СЫЛӦН ВУЖЙЫС КОСЬМИС

Николай Иванович Морохин — Габовса фронтӧвикъяс лыдын алфавит серти медбӧръя. Чужанін сертиыс сійӧ абу Габовысь, а Вылыс Вочысь, воліс Габовӧ война водзвылын. Кыдзи гижӧма республикаса паметь книгаын (6-ӧд том, 768-ӧд лист бок), война вылӧ босьтісны 1941 вося августын, доймӧм вӧсна лэдзисны гортас 1943 воын.

Ме сы йылысь тӧда сӧмын сійӧс, мый вӧлі колхозын артасьысьӧн, ӧтув уджаліс колхозса юралысь Матвей Фёдорович Лодыгинкӧд. Керкаыс вӧлі Воч юлӧн джуджыд кыр йылын, буретш Вылыс Воч сиктӧ лэччан туй кусыньын. Юсӧ муртса горувтіджык веськӧдӧмаӧсь да кӧджас артмӧма ты. Челядьдырйи сэтысь зэв на шедіс чери, а ӧні дзик нин кос.

Н. И. Морохинлӧн, сиктса ногӧн кӧ, Микит Иван Миколайлӧн, Ӧндрей Анна гӧтырыскӧд вӧлі дзик ӧти Виталий пи — зэв серамбана, гудӧкасьысь морт. А Виталийлӧн Митрей Агниякӧд вӧліны Иван да Ӧндрей пиян. Ӧндрейсӧ лыйлісны ружьеысь, а Иван, кодӧс дзоля туша вӧснаыс шуисны Дзоля Ваньӧн, ӧти лунӧ эз ло сиктын да ӧнӧдз абу. Орчча Дзоль сиктысь ылӧ эз ветлывлы да йӧзыс ӧнӧдз на шемӧсынӧсь. Сідз кӧ нин шуны, во кызь вит во сайын Габовын арнас отпуск чӧж олігӧн, а сэсся быд во сэні арйигӧн ми ёнакодь ёртасьлім Дзоля Ванькӧд. Грездын некутшӧм удж абу да, дерт, сійӧ эз уджав, оліс Дзольса ичиньыслӧн отсӧгӧн да йӧзӧн мыйсюрӧ вичмӧдыштӧмӧн, кор мыйкӧ да вӧчыштліс налы. Воліс ме дорӧ вель тшӧкыда. Медся радейтанаӧн сылӧн вӧлі лавкаысь босьтӧм сукарӧн юан пӧсь чай.

Ӧндрейлӧн ни Ваньӧлӧн челядь эз лолыны. Артмӧ, мый Микит Иван Миколайлӧн вужйыс косьмис.

Сы йылысь, кыдзи и мукӧд кувсьӧм нин йӧз йылысь, паськыдджыка висьталіс Ӧлексьӧй дядь — Алексей Александрович Логинов:

— Микит Иван Миколайыд вӧлі «Пятилетка» колхозын бухгалтерӧн. Бырис тайӧ уджыс 1959 воын, кор миян «Пятилетка» да Дзолльысь «Сталинскӧй путь» ӧтувтісны да лоис Яков Свердлов нима колхоз. Миян колхоз вӧлі Дзольса котырысь озырджыкӧн. Буретш миян колхозлӧн сьӧм вылӧ сэки Дзольлы ньӧбисны тракторъяс да видз-му уджалан машинаяс. Ок и ёна дӧзмис та вылӧ миян колхозса юралысь Педӧр Матвей. Ми пӧ чукӧртім, дзескӧдім асьнымӧс, а дзольсаяс красуйтчӧны. Сьӧм чӧжӧмас эм пайыс и Николай Ивановичлӧн, ӧд буретш сійӧ арталіс сійӧс, юралыськӧд ӧтув вӧчис сідзи, медым вӧлі унджык. Миян «Пятилетка» вӧлі миллионерӧн. Кызвыннас сьӧмыс, дерт, артмис вӧр лэдзӧмысь. Лэдзлім эг сӧмын тӧвнас, но и арнас, нянь идралӧм бӧрын пыр жӧ. Петкӧдлім ю дорӧ керъяссӧ вуж доддьӧн. Сэки ставсӧ петкӧдлісны Воч ю дорӧ, сэсся тулыснас кылӧдлісны молльӧн. Куш му вывтіыд, дерт, кыскалісны матысьджык. Ягдор видз мыш вывтӧ, мый ыджда да, ставсӧ пӧрӧдлісны да кыскылісны тадзи. Ме ачым пӧрӧдчылі да сӧвті вуж додь вылӧ керъяс.

