КЫМЫН НОГ МИЯН ЧЕРИ КЫЙӦНЫ

(Граддорын)

Миян деревняын, Граддорын, крестьяна нач чери кыйӧм вылын оз овны. Чери кыйӧны прӧст пӧраӧ. Ёнджыка кыйсьӧны пӧрысь йӧз да кодлӧн уна уджалысь эм. Чери кыйӧм помысь (кор чери шедӧ) босьтлӧны уна нянь.

Чери кыйӧны зэв уна ног: ӧти ног кыйӧны челядь, мӧд ног — мужикъяс, коймӧд ног — пӧрысь йӧз.

1. Вуграсьӧм.

Медъёна вугырӧн чери кыйӧны челядьяс. Вуграсьӧны и гырысь йӧз.

Кузь, веськыд шадер помӧ кӧрталӧны вугыр си. Си вӧчӧны вӧв бӧжысь (вундӧм бӧрас сиӧн вӧлӧс непременнӧ исӧдӧны). Си помӧ кӧрталӧны вугыр, сюйӧны таб (кырсьысь либӧ пробкаысь).

Вугыр помӧ самасьлӧ: нидзув, лёльӧ, чирк, комӧль, кодзувкот кольк, пӧжӧм шабді, зӧр дай мукӧдтор.

Вуграсьысьяс тӧдӧны, кӧні кутшӧм чери олӧ да ёна-ӧ вугырӧ шедӧ. Шуӧны: сьӧд сюна берегын да джуджыдінын олӧ гырысь чери, ёна сэні олӧ и ёкыш; ляпкыдджык лыааинын олӧ кельчи; кӧні эмӧсь колясъяс (ваӧ пӧрӧм пуяс), сэні олӧ еджыд чери (сынпи да мукӧд).

Коді ёна вуграсьӧ, сійӧ нарошнӧ вӧчалӧ колясъяс, ваӧ пӧрлӧдлӧ пуяс. Мед ёнджыка овмӧдчас чери, колясӧ кӧдзӧны рысь. Сэк вугырӧ шедӧ ёнджыка и бурджык чери.

Вуграсьны босьтчигӧн шуӧны: «Петыр-Павел, сет чери — сын да ёді!» Медводдза черисӧ бӧр лэдзӧны ваас, мед ёнджыка кутас шедны.

Вугырӧн кыйсьысьяс шуӧны: «Кор Сыктылын чери оз сёй, сэк сёйӧ да ёна шедӧ чери тыясысь». Бара шуӧны: «Кутшӧм лунӧ да кутшӧм пӧраӧ, кутшӧм чери кульмӧ — сэтшӧм пӧраӧ и сэтшӧм чери шедны кутас». Босьтам сідз, ёкыш кульмас тӧлысь чужигӧн, вугырӧ ёкыш кутас шедны быд тӧлысь чужигӧн.

Сідзжӧ вуграсьысь тӧдӧ, мый чери ёна шедӧ асывводзын, шонді петігӧн, и сэк шедӧ бурджык чери.

2. Кулӧм.

Йи мунӧм бӧрын ытва дырйи, кор кутасны черияс кульмыны, сэк чери кыйӧны кулӧмъясӧн.

Тулыснас медвойдӧр кыйӧны кульмигас кельчи, кельчи кулӧмӧн.

Кельчи кулӧмӧн кыйсьӧны сӧмын тыясын, Сыктылын оз кыявны.

Кельчи кулӧм вӧчӧны сідз: зэв вӧсньыдик шӧртысь кыйӧны трегубеч, дас кык пӧлӧн весьт (на четверть аршина 12 рядов по длине) да ветымын син судта (50 рядов в вышину). Кельчи кулӧм абу зэв кузь, 2−12 сыв. Кыӧм кулӧм вурӧсалӧны, сэк сійӧ джын мындаыс дженняммӧ, да вӧчалӧны гыдъяс, мед чериыс шедӧм бӧрас оз мын. Ӧтар сюрӧс помас кӧртавлӧны пуысь вӧчӧм табъяс, а мӧдар сюрӧсас кӧртавлӧны дӧра пиӧ вурӧм изъяс.

