УСИС МУНАН ТӦЛЫСЯС

Габов грездса фронтӧвикъяс лыдын Ефим Егорович Мизев. Кыдзи гижӧма Коми республикалӧн Паметь книгаын (3-ӧд том, 219 лист бок), чужис Дзоль сиктын 1911 воын. Кулӧмдінса райвоенкомат босьтіс война вылӧ 1941 вося июнь 28 лунӧ. Рядӧвӧй. Вошис юӧртӧг 1941 воын.

Война вылысь бергӧдчытӧм морт йылысь тӧдса зэв этша. Юасьӧма кӧ вӧлі водзджык, кор ловъя на вӧлі гӧтырыс, Пелагея Ивановна, да ӧттшӧтшъяясыс, то эськӧ вермис артмыны ыджыд гижӧд, а ӧні вермам висьтавны дженьыдика, сӧмын моньыслӧн, Надежда Васильевна Мизевалӧн юӧртӧм серти. Пиыс, Анатолий Ефимович, батьыслӧн мунігӧн кык арӧса на и вӧлӧма да нинӧм оз помнит, да и ёна нин висьӧ, куйлӧмӧн куйлӧ, вольпасьысь чеччыны оз вермы, кывъяс шедӧны зэв нин сьӧкыда.

Надежда Васильевналӧн тӧданаыс инькаыслӧн казьтылӧм серти. Габовса айловъяслы война йылысь юӧрсӧ вайӧмаӧсь орчча Дзоль сиктӧ каян туй вылын Грязнушка ёль вомӧн пос вӧчанінӧ Дзольсянь. Ёгор Епим, ыджыд тушаяса ён морт, лэптіс пӧ юр вылӧдзыс мыр, швачкис муас да шуис:

— Сідзкӧ, бӧрсӧ миянлы не волыны!

Война пуксьӧм бӧрас некымын лун мысти и нуӧмаӧсь. Кулӧмдінӧдз сэки лёк туйӧн кык-куим лунтӧг эз волыны, а военкоматын война вылӧ босьтӧмсӧ пасйӧмаӧсь июнь 28 лунӧ. Грездӧ регыд мысти и воӧма вошӧм йылысь юӧр. Н. В. Мизева казьтыштіс:

— Инька тшӧкыда шуліс: «Адъяс мунан тӧлысяс и виисны. Мукӧдыс локтісны, а миян эз лок».

Кад тӧдмӧдны, коді жӧ тайӧ мортыс. «Мизев» овыс ачыс висьталӧ, мый вужнас Перымладорысь. Помнитанныд кӧ Пера багатыр йылысь мойдсӧ, то сэні овлӧмаӧсь ён йӧз. Ме и пасйи нин, мый Ёгор Епим вӧлі Ӧнтип Ёгор батьыс кодь ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, ён сой вына мортӧн. Керкасӧ, позьӧ шуны, ӧтнас и кыпӧдіс. Война вылад босьтісны да пытшкӧссӧ ӧтар джыныслысь и удитіс вӧчны, мӧд джынсӧ вӧчис Али пиыс, бӧрынджык сы местаӧ кыпӧдліс выльӧс, коді овтӧмӧн сулалӧ и ӧні.

Кыв шутӧг, Ефим Егорович, кыдзи и Дмитрий вокыс, Анна, Васса да Ӧгаш чойясыс, дзолясянь тӧдіс удж, эз ков тшӧктӧм. Ас вылас водз ковмис босьтны кывкутӧм сы бӧрын, кор гражданскӧй война дырйи еджыдъяс нуисны воксӧ Перымладорӧ да сэсся эз и волы. Дас нёльӧн лоис нин тырвыйӧ кыйсьысьӧн, зорӧд тэчысьӧн да тшупсьысьӧн. Чӧс туйсӧ вӧдитіс батьыслысь — Ӧнтип Ёгорлысь. Габовсянь ю катыд верст куим сайын Воч юбердса джуджыд кыр йыв, кӧні помасьӧ чӧс туйыс, Ёгор чӧс туй помӧн и шусьӧ. Торъя лунъяс кыйсьӧм вылад эз сетлыны. Войнас на мунліс чӧс туй вылас да бергӧдчыліс колхозса удж вылӧ петігкежлӧ.

— Инька висьтавліс, мый чукчи-дозмӧртӧ вайліс вель уна быд ветлігӧн. Толя, кага на, кыскавліс найӧс джоджӧд, ворсліс. Кадысь кадӧ кутчысьліс батьыслӧн кокъясӧ, и сэки ыджыд морт босьтліс писӧ киясас, лэптыліс йирк бердӧ да нимкодясис. Кык да джын во и радліс война вылӧ мунтӧдзыс, — тӧданасӧ висьталіс Надежда Васильевна.

Муса гӧтырыс вӧлі мукӧдъяслӧн моз эз Габовса ни Дзольса, Вылыс ни Улыс Вочса, а Скӧрӧдумса. Кор уджавліс милицияын, ыстылісны Скӧрӧдум дорса Ярашъю посёлокӧ видзӧдны мыждӧм да страна пасьтаысь вайӧм йӧз бӧрся, кодъясӧс уджӧдлісны кер дорын. Скӧрӧдумса ныв сэні стӧрӧжаліс да вочасӧн и тӧдмасисны. Бать-мамыслысь юалӧмӧн да бура видзны кӧсйӧмӧн и катӧдіс сэсся Габовӧ. Колӧ шуны, мый грездсаяс вочаалісны эз лёка, ӧд кызвыныслӧн гӧтыръяс вӧліны Пелагея кодь жӧ бокысь вайӧмъяс. Водзті ас вужйысь петӧм вылӧ эз гӧтрасьлыны, тӧдісны, мый тайӧ лёк боксянь тӧдчӧ дзоньвидзалун вылӧ.

