ыста газетӧ, медым йӧзӧдасны да ставныс лыддясны».

Ме пырысь-пыр звӧниті пӧльлы. Гижышт, мися, да ысты ассьыд олантуйтӧ. Висьталі, мый Марья Ивановна корис, газетӧ кӧсйӧ сетны. Пӧльӧй эз кут пыксьыны: дежуритігмоз пӧ гижышта. Лун-мӧд мысти меным воис письмӧ. Конверт вылас сідз и гижӧма — Василий Петровлы.

Восьті конвертсӧ да лыдди письмӧсӧ. Пӧльӧй гижӧма уна, но рочӧн. Ме сы серти выль пӧв гижи, аслам киӧн. Рытывбыд пукалі. Мӧд луннас сеті Марья Ивановналы. Сійӧ лыддис да шуис:

— Зэв бура гижӧмыд пӧль йывсьыд, но рочнас тэнад омӧля артмӧ, комиӧдны колӧ. Кодкӧ отсаліс гижнытӧ?

— Эз, — муртса кывмӧн вочавидзи да юрӧс увлань копырті. Школаысь локті да бара звӧниті пӧльлы. Мися, мыйла рочӧн гижин, выльысь гиж, комиӧн, — Марья Ивановна тшӧктіс. А сійӧ шуис: некор пӧ меным.

Меным сы кузя гижӧдсӧ комиӧдны некор жӧ вӧлі. Телефон трубкасӧ матӧджык матысті вом дорӧ да шуи:

— Оз и ков, ыджыд тай. Ӧтчыд лыддясны газетсьыд и вунӧдасны. А мыйдыра лоӧ пукавны да вуджӧдчыны.

Пукті трубкасӧ, пӧль йылысь гижӧдсӧ сюйышті пызандӧра улӧ. Мися, Марья Ивановнаыс вунӧдас да оз кут юасьны.

А регыд мысти миянӧс видлыны воис ачыс пӧль-ным: водзӧс пӧ босьта. Первой ми карас волім, а сэсся сійӧ локтіс. Удж вылас босьтӧма быдвося шойччӧг.

Ме радейта кывзыны пӧльлысь казьтылӧмъяссӧ. Унатор сійӧ аддзылӧма, уна тӧдӧ.

Шойччан лунӧ некытчӧ эг мун, ывлаын пуркӧситӧ да. Пӧльным гортын жӧ. Син улас усьӧма Толиклӧн киссьӧм валегиыс да дӧмсьыны пондӧма. Матыстчи сы дорӧ да куті корны:

— Дедуш, висьтав Артекад ветлӧм йывсьыд.

Сійӧ бергӧдіс валегисӧ пидзӧс вылас да, нырагезъя емсӧ сатшкигмоз, шуис:

— Дыш талун сёрнитнысӧ.

— Но, дедӧ, — коран синмӧн видзӧдлі да весиг кутыштлі пельпомӧдыс.

Ме тӧда, та бӧрти небзяс да висьталас.

— Но, ладнӧ, кывзы либӧ, — пӧльӧй кызӧктыштіс да дӧмсигмозыс кутіс висьтасьны:

— Тайӧ вӧлі важӧн. Ме сэки велӧдчи нёльӧд классын. Ӧтчыд бӧръя урок вылӧ пырис завучным да юаліс: «Витя Петровыс эм абу?» Ме сувті да повзьӧмпырысь видзӧдлі сы вылӧ. «Лок петалам директор дорӧ», — корис сійӧ. «Мыйла директор дорас? Ме жӧ лёксӧ нинӧм эг вӧч», — шуи ме. Сэки миян школаын директор дорӧ нулӧны вӧлі сӧмын пакӧститчӧмысь. «Эн пов, ставыс бур лоӧ», — такӧдіс завуч.

Директор пукаліс пызан сайын да мыйкӧ лыддис. Аддзис миянлысь пырӧмтӧ да пыр жӧ шыасис: «Витя, педсӧвет вылын велӧдысьяс шуисны тэнӧ бура велӧдчӧмысь мӧдӧдлыны пионерскӧй лагерӧ, Артекӧ. Сэні нелямын лун чӧж кутан велӧдчыны, да-й шойччыны сюрас. Ми мамыдлы юӧртім та йылысь. Рытнас ас костаныд сёрнитӧй да асывнас меным висьталан, мунан он».

Петі директор жырйысь да ачым ог тӧд, мый вӧчны, шӧйӧвоши. Ошйысьны та йылысь пыр жӧ аслам ёртъяслы либӧ нӧрӧвитлыны? Бур, мый звӧнок триньӧбтіс. Челядь гызьӧбтісны коридорӧ. Коді кольччис на, а коді пӧрччысянінӧ гӧнитіс.

Ме босьті сумкаӧс, пасьтаси да зэв тэрыба котӧрті гортӧ, быттьӧ бордъяс вылын лэби. Котӧрӧн кайи кильчӧ содйӧд. Мамӧй удж вылысь муртса локтӧма. Сійӧ быд лун вӧлі вӧла доддьын бӧчкаӧн ва ваялӧ маслозаводӧ. Сэки ӧд быд сиктын сэтшӧм дзоляник заводыс вӧлі. Локтӧмӧн тшӧтш висьталі директор дорӧ корлӧмсӧ. Но мамӧ ноксис пачводзын да сёрнисӧ водзӧ эз нуӧд. «Рытнас батьыд локтас да сёрнитам», — шуис сійӧ.

А чоя-вокаяс кытшалісны, юасьны мӧдісны. Меным телепит ошйысьны да висьталі налы. Ыджыд вокӧй, Петя, завидьпырысь шуис: «Мойвиис тэныд. Ӧтнадлы миян семьяысь татшӧм шудыс уси». «Сы моз кӧ велӧдчин, и тэныд, гашкӧ, мойвиис, — пачысь чугунсӧ перйигмоз, крукыштіс мамӧй. — Он кӧ бура велӧдчы, ме моз жӧ ва бӧчкаа вӧв доддьын нэмтӧ лоӧ пукавны».

Тайӧс кылӧм бӧрын вокӧй дузгӧдчис да пырис пыді жырйӧ. Ми тӧдім — сылы велӧдчӧмыс эз сетчы. Миян семьяын сӧмын ме вӧлі отличникӧн. Мамӧй шулывліс: Витя рӧдысь пӧ петӧма.

Рытнас батьӧ локтіс удж вылысь. Сійӧ уджаліс совхозлӧн шӧр мастерскӧйын, токарнӧй станок вылын. Мамӧй пызан сайын и паніс сёрнисӧ. Ми ставным виччысим, мый батьӧ шуас.

— Мед ветлас.

Батьӧ видзӧдліс ме вылӧ, сэсся Петялань юрсӧ доровтліс да шуис:

— Видзӧд, кыдз колӧ велӧдчыны. Витяыс тэ моз брактӧ оз вӧч.

Чоя-вока пыльсмунлісны, но пыр жӧ лӧнисны. Тӧдам, кабырыс Петялӧн ён. Инмас кӧ, доймас. Саша да Маша сӧмын гусьӧник килькъялісны. Налы тӧд вылӧ усьӧма, кыдзи Петя дневниксӧ батьӧлы сетліс. Вежон помас колӧ вӧлі кырымӧдны батьӧс либӧ мамӧс. Мамӧй видзӧдліс, аддзис сылысь некымын двойка да тшӧктіс батьӧс кырымӧдны. Мӧдыслы некытчӧ лои воштысьнысӧ. А батьӧ сійӧ лунӧ юыштӧма вӧлі. Дыр листаліс Петялысь дневниксӧ. Сэсся двойка дорас гижис «брак» да уліас и кырымаліс. Сетігас содтіс: тэ пӧ абу велӧдчӧмыд, а брак вӧчӧмыд…

Тайӧ рытӧ ме воді да дыр эг унмовсь. Бергалі, думайтсис, некытчӧ на ӧд эг ветлы. Весиг карӧ эг лэччыв. Та вӧсна полі ыліас мунны.

Мӧд лун асылӧ тэрмасьӧмӧн восьлалі школаӧ. Морӧсын вӧлі кыпыдлун и полӧмлун. Пыри школаса директор дорӧ да шуи: ветла, мися, сӧмын пола ылі туйсьыс. А сійӧ нюмдіс: «Ставыс бур лоӧ, сэні он ӧтнад ло».

Колльӧдіс менӧ карӧдз ыджыд вокӧй, Петя. Мунім комсомоллӧн обкомӧ. Сэні колӧ вӧлі мынтыны неыджыд сьӧм. Юалісны, ыджыд-ӧ семьяным. Ме и висьталі: мися, ӧкмыс морт — мам-бать да сизим чоя-вока. Тайӧс кылісны да шуисны менсьым сьӧмсӧ не босьтны.

Поездӧ карын миянкӧд тшӧтш пуксис наставнича. Сійӧ места вылӧдз колльӧдіс. Торйӧдчигӧн шуис, мый бӧрсӧ вайӧдны Артексьыс бара миянла волас. Поездӧн мунігӧн мыйсӧ сӧмын туй боксьыс эг аддзыв. Синмӧй ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйкъяліс. Мый аддзи, ставсӧ кӧсйи вежӧрӧ кольны. Медым бӧрас матыссаяслы верми ошйысьны.

Воим Артекас да ывлаыс райӧн кажитчис. Гӧраясыс, саридзыс, пуясыс — ставыс аддзывлытӧм на дивӧӧн вӧлі. Гортысь петігӧн шляча усис, а тані шоныд. Позьӧ купайтчыны да гожйӧдчыны.