Кулӧмӧн кыйсигӧн кытшовтӧдӧны ньыв пу понӧль гӧгӧр либӧ коз пу понӧль гӧгӧр. Ёнджыка шедӧ, кор кельчи кулӧм гӧгӧртӧдны ньыв пу понӧль гӧгӧр, сы вӧсна, мый ньыв пу лыс небыд: чери ниртчигас оз доймав. Сэсся сійӧс пысалӧны кузь шадерӧ, кодӧс сутшкӧма ва пыдӧсӧ. Кельчи кулӧм вӧйтӧны неуна ва вылыссьыс пыдӧджык (ва вежтасас). Кор кельчи сэтчӧ веськалӧ, сійӧ сэні кутас лысъясас ниртчыны дай дзугсяс кулӧмӧ. Кулӧмсӧ кыйигӧн сӧмын кельчи кулӧма ньыв пу понӧль майӧгысь пыжӧ лэптылӧны да кулӧмысь кельчияссӧ мездалӧны, бӧрвылас кулӧмсӧ бӧр вӧйтӧны.

Кулӧмӧн ёна кыйсьӧны: мукӧдыс пуд дасӧдз кыйлас. Кыйӧм кельчисӧ косьтӧны да ньӧжйӧникӧн гожӧмбыд сёйӧны.

Тадзикӧн жӧ кыйӧны гыч — гыч кулӧмӧн. Сэк сӧмын гыч кулӧм гартӧны кыдз пу понӧль гӧгӧр.

Гыч кулӧм гырысь синма и гырысялӧма. Сідзжӧ сюрӧса изъя, табъя.

Гыч кулӧмлӧн эм тшапӧд. Тшапӧд вӧчӧны сюмӧдысь, кӧрталӧны трегубеч сюрӧс помӧ моз жӧ. Тшапӧд оз вӧй да индӧ, кытчӧ кулӧм вӧйтӧма.

Кулӧмӧн кыйӧны и ёді — ёді кулӧм. Ёді кулӧм вӧйтӧны сэтчӧ, кытчӧ тувсов ва пырӧ (тыясӧ, куръяясӧ). Ёді тувсов вакӧд пырӧ тыӧ.

Ёді кулӧм ӧткодь кельчи кулӧмкӧд, сӧмын сійӧ ыджыдджык дай гырысьджыка кыӧма. Ёді кулӧм гырысялӧны — вӧчӧны мӧдӧс зэв гырысь синмӧн да сійӧс тшӧтш пуктӧны посни вылас и лоӧ кык пӧвста, мед ёдіыс гырысяс и посниас крукасяс и оз вермы бӧр петны. Ёді кулӧм вӧйтӧны ва вомӧныс, берег пӧлӧныс.

Ёдіӧс кулӧмӧн кыйӧны ытва дырйи.

3. Ветельӧн кыйсьӧм.

Ветельӧн кыйсьӧны йи мунігӧн либӧ наридз мунігӧн, кор чериыс повзьӧма йи шыысь.

Кыйӧны сідз: Сыктылӧ, берег пӧлӧн, вӧйтӧны трегубеч ва вомӧныс, сыысь водзӧ ва вомӧныс вӧйтӧны гымгаяс, гымгаысь водзӧ вӧйтӧны бара трегубеч; и, кор чериыс кутас катны ва кузя, сійӧ веськалас трегубечӧ, пондас трегубеч пӧлӧн мунны водзӧ и веськалас гымгаӧ, либӧ оз гымгаас веськав, трегубеч помасьӧм бӧрас бӧр Сыктылас трегубечтӧминтіыс мунас водзӧ.

4. Трегубечасьӧм.

Медъёна и пӧшти гожӧмбыд чери кыйӧны трегубечасьӧмӧн (бурскӧмӧн, ботанитчӧмӧн).

