ПАВЕЛ ГӦТЫР — ЫДЖЫД МАМ

Сійӧ важӧн нин абу ловъя, кувліс, кор меным вӧлі кызь куим арӧс. Уна во сэксянь лэбыштіс-шутёвтіс, уна ва, кыдз шуласны, визувтіс, кӧн сӧмын ме эг вӧв, а ыджыд мамӧ кодь шань мортсӧ некытысь на эг аддзыв. Мамӧ эськӧ шань жӧ, медся дона дай, но ыджыд мамӧ кодь шаньыс вӧльнӧй светас некод абу. Сійӧ меным век ловъя, сійӧ век мекӧд, сійӧ век менам сьӧлӧмын.

Ыджыд батьӧй, Виссарион Лодыгин, ачыс шань, зіль да мича зон, ыджыд мамӧс орчча сиктса мича нывъяс пӧвстысь бӧрйылӧма. Зэв лӧсьыда босьтчӧмаӧсь овны Габовын, йӧзыс мича гозъяӧн и шуӧны вӧлӧм, да ыджыд батьлы регыд мойвиӧма муса Парасковьяыскӧд овны: висьмӧма визув Воч юӧд сьӧкыда сӧвтӧм пыжӧн катігӧн да кулӧма. Мамӧ весиг оз помнит, дзоля на вӧлӧма да. Ме ог жӧ тӧд, кутшӧм сійӧ, фотокарточка ни нинӧм абу. Олӧма йӧзыслӧн висьталӧм серти сӧмын синъяс водзӧ сувтӧда.

Павел Лодыгин, мӧд вужйысь нин, сэсся кагаа бабатӧ коралӧма да вайӧма. Ыджыд мамӧ Павел гӧтырӧн лоӧма. Водзті ӧд верӧс ним сертиыс нывбабатӧ шулісны да и ӧні кӧнсюрӧ шуӧны на. Менам синъяс водзын ыджыд мамӧй, Коми муас медся небыд сьӧлӧма да кыпыд лола нывбабаыс, сулалӧ да меным зэв окота бур йӧзыслы сы йылысь кыв-мӧд шуны.

Челядьдырам ыджыд мамӧй олӧ, и век гожӧмнас. Тайӧ сы вӧсна, мый ме ас деревняын начальнӧй школа помалӧм бӧрын арсяньыс мунлі вель ылі сиктса интернатӧ да волывлі дырджык кежлӧ сӧмын сэки. Ыджыд мамӧясысь эг и петавлы. Ок и рад сійӧ меным вӧлі, быдторйӧн чӧсмӧдліс медводдза внуксӧ. А ме водзӧссӧ визув юысь гуринаясӧс да кельчиясӧс котрӧдлі. Вурун шӧрт кызта вугыр кӧвйӧй вӧлі, а шедліс ӧд. Тайӧ вугыр кӧвсӧ сьӧд сунисысь ыджыд мамӧ дзавъянӧн гартліс. Вугыр шатинсӧ Тыла горувса пожӧм тілльысь коса пуртӧн перйылі, табсӧ пожӧм кырсьысь ачым жӧ вӧчлі. Кыськӧ кывлӧма йӧзлысь шмонитӧмсӧ да, мед пӧ унджык чери шедас, менӧ вугырӧс магнитӧн ниртны тшӧктыліс. Ӧні серам петӧ, а мый сэки миянлы — велӧдчывтӧм мортлы да вежӧртӧм челядьлы? Эз каньлы ли, кодлы ли этшаник да посньыдик черисӧ шыбитлы, а мичаа керліс да чӧскыда жаритліс, быдсӧн пӧдругаяссӧ гӧститӧдліс.

Бӧръяпомыс Педӧр Васьлӧн тьӧщакӧд, кодӧс Яковлевнаӧн ыдждӧдліс, лӧсяліс. Сандра, буракӧ, нимыс вӧлі. Орччӧнмоз керканыс вӧлі да папирос шпуткысь нывбаба быд лун пыраліс. Ыджыд мамӧ куритчысьястӧ эз радейт, а медучилище помалысь нылыскӧд бокысь воӧм олӧма нывбабасӧ мыйлакӧ ёна пыдди пуктіс. Дерт, керка пытшкын куритчыны эз лэдзлы. Кильчӧ выв та вылӧ лӧсяліс. Мукӧддырйи, буракӧ, жальыс петліс да шуліс:

— Эн нин пет, вӧч мужик кӧрсӧ.