Артекын ми велӧдчим, костас ворсім, ветлӧдлім экскурсия вылӧ. Кайлім Ош нима гӧра вылӧ да теплоходӧн море кузя ветлім Ялта карӧ. Видзӧдалім саридз дорӧ пуксьӧм каръяс да сэтысь дворечьяс. Ёна кажитчис граф Воронцовлӧн дворечыс. Ме тӧдмаси уна нывка да зонкакӧд. Бӧрас зонкаяскӧд мыйкӧдыра письмӧасим. Выль ёртъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, весиг босьтлі адрессӧ ӧти нывкалысь, кыдз помнита, Люба Скворцовалысь.

— Гижан кӧ, сета вочакыв, — торйӧдчигӧн шуис Любаыс.

— Гижлін эн? — торки дедӧс аслам юалӧмӧн.

— Эг. Гижи кӧ, менӧ школаын эськӧ серавны кутісны, дэльӧдны жӧник да невестаӧн.

— Ме эськӧ гижи, — чорыда артмис менам.

Пӧльӧй сӧмын нюмдіс та вылӧ да водзӧ висьтасис:

— Бӧрсӧ локтім поездӧн жӧ, Москва пыр. Волім Краснӧй площадь вылӧ, пыралім ЦУМ-ӧ. Мыйыс сӧмын сэні эз вӧв. Син улӧ уси ӧшалысь яръюгыд кольквиж сеткаа сумка. Меным сійӧ сэтшӧма кажитчис, мый ёртъясӧс кори виччысьлыны. Но босьтасигкості найӧ лэччӧмаӧсь улі судтаӧ. Ме эг аддзы найӧс да куті дзӧръявны, повзи вошӧмысь. Весиг милиционерлысь юаси. Улі судтаас котӧрӧн лэччи. Сод бокысь ёртъясӧс аддзи. Вӧлӧмкӧ, асьныс менӧ корсьӧны. Наставнича ӧлӧдіс: мӧдысь пӧ эн кольччы.

Карсянь аслам сиктӧ лэби АН-2 самолётӧн. Самолётсьыс чеччи да зэв зіля гӧниті гортӧ. Гортсаяс лоины радӧсь. А ме нӧшта на нимкодяси. Бӧрти сэсся лавкаӧ няньла петавны ачым вӧзйыси. Окота вӧлі ошйысьны саридз дорӧ ветлӧмнас. А медся ёна кӧсйи, медым йӧзыс аддзылісны менсьым кольквиж сеткаа сумкаӧс. Киын сумкасӧ довйӧдлӧмӧн тшапа восьлалі лавкаас.

Паныдасьысь пӧчӧяс видзӧдлісны ме вылӧ да пыр жӧ юалісны: «Кор нӧ воин?» «Талун», — радпырысь вочавидзи налы да кольквиж сумкаӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧвтышті, медым казяласны. «Мича сумкасӧ ылі мусьыс вайин?» «Сэтысь», — нимкодя вочавидзи да весиг надзмӧдлі воськолӧс.

Школаын мӧд луннас сійӧ и сёрниыс, менам ветлӧм йылысь. Урокъяс костын менӧ сойбордйӧд кутіс пионеръяслӧн вожатӧй Альбина Петровна да тшӧктіс доклад вӧчны. Ме мӧді пыксьыны: ог, мися, куж сёрнитны сы мында йӧз водзас. Но сійӧ менӧ янӧдны кутіс: тэнӧ пӧ партия да комсомол мӧдӧдлісны Артекӧ, а тэ тырвыйӧ он донъяв тайӧс. Быть лои кӧсйысьны. Рытъяснас пукалі да гижи кабала вылӧ аслам ветлӧм йылысь. Альбина Петровна менӧ велӧдіс, мый висьтавны юалӧмъяс вылӧ. Тшӧктіс: кор пӧ юаласны, мый медся донаыс аслым коли Артекӧ ветлӧм бӧрын, колӧ аттьӧавны партия, комсомолӧс да шуны, мый найӧ медся донаыс. Не кӧ найӧ, ме Артекас эськӧ эг веськав.

Кор гырысь и посни классын велӧдчысьяс чукӧртчисны школаса коридорӧ да кутісны кекеначасьны, менам кокӧй лигышмуніс, а юр вежӧрын ставыс гудыртчис. Ог бура помнит, кыдзи петі, матыстчи трибуна дорӧ. Кайи содтӧд тшупӧд вылӧ, медым юрӧй тыдаліс. Зіли висьтавны гораа, мед ставӧн кылісны. Помасис висьталӧмӧй да менсьым кутісны юасьны. Ме, мый кужи, сійӧс и висьталі. Медбӧрын кодкӧ нывъяс пиысь юаліс: мый пӧ вайин аслыд донаторсӧ Артексьыс? Менам юрысь петіс Альбина Петровналӧн велӧдӧмыс да крапки: мися, медъёна кажитчис кольквиж сеткаа сумка. Сійӧс, мися, и вайи гортӧ. Челядь серӧктісны, а Альбина Петровна тайӧс кылӧм бӧрын весиг кызӧктіс. Пинжак мышкӧд сэсся бӧрвыв кыскыштіс менӧ да ачыс кутіс сёрнитны.

Бӧрас ыджыд вокӧй, Петя, аслас ёрткӧд матыстчис да ошкыштіс: молодеч пӧ, гораа сёрнитін.

Ӧні Артекӧ ветлӧмсӧ казьтылӧ сӧмын яръюгыд кольквиж сеткаа сумкаыс. Со тай, пачводзад ӧшалӧ, лук тыра. Коркӧ пӧчыд тіянлы сійӧн мыйкӧ мӧдӧдлӧма.

— А, тӧда! — пыр жӧ артмис менам. — Вот эськӧ сэтчӧ кӧ, саридз дорас, веськавлыны!

Пӧльӧй шпыньмуні:

— Артекыс, гашкӧ, оз нин уджав. Сійӧ ӧд ӧні мӧд канмуын.

Жаль, мый мӧд канмуын, думышті ас кежын. Ме эськӧ, босьтча кӧ, верма жӧ пять вылад велӧдчыны да пӧльным моз Артекас ветлыны.

Тайӧс думыштӧм бӧрын пукси да зіля гижи, мый дедӧ висьталіс. Локтан выльлунӧ кӧсйи гижӧдсӧ сетны Марья Ивановналы.

А узьны воді да весиг вӧтаси: быттьӧ менам дедуш бӧр лоӧма дзоляӧн, дзик жӧ ме ыджда. Сулалӧ сійӧ трибуна сайын, содтӧд тшупӧд вылын. Сьыліас кӧрталӧма гӧрд галстук. Ӧтар киас чабыртӧма кольквиж сеткасӧ, а мӧдарнас малалӧ уссӧ. И пыр мыйкӧ висьталӧ. А пинжак мышкӧдыс сійӧс кватитӧма тьӧтӧ да кыскӧ бӧрӧ. Тьӧтӧыс дзик менам бабӧ кодь. Ме уськӧдчи сы дорӧ. «Бабӧ, эн мешайт дедӧлы!» — мый вынысь горӧді да аслам горӧдӧм шы улӧ и садьми.

 

ГУСЯТОР

 

Талун, кыдзи и пыр, ме виччыси Мишалысь чукӧстӧмсӧ. Но сійӧ ас кадӧ эз лок. Петі сылӧн керка дорӧ. Виччысьышті недыр, а сэсся ӧтнам муні школаӧ, полі сёрмӧмысь.

Классын Миша эз жӧ вӧв. Пукси парта сайӧ, сумкаысь перйи тетрадь да небӧг. Кор триньӧбтіс звӧнок, пырис Марья Ивановна. Класснӧй журнал восьтігмоз юаліс, коді абу. Витя Моторин талун дежуритіс. Сувтіс сійӧ, видзӧдліс гӧгӧр да гораа шуис:

— Миша Габов абу.

— Васьӧ, он тӧд, мыйла Мишаыс абу? — юаліс менсьым Марья Ивановна.

— Ог, ме виччыси сійӧс керка дорас, но весьшӧрӧ.

— Урокъяс бӧрын тӧдмав, мыйла эз лок, — тшӧктіс меным Марья Ивановна да заводитіс висьтавны выль тӧдмӧг.

Ӧдва виччыси медбӧръя урокыслысь помсӧ. Гортӧ локті тэрмасьӧмӧн. Ассьым уркӧвӧй уджӧс вӧчи да пырысь-пыр котӧрті ёрт дорӧ. Пыри да мамыслысь, Марья тьӧткалысь, юалі:

— Мишаыд гортад?

Но Марья тьӧтка весиг эз видзӧдлы ме вылӧ. Сӧмын нырнас кыскыштіс да син дорсӧ чышъян помнас чышкыштіс. Орччӧн сулаліс Светаыс да тшӧтш нырнас кыскаліс. Ме чуймӧмӧн виччыси вочакыв. Кӧсйи нин выльысь юавны, но Мишалӧн мамыс ачыс заводитіс сёрнитны:

— Ыджыдыс вежон нин тӧкаритӧ-юӧ. Тӧрыт рытнас ме вылӧ кутіс воны, кинас шенасьны. А Миша уськӧдчис сійӧс такӧдны. Мӧдыс ӧвтыштіс кабырнас да веськалі Мишалы синмас.

— А кӧні Мишаыс?

— Пыдын, лӧз син дорсьыс яндысьӧ да школаас эз мун.

Ме кӧмкотӧс пӧрччи да носки кежысь пыри пыді жырйӧ. Пыригӧн казялі, кыдзи занавес сайын крӧвать вылын ныргорӧн узьӧ Мишалӧн батьыс. Вомсьыс паркйӧ вина дук.