Трегубечасьысьяс лӧсьӧдӧны куим мегыра пыж, ботан, пелыс, саран; кыасны сыв квайтымын кузя трегубеч.

Трегубеч вӧчӧны сідз: вӧсньыдик ас шӧртысь панасны дас кымын пӧла весьтӧн (на ¼ арш. 10 рядов в длину) да сизимдас кымын син судта (в ширину), и кыӧны тӧвбыд. Бур кыысь лунӧн кыӧ сывйӧн-джынйӧн. Кысьӧм бӧрас, тулыснас заводитасны гӧрддзыны. Гӧрддзигас трегубеч ещӧ гырысялӧны. Трегубеч гырысь — зэв гырысь синма, куим кымын пӧла весьт. Сійӧс кынысӧ зэв вевъялан. Гырысьсӧ посньыдыскӧд вевсьӧн пуктӧны. Посни трегубечсӧ пуктӧны личыда, мед гыдаджык лоас; гырысьсӧ сы вылӧ пуктӧны зэлыдджыка, и кыкнансӧ йитӧны кык сюрӧсӧ. Ӧти сюрӧсас пысавлӧны трегубеч из быд куим гырысь син мысти и кӧрталӧны. Трегубеч из вӧчӧны сёйысь да сотӧны пачын, шӧрсӧ розьӧдӧны. Мӧдардорса трегубеч сюрӧсӧ пысавлӧны сы ыджда костӧн жӧ сюмӧдысь вӧчӧмӧс трубича кодь «шуль», мед изйыс оз вермы трегубечсӧ дзикӧдз вӧйтны. Шулля сюрӧс помӧ трегубеч помъясас вӧчӧны тшапӧд, трегубечыс кӧ вӧйӧ, мед лӧсьыдджык вӧлі лэптыны.

Трегубечӧн кыйсьӧны, кыті абу визув. Трегубеч вӧйтӧны вадор пӧлӧн дай сы гӧгӧр бурскӧны, чериясӧс повзьӧдлӧны. Кыйсьысьяс шуӧны, трегубечӧ кӧ пӧ ботаннад зурган бурскигас, сэсся пӧ трегубечад чериыд оз нин пыр.

Трегубечӧн кыйсьӧны быдлаын: тыясын, гӧпъясын, куръяясын, висъясын, кӧн вӧйтны шогмас. Кыйсьысьяс шуӧны: «Чери пӧ шедӧ сэтшӧм пӧраӧ, кутшӧм вӧлі тӧлысьыс кульмигас». Босьтам сідз: сынпи кульмигӧн вӧлі выль тӧлысь, гожӧмнас сынпи чери кутас шедны быд тӧлысьын, выль тӧлысь чужӧм бӧрын.

5. Кӧвтӧм.

Кӧвтым трегубеч кодь жӧ, сӧмын кӧвтым кыӧма кыз путшкӧм шӧртысь, сюрӧса кыкнан дорыс. Ӧтарсӧ изъялӧма, мӧдарсӧ тшапӧдалӧма. Кӧвтым помъясас эм кык волыс, мед ваӧдыс лӧсьыдджык кыскыны голя пыр сюйӧмӧн.

Кӧвтымӧн кыйсьӧны кык морт берег пӧлӧн. Ӧтик морт мунӧ берег пӧлӧныс, мӧд морт мунӧ ваӧдыс, морӧсӧдзыс ваӧ пырӧмӧн. Мыйкӧ дыра ваӧд кӧвтым кыскӧм бӧрын, берегӧ петӧны да видлалӧны, уна-ӧ чери кӧвтыштсьӧма.

Кӧвтымӧн чери кыйӧны тыясысь, гӧпъясысь, куръяясысь, сэк, кор чери берег дорын да ва вылас.

6. Дӧмӧдӧн кыйсьӧм.

