БАТЬӦ ВӦЛІ ШАНЬ
Бать йывсьыс — Александр Андреевич Лютоев йылысь — висьталіс сылӧн пиыс Василий Александрович Лютоев.
— Ме шуда йӧз лыдын, сы вӧсна мый батьӧй бергӧдчис война вылысь ловйӧн да сетіс мамкӧд меным олӧм. Сы дорын ме быдми сӧмын бурсӧ тӧдӧмӧн.
Кыдзи джуджыд парма видзӧ йӧзӧс чизыр тӧвъясысь, бать менӧ видзис став лёкторсьыс, паськыд пельпомъяснас сайӧдіс кыдзи ён кӧдзыдысь, сідзи и шогмытӧм жарысь.
Ас йывсьыс ёнасӧ эз висьтавлы, фронт вылӧ ветлӧмӧн эз ошйысьлы, содтӧдӧн висьтала сійӧс, мый тӧда ачым, висьтавлісны мам, рӧдвуж да бур йӧз. Сійӧ чужис 1927 вося июнь 24 лунӧ Вылыс Вочын. Нёль вок пиын медся дзоля. Вӧлі нӧшта квайт чой. Лыддьӧдлыны кӧ арлыд серти, вокъяс мунӧны тадзи: Ӧндрей, Иван, Павел, Ӧльӧксан. Ставныс ветлісны фронт вылӧ. Ӧндрей дядь усьліс, Иван дядь воліс ёна доймалӧмӧн, ӧти кокыс эз вӧв, ветліс протезӧн, но сиктын вӧлі медбур чери кыйысьӧн. Павел дядь да бать волісны дзоньвидзӧн.
Батьӧс война вылӧ босьтісны 1944 вося декабрын. Кыдзи висьтавліс ачыс, войнаыс вӧлі помасянвыйын нин. Сійӧс нуисны Ылі Асыввылӧ японечьяскӧд тыш вылӧ. Велӧдісны лыйсьыны 76 миллиметра пушкаысь, лоис зарадитчысьӧн. Тадзи и гижӧма военнӧй билетас. Аддзыліс маршал Василевскийӧс (кыдзи тӧдмалім историялӧн документъяс серти, 1945 воын Япониякӧд тышын главнокомандующӧйӧн вӧлі Сӧветскӧй Союзса маршал А. М. Василевский. Вӧлі куим фронт: Забайкальскӧй, Медводдза Дальневосточнӧй да Мӧдӧд Дальневосточнӧй, кодъясӧн юрнуӧдісны Р. Я. Малиновский, К. А. Мерецков да М. А. Пуркаев). Маршал сёрнитіс войска водзын тыш вылӧ петӧм водзвылын. Тышкасисны самурайяскӧд куим кымын тӧлысь. Бать вӧлі зэв бур кыйсьысьӧн. Видзӧдӧм серти, тайӧ тыдовтчӧма и война вылын да велӧдісны снайперӧ. Война помасьӧм бӧрын снайпернас и служитіс на 1951 воӧдз — ставсӧ 7 во да 8 тӧлысь. Сталин, вӧлӧм, чайтӧ, мый Япония вермас ёнмӧдчыны бӧр да бара уськӧдчыны, сы вӧсна Ылі Асыввылын армиясӧ век кутӧма тыр дасьлунын. Бать висьтавліс, мый ӧружие ӧтарӧ бурмӧдісны, ковмис век лыйсьыны. Та дыра служитӧмӧн эз лэдзлыны весиг гортас. А война дырйиыс куим тӧлысьсӧ эз аддзывлы вольпась, вӧліны сӧмын бипур да палатка. Пасйылісны
Армияысь лэдзӧм бӧрын локтіс чужанінас — Вылыс Вочӧ, велӧдчис во джын вӧрса мастерӧ, котыртіс вӧр лэдзысьяслысь удж. Вӧрса мастерӧн уджалігӧн веськаліс Вылыс Воч сикт да Габов грезд костса Слуда посёлокӧ, нӧшта вӧлі Лӧпдін посёлок. Слудаыс вӧлі бура ыджыд, тані уджалісны клуб, бурдӧдчанін, сёянін да мукӧдтор, бать ёнакодь ошкыліс. Татчӧс ягъясын пӧрӧдчисны эз сӧмын вербуйтчӧмъяс, но и матігӧгӧрса сиктъясысь да грездъясысь йӧз, тшӧтш и Габов грездысь. Тані и тӧдмасис сэтысь локтӧм Ладимер Аннакӧд, коді вӧдитіс пывсян. Сійӧ и лоис меным да чой-воклы мамӧн.