А пызан сайын пукаліс Миша. Менӧ аддзис да юрсӧ копыртіс, тыдалӧ, кӧсйис дзебны лӧз син дорсӧ. Но сэсся здук мысти лэптіс юрсӧ да видзӧдліс меным синмӧ.

— Привет, — шуи да матыстчи матӧджык.

— Мый, мича? — вочавидзис юалӧмӧн.

— Бурдас, — кӧсйи такӧдны ёртӧс. — Меным мамыд висьталіс. Марья Ивановна юасис, мыйла абу школаын.

— А кыдзи татшӧмнас школаас муна? Серавны кутасны.

— А ме думысь, оз. Кодкӧ кӧ сералас, сэки асьсӧ велӧдыштам. Да-й батьтӧ тшӧтш колӧ тышкасьӧмсьыс ӧлӧдны.

— Сійӧ шань, — заводитіс дорйыны батьсӧ ёртӧй. — Сӧмын, кор уджсӧ воштіс, юсис.

— Мыйла воштіс? — пыр жӧ юалі ме.

— Оз висьтав.

— Колӧ директор дорас ветлыны! Ме тӧда, менам бать шулывлӧ: колӧ пӧ асьтӧ кужны дорйыны.

— Оз кӧсйы сы дорӧ мунны.

— Ми тэкӧд ветлам! — чорыда шуи да сюсьджыка видзӧдлі ёртлы чужӧмас.

Мишалӧн син дорыс ёнакодь лӧзӧдӧма, а уліас весиг гӧрдӧдыштӧма. Ог тӧд, мый эськӧ ачым куті вӧчны татшӧм лӧз син дорнас. Но та пӧрйӧ ёрт водзын кӧсйи петкӧдлыны ачымӧс тӧдысьӧн да збойӧн.

— Мед, аддзасны кӧ лӧзсӧ. Мед тӧдӧны, мый тэ эн повзьы да уськӧдчин мамтӧ дорйыны! Аддзасны йӧзыс да дивитасны батьтӧ кинас шенасьӧмысь. Мед яндзим сылы лоӧ!

Ме тадз сёрниті ёрткӧд первойысь на, весиг бӧрас ачым чуйми аслам повтӧм сёрни вылӧ. Батьӧ да мамӧ кӧ кывлісны, мый эськӧ найӧ шуисны?

Мишалы висьталі, мый школаын талун велӧдім да кутшӧм гортса удж колӧ вӧчны.

— Аски асывнас шутёвт, — тшӧкті гортӧ мунігӧн.

Мӧд лун асылӧ Миша локтіс ас кадӧ. Мунігӧн ме-ным шуис:

— Висьтала, мый пес чипас киссис да ӧти пес чужӧмӧ лэбис. Сійӧн и лӧзӧдіс син дорӧй.

— Мыйла? — пыр жӧ юалі ёртлысь.

Но сэсся видзӧдлі сы вылӧ да ланьті. Ачым гӧгӧрвои, мый Мишалы яндзим висьтавны батьыслысь юӧм-кодалӧмсӧ.

Воим школаӧ да миянӧс пыр жӧ кытшовтісны челядь. Кодкӧ зілис матысяньджык видзӧдлыны Мишалысь син дорсӧ. Кодкӧ, нывъяс пиысь, повзьӧмпырысь юксис аддзылӧмнас пӧдругаыскӧд. Миша юасьӧмъяс вылӧ висьталіс сідзи, кыдзи кӧсйис: пес чипас пӧ киссис. Меным эськӧ телепит вӧлі сувтны да крапкыны, мый тайӧ абу сідз, но кутчыси. А ас кежысь мӧді мӧвпавны, кыдзи Мишалы отсыштны.

Кӧть и шулі, мый колӧ ветлыны директор дорас, но бӧрас ӧвси жӧ таысь. Полі мунны тӧдтӧм морт дорас. Видла, мися, мӧд ног вӧчны. Урокъяс бӧрын муні гаражӧ, Ёгор чож дорӧ. Кор матыстчи сы дорӧ, сійӧ пыр жӧ юаліс:

— Бара трубкаыд ковмис?

— Эз, — шуи да висьталі ассьым могӧс.

Ёгор чож первойсӧ чӧв оліс. Кӧнкӧ, мӧвпаліс, мый вӧчны.

— Ладнӧ, сёрнита предкӧд. Мишаыдлӧн батьыс ӧд коркӧ тракториставліс. Миян ӧні буретш ӧти трактор сулалӧ. Том мортсӧ армияӧ босьтісны.

— Ёгор чож, сӧмын некодлы эн висьтав, мый ме волі тэ дорӧ.

— Ак тэ, конспиратор, — Ёгор чож шапкаӧс лэдзыштіс син вылӧ да содтіс: — Ог висьтав.

Ме гаражысь гортӧ восьлалі збоя, ас кежын водзвыв нин нимкодяси ёртӧй вӧсна.

И збыльысь, регыд мысти Миша ошйысис: «Воліс миянӧ Ёгор чожыд, батькӧд сёрнитіс. Та бӧрын бать пыр жӧ пывсян ломтіс, пывсис да дзикӧдз пальӧдчис. А талун муніс колхоз правлениеӧ. Сійӧс кӧсйӧмаӧсь босьтны трактористӧн. Ёгор чож дорад уджавны мӧдас».

Меным эськӧ телепит вӧлі висьтавны Мишалы, мый ме сёрниті Ёгор чожкӧд да кори отсавны сылӧн батьлы пальӧдчыны да удж вылӧ инасьны, но кутчыси. Нинӧм эг шу, юрӧс копырті да мӧдторйӧ сёрнисӧ бергӧді. Висьтала кӧ, код тӧдас, мый ёртӧй шуас. Мед тайӧ гусяторйӧн лоӧ.

 

ӦЧКИА НЫР

 

Выль во водзвылын ме пыри сельпоса лавкаӧ. Колӧ вӧлі ньӧбны выль шарикӧвӧй ручка. Важыс жугалі, школаын перемена дырйи уси джоджӧ да менам тӧдлытӧг тувччысис сы вылӧ.

Матыстчи джаджъяс дорӧ да пыр жӧ аддзи пӧрысь пӧльлысь падей, картонысь вӧчӧм ӧчкиа ныр, медым маскарадасьны позис. Сійӧ ӧшаліс кӧрт тув вылын джадж бокын. Ыджыд чукырӧсь ныр улын тыдаліс кузь шабді кудель кодь ус. Ныр выліас вурыштӧма ӧчкилысь стеклӧтӧм ворчсӧ. Сы бердӧ лякӧмаӧсь сук синкым, ускыскӧд ӧти рӧма.

— Сандра тьӧт, — шыаси вузасьысь дорӧ. — Позьӧ видзӧдлыны эсійӧ ӧчкиа нырсӧ?

— На, ӧтикӧс и вайисны.

— Ме босьта, — зептысь перйи сьӧм да мыччи вузасьысьлы.

Меным ӧчкиа нырыс воис сьӧлӧм вылӧ. Та вӧсна эг жалит дыр кадӧн чукӧртӧм сьӧмӧс. Сэсся нимкодь, мый сӧмын ӧти. Тӧдӧмысь, ёлка вылӧ татшӧмнас некод оз лок.

Вои гортӧ да дзебышті ньӧбӧмторсӧ посводзын сулалысь шкапӧ. Джаджйӧ, медся пыді пельӧсас пукті. А вылысас Толиклысь важ дӧрӧмсӧ шлапки. Мися, некодлы ог висьтав. Водзвыв кӧ тӧдны кутасны, оз ло интереснӧ.

Мӧд луннас Мишакӧд школаӧ мунігӧн вомӧй воссьыліс нин ошйысьны, но кутчыси. Висьталі сӧмын, мый выль ручка ньӧби.

Школаын челядь ставныс радлісны. Гӧгӧр, кытчӧ он видзӧдлы, казялан праздниклысь матыстчӧмсӧ. Залын сулаліс нин мичмӧдӧм пашкыр коз.

Талун велӧдчам медбӧръя лун. Куим урок и лоӧ. Да-й коймӧд урок вылын сӧмын вӧчасны кывкӧртӧд, кыдзи велӧдчим. А рытнас кутам гажӧдчыны ёлка гӧгӧр. Ӧд аскисянь заводитчас тӧвся каникул!

Кор коймӧд урок вылын Марья Ивановна сеталіс дневникъяс, ме пыр жӧ видзӧдлі бӧръя листсӧ, кытчӧ четвертьысь оценкаяс пукталӧны. Мӧдӧд четвертьнас менам петӧма тройка да четвёркаыс шӧриӧн. Мишалӧн ӧти четыре вылӧ унджык, математикаысь.

Дневникъяс сеталӧм бӧрын Марья Ивановна шуис:

— Челядь, энӧ вунӧдӧй, нёль чассянь лоӧ выльвося гаж. Ёлка гӧгӧр кутам гажӧдчыны. Казьтышта выльысь: колӧ локны падеясян паськӧмӧн. Коді медбура пасьтасяс, сылы сетасны козин.

— Огӧ, огӧ вунӧдӧй, — кыліс ӧтарсянь и мӧдарсянь.

Звӧноккӧд тшӧтш челядь гузьӧбтісны классысь. Ставӧн тэрмасисны гортӧ — лӧсьӧдчыны рытъя гаж вылӧ.

Мишакӧд тэрыба восьлалім туй кузя. Мир туйсӧ неважӧн на бульдозерӧн весалӧмаӧсь. Та вӧсна сійӧ вӧлі шыльыд да паськыд. Гежӧдика ветлысь машинаяс бӧрсяньыс колялісны тшын. Тшынсӧ тӧлыс пыр жӧ нуис бокӧ.