Ӧні ме думайта: лӧсялісны сы вӧсна, мый кыкнанныс лӧнь оласногаӧсь вӧліны, сиктса мукӧд пӧрысьулов моз эз омӧльтны некодӧс, эз горзыны пӧрысь и том вылӧ сикт пасьта. Неважӧн мамӧ ордысь фотокарточкаяс видлалі. Ӧти вылын ыджыд мамӧ да Яковлевна потшӧс дорын сулалӧны. Помнита да, ачым снимайтлі.

Ок и ёна радейтліс ыджыд мамӧ том йӧзӧс, торйӧн нин этшнысӧ тӧдысь зонъясӧс, шуліс найӧс баяръясӧн. Мыйся баяръяс, сэки юавны эг гӧгӧрволы, ёна бӧрын нин тӧдмалі, мый баяръясыд — рыцаръяс, повтӧм йӧз. Кытысь велӧдчывтӧм мортлы татшӧм кывйыс, некор нин ог тӧдмав. Помнитны кута да зільны, мед рыцарланьыс кӧть неуна муныштны.

Ыджыд праздникъяс кежлӧ вӧчліс небыдик ырӧш да корліс ассьыс баяръяссӧ гӧститны. И пыравлісны Епим Толя да Алий вокъяс, Епим Митрей, Миш Виталь, Зосим Гриша, Степан Иван, Матвей Вась да мукӧд зонъяс асланыс дона морт ордӧ, пуксьылісны пызан сайӧ, чӧсмасисны, нюмъялісны ӧта-мӧдныслы, гудӧкасисны да сьылісны, а сэсся и нывъяс дорӧ ывла вылӧ петавлісны. Мед кӧ коркӧ зык ли вен вӧлі. Некор эз.

Некодлӧн тай и абу вунӧмаӧсь сійӧ лунъясыс.

— Чуймӧдана морт вӧлі Павел гӧтырыд, тэнад ыджыд мамыд, — сёрнивыв воим да, казьтыштіс Матвей Вась — уна баяр пиысь ӧти. — Ӧні абу татшӧм шань нывбабаыс.

Ыджыд мамӧ меӧн чужӧмсяньым тӧрасьӧма. Чорыда висьмывсьылӧма арӧс кыкӧн. Лолалӧмӧс вӧлӧм гӧн серти нин видзӧдӧны. Мамӧ шуӧ, эз кӧ пӧ вӧв ыджыд мамыд, кулін эськӧ. Сэки ӧд, кыдзи и ӧні, деревняын фельдшерыд абу вӧлӧма. Кыдзкӧ тай бурдӧдӧма. Мӧдысь, ар куимӧн нин, дзоля пачысь анькытш тыра чугун пуигас кыскыссьӧма, кынӧмӧй, тыдалӧ, сюмавсьӧма. Киясӧй вируля яйӧдз поркъялӧмаӧсь. Ыджыд мамӧ гӧгӧрвоӧма чипанлысь юрсӧ керыштны да госнас мавтны. Муртса тӧдчыштӧ нярзьӧм кучикыс веськыд киын.

Сідзсӧ ме ичӧтдырйи лӧня олі, ӧшинь улын ыжъясӧн вильӧдӧм пипу кражъяс пес вылӧ вундалі да мый да, но корсюрӧ и вильшасьыштлі. Коркӧ пу крӧватьысь тасъяссӧ ыджыд пуртӧн оръявсьӧма да крӧватьыд жеркалӧма. Бесаси пӧ, мамӧлы шусьӧма. Мамӧ висьталӧ, чорыда пӧ сэки виді, весиг пӧ тасма босьтлі. Но вот ыджыд мамӧлысь видӧмсӧ ог помнит. Сійӧ ме вылӧ гӧлӧссӧ некор эз лэптывлы. Вит арӧсаӧн сылы муса Васильӧн вӧлі и кызь арӧсаӧн сэтшӧмӧн коли. «Василь, босьт, пиӧ, пажунтортӧ. Вуграсьны кӧсъян мунны да, кынӧмыд сюмавсяс», «Василь, эн сы мындаӧн пессӧ пыртлы, гӧгйыд вӧрзяс», «Василь, шоныдджыка пасьтась, арыс ыркалӧма нин да», — кыла сылысь гӧлӧссӧ ылі челядьдырысь.