Микит Иван Миколай, кыдзи меным висьтавлісны, воліс Вылыс Вочысь войнаӧдз на. Сэки пӧрӧдісны да кыскисны вӧр Габов грезд горувса Ыджыд йир кыр йылӧ. Тані вӧлі посёлок сяма. Сулалісны контора, баракъяс, вердчанін, вузасянін. Н. И. Морохин буретш да вузасис. Габовӧдз сысянь кык верст и эм. Дерт, волывліс грездӧ да и тӧдмасис Ӧндрей Аннакӧд, гӧтрасис сы вылӧ.

Ыджыд йирысь посёлок сямаыс бырис да Микит Иван Миколай дзикӧдз локтіс Габовӧ, лэптіс вель ыджыд керка. Ме век пӧрӧдчылі да сійӧ меным весиг йӧткасьліс, вӧлі сідзсӧ ён мортӧн. Гожӧмъяснад мукӧд моз жӧ пуктіс турун. Вӧлі аслас семьяысь да рӧдвужысь котыртӧм звено, кыдзи и мукӧдъяслӧн. Сэки гӧрбуш косаяснад пуктысьлісны тадзи. Найӧ пуктылісны Ягдор видз, Ӧльӧш ты кӧдж, Иван видз, Ыджыд видз, Кык зорӧда, Лопатник видзьяс, кодъяс вӧліны грездсянь матынӧсь. Став сертиыс сы вӧсна, мый вӧлі колхозӧн веськӧдлысьяс лыдын. Бокиысь локтӧмыдлы эськӧ матысьтӧ ӧдвакӧ сетісны. Юралысь Педӧр Матвейкӧд сійӧ вӧлі ӧти пратьын.

Микит Иван Миколайлӧн вӧлі войнавывса медаль, кодӧс праздникъяс дырйи бур паськӧм вылас новліс век. Сӧмын ме ог помнит, кутшӧм медаль. Тайӧ медальнас сійӧ век пукавліс бӧрйысьӧмъяс дырйи, тыдалӧ, вӧлі бӧрйысьӧм вӧснаыс кывкутысьӧн.

Николай Иванович неуна гудӧкасьліс, гажа юра йӧзыдлы и сійӧ вӧлі бур. Сылӧн керкаын вӧлі бурдӧдчанін. Уджавліс Степан Ильич Тихонов. Вайліс Иван Маръялысь Анна чойсӧ да мунлісны Габовысь. Сэсся, буракӧ, йӧзӧс бурдӧдны воліс Керчомъяысь Вера Николаевна Тарабукина, коді петіс Ӧльӧш Ваньӧ сайӧ да лоис Лодыгинаӧн. Сэсся гозъя лэччылісны Керчомъяӧ да век на олӧны сэні.

Микит Иван Миколайкӧд йитчӧма абу буртор, но сійӧ лоис эз сылӧн мыж вӧсна да позьӧ висьтавны. Колхозса юралысь Педӧр Матвей оліс водз и ӧти арся асылӧ пырис колхозса артасьысь дорӧ.