Паныдасьысь машинаясысь ми вешйылім бокӧ. Весиг сувтыштлім да ӧта-мӧдлы висьтавлім, кутшӧм нимпаса муніс.

Гортӧ пыригӧн нин Миша юаліс, кутшӧм паськӧмӧ пасьтася.

— А тэ мыйӧ? — вочаалі сійӧс.

— Ме мушкетёрӧ. Саблясӧ вӧчи нин, а паськӧмсӧ Света чойкӧд лӧсьӧді.

— Оз ӧд висьтав, — дӧзмӧмӧн шуи сылы.

— Ачыд? Он жӧ висьтав.

— Ме эг висьтав, медым водзвыв эз тӧдмавны. А то оз ло интереснӧ. Мунігад пырав, сэки тэ медводдзаӧн аддзылан.

Гортын ме тэрмасьӧмӧн сёйышті, пырті пес да ва. Матыстчылі джодж шӧрын сулалысь мичмӧдӧм коз дорӧ да лӧсьӧдышті йывсьыс пӧлӧстчӧм кодзувсӧ. Ёлкаыс миян воддза шойччан лунсянь нин сулалӧ. Мишакӧд ветлім вӧрӧ, вайим да пыр жӧ гортӧ пыртім.

Талун Толикӧс мам дорысь эг босьт. Асывсяньыс сёрнитчим, мый сійӧ рытӧдзыс сы дорын олас. А Толик ачыс локтіс. Кутіс няргыны: тшӧтш пӧ ёлка вылас муна. Сэки и пырис Миша ёртӧй.

Ме пырысь-пыр петі посводзӧ. Шкапысь перйи падейсӧ да пысалі аслым чужӧмӧ. Сэсся тотшкӧді ӧдзӧсӧ. Кыла, кыдзи Толик горӧдіс:

— Пырӧй, восьса!

Гӧрбыльтчышті, восьті ӧдзӧс да пыри керкаӧ. Толик пыр жӧ дзебсис Миша сайӧ. А ме гӧлӧсӧс, кыдз верми, кызӧді да юалі:

— Толикыс тані олӧ?

Толик сюся видзӧдліс ме вылӧ, аддзис менсьым дӧрӧм-гачӧс да петіс.

— Повзьӧдчан!

А Миша серӧктіс:

— Со мый гусяторйыс вӧлӧма. Тешкодь, дзик пӧрысь пӧль кодь. Сӧмын паськӧм сертиыд тӧдмавны вермасны.

— Ме батьӧлысь паськӧмсӧ пасьтала.

Падейсӧ чужӧмысь вешті да уськӧдчи лукйысьны батьлӧн важ кӧлуй пытшкын.

Аддзи гач да дӧрӧм, пасьталі. Миша да Толик видзӧдісны менӧ гӧгӧрбок. Толик индіс бовъялысь дӧрӧм соскӧ да заводитіс серавны. А Миша шуис:

— Оз туй. Дӧрӧмсӧ ассьыд пасьтав, а пинжаксӧ батьыдлысь. Кузьджык, да вӧнясьны ковмас. А соссӧ пуджан.

Ме вӧчи сідз, кыдз ёртӧй вӧзйис. Сэсся бара пысалі чужӧмӧ пӧльлысь ӧчкиа нырсӧ да матыстчи рӧмпӧштан дорӧ. Аслам серамӧй петіс: рӧмпӧштанын тыдаліс ичӧтик тушаа, вӧня, ыджыд пинжака, важмӧм валегиа пӧрысь пӧль. Гачыслӧн мышкыс ӧшӧдчӧма пӧшти пидзӧс кусыньӧдз.

— Ха, ха, ха, — серӧктісны Миша да Толик.

Ме видзӧдлі часі вылӧ да зіля бӧр пӧрччыси. Мися, сёрмам, колӧ мунны. Паськӧмсӧ лӧді ыджыд сумкаӧ. Мишалӧн ставыс меститчӧма школаӧ ветлан сумкаас.

Толик тшӧтш лӧсьӧдчӧ миянкӧд мунны.

— Тэ мый, кока туис? — дӧзмӧмӧн юалі воклысь.

Но Толик кутіс нырнас кыскавны: бӧрддзыны кӧсйӧ. Мишалы, тыдалӧ, жаль лои да сы дор сувтіс.

— Мед тшӧтш ветлас.

Школаын ставӧн нин чукӧртчӧмаӧсь. Сӧмын Кӧдзыд Пӧль оз на вӧлі тыдав. Но миян паськӧм вежигкості пӧльыс локтӧма. Бедьнас тотшкакылӧ да ыджыд мешӧксӧ лӧсьӧдчӧ коз улӧ пуктыны. Челядь пыр жӧ кытшовтісны Кӧдзыд Пӧльсӧ.

Видзӧда, ме ногасӧ некод абу пасьтасьӧма. А мушкетёрыс дас кымын лоӧ. Нывкаяс пиысь унаӧн лоӧмаӧсь лым чиръясӧн.

Кӧдзыд Пӧль, бедьнас котшкӧмӧн, ветлӧдліс ёлка гӧгӧр, кывзіс челядьлысь кывбуръяс да сьыланкывъяс. Быдӧнлы, коді петаліс ёлка дорӧ кывбурӧн либӧ сьыланкывйӧн, сетіс коръя кампет. И ме смелмӧдчи да гӧрбыльтчӧмӧн петі Кӧдзыд Пӧль дорӧ. Гӧлӧсӧс, мый верми, кызӧді да сёрниті аслам сьӧкыд олӧм йылысь: кыдзи Богословӧ ветлі, заводын мырси-уджалі да ӧні со кусыня коскӧн татчӧ локті. Челядь ёна и сералісны. Кор помалі, ачым эг тӧдлы, кыдзи гач вӧньӧй ори. Гачӧй исковтіс увлань. Ставӧн кутісны гигзьыны, весиг Кӧдзыд Пӧльлӧн серамыс петіс. Гачӧс лэпті да, ӧтар киӧн кутӧмӧн, матыстчи друг дорӧ. Чужӧмӧй вӧлі дон. «Яналі сӧмын», — думышті ас кежысь. Миша такӧдны мӧдіс, бура пӧ сёрнитін.

Сэккості Кӧдзыд Пӧль восьтіс мешӧксӧ да кыскис сэтысь тетрадь. Залыс лӧнис. Кӧдзыд Пӧль кызӧктыштіс да кутіс висьтавлыны, коді, кутшӧм классысь велӧдчан четвертьсӧ помалӧма сӧмын пятьяс вылӧ. Найӧс корис петавны ас дорас. И быдӧнлы сетіс мичаа серпасалӧм кампет-преник тыра кулёк. Толик, тайӧс аддзӧм бӧрын, нем виччысьтӧг тшӧтш котӧртіс Кӧдзыд пӧль дорӧ.

— Кӧдзыд Пӧль, — шыасис сійӧ, — меным кулёкыс ёнасьыс-ёна колӧ.

— Тэ мый велӧдчан нин? — чуймис Кӧдзыд Пӧль.

— Ог на, мӧд во школаӧ пыра да бура велӧдчыны кута.

— Лымныв, сетам кулёксӧ? — юаліс Кӧдзыд Пӧль миян классысь Нина Поповалысь, коді талун вӧлі Лымнылӧн.

— Сетам, тайӧ жӧ Вася Петровлӧн вокыс.

— Сідзкӧ, быть лоӧ сетны, — шуис пӧльыд да мыччис Толиклы кулёксӧ.

— Аттьӧ, — вочавидзис Толик да, козинсӧ морӧс бердӧ топӧдӧмӧн, котӧртіс миян дорӧ.

— Толик, тэ збой вӧлӧмыд! — ошкыштіс Миша.

— Да, збой. Ме Кӧдзыд Пӧльсьыд ог пов. Сійӧ дзоляяслы век гӧстинечтӧ вайӧ. Тӧрыт рытнас на мамӧ мойдіс.

Сэсся коз дорӧ петіс завучным, Анна Петровна.

— Челядь, — шыасис сійӧ. — Жюри видлаліс медбур падеясян пасьтасьӧм да шуис вермысьӧн нёльӧд класса велӧдчысь Вася Петровӧс. Пӧрысь пӧль образ вӧчӧмысь сылы козьналам сар Салтан йылысь небӧг да выльвося кулёк.

Ме эг виччысь тайӧс да весиг пӧсь чепӧсйис, кор петі козинысла. Ставӧн ёна клопайтісны. Дерт, думысь эськӧ кӧсйи, мед козинсӧ сетісны. Но гач усьлӧм бӧрад надеяӧй бырлі.

А гортӧ локтігӧн видзӧдлывлі Миша вылӧ. Кыла, сылы абу лӧсьыд лов вылас.

Мушкетёрыс вӧлі уна и козиныс сылы эз вичмы. Перйи сумкаысь ассьым кулёкӧс да мыччи Мишалы. Сійӧ мӧдліс пыксьыны, но ме чорыда шуи:

— Босьт, мися, меным небӧгыс кольӧ.

А Толик аддзис тайӧс да ассьыс кулёксӧ ас бердас ёнджыка топӧдіс. Буракӧ, чайтіс, мый сылысь сэсся кор-ны кута. Но ме ӧні ог кор, олыштас да ачыс кампетсӧ меным сетыштас. Вокӧй полӧ, мед скупӧн ог кут шуавны.