Ме быдми батьтӧг. Мамӧ орчча сиктысь Марика Лимон сайӧ петавліс, мед аслыс и меным ёрт вӧлі. Но ме пышйи, эг вермы овны йӧзын аслам муса ыджыд мамтӧг.

— Ме жӧ тэныд шулі: эн детинасӧ вӧрзьӧд, мед ме ордын олас, — шуаліс ыджыд мамӧ мамӧлы, коді бӧрсяньым и локтіс. Донаджык жӧ Лимонсьыд вӧвсьӧма.

Мамӧй менам, верӧстӧгыд олігӧн, век тільсис-мырсис. Квайт пельӧса кык керка ӧти посводзӧн зымнитіс. Мужикъясысь улӧджык эз пуксьы: тӧдӧй Виссарион Ӧдяӧс! Ме, дерт, быдторсӧ жӧ вӧчи, мый верми, весиг вермытӧмсӧ. Колхоз му борйын зэв ыджыд, джынвыйӧ кос пожӧм сулаліс. Увъясыс кер кызтаӧсь, ачыс гартола. Мамӧлы юрас воӧма, мый сійӧс колӧ пес вылӧ пӧрӧдны. А ме нёльӧд классын велӧдчи ли эг ли. Ог кут гижны, кыдзи ми сійӧс пӧрӧдігӧн да чинталігӧн мучитчим, мед эськӧ татшӧм лов петкӧдана луныс некодлы эз волы. Висьтала сӧмын, мый ёна и дивитіс ыджыд мамӧ дзоля мамӧс. Ачыд кӧ пӧ кувтӧдчан — кувтӧдчы, а менсьым детинкасӧ эн ви. Буракӧ, сэсся татшӧм ёнасӧ мамкӧд эг кувтӧдчылӧй. Ӧні, дерт, гӧгӧрвоа сійӧс. Пожӧмыс матын вӧлі, уна пес сыысь петіс, эз ков колхозысь вӧв корны-кевмысьны, асьным даддьӧн ваялім. Быдсяма олӧмыс ӧд вӧлі, ӧтка бабаыд, менам мамӧ коддьӧмыс, ок сьӧкыда туй-ордымсӧ вуджис.

Ачыс ӧд ыджыд мамӧ зэв жӧ сьӧкыда оліс. Верӧстӧг нёль челядьӧс быдтіс, колхозын трудодень-бедь вылӧ, кыдзи пӧрысь йӧз шуӧны, Ен кажнӧй лун гӧрбылясис. Мӧскӧн век оліс, бадь гӧгӧрысь рыт-войнас турунсӧ чукӧртліс да нӧбйӧн кыскавліс. Сійӧн и регыд оліс, сизимдас кыкӧн и куліс.

Велӧдчыны бокӧ мунтӧдз ме дзик быд лун ыджыд мамӧясӧ волі. Керкаясным ӧд орччӧн сулалісны. Мамӧ эськӧ пусьыліс и пӧжасьліс, но ыджыд мамӧлӧн ставыс вӧлі чӧскыдджык. Мыйсӧ сӧмын эз пӧжавлы: и пувъя да кӧчана пирӧгтӧ, и чериняньтӧ, и картупеля да рыська шаньгатӧ, и ас кӧлачтӧ, и кӧвдумтӧ, и блинтӧ, и нӧшта на мыйяскӧ.