Колӧ шуны, мый мичаник гӧтырсӧ Ёгор Епим ёнасӧ эз кесйӧдлы, видзис, мед эз доймы, но Иван Паладь верӧстӧгыс тӧдіс, мый сылы колӧ вӧчны, да ставыс вӧлі дзим-дзурк. Но том нывлы окота вӧлі олыштны и аскоддьӧмыскӧд — том гӧтыръяскӧд жӧ. Ӧтчыд верӧсыс и потшис туйсӧ, сувтӧдіс рытпук вылӧ мунӧмысь да шуис:

— Сэні тэтӧг гажа.

Тыдалӧ, ӧтнаслы гажтӧм вӧлі пукавны да сы вӧсна. Гӧтыр дорас каттьысьӧмысь эз пов, эськӧ сьылідзирсӧ бергӧдіс кӧть кодлысь. Ёна муса вӧлі Пелагеюшкаыс. Война матыстчӧмсӧ, дерт, тӧдіс, да гӧгӧрвоис, мый торъяласны кӧ, то некор аддзысьлытӧм вылӧ. Сідзи и лоис.

Анатолий Ефимович уськӧдіс, тыдалӧ, дум вылас мамыслысь висьтавлӧмсӧ, бура кывмӧн на шуис, мый батьыс вӧлі и колхозса тшӧтоводӧн да мазі видзысьӧн, но эз куж висьтавны, коді сэки вӧлі юралысьӧн. Мен мамӧ висьтавліс, мый мазісӧ видзлісны Дзолльӧ каян туйбокса Мельнича видз ты кыр йылын, кӧні ӧні шойна. Ме, 1947 воын чужлӧм морт, дзолядырысь помнита, мый война бӧрын вӧліны на мазі тӧвъян гуясыс, сюравлісны весиг мазі позъяслӧн торпыригъясыс. Кыдзи висьталіс Маръя ичинь, коді ловъя габовсаяс пиысь талун медся олӧма (Койгорт районса Кузьёль посёлокын Людмила ныв дорас да Иван зять дорас олысь Мария Павловна Лукинчук), Ёгор Епим эз видзлы, а, кыдзи тшӧтовод, юралысь Ӧсип Ӧльӧшкӧд кывкутіс мазі видзӧм вӧснаыс. Юалі, мый тӧдӧ Ёгор Епим йылысь, но вӧлӧма дзоля на, содтыны нинӧм эз куж.

Кык вок Али да Толя быдмисны батьтӧг, дзолясянь тӧдісны удж. Габовын керкаясныс медгырысьяс лыдын. Али абу нин ловъя. Анатолий Ефимович вермӧдчис шуны:

— Батьтӧгыд вӧлі сьӧкыд, но вермӧдчим, велӧдіс ачыс олӧмыс, отсалісны бур йӧз.

— Ёна висьӧ, оз нин вермы чеччыны, а зэв окотитӧ бӧр гортӧ — Габовӧ, — шуис Надежда Васильевна (пасъям, мый ӧні олӧны Зимстанын). — Но кайӧмыс, буракӧ, оз нин ло: бурдӧдчанінтӧгыс некыдз, да и ачым нин ёна вися.

Дерт, окотитас, ӧд сэні ас киясӧн кыпӧдӧм керкаыс, мамыслӧн гуыс, дзолядырсяньыс гӧгӧрбок аддзанаыс. И батьыслӧн киподтуйыс: сулалӧны на керкаяс, кодъясӧс сійӧ, дерт жӧ, тшӧтш тшупліс. Эмӧсь на видзьяс да муяс, кодъясӧс сійӧ вӧчліс. Эм на и батьыслӧн чӧс туйыс, кодӧс сійӧ кутліс. Эм на Ӧксава тыла вевдорса ты, кӧні кыйис чери. Эм сы йылысь бур паметь, кодӧс видзӧны сьӧлӧманыс йӧз.

Комын арӧсӧн и орис олӧмыс. А вермис тшӧтоводсянь, ӧнія ногӧн кӧ, бухгалтерсянь, быдмыны колхозса юралысьӧдз да югыдджыкӧн вӧчны йӧзлысь олӧмсӧ, ӧд медводз мӧвпаліс на йылысь.

Ме татшӧм йӧзсӧ лыддя олӧмлӧн подулӧн да ыджыда пыдди пукта. Е. Е. Мизевлӧн югыд паметьлы сиа татшӧм кывбур:

Эз вош, а усис Ёгор Епим,

Мед немеч ыджыдӧн эз ло.

Кӧн сійӧс гожся муыс дзебис,

Сэн куйлӧ сизимдас нин во.

Кӧн куйлӧ — ӧнӧдз абу тӧдса,

И таысь, дерт жӧ, босьтӧ шог:

Ӧд туйыс быттьӧ сэтчӧ пӧдса,

Кысь некор гортас оз нин лок.

Зэв сьӧкыд тадзсӧ грездлы овны,

И пилӧн нэмсӧ бӧрдӧ лов.

Век Ёгор Епим кутас ковны,

А водка чурскысьыс оз ков.

Ми водзӧ надзӧникӧн лэбам,

Век кодкӧ помӧдзыс оз во.

Эз вош, а усис Ёгор Епим,

Мед немеч ыджыдӧн эз ло.

21.10.2014.