 

АСШӦР ОЛӦМ

 

— Васьӧ, аски асывнас ми Лизуккӧд карӧ лэччам, — шуис меным мамӧ ужнайтны пуксигӧн. — Тіянлы Толиккӧд кыкӧн ковмас войсӧ узьны. Эн гажтӧмтчӧй, мӧдлун локтам.

— А Лизукыс мыйла лэччӧ?

— Врачлы колӧ петкӧдчывны.

Толик кыліс миянлысь сёрнисӧ да пыр жӧ вӧзйысьны кутіс: тшӧтш пӧ карас ветла. Но мамӧ эз кӧсйысь босьтны: регыд на пӧ ветлін да-й Васьӧлы гаж вылӧ колян.

Асывнас мамӧ чеччӧма водз, пусьӧма, идралӧма гидын Сюрук нима мӧскӧс да мӧс вӧра йӧвсӧ сысъялӧм бӧрын менӧ чукӧстіс:

— Васьӧ, чеччы, ми мунам.

Ме восьті синмӧс — Лизук сулалӧ ӧдзӧс дорын, пасьтасьӧма нин. Толик крӧватьын, бергӧдчӧма стенланьыс да чӧскыда узьӧ.

— Мед узяс, — шуис мамӧй.

Сэсся менӧ содтӧд велӧдіс, мый колӧ вӧчны. Медбӧрын мунігас висьталіс, мый рытнас Сюруксӧ идравны да лысьтыны волас Марпа пӧч.

Ме колльӧді мамӧс да Лизукӧс мир туй вылӧдз. Сэсся йирмӧг босьтіс да котӧрӧн пыри гортӧ. Школаӧ мунны оз ков. Миян заводитчис тӧвся каникул. Кӧсйи бӧр водны, но садьмис Толик, да эг нин вод.

— Толик, зіля мыссьы да сёйышт, — мамӧ моз жӧ мӧді кесйӧдлыны сійӧс.

— Мунӧмаӧсь нин, — кутіс сійӧ ыждавны.

— Эн ыждав, мед, колӧкӧ, эн узь да-й.

Толик мыссис да пуксис пызан сайӧ. Ме сылы ныр улас пукті тасьті тыр рок да стӧкан йӧв.

— Зіля сёй, Миша локтас да иславны мунам.

Толик дугдіс ыждавны. Сёйӧм бӧрас ме пыр жӧ мыськалі сылысь тасьті-паньсӧ. Мӧдысь, мися, ачыд мыськалан. А ӧні видзӧд да велӧдчы. Сэсся пуксим да кутім виччысьны Мишаӧс. Видзӧдлі часі вылӧ — дас час регыд лоӧ. Ывлаыс югыд да гажа. Шонді мыччасьӧ. А Миша пыр на оз лок. Гашкӧ, узьӧ на?

— Толик, пасьтась, петам ывлаас. Мишаыс, локтас да, аддзас миянӧс.

Ми пасьтасим да петім ывлаӧ. Толик босьтіс ассьыс дадьсӧ, а ме машинаысь пыдӧсалӧм покрышка. Мӧдӧдчим кыр йылӧ. Сэки сӧмын мыччысис Мишаыс. А бӧрсяньыс Света чойыс вӧтчӧ.

— Узьсьӧма, — аштӧмӧн шуис Миша.

— Коді унпурыс? — эльччигмоз юалі сылысь. Водзӧссӧ, коркӧ менӧ унпурӧн жӧ нимтыліс.

Кыр йылыс миянсянь абу ылын. Сэні лым усьӧм бӧрын тӧвбыд исласям. Миянлы зэв ёна кажитчӧ вывсяньыс горувсӧ шутёвтны. Сӧмын лым бус бӧрсянь кайӧ. Весиг сійӧ оз падмӧд, мый бӧрсӧ кайигас вель ёна лоӧ кашкыны.

Исласим дыр, кытчӧдз кепысьяс да гачьясным эз кӧтасьны да кынмӧмсьыс котшкакывны кутны. Киясным гулю кокъяс кодь лоины.

— Ог сэсся ислась, — шуис Миша да горӧдіс чойыслы: — Света, лок гортӧ мунам!

Ми Толиккӧд тшӧтш мӧдӧдчим гортӧ. Воим, паськӧмӧс ӧшлім косьтыны. Сэсся нуръясьыштім да кайим паччӧрӧ шонтысьны.

Шоныдінад эг тӧдлӧй, кыдз унмовсим. Садьми, кор керкаын рӧмыд нин вӧлі. Стенын ӧшалысь часі петкӧдліс вит час рыт.

«Марпа пӧч, гашкӧ, воліс Сюрукӧс идравны да керкаӧ пырны эз вермы. Ӧдзӧсыс игана да», — думышті паччӧрысь лэччигмоз. Петалі посводзӧ, восьтылі веранда ӧдзӧс: гӧликыс, кыдзи пуктылі пыригӧн, сідз и куйлӧ, некод абу вӧрӧдӧма.

Пасьтаси да котӧрті Марпа пӧч дорӧ. Сылӧн керка ӧдзӧсын ӧшаліс томан. Мый вӧчны? Эг эськӧ кӧсйы, но пыри орчча керкаас, Анна тьӧт дорӧ. Унакодь кадыс коли, но шуйга пельӧй сы дорӧ пыригӧн быттьӧ бара кутіс доймыны. Та вӧсна полігтырйи юалі:

— Марпа пӧчыс кӧні?

— Больничаӧ нуисны, висьмӧма да, скорӧй воліс, — вочавидзис Анна тьӧт.

Ме зіля бергӧдчи да котӧрӧн лэччи кильчӧ пос кузя. Бӧрсянь кылі эськӧ Анна тьӧтлысь горӧдӧмсӧ, мыйла пӧ юасян, но эг нин бергӧдчыв. Ас кежын думышті Марпа пӧч йылысь: тыдалӧ, миян исласигӧн либӧ узигкості нуӧмаӧсь.

Гортын Толик садьмӧма жӧ да биасьӧма.

— Толик, — шыаси сы дорӧ, — лок Сюруктӧ идралам. Марпа пӧчтӧ больничаӧ нуӧмаӧсь.

— Ог куж, — вежыньтліс вомсӧ Толик.

— Ме мамӧлысь аддзылі, кыдзи колӧ идрасьны, — такӧді вокӧс.

Кышалім важ паськӧм да петім сарайӧ. Пыртім гидӧ турун. Сетім Сюруклы юанторсӧ, кодӧс мамӧ мунтӧдзыс лӧсьӧдӧма. Коли медся сьӧкыдыс — лысьтысьны.

Ме босьті ведраӧ шоныд ва, медым мӧс нёньсӧ мыськавны. Толиклы тшӧкті вайны куш пӧдӧнчасӧ.

— Толик, — шуи воклы, — мӧскыслӧн нёньыс нёль, миянлы морт кыкӧн лоӧ. Тэ ӧтарсяньыс лысьтан, ме — мӧдарсяньыс.

— О-о, чужъяс кӧ!

— Первой «тӧлӧ» шу да малышт. Аддзас, мый ми нинӧм лёксӧ ог вӧчӧй, да раммас, — велӧді вокӧс.

Матыстчи Сюрук дорӧ. Кӧсйи малыштны, со, мися, тадзи колӧ вӧчны, но мӧскыс юрсӧ мелань довкнитіс да чушнитіс. А сюръясыс муртса син дорӧдз эз волыны. Ме пыр жӧ сетчи бӧрӧ. Збыльысь, вермас сюр йылас лэптывны. Толиклы горӧді:

— Вешйы, люкалас!

Вешйыштім да кутім мӧвпавны, кыдзи Сюруксӧ лысьтыны.

— Толик, пырав гортӧ, нянь шӧрӧм вай.

Ме босьті вайӧм няньсӧ да чеги нёль пельӧ. Сэсся ӧти тор мыччи Сюруклы. Сюрук апыштіс да менсьым киӧс нюлыштіс. Коляс няньсӧ сеті Толиклы, мися, кор висьтала, сэки мӧскыслы торсӧ сетан. А ачым полігтырйи лажыньтчи да мӧс нёньсӧ шоныд ванас мыськышті. Сэсся косӧді да небзьӧдан мавтасӧн мавтышті. Матысті ичӧт пуклӧс да пукси. Кок вож костӧ пӧдӧнчасӧ пукті. Заводиті лысьтысьны. Первойсӧ менам эз артмы. Но вочасӧн лад вылӧ вои. Ӧтар киӧн пӧдӧнчасӧ кута, мӧдарнас лысьтыся.

Сюрук кутіс бӧжнас ӧвтчыны. Кыдз тай ӧвтыштіс да меным чужӧм пасьтала швачнитіс. Ме пыр жӧ горӧді:

— Тӧлӧ!

Сэсся Толикӧс кори: лок, мися, бӧжсӧ кут, медым оз ӧвтчы.

Толик шуӧ:

— Кыдзи верма няньсӧ сетавны и ӧтпырйӧ бӧжсӧ кутны?

— Няньсӧ пукты лясниас, ачыс сёяс.

Толик матыстчис, кватитіс мӧскыслысь бӧжсӧ да эз лэдз водзӧ ӧвтчыны. А Сюрук вочасӧн раммис да кывзіс, кыдзи йӧлыс чилсйис пӧдӧнча пыдӧсӧ. Первойсӧ шумӧн, а сэсся вӧляысь.

Кӧсйи нин ошйысьыштны Толиклы: со, мися, видзӧд, кыдзи лысьтыся. Но эг удит, мӧскыс виччысьтӧг чужйыштчис да менам пӧдӧнчаӧй лэбис бокӧ. Йӧлыс киссис. Ачым гатшӧн бӧрвыв уси.