1952-ӧд воын Слудаысь локтісны Габовӧ. Первойсӧ олісны ыджыд мамъясын — Яков Матрен керкаын, кодлӧн Педӧр Ладимер верӧсыс усьліс война вылын. 1953 воын чужис Дина чой. Габовӧ локтӧм бӧрын бать уджаліс вӧр лэдзанінын страна пасьтаысь локтӧм сідз шусяна вербуйтчӧм, комиӧн кӧ, медасьӧм йӧзкӧд. На моз жӧ велаліс юыштавны курыдтор. Мамӧ и шуис: тадзтӧ пӧ делӧыд оз артмы да тшӧктіс пырны колхозӧ. Сэні уджалігӧн нин лэптісны керка.
Бать эз вунӧдлы и кыйсьӧм йылысь. Ог тӧд, коді сетлӧма, а сылӧн вӧлі зэв бур лайка пон. Увтіс ставсӧ: урӧс, туланӧс, вӧрканьӧс, выдраӧс. Туланысь сэки сетлісны, гашкӧ да, мешӧк пызь. Тшӧтш и лэчкасис. Матігӧгӧрсӧ и ылісӧ, вӧрсӧ ме шуа, босьтӧмаӧсь нин вӧлі габовсаяс да ковмис кайны Яга ёль йылӧ. Сыладорын, Грязнушка ёль йылын, вӧлі нин вӧр керкаыс Даръя Педӧрлӧн да бать кайис нӧшта вылӧджык, вӧрзьӧдтӧминъясӧ на. Батьлӧн вӧр керкаыс, кӧні ӧні кыйсигъясӧн узьлывла ме, сулалӧ дзик коми-пермякъяслӧн граница дорын. Кутан лэччыны вӧр керкасянь ёль дорӧ да сэні и эм Коми республикаӧс да Коми-Пермяк автономнӧй кытшӧс торйӧдан сідз шусян граневӧй визирыс. Сэтчӧдз Габовсянь батьӧ лыддьыліс дас вит верст, а ме чайта, мый дас нёльыд бура эм. Кыйсьытӧг кӧ, сэсянь гортӧдз локта нёль час.
Батьлӧн керкасянь кык верст сайын Зосимлӧн керка места. Изосим Николаевич Морохин абу пырӧма колхозӧ да ыджыд керка лэптылӧма татчӧ, вӧчӧма му и видз. Босьтлӧмаӧсь жӧ война вылӧ да сэні и усьӧма. Сылӧн видзьяс да муяс вылысь колхоз пуктыліс война дырйи и бӧрас зэв мича пырей турун, петкӧдлісны Габовӧдз вӧвъясӧн, вӧлі вель паськыд туй. Дерт, важӧн нин ставыс тырис, ме ветлӧдла быд во росъяс керышталӧмӧн.
Кӧні вӧлӧма Зосимлӧн керкаыс, ок и мича местаыс! Зосимыслӧн Иван ни Гриша пияныс тай мыйлакӧ сэтчӧ абу мунлӧмаӧсь кыйсьыны. Гашкӧ, ылын вӧснаыс. Сідзсӧ ӧд габовсаяс пиысь ӧткымынъяс абу кыйсьылӧмаӧсь.
