МИЧА МОРТ

Фронтӧвик да Габовын, пӧжалуй, медся киподтуя морт Иван Васильевич Лодыгин йылысь висьталіс ыджыд батьӧн шуысь Иван Павлович Лютоев.

— Ыджыд бать йылысь ме верма висьталыштны, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый воліс война вылысь ловйӧн да бура дыр на оліс Габовын, а, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый ме сы дорын олі-быдми. Вӧлім нёль вок да век мыйкӧ юкны эг вермӧй. Ме зыксьӧмтӧ эгджык лэпты да ыджыд батьясӧ и муні.

Сэтчӧ жӧ Пантелеймон чож усис война вылын да ме ыджыд батьлы пи пыдди и лои.

Кыдзи пасйӧма военнӧй билетас да кыдзи висьтавліс ачыс, война вылӧ Кулӧмдінса райвоенкомат босьтіс 1942 вося январын, кор ыджыд батьлы вӧлі нин 39 арӧс. Веськавліс Сталинградскӧй фронт вылӧ, тышкасис 146-ӧд стрелкӧвӧй полкын. Сійӧ жӧ вося августын чорыда доймис. Яй чашвартысь пуля веськаліс кокас да жугӧдіс лысӧ, бурдӧдчӧм бӧрын лэдзисны гортас: кӧстыльӧн ветлӧмӧн ӧд немечкӧд он тышкась. Война вылӧ ветлӧмсьыс казьтывліс, мый дас вит морта котырлы медводдза тышын петігӧн сетлісны цардырся ӧти винтовка, кор немеч шаркӧдіс автоматысь. Кыдзкӧ колис ловйӧн. Сэсся веськаліс татаринкӧд пулемётнӧй расчётӧ. Кык роч лыйсьысьлы матысталісны патронъяс да вӧчисны мукӧдтор. Ӧти тышын кыкнанныс усисны. Ӧтиыслы пуля веськаліс кымӧсас, мӧдыслы — морӧсас. Ковмис водны пулемёт сайӧ аслыс. Сяркӧдіс бурпӧт. Лӧньыштӧм бӧрын матыстчис замполит да нюмъялӧмӧн шуис:

— Но и шпаришь же ты, Лодыгин!

А ыджыд бать вочавидзис:

— Конечно, шпарит, воды-то нету.

Чайтӧма, мый командир висьталӧ пулемётлӧн пӧсялӧм йылысь. Начальнӧй школаын ӧти класс и велӧдчыліс да кытысь сылы грамотаыс, роч кыв тӧдӧмыс.

Жугалӧм коксӧ нӧшта дойдіс Пантелеймон писӧ, менсьым чожӧс, война вылӧ колльӧдігӧн. Яга ёль вомӧн поскыс вӧлӧма омӧлик да, верзьӧмӧн мунігӧн, вӧлыс и ачыс усясны ёляс. Война кадӧ Кулӧмдінса бурдӧдчанінӧ мунӧмыс эз ло да лёкиника и бурдіс кокыс, майшасис сійӧн кувтӧдзыс. Мыйӧн юыштас, кокыс оз кут, кӧть эськӧ дзоньвидза мортлӧн, мӧдарӧ, ёнмӧ, босьтчӧдӧ йӧктыны.

Сэсся ыджыд бать зэв ёна доймыліс. Отсасис Педӧр Матвейлы керка кыпӧдігӧн. Зэрыштіс да сійӧс ӧлӧдісны, мед уджалас видзчысьӧмӧнджык. Скатъяс кузя кер лэптігӧн кӧ сійӧ мынас, то лёк кокнад пышйыны оз удит, вермас вартны кувмӧн. Но асьсӧ эз видз, мӧдарӧ, шмонитіс: менӧ пӧ нинӧм оз босьт, пышйыны удита дасысь. Сӧмын тайӧс шуис — гезйыд уль керсьыд шливкнитіс да керйыд помнас вартіс ыджыд батьӧс. Сійӧ лэбзис метра вит кымын ылнаӧ.