Чеччи да пыркнитчи, горӧді мӧскыслы:

— Чужъясян кӧ, гортӧ пырам, колян лысьтытӧг!

Сэсся бергӧдчи Толиклань да кори:

— Видлы тэ, колӧкӧ, тэныд оз чужйы.

— Ог лысьт, — кутіс пыксьыны вокӧй. — Ачыд лысьты, ме бурджык бӧжсӧ кута.

Ме бара пукси ичӧт пуклӧс вылас да ог тӧд, мый вӧчны. Кыла, кодкӧ кильчӧ ӧдзӧс восьтіс да пырис керкаӧ.

Толиклы шуа: «Кодкӧ локтіс. Видзӧдла, коді». Пыри керкаӧ, а ӧдзӧс дорын Анна тьӧтка сулалӧ. Эн пӧ лючки висьтась да видлыны локті, эз-ӧ мыйкӧ ло. Аддзылі пӧ мамыдлысь карӧ мунӧмсӧ да.

Ме висьтаси, мися, мӧс лысьтам. Но нинӧм оз арт-мы, чужъясьӧ. Марпа пӧч кӧ эз висьмы, сійӧ эськӧ лысьтіс.

Анна тьӧт нюмдіс да шуис:

— Эн шогсьы, ме лысьта. Кӧні пӧдӧнчаыд?

— Гидын.

Анна тьӧтка лэччис гидӧ. Малыштіс Сюрукӧс да пуксис ичӧт пуклӧс вылӧ. Ми Толиккӧд видзӧдім, кыдзи Сюрук первойсӧ чушъялыштіс, а сэсся раммис. Кывзіс, кыдзи пӧдӧнча пыдӧсӧ шумӧн чилсйис мӧс вӧра йӧлыс.

Анна тьӧтка лысьтіс мӧссӧ. Сысъяліс йӧвсӧ торъя дозъясӧ. Сэсся шкапысь босьтіс кык стӧкан да кисьтіс сэтчӧ.

— Юӧй мӧс вӧра йӧвсӧ, — тшӧктіс миянӧс. — Аски асывнас вола на идрасьнысӧ.

Ми пуксим Толиккӧд пызан сайӧ. Няньсӧ курччам да йӧвсӧ юыштам. Чӧскыд кажитчис да выльысь на содтім.

Сэсся чышким пызан выв да пырим асланым жырйӧ. Ме пукси крӧвать вылӧ, шуа воклы:

— Уф, мудзи. Ӧні кӧ вода, пыр жӧ унмовся.

— Ме тшӧтш мудзи.

— А тэ мыйысь мудзин? — чуйми ме. — Тэ ӧд эн лысьтысь.

— А коді мӧскыслысь бӧжсӧ кутіс?

Тайӧ рытӧ водзджык водім. Весиг телевизор эг видзӧдӧй. Водтӧдз петалі посводзӧ, нӧшта ӧтчыд видлі, бура-ӧ игансӧ пукті. Толик няргыны кутіс: мойд пӧ висьтав. Ме нарошнӧ повзьӧдчана мойдъяс мӧді висьтавлыны: Ёма да кӧинъяс йылысь. Толик кывзіс, сэсся друг ӧлӧдіс менӧ:

— Ланьтлы, кылан, кодкӧ кильчӧ вылын тотшкӧдчӧ.

— Ог.

— Пельтӧм. Бурджыка кывзы.

Ме чошкӧді пельӧс, чеччи крӧвать вылысь да кӧмтӧг кунь-кань муні ӧдзӧс дорӧ. Збыльысь, кодкӧ кильчӧ вылын котшиктіс. Кӧсйи нин биасьны, но ас кадӧ думышті, мый биася кӧ, аддзас да ёнджыка кутас клёнгыны, вӧзйысьны. Ог кӧ биась, бурджык лоӧ. Думайтас, мый некод гортын абу.

Толик тшӧтш пельсӧ матыстіс ӧдзӧс дорӧ. Ме ачымӧс кӧсйи сы водзын збойӧн петкӧдлыны.

— Мун вод! — гораа шӧпниті воклы. — Некод абу, некодысь ог полӧй!

Ми бӧр водім. Ме вомгорулын бара мойдны куті. Видзӧда, Толик унмовсис, весиг ныргорӧн узьӧ. А менам унмӧй воши. Кыла, быттьӧ збыльысь кодкӧ трачкӧдчӧ кильчӧ вылын. Чеччи да виччысьӧмӧн муні пачводзӧ. Босьті укват да нянь зыр, пукті найӧс крӧвать дорӧ. Мися, кодкӧ кӧ пырас, кыкнан киӧн кватита да ныр-вомас зурга. Шуштӧм лои, нӧшта быдсяма лёк думыс кутіс юрӧ воны. Куйлі, куйлі да Толик дорӧ муні. Воді сыкӧд орччӧн, ӧти шебрас улӧ пыри.

Асывнас палялі, кодкӧ пельпомӧд вӧрӧдӧ. Восьті синмӧс и пыр жӧ кылі Толиклысь нерсьӧмсӧ:

— Некодысь ог пов! Мыйла либӧ ме дорӧ водін?

— Кылан трачкӧмсӧ? — воча юалі да звирк чеччи крӧвать вывсьыс.

Зэв зіля пасьтаси. Тшӧкті Толиклы пасьтасьны да укватсӧ босьтны. Ме кватиті нянь зыр. Час, мися, коді сэні трачкӧдчӧ, повзьӧдам. Полігтырйи перйим ӧдзӧс калич да петім посводзӧ. Вештім игансӧ да вӧляысь восьтім ортсы ӧдзӧс. Аддзам: ывлаыс югдыны кӧсйӧ, а кильчӧ вылыс лымъялыштӧма. Кӧв вылын ӧшаліс Толиклӧн кын гач. Тӧлыс сійӧс летіс да вачкыліс кильчӧ сюръя бердӧ: трач да трач.

— Ме жӧ шулі, мый некод абу! — бергӧдчи Толиклань да, нянь зырйӧн котшкигтыр, пыри керкаӧ. Толик вӧтчис бӧрсянь.

Муртса ме ломті пач, пырис Анна тьӧт.

— Кыдзи узинныд? — юаліс сійӧ.

— Бура, — кыкнаннымлӧн ӧтпырйӧ артмис.

Анна тьӧтка заводитіс идрасьны. Ми сылы отсасим.

Пажын бӧрын воисны мамӧ да Лизук. Найӧ вайисны гӧснечьяс. Толик чиктывны мӧдіс. А мамӧ видзӧдліс ме вылӧ да юаліс:

— Кыдзи гортсӧ олінныд?

— Бура, — вочавидзи мамлы. — Марпа пӧчыд висьмӧма. Анна тьӧтка воліс Сюруктӧ лысьтыны.

Сэсся ме висьталі, кыдзи Анна тьӧтыс веськаліс миянӧ. Бӧрас нин ас кежын думышті: гашкӧ, збыльысь ачым мыжа, мый тьӧтӧыс коркӧ пельӧс чепӧльтліс? Думышті и пыр жӧ вунӧді. Мамӧ корис пызан сайӧ ужнайтны да карса гӧснечнас чӧсмасьны.

 

ПУШКИН

 

Коркӧ, тулысладорыс нин, локтім школаӧ и тӧдмалім, мый Марья Ивановна мунӧма велӧдчыны. Миянӧс кутіс велӧдны завучным, Анна Петровна. Сійӧ вӧлі стрӧг да сыысь ставӧн полыштім. Классын гут кӧ лэбзяс, кылан.

Сӧмын урок костын шызьылам вӧлі. Коді ворсӧ, коді чеччалӧ. Ӧтчыд Миша ёртӧй лыйсис бумагаысь няклялӧм ёкмыльясӧн газетысь вӧчӧм трубка пыр. Кор веськаліс Ниналы, классын медся збой нывкалы, дзебсис менам мыш сайӧ. Но Нинаыс перйис сумкасьыс медкыз небӧгсӧ, школӧбтіс-вартіс Мишалы юрас да уськӧдчис котӧртны.

Мишалӧн весиг синва доршасьны кутіс. Сійӧ ырыштчыліс вӧтӧдны Нинасӧ, но тайӧ здукӧ класс ӧдзӧс воссис да пырис Анна Петровна. Бӧрсяньыс тотшыктіс ичӧт тушаа тӧдтӧм том нывбаба. Ставӧн сувтісны да чуймӧмӧн видзӧдлісны сы вылӧ.

— Челядь, пуксьӧй, — шуис завуч да индіс. — Тайӧ Галина Петровна, кутас велӧдны Марья Ивановна пыдди.

— Здрасте, — чолӧмасис миянкӧд выль учительница.

— Здрасте, — сы моз жӧ вочавидзим ми.

А Миша копыртчис менам пель дорӧ да гораа шӧпнитіс:

— Пудик.

Шӧпнитӧмсӧ ставӧн кылісны да серӧктісны. Галина Петровна шай-паймунлі. А завуч стрӧга видзӧдліс Миша вылӧ.

— Габов, сувт! Кӧні лёк, сэні-й Габов! То пугач, то нӧшта мыйкӧ, — ярскӧба шуис сійӧ.

Миша сувтіс да заводитіс дзоргыны пӧтӧлӧкӧ. Сійӧ пыр тадзи вӧчӧ, кор видӧны.

Ме видзӧдлі Миша вылӧ. Сылӧн пельыс гӧрдӧдӧма. Чайта, инмӧдчан кӧ, китӧ сотас. Тайӧс аддзи да кӧсйи отсыштны ёртлы, мед завучным лэдзас пуксьыны. Лэпті киӧс да тірӧда, медым Анна Петровна ӧдйӧджык казялас.