1956 воын бать петіс штатнӧй вӧралысьӧ, мед та помысь и овны. 1957 вося августын кыптіс ас керка, а сентябрын чужис Миля чой. Яга йылӧ вӧр керкасӧ кыпӧдісны куимӧн: батьӧй, мамӧй да Вылыс Вочысь жӧ локтӧм Микипер Сергей, коді гӧтрасис ыджыд мам вылӧ да кодӧс, кӧть и абу рӧднӧй, ме шуа ыджыд батьӧн. Первойсӧ кайисны Зосим керка дорӧ. Зэв эськӧ гажа местаыс — джуджыд кыр йыв, ставыс гӧгӧр тыдалӧ кипыдӧс вылысь моз, но кыдз кутан катлыны ва, он ӧд ов зэр ва помысь. Та вӧсна и лэччыштісны горувджык, ылыстчисны, кыдз ме висьталі нин, кык верст.
Штатнӧй вӧралысьӧн лоӧм бӧрын батьлӧн вӧліны эз сӧмын ружьеяс, но и карабин, медым кыйны йӧра коддьӧмъясӧс. Арнас сетасны, а февральын, кыйсян кад помасьӧм бӧрын, босьтӧны бӧр. Карабиннад бать, дерт, кыйліс и йӧраӧс, и ошкӧс. Кыдз помнита, килосӧ босьтлісны 90 кӧпейкаысь. Батьлы урчитлісны, уна-ӧ кыйны ур, сьӧла, тулан да мукӧд звер-пӧтка. Кыян кӧ сы мындасӧ либӧ унджык, сетасны 50 шайтӧдз премия. Та мындаыд сэки вӧлі вель ыджыд сьӧмӧн. Бать век кыйліс унджык. Уртӧ кыйліс 400-450-ӧдз. Нёльӧд номера дрӧбйӧн, сы вӧсна мый пармавывса джуджыд козъясысь посниджык дрӧбйӧн урыд оз усь. Сэні ӧд козъясыс — видзӧдлан йылас да шапкаыд усьӧ. Сьӧлатӧ кыйліс 200-300-ӧдз.
Сійӧ и менӧ велӧдіс кыйсьыны ичӧтсянь. Яга йылӧ медводдзаысь кайлігӧн меным вӧлі квайт арӧс. Вӧр керкаса пызан вылӧ батьӧ пуртӧн гижис: «1969 вося июль 14 лун». Сэки турун пуктытӧдз кайлім вӧчны пес. Бӧрсӧ кутім лэччыны да усис лым, меным вӧлі пидзӧсӧдз. Важ керкаыс на вӧлі, сьӧд пача. Ӧні ӧд ыджыд керка, кирпич пача. Кайигӧн и лэччигӧн дзоля мортыдлы ковмис шойччыны вель унаысь. Мыйӧн мудза, бать пыр и казялас да пестас бипур, пузьӧдас чай. Батьӧ вӧлі шань.
Ӧні Зосим керкасянь кыксё метр сайын и Перым муса вӧр лэдзысьяслӧн посёлок. Ме сиавла сӧмын Яга таладорсӧ, сэсся гӧгӧр пӧрӧдісны. Ӧні пӧрӧдӧны квайт верст сайысь Алач ю пӧлӧнсӧ. Сэні миян вӧлі жӧ керка. Таво кӧсъя кайлыны. Алачыс галяиз пыдӧса, зэв сӧстӧм ваа да зэв визув ю. Сэні олӧ сӧмын ком, сэсся некутшӧм чери абу.
Бать кыйсьыліс и Войимын. Ёль йылас эм Матвей керка. Сэтчӧ век волӧма узьны кутшӧмкӧ Казаков. Ӧні сійӧн вӧдитчӧ Василий Дёмин — Вылыс Вочысь Маръя облӧн пиыс.