— Николай Иванович, тэ, кӧнкӧ, казялін жӧ: ракаыс зэв уна лоӧма да, став тусьтӧ сёрӧмсьыд кокаласны. Тэнад «мелкоыд» эм да вай лыйлышт, — велӧдіс сійӧ. И Николай Иванович босьтіс малокалибернӧй винтовкасӧ да петіс ывла вылӧ, кывзысис юралысьӧс. Сёрӧмыс вӧлі матын да муртса и муныштіс, метитчис ракалы Давид Иван Матренлӧн, кодӧс ми шулім Рака пӧчӧӧн, керка пельӧссянь. И колӧ жӧ лоны, мый сійӧ кадас скӧт картаысь войся дежуритӧм бӧрын гортас ар сизима Алик пиыскӧд муніс Вась Степанлӧн, коді усьліс война вылын, Ӧсип Татьяна гӧтырыс. Чукыльсьыс видзчысьтӧм петӧмыс лоис да Микит Иван Миколай ракалы пыдди веськаліс сылы. Судитлісны, пукаліс, буракӧ, Воркутаын да бӧр локтіс Габовӧ. Гӧгӧрвоана, мый Семӧ Васьлӧн ыджыд вужйыс сэсся синнас эз аддзы тайӧ мортсӧ да сылысь йылӧмсӧ.

Лыйӧм бӧрас Ӧсип Татьяна вӧлі ловъя на. Звӧнитчисны телефон пыр Кулӧмдінӧ да воліс дзоля самолёт, но некымынысь кытшовтӧм бӧрын мӧдлапӧвса видз вылӧ лӧсьӧдӧм пуксянінӧ эз лэччысь. Ме ӧні ачым гӧгӧрвоа, мый сійӧ вӧлі вывті гурана-мылькъя. Мый жӧ вӧлі лӧсьӧдны да пуксьӧдны няньысь идралӧм нин муяс вылӧ. Вӧліны на кӧ быттьӧ чумалияс, позис ӧтувнад ӧдйӧ идравны. Сэки грездын уна на йӧзыс вӧлі да эськӧ тадзсӧ позис вӧчны. Юрыд эз уджав да мортыс эз ло, петіс став вирыс.

Кодсюрӧыс шуліс, мый лыйис нарошнӧ, Татьяна эз сибӧд сійӧс да, но ме таӧ ог эскы: мортыс эз вӧв татшӧмӧн. Ловъя гӧтыр дырйи, кодсюрӧ моз, сійӧ мӧд вылӧ синъяссӧ эз чашкӧд да чуркаяс эз вӧчав. Мыжа кӧ быттьӧ вӧлі, сійӧ эськӧ ӧдвакӧ локтіс бӧр Габовӧ. А сійӧ локтіс да оліс на, мый оліс. Та вылӧ колӧ ыджыд сьӧлӧм кутӧд.

Ӧльӧксей дядьлӧн висьталӧм дорӧ содта, мый сьӧкыда нин сюрис Микит Иван Миколайлӧн фотографияыс. Рӧдвужсьыс некод нин абу, а йӧзыд йӧзыдлысь ёнасӧ оз видзны. Аддзим Ӧльӧксей дядьлӧн фотографияяс чукӧрысь. Сылӧн нывъяс, менам воча чойяс, нинӧм абу шыбитӧмаӧсь. Микит Иван абу ӧтнас. Буретш Ӧльӧксей дядьлӧн керка дорын (жытник дорса пес чипас водзын) снимайтчӧмаӧсь, став сертиыс, тулыснас Епим Толя, Матвей Вась да сійӧ. Гашкӧ да, ме ачым на и снимайтлі, сы вӧсна мый ме кындзи Габовын тайӧ делӧнас некод эз «дур».

Ме сідзжӧ лыддя, мый Николай Ивановичлӧн лыйӧмыс артмис видзчысьтӧг. Видзӧдӧм серти, сійӧ нэм чӧжыс оліс тайӧ паснас. Наперво, ме, кор олі на ас грездын, а сэсся аддзывлі сійӧс волігъясӧн, эг казявлы, мед сійӧ вӧлі нимкодь чужӧма, кызвыннас век вӧлі зумышӧн.

Тӧді кӧ, мый ме коркӧ кута лӧсьӧдны аслам грезд йылысь книга, эськӧ ас кадӧ снимайті и юасялі, но, кыдз шуласны, киссьӧм ватӧ он курав.

Кывкӧртны кӧ Н. И. Морохин йылысь, то сійӧ тыр правоӧн сулалӧ сиктса фронтӧвикъяслӧн радын, кодъяс ас кадӧ дорйисны Рӧдинанымӧс, мед ми талун олім-вылім гажа шонді улас.