— Вася Петров, мый лоин? — юаліс завуч.

Ме чеччи да Миша вылӧ инді:

— Мишаыслӧн кыкнан пельыс гӧрдӧдӧма. Эз-ӧ висьмы? Пуксьӧдны сійӧс колӧ.

Анна Петровна шпыньмуні:

— Пельыслы яндзим аслас кӧзяин вӧсна, со и гӧрдӧдӧма. А вермас и усьны, сэки пельтӧм коляс.

— Ха, ха, ха! — серӧктісны классын.

А Миша меным кабырсӧ мыччыліс. Дӧзмис: тешитчан пӧ. Ме куті дорйысьны, мися, бур вылӧ кӧсйи, а тэ кабыр мыччӧдлан.

Классысь петігӧн Анна Петровна век жӧ пуксьӧдіс Мишаӧс парта сайӧ. А выль велӧдысьлы юрнас довкнитіс: став бурсӧ пӧ, Галина Петровна.

Завучыд петіс да классын первойсӧ лӧня на пукалім. Но регыд мысти «ува-ава» сӧмын кыліс.

Галина Петровналӧн юрыс муртса тыдыштіс учительлӧн пызан сайысь. Сійӧ висьталіс уроксӧ Пушкин йылысь. Весиг индыліс стенын ӧшалысь портрет вылӧ да лыддис кывбур. Но, ме думысь, ызгӧмысла нинӧм некод эз кыв.

Ме сюйи парталӧн кык пӧв костӧ линейка да куті печласьны, а Миша босьтіс ассьыс трубкасӧ да сы пыр мӧдӧдаліс ёкмыльяссӧ водзын пукалысь Ниналы. Небӧгнад вачкӧмсьыд ёна дӧзмӧма да тадзи водзӧс босьтӧ.

Меным тшӧктіс сылы жӧ печлавны. Сійӧ ыждаліс на, пель гӧрдӧдӧмтӧ висьталі да. Ме эськӧ метитча Нинаыслы, но ёкмыльясыс оз инмыны, бокӧ лэбӧны.

— Час, бурджыка някляла, — шуис Миша да парта пытшкысь перйис гӧрд бумагаысь пас, кодӧс небӧг костӧ пуктылӧны. Кодлӧнкӧ кольӧма сэтчӧ да важӧн туплясьӧ.

Миша някляліс, дуль сора ёкмыльсӧ трубкаас сюйис да пӧльыштіс.

— Козин тэныд, небӧгнад вачкӧмсьыд!

Но буретш сэк Нина копыртчис партасьыс мыйкӧ перйыны. Няклялӧм ёкмыльыс Ниналы пыдди лэбис да шлёпкысис Галина Петровналы плешкас, кык син костас. Класс пырысь-пыр лӧнис. Тайӧ чӧвлунас и кыліс Галина Петровналӧн чилӧстӧмыс:

— Коді лыйис?!

Сылӧн чужӧмыс лои ыргӧн самӧвар кодь.

— Нӧшта ӧтчыд юала, коді лыйис? — чилзіс Галина Петровна.

Ме зіля дзеби линейкаӧс парта пытшкӧ да восьті велӧдчан небӧгӧс. Юрӧс лэдзи увлань, нинӧм ог шу. Чатӧртчылі сӧмын сэк, кор кылі Ниналысь гӧлӧссӧ.

— Габов Миша лыйсьӧ, — шуис сійӧ да бергӧдчылӧмӧн кывсӧ миянлы петкӧдліс.

Миша сылы кулаксӧ мыччыліс, заводитліс мыйкӧ шуны, но эз удит. Сы дорӧ тотшсьӧдіс Галина Петровна. Кватитіс пинжак мышкӧдыс да бара чилӧстіс:

— Пет классысь!

Миша мӧдіс лукйысьны парта пытшкын, кӧсйис кыскыны сумкасӧ. Велӧдысьным сулаліс сы дорын да виччысис. Ӧні Галина Петровналӧн плешкас ёкмыльыс эз нин ӧшав, сӧмын гӧрд чутыс кольӧма. Дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмӧс аддзылі индийскӧй кино вылысь. Индианкаясыс плешкас чутсӧ нарошнӧ пуктӧны. А кор видзӧдлі Миша вылӧ, серамӧй петіс: вом дорыс вӧлі гӧрд, сэтшӧм жӧ рӧма, кутшӧм Галина Петровналӧн чутыс. Вӧлӧмкӧ, няклялӧм гӧрд пасыс вушйӧма да вом дорыс Мишалӧн гӧрдӧдӧма, быттьӧ помадаӧн мавтӧма.

Галина Петровна менӧ тшӧтш сувтӧдіс. Тайӧ здукас сійӧ вӧлі зэв скӧр. Указканас партаӧ вартіс — быттьӧ пищальысь лыйис.

Водзын пукалысьяс бергӧдчыласны, видзӧдласны Галина Петровна да Миша вылӧ да оз жӧ вермыны серамсӧ кутны. Регыд мысти став классным нин сулаліс. Ог тӧд, мыйӧн эськӧ тайӧ помасис, эз кӧ триньӧбты звӧнок.

Галина Петровна скӧр чужӧмӧн муніс миян дорысь. Аддзылім — пырис завуч дорӧ. Тӧдӧмысь, миян вылӧ норасьны.

И збыльысь, регыд мысти миянӧс школаса коридорын паныдаліс Анна Петровна.

— Сюринныд, кык друг, — стрӧга шыасис сійӧ. — Нолтӧ, пыралам директор дорӧ.

Директорным, Сан Саныч, пукаліс пызан сайын да гижасис. Кор завуч миянӧс шошукӧд пыртіс да пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, Сан Саныч лэптіс юрсӧ.

— Мый нин та пӧрйӧ вӧчисны?

Марья Ивановна дженьыдика висьталіс, мыйла кык друг татчӧ веськалісны. Сэсся сувтіс стен бердас да морӧсас кисӧ кресталіс.

— Висьтасьӧй, кодлы воис юрас Галина Петровналы лыйны.

— Да тӧдлытӧг артмис, — шыаси ме ёртӧс дорйигмоз.

— Тӧдлытӧг? — эскытӧма нюжӧдіс Анна Петровна.

— Збыль, ме Ниналы метиті, а пуляыс лэбис Галина Петровналы, — шуис Миша да нюлыштіс гӧрд вом дорсӧ.

— Видзӧдлӧй сы вылӧ! — индіс чуньнас Анна Петровна. — Гӧрд вом дора! Код кодь тэ ӧні? Сямыд некытчӧ туйтӧм! Велӧдчӧм пыдди сӧмын йӧйталан да пакӧститчан. Вася Петровсӧ ас бӧрсяыд кыскан. Сідз ӧд, Петров?

— Менӧ… оз, — муртса кывмӧн артмис менам.

— Оз? Сідзкӧ, ачыд тадзисӧ кӧсъян овны? — завуч бергӧдчис директорлань. — Ті видзӧдлӧй на вылӧ. Кык тюни — ӧти гоз.

Сан Саныч чеччис пызан сайысь да чорыда шуис:

— Галина Петровналы лыйӧм лоӧ мыж вӧчӧмӧн. Вермасны дзескыдінӧ пуксьӧдны. Анна Петровна, гашкӧ, участкӧвӧйлы звӧнитны?

Тайӧ кывъясыс менӧ бара повзьӧдісны, сьӧлӧмӧй коклябӧрӧ лэччис. Мый шуас мамӧй? А бабӧ кӧ кывлас? И батьӧй… Ме лэпті юрӧс да коран синмӧн видзӧдлі директор вылӧ.

— Эн звӧнитӧй, мӧдысь татшӧмыс оз ло, — пӧся шыаси Сан Саныч дорӧ.

Аддза, мый Сан Саныч чӧв олӧ, нинӧм оз шу, да нӧшта содті:

— Пӧжалуйста.

Сан Саныч видзӧдліс ме вылӧ кыдзкӧ мӧд ног нин, эз воддза моз, кор завучыс сёрнитіс. Сэсся бергӧдіс юрсӧ Мишалань:

— А медшӧр мыж вӧчысьыс мый шуас? Ме нинӧм ог кыв.

Ӧні и Миша гӧгӧрвоис, мый лыйсьӧмыд вермас лёкӧн помасьны. Пырысь-пыр мӧдіс каитчыны да кӧсйысьны бура овны, не пакӧститчыны.

— Честное слово! — помаліс Миша да лэдзис юрсӧ.

Сан Саныч видзӧдліс завуч вылӧ.

— Но мый, эскылам медбӧръяысь?

— Сӧмын сэк, кор прӧща корасны Галина Петровналысь.

— Кылінныд? — шуис Сан Саныч. — Талун жӧ мед вӧлі прӧща корӧма!

Петім директор жырйысь. Коридорын челядь эз нин вӧвны, заводитчӧма урок. Ми матыстчим асланым класс ӧдзӧс дорӧ да кутім кывзысьны. Сэні вӧлі чӧв-лӧнь. Миша неуна калькӧдыштіс ӧдзӧссӧ да видзӧдліс син пӧлӧн. Сэсся бергӧдчис мелань.

— Пырам ог?

Но ме эг удит вочавидзны. Директор дорысь петіс завучным да пыр жӧ юаліс:

— Ті мыйла он пырӧй? Али повтӧмлуныд сӧмын пакӧститчыны тырмӧ? Пырӧй, — восьтіс ӧдзӧссӧ.