Ыджыд бать ёртасис орчча Дзоль сиктса велӧдысь Василий Дмитриевич Лыткинкӧд, коді семьянас оліс Пантелеймон Фёдорович Логиновлӧн керкаын. Ӧтчыд кайис сы дорӧ кутшӧмкӧ праздник дырйи. Пукалыштӧм-даръясьыштӧм бӧрын каяс стынас асмогасьны, лажыньтчас да сіт пиас и войтыштас, чорыда доймас. Бур, мый сы бӧрся регыд мысти кайӧма колхозса тшӧтовод Андрей Васильевич Логинов да кылӧма ымӧстӧмсӧ, эськӧ сэтчӧ и куліс.

Ыджыд бать вӧлі зэв киподтуя мортӧн. Ставӧн сійӧс корлісны куричасьны. Вӧчавліс колхозын додьяс, балаыс ӧшинь улас и вӧлі. Быдсяма вӧчасянторйыс — ӧжыныс, кераныс, ножовкаыс, гогыныс, черыс, пуртыс да мукӧдтор — вӧлі унаысь-уна. И ставыс ас местаын, нинӧм некӧн эз туплясь. И ачыс век кутчысис збодера, ветліс сӧстӧм паськӧмӧн. Ӧти кывйӧн кӧ, вӧлі гӧгӧрбок мича мортӧн.

Олан керкаяс пиысь сылӧн вӧлі медыджыд: куим жыръя да ыджыд стына. Кӧть ачыс вӧлі колхозса юралысьӧн, босьтчылісны сійӧс мырддьыны. Ковмис лэччывны Кулӧмдінӧдз медся ыджыд партиечьяс дінӧ да дорйысьны. Юрсиктысь локтӧм бӧрас шуис:

— Куим лун ковмис лэччыны да сы мында жӧ кайны, а дас минут и тырмис.

Эз мырддьывны зумыда олысь мортлысь ён керкасӧ, сэні кувтӧдзыс и оліс. Дыр на эськӧ сійӧ сулаліс, колӧкӧ, ӧні на сулалӧ, но ёнсӧ да бурсӧ на асланым морт пес вылӧ пилитіс, быттьӧ вӧрыс абу нин.

Ыджыд бать вӧлі зэв кыйсьысь. Ӧти лэч туй вӧлі Керӧс юрйывсянь Ыджыд сотчӧм пӧлӧн Кузь нюрӧдз, а мӧдыс — Войим шор йыв, кӧні вӧлі весиг вӧр керка. Тасянь сійӧ ветліс Дзуридза тылаӧдз, кӧні ӧти кадӧ вӧдитлісны тыла да быдтылісны нянь. Сідз кӧ нин шуны, Дзуридза тылаас бура быдмӧ ельдӧг. Ыджыд бать да бать моз кута чӧс туй и ачым. Но менам вӧр керкаӧй Ӧндреёвка ёль йылын. Ыджыд бать велӧдіс быдторйӧ да вӧрыд меным горт. Кута юрын сылысь шуӧмсӧ, олан подувсӧ: «Вӧрас, Ваньӧ, кутчысь керкаын моз кӧзяинӧн, а эн бырӧдысьӧн, мед и аслад ныв-пилы да мукӧдъяслы водзӧ коляс». Метӧ эськӧ кутчыся, да кызвыныс — оз. Сэтчӧ жӧ парма-ягъяснымӧс кушӧдз чирсісны-пӧрӧдісны, нинӧм эз кут кольны. И водзӧ оз ӧвсьыны. Таысь ёна доймӧ сьӧлӧмӧй.

Война вылын ёна доймӧмнад да уджсӧ ёна тӧдӧмнад ыджыд бать оліс сӧмын 65 во, куліс, кор ме велӧдча волі 9-ӧд классын. Мый вӧчсис сьӧлӧмын, тӧда сӧмын ачым. Сыысь шань мортсӧ, бура дыр нин олі да, эг на сэсся тӧдлы. Ачым век сы кодьӧн жӧ зіли лоны, да, чайта, мый мыйтакӧ артмис.

Иван Павлович Лютоевлӧн ыджыд бать йывсьыс висьт дінӧ содта ассьым. 2007 воын ме лэдзи «Гыбад» книга, кӧні висьтъясысь да серпасъясысь ӧтдор вӧлі ас Габов грездса йӧз йылысь пасйӧдъяса «Гортса книга» повесьт. Дерт, сэні вӧлі пасйӧд и Иван Васильевич Лодыгин йылысь. Менам чайтӧм серти, ыджыд батьӧн шуысьлӧн висьт дорӧ сійӧ кутшӧмкӧ да серъяс содтас.