Арнас и тӧвнас потшӧны кутшӧмкӧ ты вомӧн дӧмӧд. Дӧмӧд потшӧны сэтшӧм тыӧ, кытчӧ тулыснас пыралӧ ытва. Потшӧны кыдз пу вӧрӧн, кузь посньыдикӧн, либӧ мукӧд сикасӧн, сӧмын мед чери оз вермы дӧмӧд пыр петны. Дӧмӧд костъясас колялӧны гымгаяс вӧйталанінъяс. Вӧйтӧны гымга дасӧдз.

Дӧмӧдӧн ёнджыка кыйсьӧны сэк, кор кутасны тыяс пӧдны, но кыйсьӧны пыр, тӧлын, тулысын, арын; медъёна жӧ дӧмӧдӧн кыйсьӧны йи кутӧм бӧрын, тыяс пӧдігӧн. Тулысын кыйӧны пыр мунан чериӧс.

7. Бережникӧн кыйсьӧм.

Бережник вӧчӧны сідз жӧ, кыдз вӧчӧны дӧмӧд, сӧмын бережник ичӧтджык и вӧчсьӧ векньыдик кисьтанъясӧ, шоръясӧ, кыті мӧд тыӧ ытва Сыктылысь мунӧ: ытвакӧд пырӧ и чери, ва ямигӧн бӧр петӧ. Ёна кыйсьӧны ытва дырйи.

Бережникӧн кыйӧны ёна гычӧс, кульмигас. Гыч кульмӧ сю розъялігӧн.

Бережникӧн и дӧмӧдӧн чери кыйӧны кык сикас гымгаӧн: сюсьджык чериӧс и югыд ваысь кыйӧны тыв гымгаӧн (шӧрт гымгаӧн), а мукӧд чериӧс и пемыд ваысь кыйӧны пу гымгаӧн.

Бережникӧн кыйсьӧны и тӧлын, йи улын, налимӧс. Ёна налим шедӧ кульмигас, ва вежӧдӧм гӧгӧр. Налим кыйӧны пу гымгаӧн.

Тӧвнас кыйсьӧны сідз жӧ, сӧмын гымга вӧйтан розьяс бытшкӧны. Гымга ваӧ сюйӧны муӧдзыс и йиа-гымгаа костас пуктӧны дзавйысь кыӧм радз, «дзетка», квадратнӧй аршын ыджда, мед сэт чери оз вермы мунны дай гымгаыс мед оз кыпты, сэсся бедьясӧн сійӧс и гымгасӧ топӧдӧны.

Бережник кыйӧны пӧшти быд асыв либӧ лункосмӧсӧн.

8. Вугыр вӧйталӧмӧн кыйсьӧм.

Арнас, кор кутас ва туны, сэк чери кыйӧны вугыр вӧйталӧмӧн. Сэк вугыръяс вӧйталасны уна берег пӧлӧн.

Вугырӧ самалӧны посни чери. Тадзикӧн чери кыйигӧн ёнджыка шедӧ налим чери. Вугыр помӧ кӧрталӧны ён, кыз, путшкӧм шӧрт, сыв кымын кузя. Шӧрт помӧ кӧрталӧны аршын кузя бедь. Бедьсӧ сутшкӧны ваӧ сажень пыднаӧ берегсяньыс, мед оз вермыны судзӧдны да кыйны.

9. Подольникӧн кыйсьӧм.

Кыйӧны чери и подольникӧн.

Подольникӧн — зэв кузь шӧрт помӧ кӧртавлӧма вугыр кызь кымын. Ӧтик, вылыс помас кӧрталӧны палич, а мӧдар помас — из. Подольник вугыр помӧ самалӧны юн (вьюн), комӧль, чирк либӧ посни чери.

Подольникӧн кыйсьӧны сӧмын Сыктылын, тыясын оз позь, лӧптӧсь вӧсна.

10. Йи вывті кыйсьӧм.

Йи кутӧм бӧрын лымъявтӧдзыс бара югыд йи улысь чериясӧс начкалӧны чер тышкӧн («начкысьӧм»).

Тадзи кыйсьӧны ёна войын, кор чериыс узьӧ йи улас: сэк ветлӧдлӧны сартаса биӧн да узьысь чериӧс йи пырыс чер тышкӧн кучкӧны.