Ми, юрнымӧс ӧшӧдӧмӧн, пырим классӧ да сувтім ӧдзӧс дорӧ. Ставӧн мӧдісны дзоргыны миян вылӧ. Галина Петровна видзӧдіс зумыша. Кор миян бӧрся пырис завуч, челядь сувтісны. Анна Петровна тшӧктіс налы пуксьыны. Ме ырыштчылі тшӧтш пуксьыны аслам парта сайӧ, но сійӧ чорыда юаліс:

— Кытчӧ? Тіянлы мый колӧ вӧчны?

Ме юрӧс лэдзи да вомгорулын шуи:

— Галина Петровна, прӧститӧй.

— Извинитӧй, — муртса кывмӧн чӧвтіс Миша.

Татшӧм прӧща корӧмыд дӧзмӧдіс Анна Петровнаӧс. Скӧрысь нин тшӧктіс гораа корны прӧщасӧ. Кужанныд кӧ пӧ пакӧститчыны, кужӧй ӧтвет кутны. Та бӧрын Миша смелмӧдчис да гораа шыасис:

— Галина Петровна, извинитӧй, водзӧ ог кутӧй.

— Мый он кутӧй?

— Но, эсійӧ, — нюжӧдіс Миша.

— Мый эсійӧыс?

Миша нӧшта смелмӧдчис:

— Галина Петровна, извинитӧй, плешкад ме сэсся ог лый.

— Плешкӧ он лый, а кытчӧкӧ мӧдлаӧ лыян? — пычкис Мишалысь Анна Петровна.

— Некытчӧ ог лый.

Завуч нӧшта зэв стрӧг синмӧн кытшовтіс миянӧс да бергӧдчис Галина Петровналань. Юаліс, прӧститас оз татшӧм ыръян зонкаяссӧ.

— Оланногсӧ кӧ вежасны да мӧд урок кежлӧ наизусьт велӧдасны Пушкинлысь ӧти кывбур, — вочавидзис Галина Петровна.

— Кылінныд?

Ми Мишакӧд довкнитім юрӧн, кылім, мися. Та бӧрын миянӧс лэдзисны пуксьыны. Парта дорӧ мунігӧн Нина эльтчыштіс на: пасибӧ пӧ висьталӧй, кокниа мынінныд, батьяснытӧ школаӧ эз корны да.

Пекничаӧ школаӧ ӧтлаын жӧ локтім. Миша менсьым юаліс:

— Велӧдін эн кывбуртӧ?

— Велӧді, рытывбыд ковмис зубритны.

— Ме ог бура куж, — норасис другӧй. — Тэныд ковмас шӧпнитны, кытчӧ сорася.

— Без проблем, — рочышті ме.

Урок вылын Галина Петровна медводз юаліс менӧ. Петі класс водзӧ да зэв збоя висьталі. Эг ӧд весьшӧрӧ рытывбыд зубрит.

— Пуксьы, — шуис Галина Петровна. — Пукта «четыре».

Ме радпырысь пукси парта сайӧ. Сэсся петіс Миша. Ме сылы певйӧс вывлань лэптылі: мися, будь спок! Миша кызӧктыштіс да мӧдіс висьтавны:

 

Александр Сергеевич Пушкин

 

Сказка о царе Салтане

У лукоморья дуб зелёный,

Златая цепь на дубе том.

И днём и ночью кот учёный…,

И днём и ночью кот учёный…

 

Миша джӧмдіс да видзӧдліс мелань, синнас кутіс отсӧг корны. А ме, вомӧс киӧн сайӧдӧмӧн, шӧпка:

— Всё ходит по цепи кругом.

А Миша, быттьӧ менсьым оз и кыв, кодлыськӧ мӧдлысь шӧпкӧмсӧ кутіс висьтавны:

—Болтает сказки ни о чём.

— Ха, ха, ха, — серӧктісны классын.

А Нина, сійӧ матынджык пукалӧ Мишаланьыс да, вильыша шӧпкӧ:

— Всё ходит-бродит голышом.

Миша сы бӧрся висьталӧ:

— Всё ходит-бродит голышом.

Тані нин эз сӧмын челядь, но и Галина Петровна серӧктіс.

— Пуксьы, Миша, двойка. Ковмас велӧдны да мӧдысь висьтавны.

Ӧні Мишалӧн гӧрдӧдіс эз сӧмын пельыс, но и чужӧмыс. Кор пуксис, ме пыр жӧ юалі: «Пельтӧ эн мыськы али мый? Ме шӧпка, а тэ он кыв, сӧран нинӧм абусӧ».

Сідз сэсся урокыс и помасис. Водзӧ некутшӧм интереснӧйтор эз нин вӧв.

Гортӧ мунігӧн Миша ме вылӧ ыждаліс: «Ньӧжйӧ шӧпкин, да эг кыв. Бур кӧть сійӧ, мый аски роч литератураыс оз ло, оз ков кывбурсӧ велӧдны».

Мӧд луннас ыджыд перемена дырйи школаса столӧвӧйын нуръясьыштім, сэсся пырим классӧ да кутім Мишакӧд вермасьны.

Миша сувтіс стен бокӧ, а ме босьті сійӧс пельпомӧдыс да йӧткышті стенланьыс. И буретш сэк сылы юр вылас усис Пушкиныслӧн портретыс. Вӧлӧмкӧ, муртса ӧшалӧ. Портрет рамаыс Мишалы колскӧбтіс юр пыдӧсас, сэсся дорышӧн исковтіс увланьӧ. Мишалӧн здукӧн лигышмуніс кокыс, ачыс нюжӧдчис джоджӧ.

Ме повзи да котӧрті учительскӧйӧ. Восьті ӧдзӧссӧ да горӧді:

— Пушкиныс Мишалы юр вылас уси!

Тайӧс кылӧм бӧрын завуч Анна Петровна пыр жӧ котӧртіс бӧрсянь. Уськӧдчис Миша дорӧ, видліс вир сӧн тіпкӧмсӧ да заводитіс шлачӧдны чужӧмас. А Галина Петровна котӧрӧн вайис стӧканын ва, босьтіс вомас да пызйыштіс чужӧмас. Та бӧрын ёртӧй восьтіс синсӧ.

— Мый мекӧд? — гудыр синнас видзӧдліс сы гӧгӧр чукӧртчӧмаяссӧ.

— Юрыд оз вись? — юаліс завуч да эз кут виччысьны вочакывсӧ, котӧртіс звӧнитны больничаӧ. Регыд мысти Мишаӧс нуисны скорӧйӧн. Ме эськӧ ырыштчылі тшӧтш пуксьыны машинаас, но эз босьтны.

Урокъяс бӧрын котӧртлі больничаас ёртӧй дорӧ. Но менӧ бара эз лэдзны: узьӧ пӧ. Сӧмын мӧд луннас веськалі сы дорӧ. Та бӧрын быд лун волі больничаас.

Кык вежон мысти Мишаӧс лэдзисны. Школаӧ локтіс да ми сійӧс лунысь-лун эг кутӧй тӧдны. Дивӧ да-й сӧмын: классын пукалӧ лӧня, трубкасьыд пӧлясьны дугдіс да нӧшта зэв бура кутіс велӧдчыны. Урокъяс вылын сӧмын пять да четыре кутіс босьтавны. Менӧ сэсся некутшӧма дурыштны эз кут лэдзны, пыр жӧ ӧлӧдас. Сар Салтан йылысь кывбурсӧ джӧмдывтӧг дзоньнас висьталіс. Та бӧрын Галина Петровна сійӧс пример вылӧ мӧдіс вайӧдны.

А ӧтчыд матыстчис Нина дорӧ да сумкасӧ сылысь босьтіс: вай пӧ отсышта горт дорӧдзыд нуны.

Вӧтча ме на бӧрся да шогпырысь мӧвпала:

«Кутшӧм друг вӧлі! А ставсьыс мыжа Пушкин! Эз кӧ усь портретыс Мишалӧн юр вылӧ, ӧні на эськӧ важ моз ёртасим да олім! Эз весьшӧрӧ пӧчӧй шулы: кассяна воыд пӧ бурсӧ оз вай. Со тай, кымынысь нин сконйыштліс».

И ме ас кежын куті лыддьӧдлыны, кутшӧм лоӧмторъяс лоины таво. Та дырйи юрысь быттьӧ нетшыштісны, мый кассяна воыс важӧн нин коли бӧрӧ. И унджык лоӧмторсӧ некыдз оз позь йитны сыкӧд. А сэсся тӧд вылӧ уси, мый талун математика урок вылын ме нем виччысьтӧг первойысь босьті пятёрка. Ставсӧ лючки сямми висьтавны, да-й задачасӧ правильнӧя решиті. Меным окота лои ошйысьны. Перйи сумкаысь дневникӧс.

— Миша, — гораа шыаси друг дорӧ, — видзӧдлы пятёркасӧ!

Миша бергӧдчис мелань да босьтіс киысь дневникӧс. И Нина тшӧтш видзӧдліс менсьым пятьсӧ.

— Молодеч! — ошкыштіс сійӧ. — Тэ верман бура велӧдчыны, весиг лучшӧйӧн лоны.

Та бӧрын меным и збыльысь сэтшӧм окота лои Миша моз жӧ заводитны бура велӧдчыны. Мед став предметсьыс вӧлі четыре либӧ пять. Медым и мамӧй, и батьӧй, и пӧч-пӧльӧй, и Толик Лизуккӧд радлісны.

Тайӧс мӧвпыштӧм бӧрын лов вылын лои тӧдчымӧн долыдджык. И тувсовъя сынӧдыс мӧдіс кажитчыны небыдикӧн да чӧскыдӧн. А Миша вылӧ дӧзмылӧмыс вочасӧн быри. И весиг Нинаыс быттьӧ ас мортӧн лои.