Ыджыд мамӧкӧд ми кытшовтлім и вӧр-васӧ. Ичӧт дырйи — деревня дорсасӧ, быдмышті да — ылысьджык. Кӧні мый быдмӧ да кор вотны позьӧ, дзолясянь тӧда. Ӧні некод индысь оз ков, кодарӧ мунны. Тшак-вотӧсысь кындзи ыджыд мамӧ быдсямапӧлӧс турунсӧ чукӧртліс, посводз да стын сёръяс вылӧ корӧсь гозъясӧс моз косьтыны ӧшӧдліс. Унаӧн грездысь Павел гӧтыр дінӧ волывлісны, мед висьӧмнысӧ вӧтлыны. Ӧні Марья ичинь быдсяма турунсӧ жӧ тӧдӧ да чукӧртӧ, ыджыд мамӧсянь, тыдалӧ, вуджӧма. Кысь сэсся?

Ме чайта да, вӧр-ваӧдыс ветлігӧн, парма-раслысь шыяссӧ кывзігӧн, ме дорӧ и менам муса кагаӧй — поэзияӧй — локтіс, вежӧрӧ шань горнас пырис. Муӧдз копыр тэныд, дона мортӧй, муса ыджыд мамӧй!

Челядьдырйи деревняӧд, векджык тӧвнас, чиганъяс прӧйдитлісны, лун-мӧдӧдз сулавлісны. Кодсюрӧ гольс каличасьлісны, той вуджӧмысь полісны да, а ыджыд мамӧ век лэдзліс тайӧ аслыспӧлӧс, гажа гӧлӧса войтырсӧ.

— Мед шонтысьыштасны, кокъяснысӧ веськӧдыштасны. Мый сэсся вӧчан, татшӧмӧн кӧ чужлӧмаӧсь? — шулывліс. А чиганъяслӧн мунӧм бӧрын ыджыд мамлӧн нывъясыс, менам Наста, Марья да Августа ичиньяс, мичаа пыркӧдлісны ывла вылын кӧлуй да гӧгӧр чышкылісны-мыськылісны. Ыджыд мамӧ эськӧ и крука ныра уркайясӧс да алӧй морӧса жоньясӧс керка пытшкӧ лэдзис, кодъяс ӧшинь улын жбыръялісны, пырисны кӧ быттьӧ лэбачьясыс.

Рӧдь Ёгор Марья деревняаным вӧлі, ёна нин пӧрысь, став рӧдвужыс коньӧрысь ӧвтыштчӧмаӧсь. Пидзӧсчань вылас усьӧм керкаын оліс. Эз, тыдалӧ, пусьы ни пӧжась, керкаысь керкаӧ ветлӧдліс да корис. Кӧнкӧ нянь шӧрӧм мыччылісны, кӧнкӧ — картупель, кӧнкӧ чай кисьтлісны, а ыджыд мамӧ век пызан сайӧ пуксьӧдліс, мый семьялы лэптыліс, сійӧс жӧ и Рӧдь Ёгор Марьялы, кӧть эськӧ дінсьыс пывсьытӧмысла да мыссьытӧмысла дук кыліс. Ыджыд мамӧ мырдӧн сійӧс пывсьӧдліс и кузь гыжъяссӧ тшӧтшӧдліс. Ӧти кывйӧн кӧ, ыджыд бур вӧчис пикӧ нин воӧм ыджыд арлыда мортыслы. Нулісны сэсся Марьяӧс кытчӧкӧ пӧрысьяслӧн керкаӧ некор волытӧм вылӧ.

Ичӧтдырйи ме некор эг тӧдлы, мед ыджыд мамӧ коркӧ висис. Век сійӧ мыйкӧ вӧчис: то пач вом дорын, то град йӧрын, то турун нӧбйӧн нин локтӧ, то корӧсь вундӧма да вайӧ, то карта вылысь йӧв тыра пӧдӧнчаӧн пырӧ. Коркӧ, пединститутын нин велӧдчигӧн, гожӧм кежлӧ карысь локті да, вольпасьын дона мортӧй куйлӧ, чужӧмыс быгалӧма-топалӧма, ӧти виртусь абу. Оз нин пӧ вермы чеччыны, Марья ичинь шуис, кодкӧд ӧти посводзӧн торъя керкаясын олісны, ичиньлӧн верӧсыс ёнакодь юліс да. Аддзис менӧ ыджыд мамӧй да синваыс вижӧдӧм банбокӧдыс гырысь мольясӧн гӧгыльтчис. Абуӧсь сэтшӧм кывъясыс, мед висьтавны, мый мекӧд сэки вӧлі, мый сэки менам сьӧлӧмын вӧчсис... Ӧдва бурӧдны верми. Ыркалӧм кияссӧ аслам киясын бура дыр видзи. Мися, петалам на ӧшинь улӧ, ветлам на веж видз вылас, тшаксӧ и пувсӧ на вотам, дзодзӧг-юсьясӧс шоныд муӧ колльӧдам.