Тадзи уна чери кыйлывлӧны, и гырысь чери частӧкодь шедлывлӧ.

11. Кыбӧм.

Кыйӧны чери и кыбӧмӧн.

Кыбӧны омӧля, сӧмын кор окота босьтас, дай кыбӧмӧн кыйсьывлӧны шоч йӧз.

Кыбӧмӧн кыйӧны сідзжӧ узьысь чериӧс войын, пыжсянь либӧ пур вывсянь азьласӧн чериӧс бытшкалӧмӧн.

12. Вискӧн кыйсьӧм.

Вис — ыджыд джуджыд шор, сійӧ ӧтлаалӧ Сыктыв кутшӧмкӧ тыкӧд (пролив кодь). Ытва дырйи Сыктылысь сійӧ шор кузя (вис кузя) тыӧ пырӧ выль ва; вакӧд пырӧ тыӧ и чери.

Кор ваыс ямны кутас, сэк вис помӧны раддзӧн, мед петан вакӧд чери оз вермы бӧр петны. Раддзӧн потшӧминӧ, кӧні колялӧма восьсаинъяс, вӧйталӧны гымгаяс, мед чери тыысь петігӧн гымгаӧ шедас. Оз кӧ шед чери, сійӧ кайӧ бӧр тыӧ.

Тыысь чери кыйӧны арын. Кор тыыс пӧдны кутас, черияслы быть лоӧ петны тыысь, и сэк гымгаӧ шедӧ.

13. Ва гудыртӧмӧн кыйсьӧм.

Зэв частӧ челядь арын гудыртлӧны гӧпъяс. Корсясны ичӧтик, ляпкыдджык чериа гӧп. Чукӧртчасны дасӧн кымын да гӧптын уявны заводитасны, няйтсӧ ва вылӧ лэптавны. Либӧ, мед ӧдйӧджык гудыртчас, гӧп кузя кыскалӧны сырсъяс (увйӧсь кос пу). Черияс няйт ва пиын пӧдны кутасны да ва вылӧ кыпӧдчӧны сӧстӧм сынӧдӧн лолавны. Челядь аддзасны ва вылысь чери да кутасны кинас кутавны, либӧ трегубечшойысь сак вӧчасны да сійӧн гумлалӧны.

Гӧптысь няйт ва шогысь ва вылӧ кайӧны нюйтукъяс, ёкышъяс, кельчияс.

Тадзик чери кыйӧм, буракӧ, важся кольӧм (пережиток древнего периода). Сідз, буракӧ, вывті важӧн куш киӧн чери кыйлӧмаӧсь (?).

_____

Медомӧля чери кыйӧны кыбӧмӧн, а медся ёна кыйӧны трегубечасьӧмӧн.

Чери кыйысь кыйсьыны заводитігӧн век нин шуас: «Петыр-Павел, сет чери!» Кыйсигӧн олӧ шы ни тӧв, оз ёрччы, а кыйсьӧ бур сьӧлӧмӧн.

Чери урсалӧм бӧрын пӧ оз кут шедны. Чери урсасьӧ: лескӧдӧмӧн, оз ков каньлы-понлы сетавны; а медъёна урсасьӧ ывла вылӧ шыбитӧмӧн. Колӧ чери бура видзны, мед оз урсась. Кулӧм чери оз ков ваӧ шыблавны. Косінӧ оз ков ловъя чери эновтны. Прамӧй чери кыйсьысь Страшнӧй Четверг войӧ да Ыджыд лун паныд войӧ трегубеч дінын ноксьӧ, либӧ ва дорын бурскӧ да кыйӧ куш трегубечӧн, либӧ куш гымгаяс вӧйталӧ — сы вӧсна пӧ локтан гожӧмнас чери ёна кутас шедны.

Медъёна чери кыйӧны пӧрысь йӧз, том йӧз тшӧтш кыйӧны праздникъяс кежлӧ.

А. Сивков.