Кыв шутӧг, кыйсигас бать паныдасьліс уна интереснӧйторкӧд. Меным висьтавліс со мый йылысь. Октябрын мӧдӧдчис вӧр керкаӧ. Вӧлі тшӧтш Дружок нима гӧрд пон — кычи на, ар куима. Ур кындзи пӧ нинӧм, кӧнкӧ, оз увт, да патронъяссӧ босьтіс сӧмын ур зарадаӧс. Воис Кӧдзыд шор дорӧ. Веськыдладорсьыс, метра сё сайысь, кыліс Дружоклысь «тяв-тяв». Эз кӧсйы пырны, но пырис. Аддзис ош гу. Варгыль кокаыд сэтчӧ сӧмын на пырӧма.
А ур зараднад оштӧ он лый. Сюйліс кисӧ зепъясас да аддзис дзоляник, ружье стволӧ тӧрысь гайка. Сійӧс сюйис зептас тӧрыт, кор дзоньталіс бензопила. Перйис патронысь дрӧбсӧ да сы пыдди пуктіс сюрӧм гайкасӧ. Патрон дась, гусьыс петігас позьӧ мугӧм пасялы лыйны плеш шӧрас, а кыдзи нӧ петкӧдны гусьыс? И тӧданныд мый вӧчас? Босьтас кычипитӧ шошаӧдыс да йӧткыштас сійӧс ош гуад. Здук мысти кыліс ошлӧн мурӧстӧм, и пыр жӧ пробка моз ортсыӧ лэбыштіс Дружок, а сы бӧрся юрсӧ мыччӧдіс ош. Бать вӧлі дась да пыр жӧ лыйис плешкас да звер сэтчӧ и усис. Нуліс кыскыны гусьыс ошсӧ Сергей ыджыд батьӧс.
Батьӧ шуліс: эн пӧ чайтӧй оштӧ укшальӧн. Удитас кӧ пӧ петны гусьыс да вӧралысь оз слӧймы лыйны, то косявлас. Дзольсьыд Гӧрд Ӧндрейтӧ, Ӧсип Вераыдлысь воддза верӧссӧ, чашйыліс кувтӧдзыс.
Батьӧ Габовын медводдзаӧн лӧсьӧдіс мотора пыж. Моторыс вӧлі сӧмын ӧти вӧв вына, нимыс «Чайка». Мӧд моторыс вӧлі нин куим вӧв вынаӧн. Вель ёна ваявліс Улыс Вочса сельпоысь Габовса лавкаӧ став коланторсӧ, новлӧдліс турун пуктанінӧ, кыйис чери.
Сэки эз на волы юрӧ, медым сетны батьлы дон, а ӧні верма шуны, мый сійӧ вӧлі, кыдзи ми шуам, зӧлӧта дон. Синъяс водзын сулалӧ пыр мыйкӧ да вӧчысьӧн. Косатӧ, дерт, ачыс эз дорлы, сэки вайлісны лавкаад, а садитліс ачыс, ачыс жӧ вӧчис куран-вила да уна мукӧдтор, мый колӧ гортса овмӧсын. Вӧчавліс и пыжъяс, и найӧ артмылісны. А татчӧ колӧ, кыдз ті гӧгӧрвоанныд, ыджыд сям.
Бать йылысь позьӧ казьтывны уна, но мед габовсаяс эз лыддьыны ошйысьӧмӧн, чайта да, висьталӧмӧй тырмымӧн: тыдалӧ, кутшӧм вӧлі мортыс. Миянлы, нёль воклы да кык чойлы, сійӧ вӧлі ставсьыс донаӧн да ставсьыс коланаӧн. Бӧрдмӧн жаль, мый зэв водз муніс олӧмсьыс: 53-ыд мӧй арлыд? Мамӧй, Анна Владимировна, да Иван вокӧй абу нин ловъяӧсь, а ми, шонді улын олысьяс на, волывлам Габов грездӧ да быть ветлам шойна вылӧ, кӧні куйлӧ батьным. Волам и тавося май 6 лунӧ, кор грездын кутасны вежӧдны фронтӧвикъяслы сиӧм Георгий Победоносецлысь часовня да татчӧс фронтӧвикъяс лыдын казьтыштасны и батьнымӧс — Александр Андреевич Лютоевӧс.