А асьсӧ ковмис колльӧдны... Лэччи арнас велӧдчыны карӧ, а мӧд лунас телеграмма: «Ыджыд мамыд куліс. Лок. Мам». Локта, дерт. Верма кӧ эськӧ, лэба, да бордтӧмӧн Енмыс вӧчӧма. Августа ичинькӧд, коді карын оліс, бӧрдігмоз и мӧдӧдчим. Бӧръя туй костсӧ — чукыля-мукыля Воч ю кузя сё кымын верст — катім «Ветерок» мотора пыжӧн сьӧд войӧдз. Енмыс, буракӧ, отсаліс, весиг ӧти шпонка эз орлы, кӧть тшӧкыда овлӧ татшӧмыс кос ванад. Бура жӧ быттьӧ ва визьяссӧ тӧді, кӧні ва пыдӧсас колодаыс да мырйыс: эг этша ачымӧс пелысӧн пес да моторӧн журъяв турун пуктігъясӧн, чери кыйигъясӧн, кутшӧмкӧ да могӧн ветлігъясӧн.

Туйладорса керкаын эз нин судзӧдчы сывйыштчыны дона мортӧй, эз нин сибӧдчы морӧс бердам да олышт гоз-мӧд здук. Пызанвывса сиська би эз и кӧсйы югзьӧдны сылысь чужӧмбансӧ. Сӧмын аскинас, югыдӧн нин, ме аддзи, кутшӧм ёна нӧшта омӧльтчӧма ыджыд мамӧй, куш лыыс и кольӧма. Мый сьӧлӧм пытшкын керсис, мед тӧда сӧмын ачым. Енмӧй, мыйла нӧ тэнад сьӧлӧмыд татшӧм чорыд?

Дзебис ыджыд мамӧс став деревняным, локтіс став баярыс — деревняысь и орчча сиктъясысь, чӧс туй вылысь и ва вылысь, быдлаысь. Бӧрдісны зонъяс, синванысӧ соснаныс чышкалісны.

Таво волі чужанінӧ. Наста да Маръя ичиньяс, мамӧ да ме ветлім ыджыд мамӧлӧн гу вылӧ, пыралім мича кӧрт потшӧсӧн, кодӧс Августа ичинь карысь вайис, гӧгӧртӧдӧм йӧрӧ. Ыджыд мамӧ, челядьдырся кодь авъя да мича, век ме вылӧ видзӧдіс крест вывса фотографиясянь. Пӧрысьми да, гашкӧ, эз и тӧд?

Мамӧ шуис, мамкӧд орччӧн пӧ гуалӧй, да орччӧн и гуалім. Ме ачымӧс мамӧкӧд жӧ орччӧн тшӧкта дзебны. Мед Кулӧмдінсянь чужанінӧ пиянӧй катӧдӧны. Кулӧм бӧрам кӧть гортын лоа. Мед пуясыслӧн вужъясыс ме дорӧдз воӧдчӧны да югыд лолӧс сӧдзӧдӧны, гажӧдӧны му вылӧ кольӧмаяссӧ.

Этша верман висьтавны кывъяснад, мый сьӧлӧмад вӧчсьӧ. Казьтышті со, кыдзи верми, синъяс водзын быттьӧ югдыліс да. Прӧстит, муса мортӧй, менам сьӧлӧмшӧрӧй, мыйкӧ кӧ эг сідзи шу. Аттьӧ, мый тэ вӧлін, и ме зіли нэм чӧжым лоны тэ кодь жӧ шаньӧн. Коркӧ ми тэкӧд аддзысям, ыджыд мамӧ. Сывйышта да олышт морӧс бердам, кывзы, кыдзи тіпкӧ шуда сьӧлӧмӧй.